Gazar zohion baiguulalt hiih tuhai uulzaltiin emhetgel by Shijir Chimed-Ochir

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË ÕÎÂÄ ÀÉÌÃÈÉÍ ÁÓßÍÒ, ÕÎÂÄ ÑÓÌÛÍ 2400 ÃÀ-ÃÈÉÍ ÓÑËÀËÒÛÍ ÑÈÑÒÅÌÈÉÍ ÇÓÐÀÃ ÒªÑªËÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÃÀÇÀÐ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ ÕÈÉÕ ÒÓÕÀÉ

Óëààíáààòàð 2010

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Ãàð÷èã 1. Òîâ÷ òàíèëöóóëãà .................................................................................................... 3 2. Ãàçàð øèíý÷ëýí çîõèîí áàéãóóëàõ, äàõèí òºëºâëºõ òóõàé ¿íäñýí îéëãîëò ............. 4 Á¯ËÝÃ I. Õîâä àéìãèéí áóßíò, Õîâä ñóìûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìÈÉÍ ÇÓÐÀÃ ÒªÑªË ãàçàð øèíý×ëýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñóóðü áîëîõ íü 3. Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñëººñ óñëàëòûí ñèñòåìèéã ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áóé çîðèëãî, õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í ................................................ 5 4. Õîâä àéìãèéí Áóÿíò, Õîâä ñóìûí íóòàãò 2400 ãà òàëáàéã óñëàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñëèéí òàíèëöóóëãà .................................. 11 5. Ýõíèé ýýëæèíä áàðèãäàæ áóé 395 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãûí àæëûí ã¿éöýòãýëèéí ÿâö ....................................................................................... 25 6. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëò, õàìãààëàëò (çºâëºìæ) ....................................... 26 7. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæ áàéãóóëàõ òóõàé (çºâëºìæ) ..................... 28 8. Óñ àøèãëàã÷äûí á¿ëýã õºãæèë ............................................................................... 31 9. Õîâä àéìãèéí Áóÿíò, Õîâä ñóìûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéí ¿íýëãýý .......................................................... 34 10. Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò óñ àøèãëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë, óñëàëòûí ñèñòåì áàðüñíààð ãàðàõ ººð÷ëºëò ........................................................................ 42 Á¯ËÝÃ II. Îðîí íóòãèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ªíªªãèéí áàéäàë, øèíý×èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ øààðäëàãà 11. Áóÿíò ãîë äàãóóõ ãàçàð àøèãëàëòûí á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí ñàí, øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõýä àíõààðàõ àñóóäëóóä ............................................ 48 12. Õîâä ñóìûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë, øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ¿¿ñ÷ áîëîõ ¿ð äàãàâðóóä .......................................... 50 13. Æàðãàëàíò ñóìûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë, øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ¿¿ñ÷ áîëîõ ¿ð äàãàâðóóä ...................... 55 14. Áóÿíò ñóìûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë, øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ¿¿ñ÷ áîëîõ ¿ð äàãàâðóóä .......................................... 60 15. Õîâä àéìãèéí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñýä ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò, óñ àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõàä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ òàëóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ ÷èãëýë ......................................................... 61 16. Çºâëºëäºõ óóëçàëòûí òýìäýãëýë ........................................................................... 63 Íýìýëò ìýäýýëýë À. Áóÿíò ãîëûí “Àðàâûí ãàðàì”-ûí ãèäðîóçåëü (óñ òîõèðóóëàõ òîëãîéí áàðèëãa)-èéí òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëèéí ä¿ãíýëò .................................... 67 Á. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí ãîë ñóâãààñ óñàëãàà õèéõ àðãà àðãà÷èëàë ............................ 70 Â. Óñ àøèãëàñíû òºëáºðèéí õóâü, õýìæýýã øèíý÷ëýí òîãòîîõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí 351-ð òîãòîîë ........................................................................................... 75 Ã. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñëèéí òºñºâ çîõèîñîí òàéëáàð ............................... 76 2

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Òîâ× òàíèëöóóëãà Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóó óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðñ íýìýãäýí òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí äóíä óñíû õîìñäëîîñ ¿¿äýëòýé çºð÷èë ìàðãààí áàéíãà ãàðàõ áîëñîí. Òàðèàëàí÷èä ººðñäèéí äóðààð ãàçàð òîðëîõ, òîðîëñîí ãàçàðëóóãàà ñóâàã øóóäóó òàòàõ ãýõ ìýò çîõèñã¿é àñóóäëóóä èõ áàéãàà íü óñíû õîìñäîë ¿¿ñýõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëæ Áóÿíò ãîë, Õàð-Óñ íóóð áîëîí Õîâä ãîëä öóòãàõàà áîëüñíîîð ãîë, íóóðûí ýêîëîãèéí òýíöâýð àëäàãäàæ ýõýëñýí. Ò¿¿í÷ëýí Áóÿíò ãîëûí äàãóóõ òàðèàëàíãèéí á¿ñýä õ¿ì¿¿ñ ººð õîîðîíäîî ãàçàð íàéìààëöàõ çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãàà äýëãýðñýí íü òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ãàçàð óñ àøèãëàëòòàé õîëáîîòîé ìàðãààíûã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ áàéíà. Óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí äóíä óñíû øóäàðãà õóâààðèëàëò, òîãòâîðòîé àøèãëàëòûã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí “Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñºë”ººñ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðòàé õàìòðàí “Áóÿíò ãîëûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò” òºñëèéã 2008-2010 îíä õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Áóÿíò ãîëûí àäàãò ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýí àìüäàð÷ áóé òàðèàëàí÷, ìàë÷èí èðãýäèéí äóíä óñíû øóäàðãà õóâààðèëàëòûã áèé áîëãîæ, áàéãàëüä ¿ç¿¿ëæ áóé ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð õèéãäýæ áóé øàò äàðààëñàí ¿éë àæèëëàãààíû íýã íü îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, èðãýäèéí ñàíàë õ¿ñýëòèéí äàãóó õàéãóóë ñóäàëãàà ÿâóóëæ Áóÿíò ãîëûí “Àðàâûí ãàðàì”-ûí õºíäë¿¿ð äýýð áîîìòòîé áà áîîìòã¿é ãèäðîóçåëü /óñ òîõèðóóëàõ òîëãîéí áàðèëãà/ áàðèõ 2 õóâèëáàðààð òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëñàí. ¯¿íä, Áóÿíò ãîëûí óðñàöàä òîõèðóóëãà õèéõ, óñ õóðèìòëóóëàõ áîîìò áàðèõ øààðäëàãà îäîîãîîð áàéõã¿é áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðñàí áàéíà. Ó÷èð íü Áóÿíò ãîë õàìãèéí áàãà óñòàé áîëîõ ¿åäýý (5 ñàðûí 2-ð 10 õîíîãò) Q75%=4,07 ì3/ñ ººðººð õýëáýë õàìãèéí áàãà óñòàé áàéõ ¿åèéí óðñàöûã 75%-ð òîîöâîë 1 ñåêóíäýä óðñàí ºíãºðºõ óñíû õýìæýý 4,07 ì3 áóþó 4.07 òí áàéäàã. Ãýòýë Ìîíãîë óëñàä ìºðääºã “Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñàëãààíû íîðì”-îîð Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóóõ ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñàëãààíä çàðöóóëàãäàõ óñíû õýìæýý Q=2,03 ì3/ñ-ýýñ õýòðýõã¿éãýýð áàéíà. Èéíõ¿¿ óñàëãààíû óñíû õýðýãöýýã Áóÿíò ãîë á¿ðýí õàíãàõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ óñ õ¿ðýëöýõã¿é áàéãàà íü óñíû çîõèñã¿é õýðýãëýý áóþó çîõèîìîë õîìñäëîîñ ¿¿äýëòýéã õàðóóëæ áàéíà. Íºãºº òàëààñ óñ õóðèìòëóóëàõ áîîìò áàðèõ òåõíèêèéí íºõöºë á¿ðäýõã¿é, ºíäºð ºðòºãòýé áàðèëãà áàéãóóëàìæ áîëîõûã òîãòîîñîí áàéíà. Ìºí õàðüöàíãóé óðò áîîìòòîé, ã¿åõýí óñòàé óñàí ñàí áàéãóóëàãäàõ ó÷èð ø¿¿ðýëò áîëîí óóðøèëòààð àëäàãäàõ óñíû õýìæýý èõ áàéõ, óñàí ñàíä ºâñ óðãàìàë óðãàõ, àðèóí öýâðèéí íºõöºë ìóóäàæ óñ áîõèðäîõ, çàìàã ¿¿ñýõ, øóìóóë ¿ðæèõ çýðýã íºõöºë á¿ðäýõ ñóë òàëóóä èëýð÷ýý. Òèéìýýñ Áóÿíò ãîëûí àäàã îð÷ìûí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñ (Õîâä àéìãèéí Áóÿíò, Õîâä ñóìûí íóòàã) äýõ óñíû àëäàãäàë, ¿ð àøèãã¿é àøèãëàëòûã áàãàñãàæ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð Õ¿íñ, Õºäºº Àæ Àõóé, Õºíãºí ¯éëäâýðèéí ßàì, Øâåéöàðèéí Õºãæëèéí Àãåíòëàã (SDC)-èéí Öºëæèëòèéã Ñààðóóëàõ Òºñºë (CODEP)-èéí ñàíõ¿¿æèëòýýð 2400 ãà òàëáàéä óñëàëòûí ñèñòåì áàðèõààð òîãòñîí. Óã óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã 2009-2010 îíä “Çóóíû ò¿íøëýë” êîíñîðöèóì ã¿éöýòãýí, áàðèëãûí àæëûã 2010-2013 ã¿éöýòãýæ äóóñàõààð òºëºâëºñºí. Óã óñëàëòûí ñèñòåìèéí ¿íäñýí ñóâãóóäûí áàéðøèë, õýëáýð, õýìæýýã òóõàéí óñ õ¿ðãýõ òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýý, áàéðøèë òºäèéã¿é óñ óðñàõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé ãàçðûí õýâãèé, óñàëãààíä øààðäàãäàõ óñíû õýìæýý çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîîöîîëñîíû ¿íäñýí äýýð çóðàã òºñºëä áóóëãàäàã. Ãýâ÷ äýýðõ óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºëä òóññàíààð ò¿¿íèéã á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäëààð ¿ð àøèãòàé àøèãëàõûí òóëä Áóÿíò ãîëûí àäàã îð÷ìûí òàðèàëàíãèéí á¿ñ íóòàãò ãàçàð ýçýìøèã÷äèéí á¿ðòãýëèéã äàõèí ÿâóóëæ, çºð÷ëèéã àðèëãàõ, ¿íäñýí ñóâàã äàéðàí ºíãºð÷ áóé òàðèàëàíãèéí òàëáàéã íºõºí îëãîõ, 2400 ãà-ä õàìààðàãäàõã¿é çàìáàðààã¿é òýëñýí òàëáàéã òºâëºð¿¿ëýõ çýðãýýð äàõèí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéæ, íººö ãàçðûã òîãòîîæ ãàçàð àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãà òóëãàðààä áàéíà. Òèéìýýñ óã àñóóäëûã õýëýëöýõýýð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð ñàíàà÷ëàí 9 ñàðûí 3-íä Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñºë, Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà, ãåîäåçè, çóðàãç¿éí ãàçàð, Õîâä àéìãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàðòàé õàìòðàí “Õîâä àéìãèéí Áóÿíò, Õîâä ñóìûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºëä ñóóðèëñàí øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ òóõàé” çºâëºëäºõ óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Ýíýõ¿¿ çºâëºëäºõ óóëçàëòààð õýëýëöýãäñýí èëòãýë, õ¿ðñýí øèéäâýð, õîëáîãäîõ íýìýëò ìýäýýëëèéã ýìõòãýí õ¿ðãýæ áàéíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Ãàçàð øèíý×ëýí çîõèîí áàéãóóëàõ, äàõèí òªëªâëªõ òóõàé ¯íäñýí îéëãîëò Ãàçàð øèíý÷ëýí çîõèîí áàéãóóëàõ, äàõèí òºëºâëºõ àæëûí ¿íäýñ íü òºëºâëºëòèéí á¿ñýä ãàçàð ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà èðãýä îðøèí ñóóã÷èä òóõàéí õýñýãò øèíýýð áàéãóóëàãäàõ óñëàëòûí ñèñòåì áîëîí çàì õàðèëöàà ãýõ ìýò íèéãìèéí äýä á¿òöýýñ õ¿ðòýõ ¿ð àøãèéí òºëºº ÷èãëýãäñýí áàéäàã. Ãàçàð øèíý÷ëýí çîõèîí áàéãóóëàõ, äàõèí òºëºâëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð òóõàéí á¿ñèéí ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí ýçýìøèë ãàçðûí õýëáýð, áàéðëàëä ººð÷ëºëò îðîõ õýäèé ÷ äýä á¿òöýýð õàíãàãäàæ, çàì òàëáàé ýìõ öýãöòýé çîõèîí áàéãóóëàãäàõ, óñíû õ¿ðòýýìæ íýìýãäýõ ãýõ ìýò äàâóó òàëóóä áèé áîëíî

Çóðàã 1. Ãàçàð øèíý÷èëýí çîõèîí áàéãóóëàõ, äàõèí òºëºâëºõ àæëûí ¿íäñýí çàð÷èì Ãàçàð øèíý÷èëýí çîõèîí áàéãóóëàëòûã äàðààõ ¿å øàòòàé õèéíý. 1. Áàéðøëûã ñîíãîõ 2. Øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ñóäàëãàà õèéõ 3. Ãàçàð øèíý÷èëýí çîõèîí áàéãóóëàõ òºëºâëºëòèéã áîëîâñðóóëàõ 4. Íººö ãàçðûã òîãòîîõ 5. Îðøèí ñóóã÷èäòàé çºâøèëöºæ, òºëºâëºëòèéã ýöýñëýõ 6. Ãàçàð øèíý÷èëýí çîõèîí áàéãóóëàõààñ ºìíº ãàçðûí ýçýìøëèéí ýðõèéã ò¿ð ò¿äãýëç¿¿ëæ áàðèëãûí àæèë õèéãäñýíèé äàðàà ýðõèéã ñýðãýýí á¿ðòãýõ Äýýðõ àæëóóäûã ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä èðãýäýä ñàéòàð áîëîâñðóóëñàí, ¿íýí çºâ çààâàð÷èëãàà, ìýäýýëýë íýí ÷óõàë áºãººä ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëàõ, ãàðûí àâëàãà òàðààõ çýðãýýð áîäèò ìýäýýëëèéã ºãíº. Õîâä àéìàãò Áóÿíòûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãûí àæèë 2010 îíîîñ ýõýëñýíòýé õîëáîãäóóëæ, óñëàëòûí ñèñòåìèéã á¿ðýí ÷àäàìæààð íü àøèãëàõ çîðèëãîîð óñëàëòûí ñèñòåìèéí ¿íäñýí ñóâãóóä äàéðàí ºíãºð÷ áóé ãàçðóóäàä ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã äàõèí òºëºâëºæ, øèíý÷èëýõ íü çàéëøã¿é þì.

Á¯ËÝÃ I. Õîâä àéìãèéí Áóÿíò, Õîâä ñóìûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºë ãàçàð øèíý÷ëýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñóóðü áîëîõ íü

Á¯ËÝÃ I. Öªëæèëòèéã ñààðóóëàõ òªñëªªñ óñëàëòûí ñèñòåìèéã ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã ¯ç¯¯ëæ áóé çîðèëãî, õ¯ëýýãäýæ áóé ¯ð Ä¯í Ñ.Ýíõáîëä, Òºñëèéí îðëîã÷ ìåíåæåð Öºëæèëò ãýäýã íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà çýðýã îëîí ÿíçûí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð õóóðàé, õóóðàéâòàð, ÷èéã äóòìàã íóòàã îðîíä áèé áîëñîí ãàçðûí äîðîéòëûã õýëíý (Í¯Á-ûí ÖÒÊ). Ãàçàð – óñ, óðãàìàë, õºðñíèé íººö þì.

Çóðàã 1. Ìîíãîë îðíû öºëæèëòèéí çóðàã, 2006 Ìîíãîë îðíû íèéò ãàçàð íóòãèéí 73% öºëæèëòºä ºðòñºí áàéíà. Õîâä àéìãèéí õîéä ñóìóóäàä öºëæèëò íýí õ¿÷òýé èëýðñýí.

Çóðàã 2. Ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí ººð÷ëºëò 5

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Í¿öãýí ãàçàð 1990-2000 îíû õîîðîíä öºëæèëòºä õýò èõ ºðòñºí ãàçàð 5.4 äàõèí, èõ ºðòñºí ãàçàð 1.8 äàõèí íýìýãäñýí.

• 1992 3.41% • 2002 4.94% • 2008 12.55%

Çóðàã 3. Áýë÷ýýðèéí äààö, ÃÕÁÕÁÃÇÃàçàð, 2004 2004 îíû òîîöîîãîîð Õîâä àéìãèéí áýë÷ýýðèéí äààö 180% õýòýðñýí. 2004 îí – 1.78 ñàÿ òîî òîëãîé ìàë 2009 îí – 3.2 ñàÿ òîî òîëãîé ìàë Öºëæèëòèéí ò¿ãýýìýë àñóóäëóóä

• Ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ýðñäýë • Óñíû õîìñäîë • Áàéãàëèéí íººöèéí õîìñäëîîñ ¿¿äýëòýé çºð÷èë, òýìöýë Ìàë àæ àõóéí ýðñäýë 2010 îíû ºâºë íèéò 435,000 ìàë õîðîãäîæ, 840 ºðõ îãò ìàëã¿é áîëîâ. Çóðàã 4. ªâëèéí çóäíààð õîðîãäñîí ìàëûí ñýã çýì

• Õºäººãèéí õ¿í àìûí ÿäóóðàë • Õ¿í àìûí øèëæèí ñóóðøèëò (ÿëàíãóÿà õºäººãººñ õîò ñóóðèí ãàçàð) • Ãàí, çóä, øîðîîí øóóðãà • Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë

Ìîíãîë îðíû öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð (ÖÒ¯Õ) ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí øèéäâýðèéí äàãóó ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ 2010 îíû 4 ñàðûí 12-íû Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð áàòàëñàí. Õºòºëáºðèéí çîðèëãî Öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí ýðõýì çîðèëãî íü öºëæèëòòýé òýìöýõ, öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ, ãàçðûí äîðîéòëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çàìààð áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàæ, öºëæèëòºä ºðòñºí íóòãèéí èðãýäèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõýä îðøèíî. Öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì • Áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, øèéäâýð ãàðãàõäàà îëîí íèéò, èðãýäèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýõ; • Ñàëáàð äóíäûí õàìòûí àæèëëàãààã õàíãàõ; • Èðãýäèéí àìüæèðãààã òýòãýõ áîëîìæ ºíäºðòýé ãàçàðò õºðºíãº îðóóëàëòûã ò¿ëõ¿¿ ÷èãë¿¿ëýõ, äîðîéòëûí õýì õýìæýý ºíäºðòýé íóòàãò èðãýäèéí àìüæèðãààíû ººð ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõîä àíõààðàõ Õ¿ñíýãò 1. Õîâä àéìãèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä 1983 2008 Õ¿í àì 66,882 85,897 (2008) Ìàë÷èí ºðõ 6,747 (1992) 9,400 (íîãîî÷èí ºðõ 1500) Ìàëûí òîî 1.5 ñàÿ 3.2 ñàÿ (2009) Ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàé 6,308.8 ãà 2,774.8 ãà ÕÀÀ ñàëáàð àéìãèéí ÄÍÁ-íèé 76%-èéã á¿ðä¿¿ëäýã

Çóðàã 6. Áóÿíò ãîëûí àäàãò òàðèàëñàí òàëáàéí ººð÷ëºëò (1980-2005)

Çóðàã 7. Áóÿíò ãîëûí àäàãò òàðèàëñàí ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººð÷ëºëò

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

ªíººãèéí íºõöºë áàéäàë Õîâä àéìãèéí ìàëûí òîî òîëãîé ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýðñ íýìýãäñýíýýð áýë÷ýýð äîðîéòîæ áàéíà. Áóÿíò ãîëûã õîò, õºäºº àæ àõóéí óñ õàíãàìæèä çîõèñã¿é àøèãëàñíû óëìààñ áàéãàëü îð÷íûã äîðîéòóóëàõ áîëñîí. Òèéìýýñ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, óñíû ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýý, øóäàðãà õóâààðèëàëòûã áèé áîëãîõ, Áóÿíò ãîëûí ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð Õîâä àéìãèéí õóâüä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñëàëòûí ñèñòåìä õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ áàéíà.

Çóðàã 8. Áóÿíò, Õîâä ãîëûí äàãóóõ èðãýäèéí àìüæèðãààã òýòãýõ áîëîìæèò ãàçðóóä

Çóðàã 9. Ãàçàð íü äîðîéòîæ, öºëæèëò ¿¿ññýí ãàçàð

Óñëàëòûí ñèñòåì 2009 îíû áàéäëààð Õîâä àéìãèéí 9,400 ìàë÷èí ºðõèéí 1,300 îð÷èì íü 700 ãà òàëáàéä õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ áàéíà.

Çóðàã 10. Æàíæèí áîîìòûí òîëãîéí áàðèëãà

Çóðàã 11. Óñàëãààíû õóó÷èí øóãàì

Ãàçðûí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò – àìüæèðãàà áàòàëãààæóóëàõ Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ, ãàçðûí òîãòâîðòîé ìåíåæåíòèéã áèé áîëãîõ ÷èãëýëýýð 1. Áàéãàëèéí íººöèéí òîãòâîðòîé àøèãëàëòûã áèé áîëãîõ • Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóóõ óñíû àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ • Ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ìàë÷èäàä àìüæèðãààíû íýìýãäýë ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõîä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ 2. Òàðèàëàíãèéí ãàçðûí òîãòâîðòîé ìåíåæåíò • Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóó ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýæ áóé ºðõ¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëàõ • Óñàà øóäàðãà, õóâààðüòàé àøèãëàõ

Çóðàã 12. Á¿ëãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðñíîîð óñàà õóâààðüòàé àøèãëàõ, óðãàöàà íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðäëýý à. Óñ õýìíýõ, õºðñ õàìãààëàõ òåõíîëîãè õýðýãæ¿¿ëýõ Õó÷ëàãàòàé òàðèàëàí – óñ 30% õýìíýõ, ýðò óðãàö àâàõ, óðãàö íýìýãä¿¿ëýõ, àæèë õºíãºâ÷ëºõ à÷ õîëáîãäîëòîé .

Çóðàã 13. Õó÷ëàãàòàé òàðèàëàëò

à. Óñ òàòàìæèéí áàðèëãà

á. Óñàí ñàí, õºâ

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

â. Íîãîîí áàéãóóëàìæ

ã. Óñ õóâààðèëàõ æèæèã áàðèëãà

Çóðàã 14. Óñûã ¿ð àøèãòàé àøèãëàõ, ýëñíèé í¿¿äëýýñ õàìãààëàõ íîãîîí çóðâàñûã áèé áîëãîõ àæëóóä á. 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåì áàðèõ Òàðèàëàí ýðõëýõ òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ, àìüæèðãààíû ººð ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõ çàìààð ìàë÷èäûã ýðñäýë áàãàòàé àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ þì. 2010 îíä 1.1 òýðáóì òºãðºãèéí ºðòºã á¿õèé 395 ãà-èéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí ñóâãèéí áàðèëãûí àæèë õèéãäýæ áàéíà. Óã àæëûí çàðäëûí 900 ñàÿ òºãðºãèéã ÕÕÀÀÕ¯ß, 200 ñàÿ òºãðºãèéã Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñºë ãàðãàñàí. ÕÕÀÀÕ¯ß – 900 ñàÿ

ÖÑÒºñºë – 200 ñàÿ Õ¿ñíýãò 2. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý

Òàëáàé , ãà Òºñºâ, òýðáóì òºãðºã

2010 395 1.3

2011 559 2.4

2012 876 2.4

Áèäíèé èðýýä¿éã òà øèéäíý!

2013 593 2.1

Íèéò 2,423 8.3

Õîâä àéìãèéí Áóßíò, Õîâä ñóìûí íóòàãò 2400 ãà òàëáàéã óñëàõ õ¯×èí ×àäàëòàé óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òªñëèéí òàíèëöóóëãà “Çóóíû ò¿íøëýë êîíñåðöèóì” Çîðèëãî • Áóÿíò ãîëûí óðñàöûã Õîâä ãîë, Õàð-Óñ íóóðò õ¿ðãýõ, ýêîëîãèéí òýíöëèéã õàíãàõ • Óñíû çîõèîìîë õîìñäîëòûã àðèëãàõ, 2400 ãà òàëáàéã óñëàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëàõ • Áóÿíò ãîëûí óñ àâ÷ áóé õóó÷èí ñóâàã, ãîëüäðîëûí óñíû ø¿¿ðýëòèéí àëäàãäëûã 90% õ¿ðòýë áóóðóóëàõ Óc áà õºðñíèé íººöèéí ñóäàëãààãààð äàðààõ àæëóóä õèéãäñýí • Àæëûí çóðãèéí ¿å øàòíû õàéãóóë, ñóäàëãàà • Òåõíèêèéí øèéäýë • Èæ á¿ðýí çóðàã òºñºë Óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëñàíààð: • Óñ õýìíýõ äýâøèëòýò òåõíîëîãè á¿õèé èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàëòûí ñèñòåì áóé áîëæ, óñíû íýãäñýí çîõèöóóëàëò, ìåíåæìåíò á¿ðäýíý. • Óñíû áàéãàëèéí àëäàãäëûã áóóðóóëàõ äàëä áîëîí äîòîðëîãîîòîé ñ¿ëæýý á¿õèé óñàëãààíû ñèñòåìòýé áîëíî.

Çóðàã 1. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí åðºíõèé òºëºâëºãºº

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóóõ õºðñ íü õºðñ, ìåëîðàöèéí ñóäàëãààãààð ¿ðæèë øèìèéí õóâüä ÿäìàã ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðñàí. Çàõûí ãóó áîëîí çóðàãíààñ õàñàãäñàí òàðèàëàíãèéí ãàçðóóä íü õºðñíèé õóâüä ãàçàð òàðèàëàíä òîõèðîìæã¿é ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðñàí. Ìºí òýíä óñ õýðýãëýã÷ öººõºí, ñóâàã áàðèõ íü õýòýðõèé ºíäºð ºðòºãòýé áàéñàí ó÷èð çóðàãíààñ õàñàãäñàí. Ýíý æèëèéí õóâüä óñëàëòûí ñèñòåì áàðèõ ãàçðûã ñîíãîõäîî óñëàëòûí ñèñòåì áàðèõ òºëºâëºãºº, çàõèàëàã÷èéí õ¿ñýëò, õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýýíýýñ õàìààð÷ ýõíèé ñóâãèéí ãàçðûã ñîíãîñîí. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæ Óñëàëòûí ñèñòåì íü óñ àâàõ òîëãîéí áàðèëãà, ãîë ñóâàã, õóâààðèëàõ ñóâàã, òýäãýýð äýýðõè òîõèðóóëàõ áàðèëãà, ÿíäàíò ãàðöòàé óñ ãàðãóóð, ÿíäàíò ãàðö çýðýã áàðèëãóóäòàé áàéíà. À) Óñ àâàõ òîëãîéí áàðèëãà (ÃÂÑ) ÃÂÑ ìàÿãèéí òîëãîéí áàðèëãà íü ººðèéí êîìàíäëàæ áóé òàëáàéí óñàëãààíä øààðäàãäàõ òîîöîîò çàðöóóëãûã ººðèéí óðñãàëààð íü ãîëîîñ àâ÷ ãîë ñóâàãò ºãºõ çîðèóëàëòòàé. Èë¿¿äýë óñàà ãîë ðóó õàÿõ øëþçòýé áàéíà. Òîîöîîò çàðöóóëãûã ãîëîîñ àâàõûí òóëä ãîëûí óñíû òºâøèíã çîõèõ õýìæýýãýýð ºðãºõ ÷óëóóí õàëèàõ äàëàíã çàíãèäñàí àðìàòóðûí äîòîð òîì øèðõýãòýé ÷óëóóãààð (d=20-40 ñì) õèéõýýð òºëºâëºñºí áîëíî. Áóÿíò ñóìûí íóòàãò óñ àâàõ òîëãîéí áàðèëãà ÃÂÑ-1, ÃÂÑ-2, ÃÂÑ-3-ààñ 762.1 ãà òàëáàéã óñëàõ áºãººä Õîâä ñóìûí íóòàãò óñ àâàõ òîëãîéí áàðèëãà ÃÂÑ-4, ÃÂÑ-5, ÃÂÑ-6, ÃÂÑ-7, ÃÂÑ8-ààñ íèéò 1661 ãà òàëáàéã óñàëíà. Á) Ãîë ñóâàã Ãîë ñóâàã íü íèéëýã õàëüñàí äýâñãýðòýé, öåìåíòýí çóóðìàãòàé ÷óëóóí ºðëºãºí äîòîðëîãîîòîé, òýãø ºíöºãò îãòëîëòîé, õàãàñ óõàëãà, õàãàñ îâîîëãîíä áàéõààð òºñºëä òóñãàâ. Ãàçðûí ãàäàðãûí áàéäàë, õýâãèéã òîîöñîí áîëîõîîð óõàëãà, îâîîëãûí àæëûí õýìæýý íü îéðîëöîî áàéõààð áîäîæ ãîë ñóâãèéí òðàññûã ñîíãîâ. Íèéò 8 øèðõýã ãîë ñóâàãòàé. Ãîë ñóâãèéí íèéò óðò 22889.2 ì, ñóâãèéí òîîöîîò çàðöóóëãà íü Q=0.287-1.046 ì3/ñåê, ¸ðîîëûí ºðãºí íü b=0.6-1.6 ì, ñóâàã äàõü óñíû ã¿í h=0.23 ì - 0.59 ì áàéíà. Ãîë ñóâãèéí äàãóó òîõèðóóëàõ áàðèëãà ÐÎ-1.0õ1.0, ÐÎ-0.8õ0.8, ÐÎ-0.6õ0.6 íèéò 56 øèðõýã, ÿíäàíò ãàðöòàé óñ ãàðãóóð ßÃÓÃ-300/0.5õ0.11 íü 92 øèðõýã, ÿíäàíò ãàðö ßÃ-5, ßÃ-6, ßÃ-8, ßÃ-10 íèéò 12 øèðõýãèéã áàðèíà. Ãîë áà õóâààðèëàõ ñóâãóóäûí çàðöóóëãûã òîëãîéí áàðèëãà, òîõèðóóëàõ áàðèëãààð çîõèöóóëíà. ÃÑ-1-èéí òºãñãºëä õóâààðèëàõ õîîëîé ÕÕ-1.1, ÕÕ-2.1-èéã òºëºâëºñºí áºãººä óñàëãààíû ¿åä, ìºí óñàëãààíû äàðàà õîîëîéí óñûã þ¿ëýõ õóäãààð æèëä ãàíö óäàà þ¿ëíý. ÃÑ-2, ÃÑ-4, ÕÑ-7-1 -èéí óñûã õóó÷èí àøèãëàæ áàéñàí ñóâàã, ãîëûí ñàéð ëóó, ÕÑ-8-2 òîõèðóóëàõ áàðèëãààð çîõèöóóëàõ áà ÃÑ-3, ÃÑ-5, ÕÑ-8-1-èéí óñûã ãîëûí ãîëüäðîë ðóó, ÃÑ-6, ÃÑ-7, ÕÑ7-2 -èéí óñûã ìàë÷äûí õ¿ñýëòýýð óñàëãàà äóóññàíû äàðàà ìàë áîëîí áýë÷ýýðèéí óñàëãààíä çîðèóëàí ñóâãààð íü óðñãàõààð òºëºâëºâ. Â) Õóâààðèëàõ ñóâàã Íèéò 8 øèðõýã õóâààðèëàõ ñóâàãòàé, ñóâãèéí óðò 26217.1 ìåòð. Íèéëýã õàëüñ, öåìåíòýí çóóðìàãòàé ÷óëóóí ºðëºãºí äîòîðëîãîîòîé, òýãø ºíöºãò îãòëîëòîé ñóâãèéã õàãàñ óõàëãà, õàãàñ îâîîëãîíä áàðèõ áà òîîöîîò çàðöóóëãà íü Q=0.22-0.586 ì3/ñ, ñóâãèéí ¸ðîîëûí ºðãºí b=(0.6-1.2)ì, ñóâàã äàõü óñíû ã¿í h=(0.15-0.67)ì áàéíà. Ñóâãèéí äàãóóä òîõèðóóëàõ áàðèëãà ÐÎ áàðèëãà 72 øèðõýã, ÿíäàíò ãàðöòàé óñ ãàðãóóð ßÃÓÃ-125 øèðõýã, ÿíäàíò ãàðö 7 øèðõýã áàðèãäàíà. Õóâààðèëàõ ñóâàã (Õ.Ñ-1.1, Õ.Ñ-1.2)-èéí òºãñãºëä íü ÕÕ-1.1, ÕÕ-1-2 áàðèõ áà (d=160-225) ìì ãîë÷òîé 1697 ìåòð óðòòàé õóâàíöàð õîîëîéãîîð 22.2 ãà òàëáàéã óñëàõààð òºëºâëºâ. Õóâààðèëàõ õîîëîéä ãèäðàíò áàéðëóóëàõ áºãººä ãàçðûí ãàäàðãûí óíàëòààð ¿¿ñýõ 2-5 ìåòð äàðàëòûã àøèãëàí íàì äàðàëòûí áàãà îâðûí áîðîîæóóëàõ àãðåãàò àæèëëóóëæ áîëîõ áà ìºí óÿí õîîëîé (íàìèðàà) àøèãëàí óñàëãàà õèéõ áîëîìæòîé. Ñ¿ëæýýíèé áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí íýð òºðºë, òîî õýìæýý, äóãààð, ò¿¿íä õàìðàãäàõ òàëáàéí õýìæýýã Õ¿ñíýãò 1–ýýñ ¿çíý ¿¿.

Ä¿í

ÐÎ ò¿âøèí ºðãºõ áàðèëãà

Çàðöóóëãà, ë/ñ

Ñóâàãò íîîãäîõ òàëáàé, ãà

Ñóâãèéí óðò, ì

Ñóâàã

Áàðèëãûí òºðºë

Þ¿ëýõ õóäàã

3 4 5 6 7

ÃÂÑ-1 ÃÂÑ-1 0õ2.0õ0.9 Ãîë ñóâàã-1 Õóâààðèëàõ ñóâàã-1.1 Õóâààðèëàõ ñóâàã-1.2 Õóâààðèëàõ õîîëîé-1.1 Õóâààðèëàõ õîîëîé-1.2 Íèéò ÃÂÑ-2 ÃÂÑ-1 0õ2.0õ0.9 Ãîë ñóâàã-2 Õóâààðèëàõ ñóâàã-2.1 Õóâààðèëàõ ñóâàã-2.2 Íèéò ÃÂÑ-3 ÃÂÑ-1 0õ1.5õ0.3 Ãîë ñóâàã-3 ÃÂÑ-4 ÃÂÑ-1 0õ2.0õ0.9 Ãîë ñóâàã-4 ÃÂÑ-5 ÃÂÑ-1 0õ1.5õ0.3 Ãîë ñóâàã-5 ÃÂÑ-6 ÃÂÑ-1 0õ1.5õ0.3 Ãîë ñóâàã-6 ÃÂÑ-7 ÃÂÑ-1 0õ2.5õ1.2 Ãîë ñóâàã-7 Õóâààðèëàõ ñóâàã-7.1 Õóâààðèëàõ ñóâàã-7.2 Íèéò Ãîë ñóâàã-8 Õóâààðèëàõ ñóâàã-8.1 ÃÂÑ-8 ÃÂÑ-1 0õ2.0õ0.9 Õóâààðèëàõ ñóâàã-8.2 Íèéò

ßÃ, ßíäàíò ãàðö

Ñóâàã äýýðõ áàðèëãà ßÃÓÃ, ßíäàíò ãàðöòàé óñ ãàðãóóð

Áàðèëãà

Õ¿ñíýãò 1. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí õýìæýý

2500.0

101.49

603

2373.6

145.3

231.13

2171.4

126.11

220.43

921.6

7.07

10.5

775.4

15.16

22.6

8742.0 636

395.13 8.25

1087.66 13 590 1

20 1

3 1

2 -

5347.21

144.8

236.7

5106

213.97

338

11089.21 3219 6462 2717 3508.76 286

367.02 117.46 270.59 97.84 192.29 1.41

1164.7 156.73 403.1 145.78 287.2 1046.66

30 11 16 8 7 -

55 17 25 16 9 -

3 1 3 1 2 1

2682.2

290.79

458.46

5076

368.32

586.2

8044.2 3411

660.52 169.97

2091.32 24 442.35 10

40 18

4 2

1873

102.07

155.4

1588

50.1

90.13

35 217

2 19

6872 322.14 687.88 19 50654.17 2422.99 3674,82 128

Õ¿ñíýãò 2. Áàðèëãà óãñðàëòûí àæëûí òºëºâëºãºº, òýðáóì òºãðºã Õîâä àéìãèéí Áóÿíò, Õîâä ñóìûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãà óãñðàëòûí àæëûí òºëºâëºãºº No Îí Áàðèëãûí íýð Òºñºâò ºðòºã /òºãðºã/ Íèéò òºñºâò ºðòºã /òºãðºã/ 1 2010 ÃÑ-1 áàðèëãóóäûí õààëò 1.375.376.071 1.375.376.071 1.806.101.119 560.195.452 2 2011 ÃÑ-2 ÃÑ-6 Õóó÷èí ñóâàã 2.392.961.036 26.664.465 522.875.844 429.847.673 3 2012 ÃÑ-3 ÃÑ-5 ÃÑ-7 2.441.178.553.00 1.488.455.036 4 2013 ÃÑ-4 ÃÑ-8 995.902.197 1.150.352.970 2.146.255.167

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Òºñºâ çîõèîñîí òóõàé òàéëáàð: Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñëèéí òºñâèéã çóðàã òºñºëä òóñãàãäñàí àæëûí õýìæýýã ¿íäýñëýí Ìîíãîë Óëñûí Äýä Á¿òöèéí Õºãæëèéí Ñàéäûí 1998 îíû 200 äóãààð òóøààëààð áàòàëñàí Áàðèëãûí òºñºâ çîõèîõ çààâðûí (ÁÍáÄ IV -81-2-98) äàãóó çîõèîñîí. Ìºí õèéö ýäëýõ¿¿í, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿íèéã Áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò, íèéòèéí àæ àõóéí ¿íäýñíèé òºâººñ ñàð òóòàì ãàðãàäàã Áàðèëãûí ìýäýýëýë ýìõòãýëä íèéòëýãäýæ áàéãàà æèøèã ¿íý áîëîí îðîí íóòãèéí çàõ çýýëèéí ¿íèéã áàðèìòëàí íýã á¿ð÷ëýí òºñâèéã çîõèîâ (Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã õàâñðàëòààñ ¿çíý ¿¿).

ÐÎ ò¿âøèí ºðãºõ áàðèëãà

ßÃÓÃ, ßíäàíò ãàðöòàé óñ ãàðãóóð

ßÃ, ßíäàíò ãàðö

Þ¿ëýõ õóäàã

2649.4

101.49

603

Õóâààðèëàõ ñóâàã-1.1

2373.6

145.3

231.13

Õóâààðèëàõ ñóâàã-1.2

2171.4

126.11

220.43

Õóâààðèëàõ õîîëîé-1.1

921.6

7.07

10.5

Õóâààðèëàõ õîîëîé-1.2

775.4

15.16

22.6

Çàðöóóëãà, ë/ñ

Ãîë ñóâàã-1

Ñóâàã

Ñóâàãò íîîãäîõ òàëáàé, ãà

Áàðèëãûí òºðºë

Ñóâàã äýýðõ áàðèëãà Ñóâãèéí óðò, ì

ÃÂÑ-1

ÃÂÑ-1.0õ2.0õ0.9

Áàðèëãà

Õ¿ñíýãò 3. 2010 îíä ýõíèé ýýëæèíä ÃÂÑ-1, ãîë ñóâàã -1, õóâèàðëàõ ñóâàã -1.1; 1.2, õóâèàðëàõ õîîëîé -1.1; 1.2 áîëîí òýäãýýð äýýðõ áàðèëãóóäûã áàðüæ ã¿éöýòãýíý.

Çóðàã 2. ÃÂÑ-1, ãîë ñóâàã -1, õóâèàðëàõ ñóâàã -1.1; 1.2, õóâèàðëàõ õîîëîé -1.1; 1.2-ûí ñõåì

Çóðàã 3. Îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, òàðèàëàí÷ èðãýäýä äýýðõ 4 õýëáýðèéí ñóâãèéã ñàíàë áîëãîæ ñîíãîëò õèéëãýñýí Èðãýäèéí ñîíãîñîí ñóâãèéí õºíäëºí îãòëîë

Çóðàã 4. Ïë¸íêîí äýâñãýðòýé ÷óëóóí ºðëºãºí äîòîðëîãîîòîé òýãø ºíöºãò ñóâàã Óñ ç¯éí ñóäàëãàà Óñëàëòûí ñèñòåìèéí óñíû ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ Áóÿíò ãîë íü Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñàöã¿é àé ñàâ, Õàð íóóð-Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàìààðàãäàõ áà ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí îðøèõ óóëñóóä òóõàéëáàë, Öàìáàãàðàâ, Áààòàð, Õºõ Ñýðõèéí íóðóó, Ìºíõõàéðõàí, Æàðãàëàíò, Ñóòàé, Ìÿíãàí Óãàëçàò çýðýã óóëñààñ õàâðûí øàð óñíû áîëîí çóíû ýð÷èìòýé îðñîí õóð òóíàäàñíû óñààð Ãàíö ìîäíû ãîë, ×èãýðòýé, Ðàøààíò çýðýã òîì æèæèã 20 øàõàì æèæèã ãîëóóä ýõ àâ÷ Áóÿíò ãîëûí óñûã ñýëáýíý. Áóÿíò ãîë íü Õîâä, Áóÿíò ñóìûí íóòàãò áàéðëàõ óñëàëòûí ñèñòåìèéí òàëáàéãààð óðñàæ Õîâä ãîëä öóòãàíà. Áóÿíò ãîë íü óðñàöûã ãîðèìûí õóâüä õaâað-çóíû øað óñíû ¿eð 4 ä¿ãýýð ñaðûí äóíäóóð ýxýëíý. Xaðèí óñ õóðàõ òaëáaé íü íèëýýä ºíäºðò oðøèx ãoëûí xaâðûí øað óñíû ¿eð aðaé xoæóó 4 ä¿ãýýð ñaðûí ñ¿¿ë÷ 5 äóãàað ñaðûí äóíäóóð ýxýëíý. Õaâðûí øað óñíû ¿eðèéí xaìãèéí èx xýìæýý aðaé xoæóó 6 äóãaað ñaðûí ñ¿¿ë÷ýýð aæèãëaãäaía. Õàðèí çóíû xóð áoðooíû ¿eð 9 ä¿ãýýð ñaðûí äóíä ¿eýð äóóñíà. Áóÿíò ãîëûí äàãóó ãàçàð òàðèàëàí ÿëàíãóÿà õ¿íñíèé íîãîî ýðõëýõ ýðòíèé óëàìæëàëòàé õèéãýýä ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà óëàì ýð÷èìæèæ, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

ãîðèì, íººöºä íºëººëºõ õàíäëàãà áèé áîëñîí. Òóõàéëáàë ãîëûí óñûã ãàçàð òàðèàëàíä îëîí ñàëààëàí àøèãëàõ áîëñîíîîð Áóÿíò ãîë àäàãòàà õ¿ðýõã¿é áàéõ òîõèîëäîë àæèãëàãäàõ áîëæýý. Áóÿíò ãîëûí àäàãðóóãàà áàéãàëèéí òîãòîöîîðîî Àðàâûí ãîë, Äîëîîãèéí ãîë, Çóìúÿà, Öàãààí áóðãàñ, Çàõûí ãóó ãýæ íýðëýãääýã 5 ãîë áîëîí õóâààãäàæ, 2 íü Õîâäûí ãîëä, 3 íü Õàð-Óñ íóóðò öóòãàäàã áàéñàí áîëîâ÷ îäîî Öàãààí áóðãàñ, Çóìúÿàí ãîë îð ìºðã¿é áîëæ, ¿ëäñýí 3 íü çàìä òàñàëäàæ èõ óñòàé íèéëæ ÷àäàõã¿é áîëñîí áàéíà.

Çóðàã 5. Áóÿíò ãîëûí ãîë ìºðíèé ñ¿ëæýý, ñàâ ãàçàð Áóÿíò ãîë íü Æàíæèí áîîëòîîñ Õîâä ñóìûí õýñýãð¿¿ óðñàõ ñàëààíû õýñýã íü îéðîëöîîãîîð 17.1 êì, Áóÿíò ñóìûí ÷èãëýëä ñàëààëñàí õýñýã 19.3 êì óðñààä Õîâä ãîëðóó öóòãàëã¿éãýýð óñàëãààíä çàðöóóëàãäñàíààð Õîâä ãîëûã ñýëáýõýý áîëüñîí áàéíà.

Çóðàã 6. Îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö- 5.82 ì3/ñ

Áóÿíò ãîëûí 1970-1974, 1982-1983 îíä òàòðóó, 1975-1981, 1996-2001 îíä ýëáýã óñòàé ¿å çîíõèëæ, 2002 îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë áàãà óñòàé æèë¿¿ä ¿ðãýëæèëæ áàéíà (Çóðàã 6). Áóÿíò ãîëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí õýìæýý áóóð÷ áàéíà. Ýíý íü óðñàöûí áàéãàëèéí ãîðèìûí ººð÷ëºëòººñ øàëòãààëíà. Ìºí òóñ á¿ñ íóòãèéí õ¿í àìûí ñóóðüøèë, àæ àõóéí òºâëºðºë ñ¿¿ëèéí ãó÷ààä æèëä ýð÷èìæèæ óñûã ìºí òýð õýìæýýãýýð àøèãëàõ áîëñíîîñ õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû ñºðºã íºëºº íýìýãäýæ, çàðèì òîõèîëäîëä áàéãàëèéí óñíû ãîðèìûí ç¿é òîãòîë àëäàãäàõ, íººö õîìñäîõ, áîõèðäîõ çýðãýýñ ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí äîðîéòîë àæèãëàãäàæ áàéíà. Èéìýýñ àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ñàâ ãàçðûí óñíû ãîðèìä íºëººëñíººñ óðñàö áàãàñãàæýý. Õ¿ñíýãò 4. ßíç á¿ðèéí õàíãàìæøèë á¿õèé æèëèéí äóíäàæ óðñàö, ì3/ñ

Áóÿíò-Õîâä

1 8.19

5 7.99

10 7.73

P. % 50 5.73

25 6.96

75 4.55

90 3.86

95 3.64

97 3.55

Õ¿ñíýãò 5. Õóð áîðîîíû ¿åðèéí èõ óðñàö, ì3/ñ No

Ãîë – õàðóóë

Áóÿíò-Õîâä

ßíç á¿ðèéí õàíãàìøèëòàé ºíãºðºëò, ìîäóëü, óðñàöûí äàâõðàà 0.1 1 2 5 10 25 642 333 178 137 98.4 35.7

Õ¿ñíýãò 6. Ãîë ìºðíèé õîíîãèéí õàìãèéí áàãà óðñàö, ì3/ñ No 1

Ãîë – õàðóóë Áóÿíò-Õîâä

äóëààíû

ßíç á¿ðèéí õàíãàìøèëòàé 30 õîíîãèéí õàìãèéí áàãà óðñàö 50 75 80 90 95 97 0.77 0.64 0.61 0.54 0.47 0.42

VI 17 9.28

Cap VII 15.2 8.30

VIII 12.4 6.77

10953.9

19530.2

24058.9

21511.5

17548.9

IX 9.8 5.35

X 8.87 4.84

XI 5.25 2.87

XII 3.26 1.78 4613.7

V 13.8 7.53

7430.0

IV 7.74 4.23

12553.1

III 2.86 1.56

13869.3

II 1.33 0.73

4047.6

ìÿí.ì3/ñàð

I 2.32 1.27

1882.3

Ñàð Õóâèàð ì3/ñ /75 %/

3283.3

Õ¿ñíýãò 7. Æèëèéí äîòîðõ óðñàöûí õóâààðèëàëò Áóÿíò-Õîâä õàðóóë

Õ¿ñíýãò 8. Ìºñíèé ¿çýãäýë

Äóíäàæ Ýðò Îðîé

X.22 IX.28 XI.9

X.27 X.1 XI.19

XI.27 X.26 I.1

Áóÿíò-Õîâä IV.15 V.1 III.9 IV.14 IV.29 V.10

28 42 9

11 46 2

126 155 79

Á¿õ ìºñíèé ¿çýãäýë

Ìºñºí á¿ðõ¿¿ë

Õàâðûí öºí

Íàìðûí çàéð

Õàâàð ìºñíèé ¿çýãäýë äóóñàõ

¯ðãýëæèëñýí õîíîã Õàâàð öºí ò¿ðýõ

Ìºñºí á¿ðõ¿¿ë òîãòîõ

Íàìàð çàéð ã¿éñýí

Íàìàð ìºñíèé ¿çýãäýë ýõýëñýí

Õóãàöàà

182 233 121

Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû ýðõëýí ãàðãàñàí “Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ” (1999) íîìíû 12-27 äóãààð õóóäñàíä áàéãàëü ýêîëîãèä íºëººëºõã¿éãýýð ãîë ìºðíººñ àâ÷ àøèãëàæ áîëîõ óñíû õýìæýýã Áóÿíò ãîëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí 4-6 õóâü áàéæ áîëîõîîð òîãòîîñîí áàéíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Õ¿ñíýãò 9. Áóÿíò ãîëîîñ àâ÷ àøèãëàõ óñíû õýìæýý ä/ä

Óñëàõ òàëáàéí õýìæýý, ãà

1 2 3

800 1600 2400

Øààðäëàãàòàé óñíû õýìæýý, ì3/æèë 3,172,608 6,345,216 9,517,824

Ãîëûí óðñàöòàé õàðüöóóëñàí õóâü 2% 3% 5%

Áóÿíò ãîëûí 75 õóâèéí õàíãàìøèëòàé ¿åèéí óðñàöûã òîîöîîíä àâ÷ õýðýãëýñýí áºãººä âåãàòàöûí õóãàöààíû óðñàö 6.7 ì3/ñåê áîëíî. Óñàëãààíû ñ¿ëæýýíèé ãèäðàâëèê òîîöîîã õèéõäýý Õîâä àéìàãòàé èæèë òºñòýé ãîâèðõîã á¿ñýä îðøèõ Êàçàêñòàíû òóðøëàãà áîëîí îðîí íóòãèéí òàðèàëàí÷äûí îëîí æèë ìºðäºæ èðñýí óñàëãàà õèéäýã òóðøëàãà äýýð ¿íäýñëýæ óñàëãààíû íîðìûã 600 ì3/ãà-ààñ èõã¿é áàéõààð òîîöîâ. 2007-2008 îíä Êàçàêñòàíû Ýðäýì Øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí õèéñýí ñóäàëãààãààð ãîâèðõîã á¿ñýä àðèãààð áîëîí øàíãààð óñëàõ ¿åä óñíû àëäàãäëûã õýìæñýí òóðøèëòààñ ¿çýõýä 800 ì3/ãà-èéí óñàëãààíû íîðìòîé ¿åä øàíãààð óñëàõàä óñíû àëäàãäàë 30%, àðèãààð óñëàõàä òîãòìîë g=0.75 ë/ñåê –èéí çàðöóóëãà ºãºõºä óñíû àëäàãäàë 23%, äàðààãèéí 4 öàã 40 ìèíóòàíä g=0.75 ë/ñåê çàðöóóëãà, äàðààãèéí 6 öàãò g=0.35ë/ñåê çàðöóóëãà ºãºõºä óñíû àëäàãäàë 14% áîëæ áóóð÷ áàéæýý. Ýíý òóðøèëòààñ õàðàõàä ãàäàðãóóãèéí óñàëãààã àðèãààð õèéõ ¿åä çàðöóóëãûã óñàëãàà ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû äóíä ¿åýñ 2 äàõèí áàãàñãàõàä óñíû àëäàãäàë õàìãèéí áàãà áàéäàã áàéíà. Ýíý õýìæèëòèéã ¿íäýñëýí óñíû òåõíîëîãèéí àëäàãäëûã 15%-èàð òîîöñîí áîëíî. Ãîë áà õóâààðèëàõ ñóâãèéí óñ ºíãºðººõ ÷àäâàðûã ñîíãîõäîî óñàëãààíû íîðìûã 600 ì3/ãà-ààð, óñàëãàà ¿ðãýëæëýõ õóãàöààã õîíîãò 16 öàãààð òîîöîæ ãàðãàñàí áà ýíý íîðìîîð óñàëãààã õèéõýä óñàëãààíû ñ¿ëæýý íü 2400 ãà òàëáàéã 8 õîíîãò óñëàõ áîëîìæòîé. Áàéãàëü îð÷íû Ñàéäûí 1995 îíû 153 äóãààð òóøààëûí õàâñðàëò 5-ä çààñíû äàãóó ìîíãîë óëñàä ìºðäºãäºæ áóé óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí óñàëãààíû íîðìûã òîîöîîíä àøèãëàñàí áîëíî. Òóñ íîðìûã äîîðõè õ¿ñíýãò ¿ç¿¿ëýâ. Õ¿ñíýãò 10. Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñàëãààíû íîðì /ì3/ãà/ ä/ä Àëòàéí Õàíãàéí

ÕÕÀ-í òàðèìàë

Òºâ

Ìåëèîðàöèéí ìóæ Áàðóóí Óìàðä ãîâü

ªìíºä ãîâü

1. ¯ð òàðèàíû òºðëèéí óðãàìàë 1800-2000

2000-2400 2500-2800

2600-3000

4100-4400

2. Ýðäýíýøèø

1800-2000

2600-2900 2800-3100

2900-3200

3200-3600

3. Íýã íàñò óðãàìàë

1500-1800

1800-2800 2400-2800

2600-3000

3200-3600

4. Òºìñ

2000-2400

2500-3000 3100-3400

3200-3600

4000-4500

5. Õ¿íñíèé íîãîî (áàéöàà)

2200-2500

2600-3200 3500-3900

3600-4000

-----------

6. Îëîí íàñò óðãàìàë

2400-2900

3000-3300 3500-4000

3600-4100

3800-4200

Õ¿ñíýãò 11. Óñàëãààíû íîðì Òºðºë ¯ð òàðèà Íýã íàñò Òºìñ Õ¿íñíèé íîãîî áàéöàà Îëîí íàñò

Óñàëãààíû íîðì (ì3/ãà) 2600 2600 3200 3700 3800

Äýýðõ òàðèàëàõ óðãàìëûí á¿òýö, õýðýãöýý, óëàìæëàë, õºðñíèé ÷àíàð, ¿ðæèë øèì, òàëáàé ýçýìøñýí áàéäàë çýðãèéã õàðãàëçàí äîîðõ òºðëèéí äîòîîä ñýëãýýã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Õóâèëáàð I • Òàðâàñ, àìòàò ãóà • Ñîíãèíî, ñàðìèñ • Ëóóâàí • Ìàíæèí

Õóâèëáàð IV • ¯ð òàðèà • Îâú¸îñ-âàíäóé õîëüìîã • Íýã íàñò ºâñ • Îëîí íàñò ºâñ /öàðãàñ+ñîãîîâîð/

Õóâèëáàð II • Áàéöàà • Ëóóâàí • Ñîíãèíî, ñàðìèñ • Øàð áóóðöàã • Òàðâàñ, àìòàò ãóà

Õóâèëáàð V • Áóóäàé • Îâú¸îñ-âàíäóé • Òýæýýëèéí ¿ð òàðèà • Òºìñ

Õóâèëáàð III • Áàéöàà • Ñîíãèíî, ñàðìèñ • Íàðàíöýöýã • Ëóóâàí • Àìòàò ãóà, òàðâàñ

Õóâèëáàð VI • Òýæýýëèéí ¿ð òàðèà • Îâú¸îñ-âàíäóé • Ñóäàí ºâñ áóþó äàðøíû óðãàìàë • Òºìñ

Ýäãýýðýýñ ãàäíà çàðèì òàëáàéã äàí îëîí íàñò òàðüæ ¿íäñýí ñàéæðóóëàëò õèéõ çàìààð óñàëãààòàé õàäëàí, òàðèìàë áýë÷ýýð áîëãîí àøèãëàæ áîëîõ áà äàðøíû óðãàìàë, æèìñ æèìñãýíý ÷ òàðèàëàõ àñóóäàë íýýëòòýé áîëíî. ÕªðñÍÈÉ ñóäàëãàà Õîâä ñóìûí õºðñíèé çàäëàí øèíæèëãýýã ÕÀÀÈÑ-èéí õºðñ àãðîõèìèéí ëàáîðàòîðèä ã¿éöýòãýñýí. Áóÿíò ñóìûí õºðñíèé çàäëàí øèíæèëãýýã Äàðõàí-Óóë àéìãèéí Óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñóðãàëò ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíãèéí õºðñ àãðîõèìèéí ëàáîðàòîðèä ã¿éöýòãýñýí. Õ¿ñíýãò 12. Õºðñíèé ñóäàëãààíû ãîë ¿ð ä¿íã¿¿ä Ñóì Õîâä

Äýýæ, öýãèéí òîî 44 öýã, 88 äýýæ

Áóÿíò

39 öýã, 78 äýýæ

Õºðñíèé á¿ðýëäýõ¿¿í Õºíãºí øàâðàíöàð Ýëñýíöýð

Õºðñíèé òàðõàëò

ßëçìàã

Öàéâàð õ¿ðýí

0.62-0.87% ßäìàã 1.30-1.74% ßäóóâòàð

Íóãàðõàã, òàòìûí õºðñíèé øèíæèéã äàâõàð àãóóëñàí öàéâàð õ¿ðýí

Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóóõ õºðñ, ìåëîðàöèéí ñóäàëãààãààð ¿ðæèë øèìèéí õóâüä ÿäìàã ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðñàí. Õºðñíèé äýýæíèé çàäëàí øèíæèëãýýã ÕÀÀÈÑ-èéí àãðî-áèîëîãèéí ñóðãóóëèéí õºðñàãðîõèìèéí ëàáîðàòîðò õºðñíèé ÿëçìàã àãóóëàëò, íèòðàò, ôîñôîð, êàëè, õºðñíèé óóñìàëûí îð÷èí ðÍ, äàâñæèëò, õºðñíèé øèðõýãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òîäîðõîéëñîí áîëíî. Òàëáàéí õýýðèéí ñóäàëãààíû áîëîí ëàáîðàòîðèéí çàäëàí øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íãýýð õºðñ-ìåëèîðàöèéí áîëîí àãðî ¿éëäâýðëýëèéí àðãà õýìæýýíèé çóðàãëàëóóäûã Ì1:20000 íû íàðèéâ÷ëàëòàéãààð áîëîâñðóóëàâ. Òàëáàéã óñàëãààíû ñóâàã øóóäóóãààð çîõèîí áàéãóóëàëòã¿é îëîí õýñýã áîëãîí õóâààæ óñàëãààíû óñûã äóðûí ãàçðààð óðñãàæ áàéãàà íü òàëáàéí õºðñ óñíû íºëººãººð ýâäðýëä îðæ ¿ðæèë øèì íü óãààãäàí çàéëóóëàãäàæ òàëáàéí àøèãëàëòàíä ìóóãààð íºëººëæ áàéíà. Ìºí ñàëõèíû ýâäðýëä õ¿÷òýé íýðâýãäýæ òàëáàéä áîëîí òàëáàéí çàâñàð õîîðîíä óðãàìëûí íºìðºãººð ìàø ÿäóó, ºíãºí ãàäàðãàä íü ÷óëóó òàðõàëòòàé áàéãàà íü õºðñèéã

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

áîëîâñðóóëàõäàà ÷óëóóã ò¿¿æ öýâýðëýæ áàéõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà. Òàëáàéä ãîëûí òàòàì, ñàéð, ñàéðûí õîøóó òóóãäàñ çîíõèëíî. Òàëáàéí õºðñ íü ýëñýíöýð øèðõýãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, õºðñ ¿¿ñâýðèéí áîëîí äýâñýãäýã÷ ÷óëóóëàã íü àëëþâèéí ýëñýí ÷èãæýýñòýé õàéðãà, õàéðãàíöàð õóðäàñààñ òîãòîíî. Õºðñ ¿¿ñâýðèéí ¿å øàòàíä õºðñ òîãòâîðæèõ ¿åä íýëýýä ÷èéãëýã áàéñíû óë ìºð áîëîõ çîñîðõîã øàð òîëáî íèéò òàëáàéí õºðñíèé äýýä ¿å äàâõðàãàä àæèãëàãäàæ áàéãàà íü íóãàðõàã áîëîí íóãûí õºðñíèé íóóãäìàë øèíæ ÷àíàðûã õàðóóëæ áàéíà. Õºðñ-ìåëèîðàöèéí ñóäàëãààã 108ûí ãàçàð 94.9 ãà, 108-ûí äýýä ãàçàð 50 ãà, Áóÿíòûí óðä òàë 40 ãà, Äàëàí áóõ 57.8 ãà, Ñàðòàãòàéí ãóóíû äîîä 167.5 ãà, Ñàðòàãòàéí ãóóíû äýýä 113.7 ãà, ªâºð íàíæèí 132 ãà, Àð íàíæèí 128.4 ãà, 5-ûí ãàçàð 96.5 ãà, Çàõûí ãóó I-67.8 ãà, Çàõûí ãóó II-138.3 ãà òàëáàéíóóäàä íèéò 1020 ãà óñàëãààòàé àøèãëàæ áîëîõ òàëáàéä õèéæ ã¿éöýòãýñýí áîëíî. Çàõûí ãóó II òàëáàéä õºðñíèé ºíãºí ãàäðàãà äýýð ñàëõèíû íºëººãººð õóðèìòëàãäñàí ýëñýí õó÷ààñ àëàã öîîã á¿ðõñýí áàéíà. ¯¿íýýñ øàëòãààëæ õºðñíèé ÷èéã, äóëààíû ãîðèìä ººð÷ëºëò îðæ óðãàìëûí á¿ðõýö ñèéðýãæèæ ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í íü ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Ýíý òàëáàéí õºðñ íü ñàëõèíû ýâäðýëä õ¿÷òýé íýðâýãääýã íü õóóðàéøèëò, öºëæèëòèéí øèíæ àæèãëàãäàæ áàéíà. Òàëáàéä õàìãààëàëòûí çóðâàñ áîëîõ áóðãàñ, óëèàñíû áóò òºãºëòýé õýñýãò ñàëõèíû ýâäðýëä áàãààð íýðâýãääýã íü àæèãëàëòààñ òîäîðõîé áàéíà. Óëèàñ, áóðãàñ õÿëáàðõàí óðãàõ íºõöºëòýé ãîëûí ñàâä îéí õàìãààëàëòûí á¿ñ áàéãóóëàõ íü õºðºíãº áàãà øààðäàíà. Òàëáàéä åðºíõèéäºº íýã äýä õýâ øèíæèéí äóòìàã õºãæèëòýé õºíãºí øàâðàíöàð øèðõýãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé öàéâàð õ¿ðýí õºðñ òàðõæýý. Òèéìýýñ 1. Òàëáàéí õºðñºíä íèòðàò, õºäºëãººíò ôîñôîð, êàëèéí àãóóëàìæ áàãà áóþó ìàø áàãà áàéãàà ó÷ðààñ òàëáàéí õºðñèéã îðãàíèê áîëîí ýðäýñ áîðäîîíû äýýä òóíãààð áîðäîõ øààðäëàãàòàé áàéíà. 2. Óñëàëòûí áîëîí óñàëãààíû íîðì, ìºí öýíýã óñàëãààíû íîðì õýìæýýã ÿãøòàë áàðèìòëàõ íü àðâèí óðãàö àâàõûí íýãýí ¿íäýñ áîëíî. Èéìä õºðñíèé óñ-ôèçèêèéí øèíæ ÷àíàðûí òîäîðõîéëîëòîíä ºãºãäñºí íîðì õýìæýýíä õ¿ðòýë íü óñàëãààã õèéõ øààðäëàãàòàé. 3. Òàëáàéí õºðñèéã óñ, ñàëõèíû (ýâäðýëä) ýëýãäýëä õ¿÷òýé îðîõîîñ õàìãààëæ íàìðûí öýíýã óñàëãààã íîðì õýìæýýã áàðèìòëàí õèéæ, òàëáàéí áóò ñººã, õàðãàíà áîëîí óëèàñíû òºãºëººð õàìãààëàëò õèéæ òàðèàëàõ 4. Òàëáàéí ºíãºí ãàäàðãàä /îðøèõ/ àãóóëàãäàõ 5ñì-ñ èõ äèàìåòðòýé ÷óëóóã ò¿¿æ öýâýðëýõ, àøèãëàãäàõã¿é áàéãàà ñóâàã øóóäóóã äàðæ òýãøèëæ òàðèàëàëò õèéõ, õàðãàíà áîëîí ìîäëîã óðãàìëûí áóò ñººãèéã òàëáàéí çàõààð øèëæ¿¿ëæ ñóóëãàí õºðñèéã ñàëõè, óñíû ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ àæëûã õèéõ 5. Õºðñ ñàéæðóóëàõ, õºðñèéã çºâ /áîëîâñðóóëàõ/ ýëäýíø¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíä õàãàëàõ ¿å äàâõðàãûí çóçààíààñ õàìààðóóëàí 25-30ñì-ñ õýòð¿¿ëýõã¿é õºðñèéã õàãàëæ áîëîâñðóóëàõ íü ÷óõàë. Õºíãºí øèðõýãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õºðñèéã îëîí äàõèí áîëîâñðóóëàëò õèéõ íü õºðñíèé á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í íü ººð÷ëºãäºæ íóíòàã íàðèéí øîðîîí õýñýã áèé áîëæ óñàëãààíû óñàíä õººãäºí óóñ÷ çàéëóóëàãäàí õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã áóóðóóëàõûã àíõààðàõ íü ÷óõàë. 6. Õºðñ ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýíä õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã äýýøë¿¿ëýõ ãîë àðãà õýìæýý áîë áîðäîõ ÿâäàë. Ýíý òàëáàéí õºðñ íü ÿëçìàã àãóóëàëòààð òóéëûí ÿäìàã áàéãàà ó÷ðààñ áîðäîîã çîõèõ íîðì õýìæýýãýýð õºðñºíä îðóóëàõ íü òóéëààñ ÷óõàë. ¯ðæèë øèì ìóóòàé òàëáàéä òàðèìàë òàðèàëàõàä õè÷íýýí óñàëãàà õèéëýý ÷ ãýñýí àðâèí óðãàö àâ÷ ÷àäàõã¿é óñàëãààíû à÷ õîëáîãäîëûã áóóðóóëäàã ìóó òàëòàéã àíõààðàõ õýðýãòýé. 7. Õºðñ-ìåëèîðàöèéí I ãðóïïä õàìààðàãäñàí òàëáàéä òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî áîëîí æèìñ æèìñãýíý òàðèàëàõàä òîõèðîìæòîé. II ãðóïïä áàãòñàí òàëáàéä ¿ð òàðèà, îëîí íàñò ºâñ òàðèàëæ áîëíî. 8. Õàãàëæ òàðèàëààã¿é àòàð òàëáàé áîëîí õàäëàíãèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áàéãàà òàëáàéíóóääàà íàìðûí öýíýã óñàëãààã õèéæ, ãàçðûí õºðñèéã áàéíãûí ÷èéãòýé áàéëãàõ íü õºðñèéã ñàëõèíû ýâäðýëýýñ õàìãààëàõààñ ãàäíà õàäëàíãèéí òàëáàéí óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Çóðàã 7. Õîâä àéìãèéí Áóÿíò ñóìûí òàëáàéí õºðñ, õºðñ-ìåëèîðàöèéí çóðàãëàë

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Çóðàã 8. Õîâä àéìãèéí Õîâä ñóìûí òàëáàéí õºðñ, õºðñ-ìåëèîðàöèéí çóðàãëàë

Çóðàã 9. Õîâä àéìãèéí Áóÿíò ñóìûí òàëáàéí àãðî-¿éëäâýðëýëèéí àðãà õýìæýýíèé çóðàãëàë

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Çóðàã 10. Õîâä àéìãèéí Õîâä ñóìûí òàëáàéí àãðî-¿éëäâýðëýëèéí àðãà õýìæýýíèé çóðàãëàë

ýõíèé ýýëæèíä áàðèãäàæ áóé 395 ãà-ãèéí ÓÑËÀËÒÛÍ ÑÈÑÒÅÌÈÉÍ áàðèëãûí àæëûí ã¯éöýòãýëèéí ßâö Ñ.Äàâàà, Ã¿éöýòãýã÷ “Õîâäûí òóëãà” ÕÕÊ-èé åðºíõèé èíæåíåð Ýíý æèë 1.155.000.000 òºãðºãèéí ºðòºãòýé 395 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåì áàðüæ áàéíà. 2010 îíû 7 ñàðûí 19-íä çàõèàëàã÷òàé ãýðýý õèéãýýä 26-íä óëààí øóãàì òàòàæ àéìãèéí Çàñàã äàðãûí çºâëºëèéí õóðëààð õýëýëö¿¿ëýí 8 ñàðûí 2-íîîñ àæëàà ýõëýýä 24 õóâèéí ã¿éöýòãýëòýé ÿâæ áàéíà. Ýíý îíû 11 ñàðûí 15-íä õ¿ëýýëãýæ ºãíº. Óñëàëòûí ñèñòåì íü 2600 ì ãîë ñóâàãòàé, 4600 ì õóâààðèëàã÷ ñóâàãòàé, 2 õóâààðèëàã÷ ñóâãààð 1.7 êì õóâààðèëàã÷ õîîëîéãîîð 395 ãà-ã óñëàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé ñ¿ëæýý þì. Îäîîãîîð àæèë ñààòóóëæ áàéãàà ç¿éë áîë õàäëàí, óðãàö õóðààëò áàéíà. Ýíý á¿õíèéã çîõèöóóëààä õ¿ëýýãýýä, ººð ýõ ¿¿ñâýðýýñ øóóäóó òàòàæ óñààð õàíãààä ÿâæ áàéíà. Îäîîãîîð çºð÷èë ãîìäîë ãàðààã¿é. Ñóìûí ÇÄÒÃòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Çàõèàëàã÷ààñ èðñýí õÿíàëòûí àæèëòàí íü ºäºð òóòàì áàðèëãûí ã¿éöýòãýëä õÿíàëò òàâüæ áàéãàà áºãººä çóðãèéí äàãóó áàðèëãûí àæèë ÿâæ áàéíà. Áýðõøýýëòýé àñóóäëóóäûí õóâüä ºâºëäºº ìºñººð õó÷èãäàõ, ìºñ õàéëñíû äàðàà äåôåðìàöèä îðîõ ýðñäýëòýé. Ýíý óñëàëòûí ñèñòåì íü èæ á¿ðýí óñëàëòûí ñèñòåì áèø ó÷ðààñ ¿åðèéí õàìãààëàëò, õàëèà òîøèíãîîñ õàìãààëñàí áàéãóóëàìæ áàéõã¿é áàéãàà. ¯¿íèéã õèéâýë óñëàëòûí ñèñòåìýýñýý äóòóóã¿é ºíäºð ºðòºãòýé.

Çóðàã 1. Ïë¸íêîí äýâñãýð äýýðõ ÷óëóóí ºðëºã

Çóðàã 2. Ñóâãèéí ñóóðèéã öåìåíòýýð áàòæóóëàõ ÿâö

Çóðàã 3. Ñóâãèéí õàæóóãèéí ÷óëóóí ºðëºãèéã öåìåíòýýð áàòæóóëæ áàéãàà íü

Çóðàã 4. Áàðèãäñàí ñóâãèéí åðºíõèé áàéäàë

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

ÇªÂËªÌÆ-1

ÓÑËÀËÒÛÍ ÑÈÑÒÅÌÈÉÍ ÀØÈÃËÀËÒ, ÕÀÌÃÀÀËÀËÒ Ò.Ëóâñàíá¿ä Õºäºº àæ àõóéí òàðèìàë óðãàìëûã óñëàõ çîðèëãîîð óñëàëòûí ñèñòåìèéã áàðüæ áàéãóóëäàã. Ìîíãîë Óëñûí “Óñíû òóõàé” õóóëèíä: 3.1.8. “óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæ” ãýæ óñíû ò¿ðýëò áîëîí óðñàöûã òîõèðóóëàõ, óñ õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ, õóâààðèëàõ, ò¿ãýýõ, àðèóòãàõ, öýâýðëýõ, ò¿¿íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ãàçðûí äîîðõè óñûã îëáîðëîõ, óñíû ãàìøèãààñ õàìãààëàõ ýíãèéí áîëîí èíæåíåðèéí õèéö á¿õèé áàðèëãà áàéãóóëàìæ 3.1.9. “óñëàëòûí ñèñòåì” ãýæ áýë÷ýýð, õàäëàí, òàðèàëàíã óñëàõ çîðèëãîîð ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõè óñûã õóðèìòëóóëàõ, äàìæóóëàõ, õóâààðèëàõ, ò¿ãýýõ, èë¿¿äýë óñûã çàéëóóëàõ çîðèóëàëò á¿õèé óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæ, òîíîã òºõººðºìæèéã áàãòààñàí èæ á¿ðýí öîãöîëáîðûã 3.1.14. “óñ àøèãëàã÷” ãýæ àøèã îëîõ çîðèëãîîð ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíäýý óñ, óñàí îð÷èíã àøèãëàäàã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà 3.1.15. “óñ õýðýãëýã÷” ãýæ àøèã îëîõ çîðèëãîã¿éãýýð óíä àõóéí õýðýãëýý áîëîí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíä óñ, óñàí îð÷èíã àøèãëàäàã õýðýãëýã÷èéã 15.1.3. Ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëûí á¿ðýí ýðõýä “óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã ºì÷ëºã÷, ýçýìøèã÷òýé çºâøèëöñºíèé ¿íäñýí äýýð óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã òîãòîîõ”-îîð 24.1.5. óñ àøèãëàã÷, õýðýãëýã÷ íü àøèãëàñàí óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã òºëºõ ãýæ çààñàí áàéäàã. Ìîíãîë Óëñûí “Ãàçðûí òóõàé” õóóëèíä: 29.1.

Èðãýíä ãýð á¿ëèéíõ íü õàìòûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí õóâèéí ãýð, îðîí ñóóöíû õàøàà áàðèõ çîðèóëàëòààð ¿íý òºëáºðã¿é ýçýìø¿¿ëýõ ãàçðûí õýìæýý 0.07 ãà-ãààñ èë¿¿ã¿é áàéíà.

29.2.

Ýíý õóóëèéí 29.1-ä çààñíààñ ãàäíà ãýð á¿ëèéíõ íü õàìòûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ, æèìñãýíý, òàðèìàë óðãàìàë òàðèõ çîðèóëàëòààð èðãýíä 0.1 ãà-ãààñ èë¿¿ã¿é ãàçàð ¿íý òºëáºðã¿é ýçýìø¿¿ëæ áîëíî.

29.3.

Áàãèéí èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðëûí ñàíàë, ñóìûí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí òàðèàëàíãèéí ãàçðûã ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò îëîí æèë òîãòâîðòîé àæèëëàñàí èðãýíä ãýð á¿ëèéíõ íü õàìòûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó äàâóó ýðõýýð ýçýìø¿¿ëæ áîëíî. Íýã èðãýíä äàâóó ýðõýýð ýçýìø¿¿ëýõ òàðèàëàíãèéí ãàçðûí õýìæýý íü ¿ð òàðèàíû çîðèóëàëòààð 100 ãà õ¿ðòýë, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû çîðèóëàëòààð 5 ãà õ¿ðòýë áàéíà.

29.4.

Èðãýíä ýíý õóóëèéí 29.1, 29.2, 29.3-ò çààñàí õýìæýýíä áàãòààí ýçýìø¿¿ëýõ ãàçðûí äýýä õýìæýý, áàéðøëûã õ¿í àìûí íÿãòðàë, ãàçðûí íººöèéã õàðãàëçàí òóõàéí ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðàë òîãòîîæ áîëíî.

29.5.

Õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ, æèìñãýíý òàðèõ òàëáàé íü õóâèéí ãýð, îðîí ñóóöíû õàøààíû ãàçðûí çýðãýëäýý, ýñõ¿ë óã çîðèóëàëòààð òóñãàéëàí òîãòîîãäñîí ãàçàðò áàéæ áîëíî.

Èéìä 0.1 ãà òàëáàéä óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà èðãýí íü óñ õýðýãëýã÷, 0.1 ãà-

ãààñ äýýø òàëáàéä óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà èðãýí íü óñ àøèãëàã÷ áàéõ ¿íäýñòýé þì. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëò ãýäýã áîë óñàëãààíû óñûã õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ ÿâäëûã õàíãàõ áà óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã õýâèéí àæèëëàãààòàé áàéëãàõûí òóëä çàéëøã¿é õèéãäýõ òåõíèê, çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãäìýë àðãà õýìæýý þì. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áàðüæ äóóññàíû äàðàà ºì÷ëºã÷ áóþó ýçýìøèã÷ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëàãàä õ¿ëýýëãýí ºãñºíººð àøèãëàëòûí á¿õèé ë àñóóäëûã õàðèóöàíà. Àøèãëàëòûí àñóóäëûã õàðèóöàã÷ íü àøèãëàëòûí íýãæèéã áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ ¸ñòîé. Àøèãëàëòûí íýãæ íü äàðààõ ¿¿ðýãòýé. ¯¿íä: 1. Þóíû ºìíº àðâèí óðãàö àâàõ çîðèëòûã õàíãàñàí óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººãººð çºâøººðºãäñºí íîðìîîð øààðäëàãàòàé õóãàöààíä õºäºº àæ àõóéí òàðèìàë óðãàìëûí óñàëãààã ã¿éöýòãýíý. 2. Àæ àõóéí äîòîîäûí óñàëãààíû áîëîí óñ çàéëóóëàõ ñóâãóóä áîëîí ò¿¿í äýýðõè áàðèëãà áàéãóóëàìæóóäûã á¿ðýí á¿òýí õýâèéí àæèëëàãààòàé áàéëãàíà. 3. Ñóâàã áîëîí áàðèëãà áàéãóóëàìæààñ óñ àëäàãäàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëíý. 4. Ãàçðûã íàìàãæèõ, äàâñæèõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä èë¿¿äýë óñûã äðåíàæèéí ñ¿ëæýýíä çàéëóóëíà. 5. Òàëáàéí õàìãààëàëòûí îéí çóðâàñûã íºõºí òàðüæ óðãóóëàõ áà òýäýíä àðü÷èëãàà õèéíý Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä óñëàãäàõ òàëáàéí õèë õÿçãààðò òàðèàëäàã íîãîî÷èä, ìåõàíèêæóóëàã÷èä áàãòàõ áîëîâ÷ óñ òîõèðóóëàã÷, ñóâàã òàëáàéí ýðã¿¿ë, òîî á¿ðòãýã÷, çàñâàðûí àæèë÷èä, óñíû ìýðãýæëèéí áàãèéí àõëàã÷ ãîë íü þì. Àøèãëàëòûí íýãæ íü ººðòºº ðàäèî õîëáîî, óíàà ìàøèí, áàãàæ õýðýãñýë, çàðèì ñýëáýã, ìàòåðèàë, òºñºâ õºðºíãºòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàëûã óñ õýðýãëýã÷äèéí õîëáîîíû ãèø¿¿äèéí òàòâàð, óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñíººñ á¿ðä¿¿ëíý. ¯¿íèé òóëä 1. ªì÷ëºã÷ áàéãóóëëàãà íü óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæèéã áàéãóóëàõ 2. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí õèë õÿçãààðò áàãòàõ ãàçðûí äîòîîä ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã õèéæ, óñëàãäàõ òàëáàé á¿ðèéã ýçýíòýé áîëãîõ 3. Òàëáàéí ýçýí á¿ð èðýõ æèë òàðèàëàõ òàðèìàëàà íýð òºðºë, òàëáàéí õýìæýýãýýð òºëºâëºæ, 1:5000 ìàñøòàá á¿õèé äýâñãýð çóðàãò áóóëãàõ 4. Óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëæ áàòàëãààæóóëàõ 5. Óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí äýýð óñ àøèãëàõ ãýðýýã ñóìûí ÇÄÒÃ-òàé áàéãóóëàõ 6. Óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã ñóìûí Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëààðàà áàòëóóëæ ìºðäºõ

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

ÇªÂËªÌÆ-2

Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæ áàéãóóëàõ ÒÓÕÀÉ Ò.Ëóâñàíá¿ä Õîâä àéìãèéí Áóÿíò, Õîâä ñóìûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåì íü îðîí íóòãèéí òºðèéí ºì÷ áºãººä Áóÿíòûí óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæ áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ 2 õóâèëáàð áàéíà. ¯¿íä: 1. Àéìàã, ñóìûí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð àøèãëàëòûí íýãæèéã áàéãóóëæ àæ àõóéí òîîöîîí äýýð àæèëëóóëàõ 2. Óñëàëòûí ñèñòåìèéã Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîîíä ãýðýýãýýð ýçýìø¿¿ëñýíèé ¿íäñýí äýýð Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîî Àøèãëàëòûí íýãæèéã áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ áîëîìæòîé þì. Àøèãëàëòûí íýãæ íü óëñûí êîìèññ óñëàëòûí ñèñòåìèéã áàéíãûí àøèãëàëòàä õ¿ëýýëãýí ºãñºí òýð ¿åýñ ýõëýí àæèëëàõ áºãººä óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãà óãñðàëòûí àæëûí ÿâöàä õÿíàëò òàâèõ, óñëàëòûí ñèñòåìèéã àøèãëàõ àæëûí áýëòãýë õàíãàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñãèéã àéìãèéí Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæààð òîìèëîí àæèëëóóëàõ íü ç¿éòýé. Àæëûí õýñýã íü àøèãëàëòûí ºìíºõ çàõèðãààíû õýëáýðòýé áàéõ áîëîâ÷ àéìãèéí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷îîð àõëóóëñàí àéìãèéí ÕÕÀÀÆÄ¯Ã, áàéãàëü îð÷èí, ãàçðûí õàðèëöàà ãåîäåçè çóðàã ç¿éí ãàçàð, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë, àéìàã, ñóìûí Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîî, ñóìäûí Çàñàã äàðãà, õºäºº àæ àõóéí áîëîí áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæèëòýíã¿¿ä, íîãîî÷èä òàðèàëàí÷èä îðîëöñîí îðîí òîîíû áóñ áàéâàë çîõèíî. Àæëûí õýñýãò àøèãëàëòûí íýãæèä àæèëëàõ õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà Àøèãëàëòûí íýãæèéí àõëàã÷ áîëîõ ìýðãýæëèéí õ¿íèéã ãîë÷ëîí àæèëëóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Àæëûí õýñýã íü áàðèëãà óãñðàëòûí àæëûí ÿâöàä õÿíàëò òàâèõ, óñëàëòûí ñèñòåìèéã àøèãëàëòàä îðóóëàõ çàõèàëàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, Àøèãëàëòûí íýãæèä àæèëëàõ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã á¿ðä¿¿ëýõ, òýäíèéã ñóðãàæ äàäëàãàæóóëàõ, óñëàãäàõ òàëáàéí äîòîîä ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã õèéæ, òàëáàé á¿ðèéã ýçýíòýé áîëãîõ, óëìààð òàðèàëàõ òàëáàéí á¿òýö, áàéðøèëûã õ¿í á¿ðýýð ãàðãàæ áàòàëãààæóóëàõ çàìààð óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ áýëòãýëèéã õàíãàõ, óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã òîãòîîõ çýðýã ¿¿ðýãòýé àæèëëàíà. Àæëûí õýñýã íü óñëàëòûí ñèñòåìèéã àøèãëàëòàä îðóóëæ àøèãëàëòûí íýãæ áàéãóóëàãäàæ ¿éë àæèëëàãàà ýõýëñýíýýð äóóñãàâàð áîëíî. Àøèãëàëòûí íýãæ íü äàðààõ ¿¿ðýãòýé. ¯¿íä: 1. Þóíû ºìíº óñëàëòûí ñèñòåìèéí óñëàãäàõ òàëáàéí õèë õÿçãààðûí äîòîð òàðèàëñàí òàðèìàë óðãàìëûí àðâèí óðãàö àâàõ çîðèëòûã õàíãàñàí óñàëãààã óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººãººð çºâøººðºãäñºí íîðìîîð øààðäëàãàòàé õóãàöààíä íü ã¿éöýòãýíý. 2. Ãîë áîëîí õóâààðèëàõ ñóâàã, õîîëîéíóóä áîëîí ò¿¿í äýýðõè áàðèëãà áàéãóóëàìæóóäûã á¿ðýí á¿òýí õýâèéí àæèëëàãààòàé áàéëãàíà. 3. Ñóâàã áîëîí áàðèëãà áàéãóóëàìæààñ óñ àëäàãäàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëíý. 4. Ãàçðûã íàìàãæèõ, äàâñæèõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä èë¿¿äýë óñûã óñ õàÿõ ñ¿ëæýýíä çàéëóóëíà. 5. Òàëáàéí õàìãààëàëòûí îéí çóðâàñûã íºõºí òàðüæ óðãóóëàõ áà òýäýíä àðü÷èëãàà õèéíý Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä óñëàãäàõ òàëáàéí õèë õÿçãààðò òàðèàëäàã íîãîî÷èä, ìåõàíèêæóóëàã÷èä áàãòàõ áîëîâ÷ íýãæèéí àõëàã÷, ñàõèóë- ñóâãèéí ýðã¿¿ë, óñ òîõèðóóëàã÷, òîî á¿ðòãýã÷, çàñâàð÷èä ãîë íü þì. Íýãæèéí àõëàã÷ íü ìýðãýæëèéí

ãèäðîòåõíèê÷ èíæåíåð, ýñõ¿ë ìåëèîðàòîð èíæåíåð áàéõ øààðäëàãàòàé. Àøèãëàëòûí íýãæ íü ººðòºº ðàäèî õîëáîî, óíàà ìàøèí, áàãàæ õýðýãñýë, çàðèì ñýëáýã, ìàòåðèàë, òºñºâ õºðºíãºòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæèéí àõëàã÷ íü àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëíà. Ñàõèóë-ñóâãèéí ýðã¿¿ë íü óñëàëòûí ñèñòåìèéí ñóâàã øóóäóó, áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã àëäàãäóóëàõ ãàäíûí õàëäëàãààñ ñàõèí õàìãààëàõ, óñàëãààíû ¿åä ñóâãèéí óñ èë¿¿äýõ, äóòàãäàõ, íîãîî÷èä óñàëãààíû óñûã õýðõýí àøèãëàæ áàéãàà áîëîí ñóâàã, áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí àæèëëàãàà õýâèéí áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýãòýé. Óñ òîõèðóóëàã÷ íü óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººãººð çºâøººðºãäñºí óñûã ãîë áà õóâààðèëàõ ñóâàã, õîîëîé, óñ òîõèðóóëàõ áàðèëãààð äàìæóóëàí çîõèõ õóãàöààíä íü çààãäñàí íîðìîîð ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Èéì ó÷ðààñ óñàëãààíû ñ¿ëæýýíèé çîõèîí áàéãóóëàëò, óñ õóâààðèëàõ çàíãèëãààíû àæèëëàõ çàð÷èìûã íàðèéí íÿãò ìýäýæ áàéâàë çîõèíî. Çàñâàð÷èä íü ñóâàã, áàðèëãà áàéãóóëàìæèíä óñàëãààíû ÿâöàä ãàðñàí ãýìòëèéã àðèëãàõ, ãàð÷ áîëçîøã¿é ýâäðýë ãýìòëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. Òîî á¿ðòãýã÷-íÿ-áî íü íýãæèéí àæèëëàãñàäûí ºäºð òóòìûí àæëûã á¿ðòãýæ öàëèíã òîîöîõ, óñàëãààíä àøèãëàñàí óñíû õýìæýýã íîãîî÷èí á¿ðýýð ãàðãàæ óñààð ¿éë÷èëñýíèé õºëñèéã òîîöîæ óñ õýðýãëýã÷èäýýñ àâàõ ¿¿ðýãòýé. Íîãîî÷èä íü óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººãººð çºâøººðºãäñºí óñûã àâ÷ ººðèéí òàëáàéã çîõèõ õóãàöààíä íü çààãäñàí íîðìîîð óñëàõ ¿¿ðýãòýé. Óñàëãààã õýâèéí ÿâóóëàõûí òóëä óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººòýé àæèëëàõ õýðýãòýé Áóÿíòûí óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãûí àæèë 3 æèë ¿ðãýëæèëæ ýýëæ äàðààòàé àøèãëàëòàä îðîõ ó÷èð Àøèãëàëòûí íýãæèéí îðîí òîî ò¿¿íòýé óÿëäàæ áàéíà. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí òàëáàé, óñàëãààíû ñ¿ëæýý íýìýãäýõèéí õèðýýð îðîí òîî ÿëàíãóÿà óñ òîõèðóóëàã÷, ñàõèóëñóâãèéí ýðã¿¿ë íýìýãäýõ ¸ñòîé. Óñëàëòûí ñèñòåì íü 8 òîëãîéí áàðèëãà, ãîë ñóâàãòàé áàéãàà íü 8 óñ òîõèðóóëàã÷ çàéëøã¿é øààðäàãäàíà. Õàðèí ñàõèóë-ñóâãèéí ýðã¿¿ëèéã óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàéðøèë, óñëàõ òàëáàéí èõ áàãà çýðãýýñ õàìààðóóëàí ò¿¿íèé òîîã çîõèöóóëæ áîëîõ áàéíà. Óñëàëòûí ñèñòåì íü ¿ëýìæõýí òàëáàéã õàìàðñàí áàðèëãà áàéãóóëàìæ ó÷èð ò¿¿íèéã òîíîãäîæ ¿ðýãäýõýýñ õàìãààëñàí áàéíãûí ñàõèóëòàé áàéõ õýðýãòýé. ßëàíãóÿà óñàëãààíû áóñ õóãàöààíä óñëàëòûí ñèñòåìèéã ýçýíã¿é õàðàà õÿíàëòã¿é õàÿñàíààñ ýâäðýë ñ¿éòãýë èõ ãàðäàã. Ìºí ýíý óñëàëòûí ñèñòåìä òîëãîéí áîëîí òîõèðóóëàõ áàðèëãûí õààëòíóóä íü èõýýõýí õýìæýýíèé ìåòàë õèéö¿¿ä áàéãààã àíõààðàõã¿é áàéæ áîëîõã¿é. Àøèãëàëòûí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàëûã óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñíººñ á¿ðä¿¿ëíý. Óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã òàðèìàë óðãàìàëûí óñàëãààíä ºã÷ áóé íýã øîî ìåòð óñàíä òîîöîæ àâíà. Óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ íü óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí æèëèéí ýëýãäýë, óðñãàë çàñâàð ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë, Àøèãëàëòûí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë, óñíû òºëáºð çýðãýýñ á¿ðäýíý. Òóõàéëáàë: Óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí íèéò òºñºâò ºðòºã 8386.0 ñàÿ òºãðºã áºãººä æèëèéí ýëýãäýë íü 210.0 ñàÿ òºãðºã, óðñãàë çàñâàð ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë 42.0 ñàÿ òºãðºã, Àøèãëàëòûí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë 37.3 ñàÿ òºãðºã, óñíû òºëáºð 86.96 (10 òºã*8696000 ì3) ñàÿ òºãðºã, æèëä íèéòäýý 376.26 ñàÿ òºãðºã çàðöóóëàõààð òºñººëæ áàéíà. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºëä òîîöñîíîîð 2400 ãà òàëáàéã àøèãëàæ òàðèàëñàí òàðèìàëä 8696.0 ìÿíãàí øîî ìåòð óñ àøèãëàõ áºãººä óñíû òºëáºð íü “Óñ àøèãëàñàíû òºëáºðèéí õóâü, õýìæýýã øèíý÷ëýí òîãòîîõ òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 2009 îíû 351 ä¿ãýýð òîãòîîëûí äàãóó íýã øîî ìåòð óñàíä 10 òºãðºã áàéíà. Èéìä íýã øîî ìåòð óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ 43.3 òºãðºã (376260000òºã/8696000 ì3) áîëæ áàéíà. Àøèãëàëòûí íýãæ íü ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñíèéõýý òºëºº ÿìàð íýãýí àøèãòàé àæèëëàõ çàð÷èìòàé òóë íýã øîî ìåòð óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã 50.0 òºãðºãººð òîãòîîæ

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

áîëîõ þì. ªºðººð õýëáýë íýã ëèòð óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ 5 ìºíãº ãýñýí ¿ã. Òýãâýë óñëàëòûí ñèñòåìèéí íýã ãà òàëáàéí óñíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ òàðèìàëûí òºðºë, óñ õýðýãëýýíýýñ õàìààð÷ 135.0-280.0 ìÿíãàí òºãðºã áîëíî. Óñíû ¿éë÷èëãýýíèé èéì õºëñèéã òºëººä óñëàëòûí ñèñòåìä óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä íýã êèëîãðàìì á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéí ºðòºã ýõíèé æèëä 107.3 - 286.3 òºãðºã, äàðààãèéí æèë¿¿äýä 73.4 - 193.4 òºãðºã áîëæ, íýã ãà-ãèéí ¿ð àøèã ýõíèé æèëä 400.0 - 5700.0 ìÿíãàí òºãðºã, äàðààãèéí æèë¿¿äýä 937.2 -6326.0 ìÿíãàí òºãðºã áàéõààð áàéíà. Ýíýõ¿¿ òîîöîîíä óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñëèéí òàéëáàð áè÷èãò áàéãàà ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéí òîîöîîíû ¿íäñýí ºãºãäëèéã àøèãëàâ. Àøèãëàëòûí íýãæèéí íü óñ òîõèðóóëàã÷, ñóâãèéí ýðã¿¿ë, çàñâàð÷èä íü óñëàëòûí ñèñòåìèéí ñóâàã øóóäóó, áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí äàãóó òàðàí áàéðëàæ, øóóðõàé ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé òóë òýäýíä óíàà, õîëáîîíû õýðýãñýë çýðýã òîíîã òºõººðºìæ õýðýãòýé þì. Òóõàéëáàë áàãà îâðûí à÷ààíû àâòîìàøèí, ðàäèî õîëáîî, õàéðãà øîðîîíû àæëûí òºõººðºìæ, áåòîí çóóðàã÷, õ¿ðç, ëîîì çýðýã ãàð áàãàæ, öåìåíò, ýëñ, õàéðãà çýðýã ìàòåðèàë Àøèãëàëòûí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíä øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ýäãýýðèéã óñëàëòûí ñèñòåìèéí ýëýãäýë, óðñãàë çàñâàðûí çàðäëààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Õàðèí ýõíèé ýýëæèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã àøèãëàëòàä õ¿ëýýí àâ÷ ýõíèé æèëä áàãà îâðûí à÷ààíû àâòîìàøèí, õ¿ðç, ëîîì çýðýã ãàð áàãàæíààñ áóñàä íü îíöûí øààðäëàãàã¿é áàéæ áîëíî. Ó÷èð íü àøèãëàã÷èéí áóðóó áèø øàëòãààíààð ãàðñàí ýâäðýë ãýìòëèéã áàðèëãà óãñðàëòûí ã¿éöýòãýã÷ íýã æèëèéí õóãàöààíä õàðèóöäàã õóóëüòàé. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí õ¿÷ ÷àäëûã á¿ðýí àøèãëàæ òîãòìîë àðâèí óðãàö àâàõ ÿâäàë þóíû ºìíº äîòîîä ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéí õèéæ óñëàãäàõ òàëáàé á¿ðèéã ýçýíòýé áîëãîõ, óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººã ¿íäýñëýëòýé áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ, òýíä àæèëëàãñàäûã ñàéòàð ñóðãàæ äàäëàãàæóóëàõààñ øóóä õàìààðíà. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãààã àéìàã Àéìàã, ñóìûí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð, Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîî õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë õÿíàëò òàâüæ àæèëëàíà. Èéì ó÷ðààñ óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîã÷ á¿õ òàëóóä èäýâõèòýé îðîëöîæ õàðèëöàí çºâøèëöºæ ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëæ àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Óñ àøèãëàã×äûí á¯ëýã õªãæèë À.Ìàõìåä, Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñºë

Óñíû çîõèñòîé õýðýãëýý, øóäàðãà õóâèàðëàëòûã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð äàðààõ àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. 1: Íîãîî÷èä á¿ëýã áîëîí çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, óñ, õºðñºº õàìãààëàõ çîõèñòîé òåõíîëîãè, àðãà áàðèëûã àøèãëàí óðãàö íýìýãä¿¿ëýõ, óñ õýìíýõ, õºðñíèé äîðîéòëûã ñààðóóëàõ 2: Óñíû çîõèñòîé õýðýãëýýã õàíãàõ Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû ìåíåæìåíòèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëýõ Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàçàð òàðèàëàí/õ¿íñíèé íîãîîíû òàðèàëàëò 2007 îíû áàéäëààð: • 1000 ãàðóé ºðõ àéëûí íèéò 600 ãàðóé ãà òàëáàéä òàðèàëàí ýðõýëäýã. • Íýã ºðõ äóíäæààð 0.2-5 ãà ãàçàð ýçýìøäýã. • ªðõ¿¿ä õàìòàð÷ àæèëëàäàãã¿é, òóñ òóñäàà ñàëàíãèä, ãàçàð àøèãëàëò ìóó. • Õºðñ, óñíû çîõèñòîé òåõíîëîãè õýðýãëýäýãã¿éí óëìààñ õºðñíèé äîðîéòîë, ãàçðûí ýâäðýë èõ. • Óñíû õ¿ðòýýìæ, àøèãëàëò ìóó, óñ àøèãëàõ òàëààð ìàðãààí çºð÷èë èõ ãàðäàã. • Àìèà àðãàöààñàí, ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã ìóó, àøèãòàé òàðèàëàí áàãà áàéñàí. Áèäýíä þó àæèãëàãäñàí áý? • Íîãîî÷èä õàìòðàí àæèëëàõ, á¿ëýã íºõºðëºë áîëæ íýãäýí àæèëëàõ õ¿ñýë ñîíèðõîëòîé ÷ íººö áîëîìæ íü òààðóó, ìýäëýã ìýäýýëýëã¿é. • Àæëûí òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëò ñóë. • Ãýõäýý äýâøèëòýò òåõíîëîãè, àðãà áàðèëûã õýðýãæ¿¿ëæ, óñ õºðñíèé íººöèéí çîõèñòîé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýí îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ õ¿ñýëòýé áàéñàí. • Õºðñ, óñ õàìãààëàõ ñóðãàëòóóä, ìýäëýã ìýäýýëýë¿¿ä õýðýãòýé áàéñàí.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Óñ àøèãëàã÷äûí á¿ëã¿¿ä ÿàæ áàéãóóëàãäñàí áý?

• Õºðø çýðãýëäýý àìüäàðäàã, òîäîðõîé ãàçàð íóòãèéí áàéãàëèéí íººö (õºðñ, óñ ãì.) íü òýäíèé àìüæèðãààíû ¿íäñýí õýðýãñýë íü áîëñîí. • Èéìä íýã ãîë ñóâãààñ óñ àâ÷ ¿éë àæèëëàãààãàà íýãòãýí õàìòðàí àæèëëàõ õýñýã íîãîî÷èä íýãäýæ á¿ëãèéí çîõèîí áàéãóóëòàíä îðñîí.

• Õîâä àéìãèéí Ãàçðûí àëáàíû ãàçàð òàðèàëàíãèéí ìýäýýëëèéí ñàíã øèí÷èëñýí. ¯¿íèé ä¿íä Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóóõ 4 ñóìàíä íèéò 1000 ãàðóé òàðèàëàí÷ ºðõ á¿ðòãýãäñýí • Íèéò òàðèàëàí÷ ºðõèéí 647 íü áóþó 64,7% íü Óñ àøèãëàã÷äûí 32 á¿ëýã áîëîí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí. Çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðñîí 32 á¿ëýã íèéò 1264,2 ãà òàëáàéòàé áà ¿¿íýýñ òºìñ õ¿íñíèé íîãîî íü 578,2 ãà òàëáàéòàé. Á¿ëã¿¿ä óñíû áîëîí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. • Á¿ëã¿¿äèéí òºëººëë¿¿ä áóñàä àéìãèéí ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëýã÷äèéí òóðøëàãààñ ñóäëàõ àÿëàëûã çîõèîí áàéãóóëäàã.

• Äýýðõ óñ àøèãëàã÷äûí á¿ëã¿¿ä öààøäàà òîãòâîðòîé àæèëëàõûí òóëä óñ àøèãëàã÷äûí á¿ëã¿¿äèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí ñàíàëààð 2010 îíû 2-ð ñàðä Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîîã áàéãóóëñàí.

• Áóÿíò ãîëûí óñûã ãàçàð òàðèàëàíä àøèãëàã÷äûí õîëáîî íü 32 óñ àøèãëàã÷äûí á¿ëãèéí 647 ãèø¿¿íòýé ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Ýäãýýð íîãîî÷èä Áóÿíòûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéã àøèãëàã÷èä þì. Èéìä óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãûí ã¿éöýòãýëä àëáàí áóñ áàéäëààð õºíäëºíãèéí õÿíàëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà. Óã õÿíàëòûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàðèãäàæ áóé óñëàëòûí ñèñòåìýýñ óñ àøèãëàõ òóõàéí ãàçðûí íîãîî÷èä áàãòàæ áàéãàà. Óñëàëòûí ñèñòåì áàðüñíû äàðàà ºì÷ëºã÷ íü îðîí íóòàã áàéõ áà çàñâàð ¿éë÷èëãýýã õàðèóöàæ àâ÷ ÿâàõ àøèãëàã÷ ýçýìøèã÷ íü Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîî áàéõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Öààøèä: • Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîî (ÓÀÕ) ñàâ ãàçðûí äàãóóõ 4 ñóìäûí Óñ àøèãëàã÷äûí á¿ëã¿¿äèéí (ÓÀÁ) óñàëãààíû óñíû õóâààðèëàëò, àøèãëàëòûã çîõèöóóëæ Óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòòýé áîëîõ. • Áóÿíò ãîëûí óñíû íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò áèé áîëñíîîð á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóä óñûã øóäðàãà, çîõèñòîé àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðäýæ, Áóÿíò ãîëûí ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë õàíãàãäàíà • Öààøäàà ÓÀÕ íü ÓÀÁ-äèéí òîãòâîðòîé àæèëëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, òºñºë õºòºëáºð¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ áîëíî.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Õîâä àéìãèéí Áóßíò, Õîâä ñóìûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íªëªªëëèéí ¯íýëãýý ÌÔÄÑ-èéí ïðîô. Í.Áÿìáàæàâ, Õºäººãèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã äýìæèõ òºâ Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ¯íýëãýý Ñóäàëãààíû îáüåêò: • Áóÿíò, Õîâä, Ìÿíãàä, Æàðãàëàíò ñóì Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî: • Áóÿíò ãîëûí óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëñàíû äàðààõ ¿åèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ýåðýã áà ñºðºã íºëººëëèéã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèé ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõ òàëààð ñàíàë çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõàä îðøèíî. Ñóäàëãààíû çîðèëò: • Ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëýõ ýåðýã áà ñºðºã íºëººëëèéã òîäîðõîéëîõ, • Íèéãìèéí àìüäðàëä ãàðàõ ýåðýã áà ñºðºã íºëººëëèéã òîäîðõîéëîõ, • Ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèä ãàðàõ ýåðýã áà ñºðºã íºëººëëèéã òîäîðõîéëîõ, • Òîõèîëäîæ áîëîõ ýðñäýëèéã òîäîðõîéëîõ. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí òîî 600 Ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýã÷ 24.6% Ìàë÷èí 22.5% Òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà 15.5% Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà 4.0% Áèçíåñ ýðõëýã÷ 4.8% Äýä á¿òöèéí ñàëáàðûí àæèëëàãñàä 10.7% ªíäºð íàñòàí 8.3% Áóÿíò, Õîâä, Ìÿíãàä, Æàðãàëàíò ñóìäàä: Àéìãèéí íèéò òàðèàëñàí òàëáàéí 59.3% Àéìãèéí íèéò õ¿í àìûí 43.9% Ìàëûí òîîíû 20.1% Òºìñíèé (óðãàö) 86.5% Õ¿íñíèé íîãîîíû (óðãàö) 88.9% Òàðâàñ (óðãàö) 89.8% Õ¿ñíýãò 1. Áóÿíò ãîëûí óñíû ò¿âøèíãèéí ººð÷ëºëò,% áà ìàðãààí Óñíû ò¿âøíèé ¿íýëãýý Èõ íýìýãäñýí Áàãà çýðýã íýìýãäñýí ªºð÷ëºãäººã¿é Áàãà çýðýã áàãàññàí Èõ áàãàññàí

Ìàë÷èä 7.9 23.6 68.5

Òàðèàëàí÷èä 1 7.1 3 15.2 73.7

Íèéò 90% íü áàãàññàí

Íèéò ìàðãààíû 87% óñíû ýõýíä áà àäàãò áàéãàà òàðèàëàí÷äûí õîîðîíä, 4% òàðèàëàí÷èä áà ìàë÷äûí õîîðîíä, 4% òàðèàëàí÷èä áà ñóóðèí ãàçðûíõàíû õîîðîíä ãàðäàã àæýý. Ýíýõ¿¿ ìàðãààíûã òýä õàðèëöàí îéëãîëöîõ çàìààð (81.8%), ñóì, àéìãèéí õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòàíû îðîëöîîòîéãîîð (4%) øèéäâýðëýäýã áà îãò øèéäâýðëýæ ÷àääàãã¿é (14.1%) áàéõ òîõèîëäîë ÷ áàéäàã áàéíà.

Çóðàã 1. Íýã ºðõ äóíäàæààð 2009 îíû áàéäëààð 1.4 ãà òàëáàéãààñ 16.6 òí òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî õóðààí àâ÷ áàéíà. Õ¿ñíýãò 2. ªðõèéí õóðààí àâ÷ áóé òºìñíèé õýìæýý Áóÿíò, Ìÿíãàä ñóìàíä 14.0-14.7 òí, õ¿íñíèé íîãîî Õîâä, Ìÿíãàä ñóìàíä 4.6-4.7 òí áàéãàà íü áóñàä ñóìààñàà èë¿¿ áàéíà. Ñóìä Æàðãàëàíò Õîâä Áóÿíò Ìÿíãàä Äóíäàæ

Òàëáàé, ãà 0.5 0.8 1 1.3 0.9

Òºìñ Óðãàö, òí 9.2 11.5 14 14.7 12.3

Õ¿íñíèé íîãîî Òàëáàé, ãà Óðãàö, òí 0.3 4.3 0.6 4.6 0.5 3.4 0.8 4.7 0.5 4.3

Õ¿ñíýãò 3. Ìàë÷èä, òàðèàëàí÷äûí äóíäàæ îðëîãî Æèëèéí îðëîãî

Òàðèàëàí÷èä

Ìàë÷èä

Äóíäàæ

8.1%

40.0%

23.3%

115

72.7%

47.8%

60.8%

19.2%

12.2%

15.9%

Äóíäàæ îðëîãî, ìÿíãàí òºãðºãººð

3448.9

3062.0

3255.0

ªðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî, òºãðºãººð

57480

51000

54250

1.000.000 õ¿ðòýë 1.000.001-5000000 5.000.001 äýýø

Çóðàã 2. Òàðèàëàí÷èä áà ìàë÷äûí îðëîãûí á¿òýö

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Ãàçàð òàðèàëàíä òîõèîëäîæ áóé áýðõøýýë Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä òîõèîëäîõ áýðõøýýëèéã ñóäëàõàä íèéò ñóäàëãààíä õàìðàãäàãñäûí 89.9% íü óñíû õ¿ðòýýìæ ìóó, 45.5% íü õºðºíãº ìºíãºíèé äóòàãäàë, 11.1% íü õ¿í õ¿÷ äóòàãääàã, 8.1% íü òåõíîëîãèéí ìýäëýã äóòìàã áàéäàã ãýæýý.

Õîâä

Áóÿíò

Ìÿíãàä

Æàðãàëàíò

Çóðàã 3. Ñóì òóñ á¿ðò òîõèîëäîæ áóé áýðõøýýë Áóÿíòûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéí ¿íýëãýý Íèéãìèéí íºëººëºë • Òàðèàëàí÷èä õàìòðàí àæèëëàõ õîðøèõ áîëîìæ íýìýãäýõ, • Óñíû òàëààðõè ìàðãààí òýìöýë áàãàñàõ, • Ìîä áóò ñººã òàðèàëàõ áîëîìæòîé áîëæ òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ñî¸ë äýýøëýõ. • Øèëæèõ õºäºëãººí, • Óñëàëòûí ñóâãèéí ýçýìøèë, àøèãëàëòûí õîëáîîòîé ìàðãààí óñ àøèãëàã÷äûí á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíä ãàðàõ

Ýäèéí çàñãèéí íºëººëºë Ýåðýã • Òàðèàëàíãèéí òàëáàé íýìýãäýõ, • Õóðààí àâàõ óðãàöûí õýìæýý íýìýãäýõ, • Òàðèàëàí÷äûí îðëîãî íýìýãäýõ, • Àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëîõ, • Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé õºãæèõ íºõöºë á¿ðäýõ

Áàéãàëü îð÷íû íºëººëºë • Óñíû àëäàãäàë áàãàñàõ, • Õîâä ãîë, Õàð-Óñ íóóðûí óñ íýìýãäýõ, • Öºëæèëò áóóðàõ

Ñºðºã • Õ¿íñíèé íîãîîíû ¿íý áóóðàõ, • Áàðèëãûí ìàòåðèàë • Ò¿ð õóãàöààãààð ãàçðûí àøèãëàëò òýýâýðëýëòýýñ çàì ãàð÷ ìóóäàõ, ãàçðûí õºðñ ýâäðýõ, • Òàðèàëàõ òàëáàéí õýìæýý áàãàñàõ, • Óñàëãààòàé òàëáàéí õºðñ ýâäðýõ, • Ñóâãèéí îð÷èí õóóðàéøèõ

2009 îíû áàéäëààð Áóÿíò ñóìûí òàðèàëàíä 1206 ãà òàëáàéí 47.2%-ä áóþó 569 ãà-ãèéí 302 ãà-ä òºìñ, 232.3 ãà-ä õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ áàéíà. Õîâä ñóì 745 ãà òàëáàéä òàðèàëàëò õèéñíýýñ 315 ãà-ä òºìñ, 320 ãà-ä õ¿íñíèé íîãîî, 100 ãà-ä ìàëûí òýæýýë òàðèàëæýý. Ñóìäûí áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãºº, òàðèàëàí÷äûí ñàíààíä ¿íäýñëýí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýýíä ãàðàõ ººð÷ëºëòèéã äàðààõ õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

Õ¿ñíýãò 5. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ººð÷ëºëò

Óñëàëòûí ñèñòåìèéí ºìíº Óñëàëòûí ñèñòåìèéí äàðàà ªºð÷ëºëò

Íèéò òàëáàé, ãà 1359 2400 1041

Òºìñ 656 972 316

Õ¿íñíèé íîãîî 573 790 217

Òýæýýëèéí óðãàìàë 130 638 508

Óñëàëòûí ñèñòåì á¿ðýí àøèãëàëòàíä îðñíîîð òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû òàëáàé 533 ãà, òýæýýëèéí óðãàìëûí òàëáàé 508 ãà-ààð íýìýãäýæ, íèéòäýý 1041 ãà òàëáàé øèíýýð ýðãýëòýä îðîõ áîëîìæòîé þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä òàòâàðûí õýìæýý íü 10 îð÷èì ñàÿ òºãðºã áîëæ îðîí íóòãèéí òºñâèéí îðëîãî íýìýãäýõ þì. Ýäèéí çàñãèéí ýåðýã íºëºº Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýä äàðààõ áàéäëààð ä¿ãíýæ áàéíà. 9.6% - Ñóìûí ýäèéí çàñàã ñàéæèðíà 20.6% òàðèìëûí íýð òºðºë îëøèð÷ õ¿í àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæ ñàéæèðíà 20.8% -òàðèìëûí òºðºë îëøèð÷ ãàçàð òàðèàëàíä îëîí õ¿í àæèëëàíà 16.6 % Àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëíî

32.4% Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðëîãî íýìýãäýíý

Íèéãìèéí ¿ð íºëºº Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýä äàðààõ áàéäëààð ä¿ãíýæ áàéíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Áóÿíò, Õîâä ñóìûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåì áàðèãäñàíààð ýêîëîãèéí ýåðýã áà ñºðºã íºëºº:

Óñëàëòûí ñèñòåìèéã äýìæèæ áóé ýñýõ áà à÷ õîëáîãäîë

Çóðàã 4. Îðîí íóòãààñ óñëàëòûí ñèñòåì áàðèãäàõûã äýìæèæ áàéãàà áàéäàë Îðîí íóòãèéí èðãýä, óäèðäàõ àæèëòàíû 94.4%, òàðèàëàí÷äûí 91.9%, ìàë÷äûí 86.8% äýìææýý.

Çóðàã 5. Óñëàëòûí ñèñòåì áàðèãäñàíààð ãàðàõ à÷ õîëáîãäîë (%)

Ýðñäëèéí ¿íýëãýý: Óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëàõ ¿åä ãàð÷ áîëçîøã¿é ýðñäëèéí ñóäàëãààãààð Îðëîãîî àëäàõ: • • • •

63.1% íü ãàçàð òàðèàëàíãààñ ººð áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ îðëîãî îëîõ áîëîìæã¿é, 14.8% íü àæèë îëæ õèéõ, 0.9% íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàð ýðõëýõ áîëíî ãýæýý Õàðèí 3 ºðõ ë ººðèéí ýçýìøëèéí ººð òàëáàéä òàðèàëàõ áîëîìæòîé ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

Óñëàëòûí ñóâãèéí äàãóó òàíû òàëáàéã í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºâºë òà í¿¿õ ¿¿? • 48.5% íü í¿¿õã¿é, • 24.2% òàëáàéí õýìæýý áîëîí ¿ðæèë øèì àäèë áàéâàë í¿¿íý • 17.2% íü ÿìàð÷ òîõèîëäîë óñàà äàãààä í¿¿íý Óñëàëòûí ñèñòåì òàíàé òàëáàéãààð äàéðàí ºíãºðâºë òà òàëáàéãàà ÷ºëººëæ ºãºõ ¿¿? • 44.4% íü áóñäûí ýðõ àøãèéã õ¿íäëýí ÷ºëººëíº, • 28.3% íü ÷ºëººëºõã¿é ñóâàã ººð ãàçðààð ÿâíà áèç, • 27.3% íü òèéì õýìæýýíèé ãàçàð íºõºí ºãâºë ÷ºëººëíº. Óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëàõ àæèë òàíû íîãîîãîî òàðèõ áîëîí óñëàõ õóãàöààòàé äàâõöâàë ÿàõ âý? • 49.4% íü áàéãóóëàõ ¿åèéã óñëàëòûí ñèñòåìòýé äàâõöóóëàõã¿é áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéõàä, • 39.4% íü óñíû òîäîðõîé çîõèöóóëàëò õèéõ õýðýãòýé, • 11.1 % ººðñäºº àðãàëààä óñëàíà.

Çóðàã 6. Óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëàõàä îðóóëàõ õóâü íýìýð Óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëñàíû äàðàà àøèãëàëòûí çàðäëûã íºõºõèéí òóëä òàðèàëàí÷äààñ ñóâàã àøèãëàñíû òºëáºðòýé áàéõ ýñýõ òàëààð ñóäàëãàà àâàõàä äàðààõ ¿ð ä¿í ãàðñàí.

Çóðàã 7. Óñëàëòûí ñóâàã àøèãëàñíû ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºð òºëºõ áàéäàë

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Ä¯ÃÍÝËÒ Áóÿíò óñëàëòûí ñèñòåìèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí ñóäàëãààíû áàã äàðààõ ä¿ãíýëò¿¿äèéã õèéæ áàéíà. ¯¿íä: 1. Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð íü áàðóóí á¿ñèéí òºìñ õ¿íñíèé íîãîîíû ¿éëäâýðëýëèéí ò¿øèö ãàçàð áºãººä ýíý ñàâ ãàçàðò Õîâä àéìãèéí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 12.4%, ÕÀÀ-í ýäýëáýð ãàçðûí 13%, áýë÷ýýðèéí 12%, õàäëàíãèéí òàëáàéí 67% íü íîãäîæ íèéò õ¿í àìûí 44% àìüäàð÷, íèéò ìàëûí 20.1% áýë÷ýýðëýæ áàéíà. Õîâä àéìãèéí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãîë á¿ñ íóòàãò æèëä äóíäàæààð 1500 îð÷èì ãà òàëáàéä òàðèàëæ 17.7 ìÿíãàí òîíí óðãàö õóðààí àâ÷ àéìãèéí íèéò òºìñíèé 76.7% íü, õ¿íñíèé íîãîîíû 86.7% ¿éëäâýðëýæ áàéíà. 2. Áóÿíòûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéã áàðèõ àñóóäàë íü ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî (2003), Íîãîîí õóâüñãàë õºòºëáºð (2004), Ìàëûí òýæýýë ¿éëäâýðëýëèéí õºòºëáºð (2007), Àòðûí III àÿí (2008), Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí õºòºëáºð (2009), 2008-2012 îíû Õîâä àéìãèéí Çàñàã äàðãûí ìºðèéí õºòºëáºðò òóñãàãäæýý. 3. Áóÿíò ãîëûí óñíû ò¿âøèí áóóðàõàä ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí óñíû çàìáàðààã¿é õýðýãëýý áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà áà ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòã¿é, ýìõ çàìáàðààã¿é õýðýãëýýíýýñ áîëæ òàðèàëàí÷äûí õîîðîíä ìàðãààí áàéíãà ãàð÷ áàéíà. 4. Áóÿíòûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéã áàðèõ íü ººðñäèéí íèéò õýðýãöýýò òºìñ õ¿íñíèé íîãîîíû 16.1% ¿éëäâýðëýæ áàéãàà Áàÿí-ªëãèé, Ãîâü-Àëòàé, Óâñ, Çàâõàí àéìãèéí õ¿í àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä òºäèéã¿é óñ àøèãëàã÷äûí óñíû çàìáàðààã¿é õýðýãëýý ýìõ öýãöòýé áîëæ, óñíû àëäàãäàë áóóðñàíààð ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèä òºäèéã¿é Õàð-Óñ íóóð áîëîí Õîâä ãîë ÷ óñààð òýæýýãäýæ óëìààð öºëæèëò ñààðàõ çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé þì. 5. Óñëàëòûí ñèñòåì áàðèãäñàíààð îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñàã ñàéæðàõ, õ¿í àìûí àìüæèðãàà äýýøëýõ, îëîí òºðëèéí óðãàìàë òàðèàëàí ºíäºð á¿òýýìæòýé àæèëëàñíààð õ¿í àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæ áîëîí òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí òîî íýìýãäýõ çýðýã ýåðýã íºëººëë¿¿ä áèé áîëîõ þì. Ýäãýýðèéí ¿ð ä¿íä ÿäóóðàë, àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí áóóð÷, õýðýãëýã÷èä ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãëýõ áîëîìæòîé áîëíî. 6. Õ¿íñíèé íîãîîíû íèéë¿¿ëýëò íýìýãäýõ ó÷ðààñ çàõ çýýëä õ¿íñíèé íîãîîíû ¿íý áóóðàõ, õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäàë èõ áàéõ, çàì ãàð÷ ãàçðûí õºðñ ýâäðýõ, øèíýýð ñóâàã øóóäóó óõâàë ãàçðûí õºðñ ýâäðýõ, óñíû ãîëüäðîë ººð÷ëºãäºõ, óñëàëòûí ñèñòåìèéí øóóäóóã ïëåíêîîð äîòîðëîñíîîñ ñóâãèéí ýðãýí òîéðíû ãàçàð ÷èéãýýð äóòàãäàí óðãàìëûí ãàðö áàãàñàõ çýðýã ñºðºã íºëººëë¿¿ä ãàð÷ áîëçîøã¿é. 7. Áèäíèé òîîöîîëñîí õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéí òîîöîîíû 3 õóâèëáàðààð çàðäàë àøãèéí õàðüöàà 1.39-2.17 (õàðüöàà 1 äýýø áîë õºðºíãº îðóóëàëò àøèãòàé), õºðºíãº îðóóëàëòûí äîòîîä ºãººæ 13-22% áàéãàà íü Áóÿíò óñëàëòûí ñèñòåìèéã ñýðãýýí çàñâàðëàõ õºðºíãº îðóóëàëò íü àøèãòàé áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Ñàíàë Áóÿíòûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí á¿òýýí áàéãóóëàëòààñ ãàðàõ ñºðºã ¿ð äàãàâðóóäûã áóóðóóëæ, àéìàã, ñóìûí ýäèéí çàñàã, ñàâ ãàçðûí òàðèàëàí÷äàä ¿ð ºãººæºº ºã÷, óäààí õóãàöààíä òîãòâîðòîé àøèãëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä äàðààõ ç¿éëñèéã àíõààðàõ íü ÷óõàë áàéíà. ¯¿íä: 1. Çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ: Óñ àøèãëàã÷äûí á¿ëã¿¿äèéí íýãäñýí Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîîíû ¿éë àæèëëàãààã èäýâõèæ¿¿ëýõ. Ýíýõ¿¿ õîëáîîã óñàëãààòàé òàðèàëàí, óñ, òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí ìåíåæìåíò, ìàðêåòèíãèéí àñóóäëûã õàðèóöñàí ñ¿ëæýý áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàõ.

ÓÀÁ, ÓÀÕ íü òàðèàëàíãèéí ãàçàð, óñíû àøèãëàëò õàðèóöñàí òºðèéí çàõèðãààíû

áàéãóóëëàãóóäòàé íÿãò õàìòàð÷ àæèëëàâàë áàéãàëèéí íººöèéí àøèãëàëò, ýçýìøèëòèéí õîëáîîòîé ìàðãààíû á¿ðýí òàñëàí çîãñîîõ áîëîìæòîé. 2. Õ¿íèé íººöèéã ñàéæðóóëàõ: Òàðèàëàíäàä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë îëãîõ, ºäºð á¿ðèéí óñíû õýðýãëýýãýý òàíàõã¿éãýýð, èë¿¿äýë, çîõèñã¿é, áóðóó õýðýãëýýã çàëðóóëñíààð áèäýíä óñ õýìíýõ áîëîìæ áèé áîëæ, ýêîëîãèéí òýíöâýðòýé áàéäëàà óäààí õóãàöààãààð õàäãàëæ ÷àäàõ þì ãýäãèéã îéëãóóëàõ ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã ºðí¿¿ëýõ,

Èõ õýìæýýíèé óðãàöûí ºñºëò íü òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû ¿íèéã áóóðóóëàõ òóë òàðèàëàí÷äûã áàéíãûí òîãòâîðòîé îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéëãàõûí òóëä çîîðèéí àæ àõóé, õ¿íñíèé íîãîîã äàõèí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä ñóðãàõ.

3. Ìàðêåòèíã áîðëóóëàëòûí ñ¿ëæýý áèé áîëãîõ: Õ¿íñíèé íîãîîíû áîðëóóëàëòûí íýãäñýí áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ, çàõ çýýëèéã Áàðóóí á¿ñèéí àéìãóóäàä òýëýõ øààðäëàãàòàé. Óñ àøèãëàëòûí á¿ëã¿¿ä õàìòðàí Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí, Õîâä àéìãóóäûí ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýãã¿é ñóìóóäûí àëáàí ãàçðóóäòàé ãýðýý áàéãóóëàõ, ººðèéí íýðèéí äýëã¿¿ð íýýõ òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæóóäûã àøèãëàõ. 4. Øèíý ñàíàà, øèíý îëîëòûã íýâòð¿¿ëýõ: Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ýðõëýõ, õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð ìýðãýæëèéí áàéãóóëàãûí çºâëºãºº, ñóðãàëòààð õàíãàõ, õºðñ áîëîâñðóóëàõ çýðýã àãðîòåõíèêèéí îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãààã ¿ç¿¿ëýõ á¿ðýí õýìæýýíèé òåõíèê á¿õèé ñóì äóíäûí àãðî ¿éë÷èëãýýíèé öýã áàéãóóëàõ.

Òàðèàëàí÷äûí òåõíîëîãèéí ìýäëýãèéã ñàéæðóóëàõ, òàðèìëûí íýð òºðëèéã îëøðóóëàõ, õºðñ õàìãààëàõ àðãûã òàíèóëàõ, 4-5 ñýëãýý á¿õèé (òºìñ-áàéöàà-øàð ëóóâàí- ñîíãèíî ýñâýë áàéöàà-òºìñ-ëóóâàí-ñîíãèíî/ñàðìèñ - òàðâàñ) ýýëæëýí òàðèàëàëòèéí ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõ, îðãàíèê áîðäîî õýðýãëýõ, óñàëãààíû äýâøèëòòýé àðãûã íýâð¿¿ëýõ.

5. Áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí àæëûã áîãèíî õóãàöààíä áàðüæ äóóñãàõ, óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áàðèõ, àøèãëàëòàíä îðîõ õóâààðü, ¿¿íýýñ ¿¿äýí óñûã õààõ íýýí õóâààðü, ñóâãèéí äàéðàõ òàëáàé çýðýã íýí øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã òàðèàëàí÷äàä ò¿ãýýí òýäíèéã áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ çàéëñõèéõýä íü òóñëàõ.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Áóßíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò óñ àøèãëàëòûí ªíªªãèéí áàéäàë, óñëàëòûí ñèñòåì áàðüñíààð ãàðàõ ªªð×ëªëò Ï.Ìàãñàðæàâ, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë

Çóðàã 1. Ìîíãîë îðíû 29 ñàâ ãàçàð

Çóðàã 2. Õàð íóóð-Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð 42

Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí óñ õýðýãëýý Áóÿíò, Õîâä ãîëóóäûí ñàâ ãàçàð: • Õ¿í àìûí óíäíû áà àõóéí • Ìàë àæ àõóéí • ¯éëäâýðèéí • Ãàçàð òàðèàëàíãèéí • Îéæóóëàëò, õîòûí íîãîîí áàéãóóëàìæ • Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí • Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Õ¿í àìûí óíäíû áîëîí àõóéí óñ õýðýãëýý Õîâä õîò, Äýë¿¿í, Äóóò, Áóÿíò, Õîâä, Ìÿíãàä ñóìûí àðä èðãýä Áóÿíò ãîëîîñ óíä, àõóéí óñàà àâ÷ õýðýãëýäýã. Õàäëàíãèéí óñíû õýðýãëýý Õ¿ñíýãò 1. Äýë¿¿í ñóìûí õàäëàí ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Ãàçðûí íýð Áîðò ªðãºí øèðýã Õàð óñ ×èõýðòýéí ýõ Ýðýãò Ðàøààíò ¯åðò Ãàíö ìîä Áóÿíò

Áàãèéí íýð Õàäëàí àâäàã ºðõèéí òîî Áóãà 300 îð÷èì Õàð óóë 200 îð÷èì Õºõ ñýðõ 100 îð÷èì ×èõýðòýé 180 îð÷èì Õºõ ñýðõ 100 îð÷èì ×èõýðòýé 20 îð÷èì Áóãà 50 îð÷èì Ãàíö ìîä 30 îð÷èì Õºõ ñýðõ, Á¿ðãýä, 150 îð÷èì Õºõ òîëãîé 1000 îð÷èì ºðõ 500 îð÷èì ãà òàëáàéòàé

Äýë¿¿í ñóìûí õàäëàíãèéí óñíû õýðýãëýý • Á¿òýí çóíû òóðø õàëèàæ óñàëäàã • Óñíû õóâààðèëàëò áàéõã¿é • Äóðààðàà ñóâàã øóóäóó òàòàõ • Ãîëûí ¿íäñýí ãîëüäðîëûã õààõ • Óñ õóâààðèëàõ òîëãîéí áàðèëãûã ýâäñýí

Óñ àâäàã ãîë Áîðò, ×èõýðòýé Áîð øîâãîð Õàð óñ, ¯åðò ×èõýðòýé Àõóóíò /7-ð áàãèéí/ Ðàøààíò ¯åðò Ãàíö ìîä Áóÿíò

Ñºðºã ¿ð äàãàâàðóóä • Áóÿíò ãîëûí öóòãàë ãîëóóäûí óñíû íººö áàãàñàõ • Õºðñíèé ¿ðæèë øèì ìóóäàæ íàìàãæèõ • Íýãæýýñ àâàõ óðãàöûí õýìæýý áóóðàõ • Óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéí õóâüä ººð÷ëºãäºõ

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Õîòûí óñíû àëäàãäàë • Óñíû ¿ðýëãýí õýðýãëýý • Èë¿¿äýë óñûã áóöààæ íèéë¿¿ëäýãã¿é • Çàì, òàëáàé ýâäëýõ

Ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñíû õýðýãëýý Áóÿíò ãîëîîñ ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñàëãààíä æèëä 133.5 ñàÿ ì3 óñ àøèãëàæ áàéíà.

Çóðàã 3. Áóÿíò ãîëûí àäàã äàõ óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí

Çóðàã 4. 2009 îíä áîëîâñðóóëñàí ãàçàð òàðèàëàíãèéí àøèãëàëòûí çóðàã

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Áóÿíò ãîëûí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí Æàðãàëàíò, Áóÿíò, Õîâä, Ìÿíãàä ñóì Õ¿ñíýãò 2. Õàãàëñàí òàëáàé ¹ Ñóìäûí íýð 1 2 3

Áóÿíò Õîâä Æàðãàëàíò Íèéò

Òàëáàéí õýìæýý /ãà/ 240.55 238.07 36.14 514.76

Õ¿ñíýãò 3. Òîðîëñîí òàëáàé ¹ Ñóìäûí íýð 1 2 3

Áóÿíò Õîâä Æàðãàëàíò Íèéò

Ýçýìøèã÷èéí òîî 168 202 123 493

Òàëáàéí õýìæýý /ãà/ 2086.88 1693.98 519.51 4300.37

Õ¿ñíýãò 4. Ãàçðûí çºð÷èë ¹ 1 2 3

Ñóìäûí íýð Áóÿíò Õîâä Æàðãàëàíò Íèéò

Òîðîëñîí òàëáàé 168 202 123 493

Çºâøººðºëòýé 167 202 39 408

Çºâøººðºëã¿é 1 84 85

Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä óñ àøèãëàëò, çîõèöóóëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë • Óñíû ¿ðýëãýí õýðýãëýý, óñíû àëäàãäàë (õàëèàæ óñëàõ) • Óñíû ìàðãààí (ñóì õîîðîíäûí, òàðèàëàíãèéí ãàçðûí ÷èãëýë õîîðîíäûí, ñóâãèéí ýõ, àäàã õýñãèéí) • Çîõèîí áàéãóóëàëò, çîõèöóóëàëò, ýðõç¿éí îð÷èí áàéõã¿é (ä¿ðýì, æóðàì, õàðèóöëàãà òîîöîõ) • Óñíû õóâààðèëàëò õèéõ áîëîìæ íºõöºë áàéõã¿é (óñíû õààëò áàéõã¿é õýìæýýã òîîöîõ áîëîìæã¿é)

Õ¿ñíýãò 5. Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìàëûí óñ õýðýãëýý No 1 2 3 4

Ìàëûí íýð òºðºë Óñ õýðýãëýý (ë/õ) Áª Äýë¿¿í Õîâä Äóóò Õîâä Õîâä Õîâä Áóÿíò

Òýìýý 72 17640 9360 30456 12096

Àäóó

¯õýð

Õîíü

ßìàà

30 182370 61080 109500 194250

32 290048 164640 97056 324864

4.6 265668 198793 151938 199759

4.6 357732 284385 357378 355198

Á¿ãä ä¿í (ë/õ) 1113459 718259 746328 1086167

Ìÿíãàí ì.êóá/æèë 406.4 262.1 272.4 396.4

Ìÿíãàä 16005 30% Áóÿíò ãîëûí ñàâ 85557 ãàçàð Õîâä

64683

93753

83298

125789

383530

140.0

611883

970361

899457

1480485

4047745

1477.4

Óñëàëòûí ñèñòåì áàðüñíààð ãàðàõ ¿ð ä¿í äàâóó òàëóóä Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä

Çóðàã 5. Áóÿíò ãîëûí öóòãàë õýñãèéí ãàçàð àøèãëàëòûí çóðàã

• • • •

Óñíû õóâààðèëàëò õèéõ áîëîìæ á¿ðäýíý Óñíû ìàðãààí çºð÷èë áàãàñíà Óñàíä õýìíýëòòýé äýâøèëòýò òåõíîëîãèóä àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý Ãîëûí àäàã õýñãèéí ìàë÷èä, õàäëàí÷èäûí ýðõ àøèã çºð÷èãäºõ íü áàãàñíà

Ýêîëîãèéí õóâüä • Óñíû àëäàãäàë áàãàñíà • Ãîëûí àäãèéí ýêîñèñòåì ñýðãýíý

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Á¯ËÝÃ II. Áóßíò ãîë äàãóóõ ãàçàð àøèãëàëòûí á¯ðòãýë, ìýäýýëëèéí ñàí, øèíý×èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõýä àíõààðàõ àñóóäëóóä Á.Ãàíáîëä, Õîâä àéìãèéí Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ãàçàð (ÃÕÁÕÁÃ) ÃÕÁÕÁÃ-ààñ õèéæ ã¿éöýòãýñýí àæëóóä: Ìàíàé áàéãóóëëàãà íü 2008 îíä Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð “Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí êàäàñòðûí ñóóðü çóðàãëàë, Ãàçàð òàðèàëàíãèéí àøèãëàëòûí ñóäàëãàà”, 2009 îíä Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðòàé õàìòðàí “Áóÿíò ãîëûí àé ñàâ äàãóóõ òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, àøèãëàæ áàéãàà òàëáàéí õýìæýýã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîí ãýð÷èëãýýæ¿¿ëýõ, öààøèä ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ áîëîìæ áîëîëöîîã òîäðóóëàõ” ãýñýí àæëóóäûã õàìòðàí ã¿éöýòãýýä áàéíà. 2009 îíä ñóìäûí ãàçðûí äààìëóóäûí õàìò ñàâ ãàçàð äàãóó ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà èðãýí, àæ àõóé íýãæèéí ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà ãàçàðò ñóóðü çóðàãëàë áîëîí ò¿¿íèé ñóäàëãààã ãàðãàõ àæëûí õýýðèéí õýìæèëòèéí àæëûí çóðàãëàëûã õàãàëñàí òàëáàé áîëîí òîð ãýæ 2 àíãèëàí íèéò 1815 ø õàãàëñàí òàëáàéí 9641 öýã, 493 ø òîðîëñîí òàëáàéí 5731 öýã¿¿ä äýýð GPS áàãàæ àøèãëàí ýðãýëò á¿ðò õýìæèëò õèéæ êîîðäèíàòûã íü òîãòîîñîí. Äýýðõè àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýõýä õýýðèéí ñóäàëãààíû àæèëä ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé GPS áàãàæ áîëîí áóñàä ìàòåðèàë, ARCGIS 9.2 ïðîãðàìì àøèãëàí ýðãýëòèéí öýã¿¿äèéí / êîîðäèíàò/ òóñëàìæòàéãààð exñel ïðîãðàìì äýýð áîëîâñðóóëæ äýýðõ ïðîãðàìðóó õºðâ¿¿ëýí çóðàãëàëûã òîîí ìýäýýëýëòýé íü õîëáîëò õèéæ òóõàéí òàëáàéíóóäûã òîäîðõîéëæ ºãñºí. Ãàçàð äýýð íü õýìæèëò õèéæ òîäîðõîéëñîí öýãèéí áàéðëàëûí àëäàà íü òóõàéí õèë çààãèéã çóðàãëàõ ìàñøòàáûí 0.1%-èàñ èõã¿é áàéõààð òîîöîîëîí òºðëººð íü ÿëãàí çóðàãëàñíû äàðàà øóãàìàí áîëîí ïîëèãîí ìýäýýëë¿¿äèéã çºâ äàðààëóóëàí òîïîëîãè ¿¿ñãýí òàëáàéã òîäîðõîéëñîí. Çóðãèéã àòðèáóò ìýäýýëýëòýé õîëáîõûí ºìíº òàðèàëàíãèéí òàëáàéã ”¿ð òàðèà, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, òýæýýëèéí óðãàìàë, òàðèìàë óðãàìàë, æèìñ æèìñãýíý òàðèàëñàí òàëáàé, óðèíøèëñàí, ºíæººñºí” ãýæ àíãèëàí ýçýìøèã÷, àøèãëàã÷, ºì÷ëºã÷ ãýñýí òºðëººð íü ÿëãàí çóðàãëàñíû äàðàà øóãàìàí áîëîí ïîëèãîí ìýäýýëë¿¿äèéã çºâ äàðààëóóëàí òîïîëîãè ¿¿ñãñýí. Ãàçðûí óëñûí á¿ðòãýëä áàéõã¿é òàëáàéã àíãèëàí øèíý÷ëýí òîãòîîæ, òîî á¿ðòãýë õºòºëñºí òàëààðõ áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí çóðàãëàëûã òîîí õýëáýðýýð ñòàíäàðòóóäûí äàãóó áýëäýæ çóðàãëàëûã àòðèáóò ìýäýýëýëòýé õîëáîæ áàéãóóëñàí. Äýýðõ àæëóóäûí ¿ð ä¿íä 1. ªðõèéí õýìæýýíä ôåðìèéí ãàçðûí íàðèéâ÷èëñàí áàéðøèë. 2008 îíû ãàçðûí õóðààìæèéí òàéëàíä Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí îð÷èìä íèéò 800 îð÷èì ãàçàð ýçýìøèã÷ áàéäàã òîîöîî áàéäàã. Ýäãýýðýýñ 493 øèðõýã òîðîëñîí òàëáàéí ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëæ íèéò 4300 ãà òàëáàéí çóðàãëàë, 420 ýçýìøèã÷èéí ôåðìèéí ãàçðûí áîäèò õýìæýýã çóðàãëàë äýýð òýìäýãëýæ, òóõàéí ãàçàðò õ¿ðäýã óñíû ñóâãèéã ãàçàð ýçýìøèã÷èéí òóõàé ìýäýýëýëòýé íýãòãýñýí. 2. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëààð äýýðõè 4 ñóìûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñèéã òîãòîîæ öààøèä çºâõºí òºñºë õýðýãæñýí ãàçàð íóòãèéã çîðèóëàëòûí ÷èãëýëýýð íü àøèãëàæ ãàçðûí õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ñàéæðóóëàõ, ýâäðýëýýñ ñýðãèéëýõ, óñ àøèãëàëòûí çºâ òºëºâëºëò õèéæ áàéõààð òóõàéí îðîí íóòãèéí ÈÒÕ-ð õýëýëö¿¿ëýí áàòëóóëæ áàéãàëü öàã óóðûí áîëîí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëºëä îðóóëàõã¿é öºëæèëòººñ õàìãààëàõ, îëîí æèë òîãòâîðòîé ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ áîëîëöîîòîé áîëæ áàéãàà þì.

Á¯ËÝÃ II. Îðîí íóòãèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë, øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ øààðäëàãà

3. Ãàçàð ýçýìøèã÷èéí ìýäýýëëèéí ñàíä ýçýìøèã÷èéí íýð, ýçýìøèæ áóé ãàçðûí õýìæýý, ãýð÷èëãýýíèé äóãààð, ýçýìøèõ õóãàöàà, ãîë ¿ð òàðèà, õàøëàãà, õàøààòàé ýñýõ çýðýã ìýäýýëë¿¿äèéã îðóóëëàà. 4. Õîâä àéìãèéí Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí¿¿ä öààøèä áèå äààí ÃÇÌÑ äýýð àæèëëàæ óã ìýäýýëëèéí ñàíãàà áàÿæóóëàí ºðãºæ¿¿ëýõ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéí çóðàãëàëûã ººðñäºº áèå äààí õèéõ ÷àäâàðòàé áîëñîí. 5. Èõýíõ òàðèàëàíãèéí ãàçðûã àòàðøóóëàí îðõèæ, çºâõºí ñóìûí òºâèéí îéðîëöîî áàãà õýìæýýíèé ãàçàð òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ áàéíà. Öààøèä äýýðõè ñóìäûí Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóõàéí æèëèéí òºëºâëºãººã Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñëèéí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëàí, ãàçàð òàðèàëàíã ºðãºí äàëàéöòàé õºãæ¿¿ëýí àéìãèéí á¿õ ñóìä áîëîí õºðø çýðãýëäýý àéìãóóäûã õ¿íñíèé íîãîîíû õýðýãöýýãýýð õàíãàæ àæèëëàâàë ýíýõ¿¿ òºñëèéí ¿ð ä¿í, öààøëààä Õîâä àéìãèéí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýã÷ èðãýäèéí àìüæèðãààíèé ò¿âøèí ýð÷èìòýé äýýøëýõ ¿ð ä¿í õàðàãäàæ áàéíà. Ä¯ÃÍÝËÒ, ÖÀÀØÄÛÍ ÇÎÐÈËÒ Öààøèä Áóÿíò ãîëûí äàãóóõ ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñýä îðæ áàéãàà ñóìäûí ãàçàð íóòãèéã öºëæèëòººñ õàìãààëàõ òºëºâëºãººã øàò äàðààëàëòàéãààð áîëîâñðóóëàõ íýí øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéãäñýí êàäàñòðûí ñóóðü çóðàãëàëä òóëãóóðëàí Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãºº õèéæ ñóìóóäàä óã òºñëèéí õýðýãæèëòèéã ãàçàð äýýð íü çîõèîí áàéãóóëæ áàéõ ¿¿ðýã á¿õèé õ¿íèéã ñóì á¿ðò òîìèëîí àæèëëóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Åðºíõèé ñóóðèí áîëîâñðóóëàëòûí ¿å øàòàíä äýýðõè 4 ñóìäûí ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ õýòèéí òºëºâò íýí øààðäëàãàòàé ãàçðûí íººöèéí íýãäìýë ñàíãèéí àíãèëëààð ãàðãàæ, ÿëàíãóÿà äýä á¿òöèéí áîëîí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä îíöãîé íºëºº á¿õèé áàéãàëü-öàã óóð, ýêîëîãèéí îíöëîã íºõöë¿¿äèéã ñàéòàð õàðãàëçàí ¿çýõ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿åä áèé áîëñîí õ¿íäðýë áýðõøýýë¿¿äèéã ãàçðûíõàà íººöºä òóëãóóðëàí øèéäâýðëýõ, ñóìäûí àðä èðãýäèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ áîäëîãîä çîõèöóóëàí ýíãèéí áîëîí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíã ýð÷èìæ¿¿ëýõ òàëààðõè ¿çýë áàðèìòëàëûã êàäàñòðûí çóðàãëàëä á¿ðýí òóñãàõûã çîðèëîî. Öààøèä ñóìäûí Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººã ýíýõ¿¿ êàäàñòðûí ñóóðü çóðàãëàë äýýð ò¿øèãëýí õèéæ àéìãèéí ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí òîî á¿ðòãýëä çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëæ, ºíººãèéí íºõöºëä çîõèöóóëàí øèíý÷ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Ýöýñò íü ä¿ãíýæ õýëýõýä ýíýõ¿¿ êàäàñòðûí ñóóðü çóðàãëàë íü ãàçðûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, îäîîãèéí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûã óëàì ñàéæðóóëàõ, õ¿í àìûã òîõèëîã, àþóëã¿é, ýð¿¿ë îð÷èíä àìüäðàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä õîëáîãäñîí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàòàé áàéãóóëàõ ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ãýðýýíèé íýã îíöãîé íºõöºë, áîëçîë áîëãîí òàâèõ íýí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òºñºë õýðýãæñýí áàéíà. Ìºí òóõàéí àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýñýíýýð Ãàçðûí àëáàíû àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí¿¿ä, 4 ñóìûí ãàçðûí äààìëóóä ãàçàð ç¿éí õîëáîãäîëòîé ïðîãðàììóóäûí àíõàí øàòíû ìýäëýãèéã á¿ðýí ýçýìøèæ áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Õîâä ñóìûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ªÍªªãèéí áàéäàë, øèíý×èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ¯¯ñ× áîëîõ ¯ð äàãàâðóóä Ä.Ìóðàò, Õîâä ñóìûí Çàñàã äàðãà Õîâä ñóìûí åðºíõèé òàíèëöóóëãà

Çóðàã 1. Õîâä ñóìûí íóòàã äýâñãýð Ìàíàé ñóì Óëñûí áàãà õóðëûí 1946 îíû 8 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 72 äóãààð òîãòîîëîîð Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Õîâä ñóì íýðòýéãýýð àíõ áàéãóóëàãäàæ , õºäºëìºð÷äèéí õ¿ñýëòýýð 1965 îíä Õîâä àéìàãò õàðúÿàëàãäñàí þì. Ñóìûí íóòàã íü ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé 1 ä¿ãýýð ñàðûí õ¿éòíèé ýð÷ 30-40 õýì, 7 äóãààð ñàðä 20-38 õýìèéí äóëààí áàéäàã. Æèëèéí òóðø 100-120 ìì òóíäàñ óíàõ áà èõýíõ íü 6-8 ñàðä îðíî. Ñàëõèíû õóðä äóíäàæààð 4-9 ì/ñåê áàéäàã. Áàÿíáóëàãèéí îâîî, Óëààí áîã÷èéí áè÷èãò õàä, Ñºðòèéí õºøºº , Óëààíõàðãàíû õýðýì, Îíõîîäîé óóëûí 40 îâîî, Ñàðòàãòàéí ñóâàã, Áóðãàñòàé õàäíû ñ¿ã çóðàã, Õýðýãñ¿¿ð áóëø çýðýã ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàë ãàçðóóä îëîí áàéäàã. 2010 îíû áàéäëààð 3467 õ¿í àìòàé, 743 ºðõòýé, õ¿í àìûí 96 õóâü íü êàçàõ, 4 õóâü íü áóñàä ¿íäýñòýí ýçýëäýã þì. Õ¿í àìûí 50,5 õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä, 70 îð÷èì õóâèéã 35 õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóó÷óóä ýçýëæ áàéíà. 60-ààñ äýýø íàñíû 270, 80-ààñ äýýø íàñíû 32 õ¿í áàéíà. Ñóìûí òºâä 130 ºðõºä 650 ãàðóé õ¿í àìüäàð÷ áàéíà. Íèéò ºðõèéí 81,7 õóâü íü ÌÀÀ áîëîí ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýã. Ñóì 91,8 ìÿíãàí ìàëòàé. Òóñ ñóì íü: 1. Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí àíãèëëààð Íèéò ãàçàð- 282058 ãà áºãººä ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí 6 àíãèëëààð àâ÷ ¿çâýë: • Õºäºº àæ àõóéí ãàçàð -236344 ãà • Çàì øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð- 28 ãà

• Îéí ñàí á¿õèé ãàçàð- 28 ãà • Óñàí ñàí á¿õèé ãàçàð – 415 ãà • Óëñûí òóñãàé õýðýãöýýòýé ãàçàð- 43416 ãà áàéãàà áà íèéò ãàçàð íóòãèéí 83.8 õóâü íü ÕÀÀ-í çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàæ áàéíà. ¯¿íèé 1367 ãà áóþó 0,6% òàëáàéã ãàçàð òàðèàëàí áà òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ çîðèóëàëòààð èðãýí, ÀÀÍ ýçýìøèæ áàéíà. Õ¿íñ õºäºº àæ àõóé, Áàéãàëü îð÷èí, ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð ñóìûí Çàñàã äàðãûí ¿éë àæèëëàãààíû 2008-2012 îíû õºòºëáºðò íýã á¿ëýã 20 çààëò òóñãàãäñàí áà òóõàéí æèëèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí åðºíõèé òºëºâëºãºº õèéõýä óäèðäëàãà áîëãîæ èðëýý. Ñóìûí 2010 îíû Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí åðºíõèé òºëºâëºãººã ÈÒÕ-ààð áàòëóóëàí àæèëëàæ áàéãàà áºãººä óã òºëºâëºãººíä ÕÀÀ-í çîðèóëàëòàé ãàçðûí àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ àæèëëàæ áàéíà. ¯¿íä: 1. Ñóìûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò áîëîí áýë÷ýýðèéã ýðñäëýýñ õàìãààëàõ ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã òîãòâîðòîé àìüæèðãàà II òºñëèéí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýýä áàéíà. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä Áóÿíò ãîëûí äàãóó Áóãàò ¿ç¿¿ðýýñ äýýø Óëààí áîîì õ¿ðòýëõ ãàçàð íóòãèéí çàðèì õýñãèéã òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ çîðèóëàëòààð ìàë÷äûí á¿ëýãò ýçýìø¿¿ëýõýýð ñóìûí ÈÒÕ-ûí òýðã¿¿ëýã÷äýýð õýëýëö¿¿ëýí øèéäâýð ãàðãàæ îäîî õààíààñ ÿìàð õýìæýýíèé ãàçàð îëãîõ òóõàé ñóäàëãààíû àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàð áîë òóñ ñóìûí ÌÀÀ-í äàðàà îðîõ ãîë ñàëáàð áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð Õîâä, Áóÿíò, Ìÿíãàä, Æàðãàëàíò, Äºðãºí ñóìäûí 396 ÀÀÍ, èðãýí 1367 ãà òàëáàéã ãàçàð òàðèàëàí, òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèõ, îéæóóëàëò õèéõ, æèìñíèé ìîä òàðèàëàõ çîðèóëàëòààð ýçýìøèæ áàéíà. ¯¿íèéã ñóì òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë ÀÀÍ-5, Õîâä ñóìààñ 259 èðãýí, Äºðãºí ñóìààñ 2 èðãýí, Ìÿíãàä ñóìààñ 32 èðãýí, Áóÿíò ñóìààñ 21 èðãýí, Æàðãàëàíò ñóìààñ 49 èðãýí òóñ òóñ ýçýìøèæ áàéãàà áîëíî. 2. Òóñ ñóì íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, èðãýäèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñºë, Òîãòâîðòîé àìüæèðãàà II, Ìåðñè Êîð çýðýã îëîí óëñûí òºñºë õºòºëáºð¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä öàã àãààðûí õóóðàéøèëòààñ áîëæ óñíû åðºíõèé ò¿âøèí áóóðñàí íºãºº òàëààñ óñûã çàìáðààã¿é àøèãëàñíààñ áîëæ õóó÷èí àøèãëàæ áàéñàí ¿ðæèë øèìòýé òàëáàéíóóäûí äîîä õýñýãò óñ õ¿ðýëöýýã¿éãýýñ îðõèãäîí àòàðøèæ áàéíà. Èéìä ýíý òàëáàéíóóäûã ¿ð àøèãòàé àøèãëàõ ÿâäàë ÷óõàë áîëîîä áàéíà. Òóõàéëáàë, Íàéìûí ãàçðûí äîîä òàë, Öàãààí õóäàã, Äîëîîãèéí ãàçðûí òàðèàëàíãèéí äîîä õýñýã, Äàâøèëòûí õóó÷èí òºâººñ äîîø, Òàõèëòûí àäàã, Àòàðûí õºäºº ¿íäñýíäýý ýçýíã¿éäýýä áàéíà. Øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòààð óñëàëòûí ñèñòåì áàðèãäàõã¿é Àðâûí ãàçðûí àäàãò 12 ºðõ 56 ãà ãàçàð ýçýìøèæ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéãàà áºãººä ýíý òàëáàéí íèéò óðò 3 êì îð÷èì áàéíà. 1990 îíîîñ ºìíº Àðâûí øóäóóã Àòàðûí øóäóó ãýæ íýðëýäýã áàéñàí áºãººä îäîî áàéãàà ãàçðààñ öààø 6 êì ¿ðãýëæèëæ Àòàðûí õºäººãèéí 400 ãà òàëáàéä òàðüñàí òýæýýëèéí óðãàìëûã óñàëäàã ãîë ñóâãóóäûí íýã áàéñàí. 2009 îíä óñëàëòûí ñèñòåì áàðèõ ñóäàëãààíû àæèë õèéãäýæ àíõíû çóðàãëàë ãàðãàõàä Òàõèëò õ¿ðòýë ñóâàã òàòàõààð òºñºëä òóñãàãäñàí áºãººä 2010 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðä ÿâàãäñàí õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åä ýíý ñóâãèéã õàññàí áàéñàí. Óã íü ñàíàë ãàðãàñàí èðãýä áîë ñóâãèéã Õ.Áàçàðûí ýçýìøèë òàëáàé õ¿ðòýë ÿâóóëàõààð ãàðãàñàí áàéñàí. Äîëîîãèéí ãàçðûí àäàã áóþó áèäíèé õýëæ çàíøñàíààð Äàâøèëò óñëàëòûí ñèñòåìèéí àíõíû òºñëººñ á¿ðýí õàñàãäñàí áàéíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Çóðàã 2. 10-í ãàçðûí àäàã Äàâøèëòàä Ìÿíãàä, Æàðãàëàíò ñóìûí ãîëäóó 48 ºðõ 146 ãà òàëáàéã ºðõèéí àæ àõóéí çîðèóëàëòààð ýçýìøèæ áàéäàã áèëýý.

Çóðàã 3. Äîëîîãèéí ãàçðûí àäàã áóþó Äàâøèëò

2010 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðä ÿâàãäñàí ÿðèëöëàãàä óñëàëòûí ñèñòåìèéí ñóâàã õýòýðõèé óðò çàðäàë èõ ãàðàõààð áàéíà. Èéìä ãîë ñóâãèéã áàãàñãàõ õýðýãòýé ãýñýí ñàíàëûí äàãóó ãîë ñóâãèéã Á.Ï¿ðýâõ¿¿ãèéí òàëáàé õ¿ðòýë ÿâóóëàõààð ñàíàë îðóóëñàí áîëîâ÷ ¿¿íýýñ íèëýýä äýýã¿¿ð õàñàõààð çóðàã òºñºë õèéãäñýí áàéíà.

Çóðàã 4. Äîëîîãèéí ãàçàð Ìºí çóðàãò ¿ç¿¿ëñíýýð Ñàðòàãòàéí ãóóíû äîîä òàëä õóó÷èí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíãèéí àøèãëàæ áàéñàí 280 ãà òàëáàéã îéæóóëàëò õèéõ, ÷àöàðãàíà òàðèàëàõ çîðèóëàëòààð ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí åðºíõèé òºëºâëºãººíä òóñãàãäàæ ÀÀÍ, èðãýäýä ýçýìø¿¿ëæ ýõýëñýí áºãººä àíõíû çóðàã òºñâººð õàð çàìûí óðä òàëààñ õºíäëºí ñóâàã òàòàõ çàìààð óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëàõààð òóñãàãäñàí áîëîâ÷ ìºí ýöñèéí òºñºâ õèéõýä ìºí õàñàãäñàí áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð ýíý òàëáàéä äýýðõè çîðèóëàëòààð 12 èðãýí, ÀÀÍ-ä 100 ãà ãàçðûã ãàçðûí õóóëèéí äàãóó ýçýìøèæ áàéíà. Àíõíû õýëýëö¿¿ëãèéí ÿâöàä áèäíèé ñàíàëààð Øàð òîõîéä áàðèõ ñóâãèéã õàñàæ, óã ñóâàãò ãàðàõ çàðäëààð îäîîãèéí Á.Ìóòàíû ýçýìøèæ áàéãàà òàëáàéãààñ äîîø Öàãààí õóäàã õ¿ðòýë ñóâàã òàòàõààð òóñãàñàí áºãººä ýíý òàëáàéíóóäàä 1990 îíîîñ ºìíº ñîíãèíî, òºìñ òàðèàëäàã áàéñàí. Õýðýâ óñëàëòûí ñèñòåì áàðèãäñàí íºõöºëä ýíý ÷èãëýëä 120-èîä ãà òàëáàéã øèíýýð ýçýìø¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì.

Çóðàã 5. 9-í ãàçðûí àäàã

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ¿¿ñ÷ áîëîõ ¿ð äàãàâðóóä • Óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëàõàä èðãýäèéí ýçýìøèæ áàéãàà òàðèàëàíãèéí òàëáàéí äóíäóóð õèéãäýõ ó÷èð òàëáàéíóóäàä áàãà çýðýã ººð÷ëºëò ãàðàõ ìàãàäëàëòàé. • Óñëàëòûí ñèñòåìèéí óñàëãààíû òàëáàéä îðîîã¿é àéë ºðõ¿¿ä øèíýýð ãàçàð ýçýìøèõ ñîíèðõîë áàãàòàé áºãººä õóó÷èí ýçýìøèæ áàéñàí òàëáàéä òàðèàëàëò õèéõ ñîíèðõîë äàâàìãàéëñíààñ áîëæ ººðèéíõºº òàëáàéä óñ õ¿ðãýõ çîðèëãîîð ñèñòåìèéí ñóâãóóäûã ýâäýõ ìàãàäëàëòàé. • Äîëîîãèéí àäàãò óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëààã¿éãýýñ òýíä ãàçàð ýçýìøèæ áàéãàà Æàðãàëàíò, Ìÿíãàä ñóìûí èðãýäýä Õîâä ñóìûíõàí ººðñäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí ìýò ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ Çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéí çºð÷èë ãàðàõ ìàãàäëàëòàé. • Ñ¿¿ëèéí ¿åä ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ ñîíèðõîëòîé èðãýä íýìýãäýæ áàéãàà áºãººä øèíýýð ãàçàð ýçýìøèõ áîëîí í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëñýí èðãýäýä ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõýä Íàéìûí ãàçðûí àäàã, Öàãààí õóäàã îð÷ìûí ãàçàð õ¿ðýëöýõã¿é. • Í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýõ ãàçàð ýçýìøèõ èðãýä õóó÷èí ýçýìøèæ áàéñàí ãàçàðòàé àäèë õýìæýýíèé ãàçàð ýçýìøèõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã áà òýð áîëãîí õ¿ññýí õýìæýýíèé ãàçàð îëãîõ áîëîëöîîã¿é. • Ãàçðûí õóóëèéí äàãóó ãàçàð ýçýìøèã÷ íü ººðèéí ýçýìøèæ áóé ãàçðàà áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ àñóóäàë íýýëòòýé áºãººä ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð ãàçàð ýçýìøèæ áàéãàà èðãýä ººðèéí ýçýìøèë ãàçðàà áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ àñóóäàë ò¿ãýýìýë áàéäàã. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ øèëæ¿¿ëýõ ãýðýýã íàòîðèàòààð áàòàëãààæóóëñàí òîõèîëäîëä ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã øèëæ¿¿ëýí ºã÷ áàéãàà. ¯¿íèé öààíà ãàçàð íàéìààëöàõ ÿâäàë ãàð÷ áàéãàà íü íóóö áèø þì. Öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýíèé òàëààð 1. Àðâûí ãàçàðò áàðèãäàõ óñëàëòûí ñèñòåì íü Àòàðûí ãýõ ñóâãèéã Àòàðûí õºäººãèéí 400 ãà òàëáàé õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëýõ. Òèéì áîëîìæ áàéõã¿é áîë îäîîãèéí áàéãàà òàðèàëàíãèéí òàëáàéí àäàã õ¿ðòýë áàðüæ áàéãóóëàõ; 2. Äîëîîãèéí ãîëûí ç¿¿í òàëààð áàéãóóëàõ ãîë ñóâãèéã Äàâøèëòûí òºâ õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëýí áàðèõ; 3. Àðâûí ã¿¿ðèéí äýýä òàëààñ Áóÿíò ãîëîîñ ñàëààëäàã Õàð çàìûí õîéä òàëûí ãîëûí äàãóó óñëàëòûí ñèñòåìèéí ñóâàã áàéãóóëàõ àñóóäëûã ñóäëàæ ¿çýõ; 4. Õàð çàìûí õîéä òàëûí Ñàðòàãòàéí ãóóíû äîîä òàëä îéæóóëàëò õèéõ çîðèóëàëòààð îëãîõîîð ÃÇÁ-ûí Åðºíõèé òºëºâëºãººíä îðñîí 208 ãà ãàçðûã óñæóóëàõ óñëàëòûí ñèñòåìèéí ñóâãèéã Õàð çàìûí äîîãóóð ãàðãàñàí àíõíû çóðàã òºñëèéí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýõ;

Æàðãàëàíò ñóìûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ªÍªªãèéí áàéäàë, øèíý×èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ¯¯Ñ× áîëîõ ¯ð äàãàâðóóä Æàðãàëàíò ñóìûí ºíººãèéí áàéäëààñ Æàðãàëàíò ñóì íü 8000 ãà íóòàã äýâñãýðòýé. Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí àíãèëëààð õîò òîñãîíû ãàçàðò õàìààðàãääàã. Õºäºº àæ àõóéí ãàçàðã¿é. Çàñàã çàõèðãààíû 12 áàãòàé. Íèéò 27073 õ¿íòýé áà 6848 ºðõòýé.

Çóðàã 1. Æàðãàëàíò ñóìûí ºíººãèéí áàéäàë • • • • • •

Õîò òîñãîí, áóñàä ñóóðèíû ãàçàð Çàì øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð Îéí ñàí á¿õèé ãàçàð Óñàí ñàí á¿õèé ãàçàð Óëñûí òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàð Íèéò ãàçàð

7054.69 ãà 257.33 ãà 107.1 ãà 25.72 ãà 555.16 ãà 8000 ãà

Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí ººð÷ëºëò Æàðãàëàíò ñóì íü 2009 îíû æèëèéí ýöñèéí áàéäëààð Ìîíãîë óëñûí ãàçðûí íýãäìýë ñàíä /õºäºº àæ àõóéí ãàçàð áàéõã¿é/ õîò òîñãîí, áóñàä ñóóðèíû ãàçàð 7054.69 ìÿíãàí ãà, çàì øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð 257.33 ìÿíãàí ãà, îéí ñàí á¿õèé ãàçàð 107.1 ìÿíãàí ãà, óñíû ñàí á¿õèé ãàçàð 25.72 ìÿíãàí ãà, óëñûí òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàð ãàçàð 555.16 ìÿíãàí ãà òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Çóðàã 2. 2008-2009 îíä Æàðãàëàíò ñóìûí ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí ººð÷ëºëò 2008 îíû ÃÍÑ-èéí òàéëàíãèéí ä¿íòýé õàðüöóóëàõàä ºíãºðñºí îíä íèéò ä¿íãýýðýý õîò òîñãîí áóñàä ñóóðèíû ãàçàð 22.4 ìÿíãàí ãà-ãààð áóóðñàí áàéõàä çàì øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð 1.4 ãà, îéí ñàí á¿õèé ãàçàð 21 ãà –ãààð íýìýãäýæ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçàð, óëñûí òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçðóóäàä òóñ òóñ ººð÷ëºëò îðîîã¿é áàéíà.

Çóðàã 3. Æàðãàëàíò ñóìûí áàãóóäûí áàéðøèë

Æàðãàëàíò ñóìûí 2010 îíû ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéí òàëààð 2010 îíû ÃÇÁ-ûí òºëºâëºãººíèé äàãóó 820 èðãýíèé ºðãºäºë õ¿ëýýí àâñàíààñ øèéäâýðëýëòèéí ÿâö 30 õóâüòàé áàéãàà áà øèíýýð ãàçàð àâàõûã õ¿ññýí èðãýäèéí ºðãºäºë 70 õóâèéã íü ýçýëæ áàéíà. Ãàçàð ºì÷ëºëèéí òàëààð • ÌÓ-ûí èðãýí á¿ðò ãàçàð ºì÷ë¿¿ëæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí èðãýäèéí ãàçàð ºì÷ëºõ ÿâö íýìýãäñýí òºäèéã¿é ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíä ãàçðàà ºì÷èëñºí èðãýä ñàëãàõ àæëûã õóóëèéí õ¿ðýýíä çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Ãàçàð ºì÷ëºëèéí òàëààð • Ñóìûí õýìæýýíä íèéò 6848 ºðõòýé ¿¿íýýñ õàøààòàé ºðõ 3150, Àéìãèéí Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæààð 2881 ºðõºä 235.4 ãà ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíä ãàçðûã íü ¿íýã¿é ºì÷ë¿¿ëëýý. Ãàçàð ºì÷ëºë 88 õóâüòàé áàéãààä ä¿ãíýëò õèéæ ¿ëäñýí õóãàöààíä ºì÷ë¿¿ëýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ áàéíà.

Çóðàã 4. Ãàçàð ºì÷ëºë 2003-2010 îí (áàãààð õàðóóëáàë)

Çóðàã 5. Ãàçàð ºì÷ëºëèéí áàéäàë

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Õóóëü áóñààð ãàçàð àøèãëàæ áóé áàéäàë íü ºíººãèéí ÃÇÁ-ûí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áîëîîä áàéíà. Õóóëü áóñààð ãàçàð ýçýìøèã÷ àéë, ºðõ¿¿ä

Çóðàã 6. Áè÷èãò áàã ºëºíãèéí öåõèéí äýýä òàëä çºâøººðºëã¿é áóóñàí àéë ºðõ¿¿ä

Çóðàã 7. 4-èéí ãàçàðò çºâøººðºëã¿é ç¿ëýã õàãàëñàí áàéäàë Öàìáàãàðàâ áàãò ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áóé áàéäàë • Èõ ãîëûí àðä ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áóé íèéò 89 èðãýä áàéäàã áà ýäãýýð íü ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ, öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ çîðèëãîîð îéæóóëàëò, íºõºí ñýðãýýõ çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàæ áàéíà.

• Ãàçàð àøèãëàã÷äûí á¿ëýã áîëîí óñûã õóâààðüòàé àøèãëàõûã çîðüæ áàéãàà õýñýã á¿ëýã áàéõàä íºãºº õýñýã íü äóð ìýäýí ãàçàð òîðëîõ, ãîëûí ýð¿¿ë àõóé, õàìãààëàëòûí á¿ñ ð¿¿ õýò ò¿ðýí ãàçðûã ç¿é áóñààð àøèãëàõ ÿâäàë ãàçàð àâ÷ áàéíà. Áóÿíò ãîëîî ç¿é áóñààð àøèãëàñàí áàéäàë: • Áóÿíò ãîëîî õàéðëàí õàìãààëààã¿é ç¿é áóñààð àøèãëàñàíû ¿ð ä¿í èéìýðõ¿¿ áàéäàëòàé áàéíà. • Õîé÷ ¿åäýý áèäíèé ¿ëäýýõ áýëýã èéì ä¿ð òºðõòýé áàéëãàõã¿éí òóëä áèä ºíººäðººñ ýõëýõ øààðäëàãàòàé.

Òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóä • Èðãýí á¿ðò ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ áîëñîíòîé õîëáîãäîí øèíýýð îëãîõ ãàçàðò äýä á¿òöèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýñýíèé äàðàà ãàçàð îëãîëò õèéõ • Ãàçðûí íýãäñýí ñàíãèéí òîîëëîãûã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààð õèéëã¿¿ëýõ òàëààð óäèðäëàãóóä àíõààð÷ àæèëëàõ • Îð÷èí ¿åèéí áàãàæ òîíîã òºõººðºìæòýé áîëîõ/ ìîäîí ìåòðýýð ãàçàð îëãîëò õèéæ áàéíà • Õîâä õîòûí õýñýã÷èëñýí åðºíõèé òºëºâëºãººã õèéæ èðãýäýä íýýëòòýé ñóðòàë÷èëàõ • Õóóëü áóñààð ãàçàð ýçýìøèæ áàéãàà èðãýäòýé ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàæ ¿ð ä¿íã òîîöîí àæèëëàõ • Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûã õàìãààëàõ, óñûã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàæ ò¿¿íèéã ìºðäºæ àæèëëàõ

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Áóßíò ñóìûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ªÍªªãèéí áàéäàë, øèíý×èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ¯¯Ñ× áîëîõ ¯ð äàãàâðóóä Ì.Ï¿ðýâ, Áóÿíò ñóìûí Çàñàã äàðãà Áóÿíò ñóì ×àíäìàíü ¿ç¿¿ðýýñ äýýø ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð ãàçàð îëãîõûã õîðèãëî÷èõñîí. Ãýòýë Õîâä ñóì Áóãàò ¿ç¿¿ðýýñ äýýø òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ çîðèóëàëòààð ãàçàð îëãîæ ýõýëæ áàéíà. Õýðýâ óñëàëòûí ñèñòåìýýñ äýýø ãàçàð îëãîëò õèéãýýä ýõýëâýë óñëàëòûí ñèñòåìèéí õýðýã ãàðàõã¿é. Èéìä ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòòàé ãàçðûã óñëàëòûí ñèñòåìä ñóóðèëàí òºâëºð¿¿ëæ ìàëûí òýæýýëèéí óðãàìëûí òàðèàëàëòûã óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñýýñ äîîø ãîëûí àäàãðóó òºâëºð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ìºí óñíû ººð ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ Õîâä ãîëîîñ óñ àâáàë Áóÿíò ñóìûí òóõàéä Áóÿíò ãîëûí àäàãðóó õàíãàëòòàé òîì òàëáàé áàéíà. Øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ íü ¿íýõýýð õýö¿¿. Á¿õ ãàçðûã õ¿÷èíã¿é áîëãîîä äàõèí øèíýýð ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñèñòåìòýé õèéõ õýðýãòýé. Õîâä ñóì äýýøýý ãàçàð îëãîîä ýõýë÷èõñýí ãýòýë ìàíàé ñóì õîðèîä áàéäàã ýíä ìàø òîì çºð÷èë ¿¿ñ÷ áàéíà.

ÕÎÂÄ àéìãèéí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¯ñýä ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò, óñ àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõàä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ òàëóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ ×èãëýë Á.Îþóíìºíõ Çîðèëãî Óñíû íººöèéí øóäàðãà õóâààðèëàëòûã áèé áîëãîõ çàìààð Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ 1. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºëä ñóóðèëñàí ãàçàð àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ 2. Óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºëä ñóóðèëñàí ãàçàð àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä 1. Øèíý÷èëñýí á¿ðòãýë õèéõ, ìýäýýëëèéí ñàí ¿¿ñãýõòýé õîëáîîòîéãîîð ñóìäûí äààìëóóäûã ÷àäàõèæóóëàõ (GIS-ûí ñóðãàëò, øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæººð õàíãàõ) 2. 2009 îíû á¿ðòãýë, çóðàãëàëä ñóóðèëàí øèíý÷èëñýí á¿ðòãýë õèéæ, ãàçàð àøèãëàëòûí íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñàíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ 3. Óñëàëòûí ñèñòåìèéã á¿ðýí ÷àäàìæààð íü àøèãëàõ çîðèëãîîð ò¿¿íèé çóðàã òºñºëä ¿íäýñëýí äàõèí ãàçàð òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ / óñëàëòûí ñèñòåì õ¿ðýõã¿é áàéãàà õýñýãò ãàçàð îëãîõã¿é áàéõ, àøèãëàãäàõã¿é áàéãàà áîëîí çºð÷èëòýé óëìààñ õóðààãäñàí ãàçðûí íººöèéã òîãòîîæ, äàðààãèéí òºëºâëºëòºä îðóóëàõ/

Õ¿ðýõ ¿ð ä¿í

2010 îí 2011 îí IX X XI XII I II III IV V VI

Øèíý÷èëñýí á¿ðòãýë õèéõ, ìýäýýëëèéí ñàí ¿¿ñãýõòýé õîëáîîòîéãîîð ñóìäûí äààìëóóäûã ÷àäàâõèæóóëàõ /GISûí ñóðãàëò, øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæººð õàíãàõ/

Ìýäýýëëèéí ñàíãèéí íýãäñýí îéëãîëòòîé áîëíî.

09.15-20

4. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòûí ãàçðûí òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººã èðãýäýä çºâ îéëãóóëàõ

Õóó÷èí á¿ðòãýë, çóðàãëàëä ñóóðèëàí øèíý÷èëñýí á¿ðòãýë õèéõ

Ãàçàð àøèãëàëòûí çºð÷ë¿¿äèéã òîãòîîíî. Ãàçðûí äààìëóóä äàäëàãàæèíà

No Õèéãäýõ àæèë

Áóÿíò ãîë äàãóóõ ãàçàð òàðèàëàí, îéæóóëàëòûí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áóé ãàçàð àøèãëàëòûí íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñàíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ Á¿ðòãýëèéí ÿâöàä èëýðñýí çºð÷ëèéã õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ àðãà õýìæýýã øàò äàðààëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ

Ãàçàð àøèãëàëòûí íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñàíòàé áîëíî.

Õóóëèéí õýðýãæèëò õàíãàíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Óñëàëòûí ñèñòåìèéã á¿ðýí ÷àäàìæààð àøèãëàõ çîðèëãîîð äàõèí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ Ãàçàð äàõèí çîõèîí áàéãóóëàõòàé õîëáîîòîéãîîð ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààã èðãýäèéí äóíä çîõèîí áàéãóóëàõ

Àâàõ àðãà õýìæýý, õóãàöàà, õàðèóöàõ ýçýí òîäîðõîé áîëíî. Áîäèò ìýäýýëýë õ¿ð÷, çºð÷èë áàãàñíà

Óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä 1. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæèéí òîãòâîðòîé àæèëëàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîãòîîæ, ýäèéí çàñãèéí òîîöîî õèéõ 2. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæ áàéãóóëàõ (Íýãæèéí çîðèëãî, ¿¿ðýã õàðèóöëàãà, á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿í, àæèëòíóóäûí àæëûí õóâèàð, õàðèóöëàãà, øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæèéã òîãòîîõ), 3. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæèéã ÷àäàâõèæóóëàõ, øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæººð õàíãàõ 4. Óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººã ÃÑ1 ñóâàã äýýð áîëîâñðóóëàõ, òóðøèõ 5. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãûí àæëûí òºëºâëºãººíä òóëãóóðëàí èðãýäýä çºâ ìýäýýëýë õ¿ðãýæ, çºð÷ëèéã áàãàñãàõ № 1

Õèéãäýõ àæèë Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæèéí òîãòâîðòîé àæèëëàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîãòîîæ, ýäèéí çàñãèéí òîîöîî õèéõ Óñ àøèãëàëòûí íýãæèéí çîðèëãî, ¿¿ðýã õàðèóöëàãà, á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿í, àæèëòíóóäûí àæëûí õóâèàð, õàðèóöëàãà, øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæèéã òîãòîîõ Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæ áàéãóóëàõ

Õ¿ðýõ ¿ð ä¿í Òîãòâîðòîé àæèëëàõàä øààðäëàãàòàé çàðäàë, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð òîäîðõîé áîëíî Óñ àøèãëàëòûí íýãæèéí ñòàòóñ òîäîðõîé áîëíî

Óñëàëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí íýãæ áèé áîëíî Óñëàëòûí ñèñòåìèéí Óñëàëòûí àøèãëàëòûí íýãæèéã ñèñòåìèéí ÷àäàâõèæóóëàõ, øààðäëàãàòàé àøèãëàëòûí íýãæ òîíîã òºõººðºìæººð õàíãàõ ÷àäàâõèæèíà Óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãººã Óñ àøèãëàëòûí ÃÑ1 ñóâàã äýýð áîëîâñðóóëàõ òºëºâëºãººã òóðøèõ Óñëàëòûí ñèñòåìèéí Çºð÷èë áàãà ¿¿ñíý áàðèëãûí àæëûí òºëºâëºãººíä òóëãóóðëàí èðãýäýä çºâ ìýäýýëýë õ¿ðãýæ, çºð÷ëèéã áàãàñãàõ

2010 îí IX X XI

2011 îí XII I II III

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÒÝÌÄÝÃËÝË Çºâëºëäºõ óóëçàëòûã Õîâä àéìãèéí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷ Æ.Öýíä-Àþóø íýýæ, Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ãàçðûí äàðãà Ó.Áàòçàÿà óäèðäàæ ÿâóóëëàà. Îðîëöîã÷äîîñ ãàðãàñàí òîäîðõîé ñàíàëóóä Æ.Öýíä-Àþóø, Õîâä àéìãèéí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷: Ýíýõ¿¿ óñëàëòûí ñèñòåìèéí õºðºíãº îðóóëàëò Õîâä àéìãèéí ÕÀÀ-í ¿éëäâýðëýëä îðóóëàõ áóñàä õºðºíãº îðóóëàëòûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð õààæ áàéãàà ó÷èð ¿¿íèéã ìàø ÷àíàðòàé ã¿éöýòãýæ á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ õýðýãòýé. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãûí ã¿éöýòãýëèéí ÿâöàä îðîí íóòãààñ õÿíàëòûí áàã ãàð÷ õÿíàëò òàâèí àæèëëàæ áàéãàà. Àøèãëàã÷èä áàñ ñàéí õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ øààðäëàãàòàé. Äàðààãèéí óñëàëòûí ñèñòåì áàðèõ ãàçðûã ñîíãîõäîî îðîí íóòãààñ ñàíàë àâàõ øààðäëàãàòàé. Óñëàëòûí ñèñòåì áàðüñíààð àøèãëàæ áîëîõ ãàçðûã òîäîðõîé áîëãîõ ãýõ ìýò àñóóäëûã àíõààðàõ õýðýãòýé. Îðîí íóòãèéí òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ìýäýýëýë ìàø äóòìàã áàéíà Èéìä ìýäýýëëèéã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé òîäîðõîé ºã÷ áàéõ íü ç¿éòýé. Ñ.Äàâàà, Èíæåíåð: Ã¿éöýòãýã÷ êîìïàíè áàðèëãûí àæëûã çóðàã òºñëèéí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýýä õ¿ëýýëãýæ ºãºõ ó÷èð äàðàà íü çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéõ, õàðèóöàæ ÿâàõ á¿òöèéã îäîîíîîñ áýëòãýæ ÿâàõ øààðäëàãàòàé. Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëýýñ áîëæ ýâäýð÷ ñ¿éäýõ ìàãàäëàë èõ áàéãàà ¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íü ç¿éòýé. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çàñâàð ¿éë÷èëãýýã àéìàãò áàéãàà õóó÷èí óñíû àæ àõóéí ñóóðèí äýýð áàéãóóëàãäñàí ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã óñíû êîìïàíè ãýðýýãýýð ã¿éöýòãýýä ÿâæ áîëíî. Í.Áàòöàãààí, Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñºë: Áàðèëãûí ã¿éöýòãýëèéí ÿâöàä ºì÷ëºã÷ áîëîõ îðîí íóòàã ìàø ñàéí õÿíàëò òàâèõ øààðäëàãàòàé. Öààøèä çàñâàð ¿éë÷èëãýýã Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîîíû äýðãýä á¿òýö áàéãóóëàãäàí, õàðèóöàæ ÿâíà ãýæ îéëãîæ áàéãàà ýíý òàëààð îðîí íóòàãòàé ÿðèëöàæ ìàø ÿàðàëòàé íýãäñýí øèéäýëä õ¿ðýõ õýðýãòýé áàéíà. Ì.Ï¿ðýâ, Áóÿíò ñóìûí çàñàã äàðãà: Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõäýý ñóìóóä õàðèëöàí õîëáîîòîé àæèëëàæ óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí áîëîí ìàëûí òýæýýëèéí, òåõíèêèéí óðãàìàë òàðèàëàõ ãàçðûã òºðºëæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. Óñëàëòûí ñèñòåìýýñ äýýø ãàçàð îëãîõûã çîãñîîõ, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñ (óñëàëòûí ñèñòåì)-ýýñ äîîø ìàëûí òýæýýëèéí áîëîí òåõíèêèéí óðãàìàë òàðèàëàõ íü ç¿éòýé. Ò.Ëóâñàíá¿ä: Óñëàëòûí ñèñòåìýýñ óñ àâ÷ òàðèàëàëò õèéõ áîëîìæòîé ýçýìøèë õîîðîíäûí ýçýíã¿é îðõèãäñîí ãàçðûã òîîöîæ ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð îëãîõ íººö ãàçðûí õýìæýýã òîãòîîæ á¿õ ãàçðûã ýçýíòýé áîëãîæ, óñëàëòûí ñèñòåìèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ, ãàçàð àøèãëàëòûí ãýðýýã øèíý÷èëæ ãýðýýíä óñëàëòûí ñèñòåìòýé õîëáîîòîé çààëòóóäûã íýìæ òóñãàõ õýðýãòýé. Ä.Íÿìãýðýë, Çóóíû ò¿íøëýë êîíñîðöèóì: Óñëàëòûí ñèñòåì õ¿ðýõã¿é áàéãàà ãàçðóóäàä öººí òîîíû àéë áàãà õýìæýýíèé òàëáàéòàé áàéãàà ò¿¿íèé òºëºº ìàø èõ ºðòºãòýé óñëàëòûí ñèñòåì òàòíà ãýäýã õýòýðõèé ¿ðýëãýí àæèë áîëíî. Õàðèí òýð ãàçðóóäàä ã¿íèé õóäàã ãàðãààä ò¿¿íèéã àøèãëàæ áîðîîæóóëàã÷ ãýõ ìýò óñàëãààíû äýâøèëòýò òåõíîëîãèóäûã àøèãëàõ áîëîìæòîé. Ó.Áàòçàÿà, Á.Ãàíáîëä, Á.ªëçèéáàÿð, Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ: Àéìãèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí åðºíõèé òºëºâëºãººíä Áóãàò ¿ç¿¿ðýýñ äýýø ãàçàð îëãîõ àñóóäàë òóñãàãäààã¿é, ñóìóóä àéìãèéí åðºíõèé òºëºâëºãººíä çàõèðàãäàæ ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéäýã. Èéìýýñ ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð îëãîõ ãàçðûã óñëàëòûí ñèñòåìýýñ äîîø áàéõààð åðºíõèé òºëºâëºãººíä òóñãàæ òºðºëæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Ñóì áîëãîíä ãàçàð àøèãëàëòûí á¿ñ÷ëýë òîãòîîõ (ýäýëáýð ãàçðûí àíãèëëààð) õýðýãòýé áàéíà. Æ.Äàâààáààòàð, Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà, ãåîäåçè çóðàãç¿éí ãàçàð: Øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ, á¿ðòãýëèéã àëáàí ¸ñîîð êàäàñòðò îðóóëæ, çºð÷ëèéã àðèëãóóëàõàä áèä àéìãèéí Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ãàçðûã óäèðäëàãààð õàíãàæ áîëíî. Àéìãèéí õýìæýýíä ãàçàð àøèãëàëòûí á¿ñ÷ëýë òîãòîîæ çóðàãæóóëàõ, óñëàëòûí

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

ñèñòåìèéí ÿíäàíò ãàðöóóäûã íýìæ òàâèõ àñóóäëûã çóðãèéí çîõèîã÷èä òàâüæ øèéäâýðë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé. Ì.Ï¿ðýâ, Ä.Ìóðàò, Õîâä, Áóÿíò ñóìäûí Çàñàã äàðãà: Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõýä ñóìûí ç¿ãýýñ á¿õ òàëààð äýìæèæ, õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæòîé. Õ¯ÐÑÝÍ ØÈÉÄÂÝÐ Äàðààõ àæëóóäûã 3 òàëûí õàðèëöàí îéëãîëöëûí ñàíàìæ áè÷èãò òóñãàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ 1. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºëä ñóóðèëàí òàðèàëàíãèéí á¿ñ íóòàãò øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã õèéõ. ¯¿íèé òóëä: 1.1 Øèíý÷èëñýí á¿ðòãýë õèéõ 1.2 Àéìãèéí ãàçàð àøèãëàëòûí òºëºâëºãººíä ýäýëáýð ãàçàð á¿ðýýð ãàçàð àøèãëàëòûã á¿ñ÷ëýõ 1.3 Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºëä ñóóðèëàí ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõ ãàçðûí íººöèéã òîãòîîæ, æèë á¿ð ãàçàð àøèãëàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàí, ãàçàð îëãîõ 1.4 Óñ àøèãëàã÷äûí á¿ëýã òóñ á¿ðèéí ýçýìøëèéí òàðèàëàíãèéí òàëáàéã óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºëä ¿íäýñëýí çóðàãëàõ 2. Óñëàëòûí ñèñòåìèéã á¿ðýí ÷àäëààð òîãòâîðòîé àæèëëóóëæ, óñ õóâààðèëàõ, çàñâàð ¿éë÷èëãýýã õàðèóöàõ á¿òöèéã îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààòàé ÿðèëöàæ íýãäñýí øèéäýëä õ¿ðýõ, á¿òöèéã áýëòãýæ ÷àäàâõèæóóëàõ Óóëçàëò õýëýëö¿¿ëýãò îðîëöîã÷èä ñàíàìæ áè÷ãèéí õ¿ðýýíä õèéæ ã¿éöýòãýõ àæèëä ñàíàë ºã÷ äàðààõ àæëóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýõýýð òîõèðîëöëîî ÃÀÇÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÁÀÐÈËÃÀ, ÃÅÎÄÅÇÈ ÇÓÐÀÃÇ¯ÉÍ ÃÀÇÀÐ, ÕÎÂÄ ÀÉÌÃÈÉÍ ÇÀÑÀÃ ÄÀÐÃÛÍ ÒÀÌÃÛÍ ÃÀÇÀÐ, ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀÍ (WWF)ÃÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÕÀÌÒÐÀÍ ÀÆÈËËÀÕ ÑÀÍÀÌÆ ÁÈ×ÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝÍÄ ÕÈÉÃÄÝÕ ÀÆËÛÍ ÒªËªÂËªÃªª (2010 îíû 09 ñàðààñ 2011 îíû 06 ñàð) Õàðèóöàõ áàéãóóëëàãà

Õ¿ðýõ ¿ð ä¿í

1 Øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæººð õàíãàõ

Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàí(WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð

Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ, ñóìäûí ãàçðûí äààìëóóä àæëàà òîãòâîðòîé ÿâóóëàõ òîíîã òºõººðºìæòýé áîëíî

2 ÃÑ1 òàëáàéã õýìæèæ çóðàãëàë çàãâàð áàéäëààð ãàðãàæ, øèíý÷èëñýí á¿ðòãýë õèéõ, ìýäýýëëèéí ñàí ¿¿ñãýõòýé õîëáîîòîéãîîð Áóÿíò ñóìàíä ñóìäûí äààìëóóäàä GIS çóðàãëàë ¿éëäýõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà áýëäýõ

ÃÕÁÃÇÃ, Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ, ÄÁÕÑ

Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ, ñóìûí ãàçðûí äààìëóóä á¿ðòãýë õèéõ, ìýäýýëëèéí ñàíã ¿¿ñãýõýä øààðäëàãàòàé ìýäëýã, ÷àäàâõèòàé áîëíî.

Õèéãäýõ àæèë

2010 îí IX

XI XII

2011 îí I

III

3 Ñàâ ãàçàð äàãóóõ ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàãëàë, á¿ðòãýëèéí àæëûã óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñºëä ¿íäýñëýí óñ àøèãëàã÷ á¿ðýýð, òàðèàëñàí áîëîí òîðîëñîí áàéäëààð íü íàðèéâ÷ëàí õèéõ, íººö ãàçðûã òîãòîîõ

ÃÕÁÃÇÃ, Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ, ñóìäûí ãàçðûí äààìàë

Óñëàëòûí ñèñòåìèéã á¿ðýí ÷àäàìæèéí õýìæýýãýýð àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëíî.

4 Óñ àøèãëàëòûí á¿ëýã òóñ á¿ðýýð 1:5000 íàðèéâ÷ëàëòàéãààð ãàçàð àøèãëàëòûí çóðàãëàë ¿éëäýõ

ÃÕÁÃÇÃ, Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ, ñóìäûí ãàçðûí äààìàë

Óñ àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ñóóðü áîëíî.

5 Àéìãèéí ãàçàð àøèãëàëòûí á¿ñ÷ëýëèéã òîãòîîõ / òàðèàëàí, ýð÷èìæñýí ÌÀÀ, áýë÷ýýð, õàäëàí /

Àéìàã, ñóìûí ÈÒÕ, Çàñàã äàðãà, ÕÀÀÆÄ¯Ã

¯ð àøèãòàé ãàçàð àøèãëàëò áèé áîëíî.

6 Ãàçàð àøèãëàëòûí ãýðýýã øèíý÷èëæ óñëàëòûí ñèñòåìòýé õîëáîîòîé çààëòóóäûã òóñãàõ / óñëàëòûí ñèñòåìèéí õýñã¿¿äèéã çààæ õàðèóöóóëàõ/

ÃÕÁÃÇÃ, Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ, ñóìäûí äààìàë

Óñëàëòûí ñèñòåìèéí òîãòâîðòîé àøèãëàëò áèé áîëíî.

7 Á¿ðòãýëèéí ÿâöàä èëýðñýí çºð÷ëèéã õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ àðãà õýìæýýã øàò äàðààëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ

ÃÕÁÃÇÃ, Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ, Àéìàã, ñóìäûí ÇÄÒÃ, ãàçðûí äààìëóóä

Õóóëèéí õýðýãæèëò õàíãàíà.

8 Óñëàëòûí ñèñòåì áàðèõ õýñýãò òóõàéí æèëä çîõèöóóëàëò õèéæ çàðèì ÷èãëýëèéí òàðèàëàíãèéí òàëáàéã øèëæ¿¿ëýõ

ÃÕÁÃÇÃ, Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ

Ãàçðûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýæ óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãûí àæèë àìæèëòòàé ÿâàãäàõ íºõöºë á¿ðäýíý.

9 Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã Õîâä àéìãèéí òºñºëä òóëãóóðëàí æèë ÃÕÁÕÁÃ á¿ðèéí ãàçàð àøèãëàëòûí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ

Óñëàëòûí ñèñòåìèéã á¿ðýí ÷àäëààð íü àøèãëàõ íºõöºë á¿ðäýíý.

10 Øèíý÷èëñýí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõòýé õîëáîîòîéãîîð ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààã èðãýäèéí äóíä çîõèîí áàéãóóëàõ

Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õîëáîîòîé õèéãäýæ ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð îðîí íóòãèéí èðãýäýä áîäèò ìýäýýëýë õ¿ðãýõ

ÃÕÁÃÇÃ, Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ, Àéìàã, ñóìäûí ÇÄÒÃ, ñóìäûí ãàçðûí äààìàë WWFÕîâä

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

ÎÐÎËÖÎÃ×ÄÛÍ ÍÝÐÑ №

Îâîã íýð

Æ.Öýíä-Àþóø

Õîâä àéìãèéí çàñàã äàðãûí îðëîã÷

Ó.Áàòçàÿà

Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ-ûí äàðãà

Ä.Ãàíáîëä

Áóÿíò ãîëûí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äàðãà

Æ.Äàâààáààòàð

Ò.Ëóâñàíáóä

Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà, ãåîäåçè, çóðàãç¿éí ãàçðûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëòèéí äàðãà Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí çºâëºõ

Ä.Íÿìãýðýë

“Çóóíû ò¿íøëýë” êîíñîðöèóìûí èíæåíåð

Ñ.Äàâàà

“Õîâäûí òóëãà” ÕÕÊ-íû åðºíõèé èíæåíåð

Ä.Ï¿ðýâõ¿¿

“Øàíäíû áóëàã” ÕÕÊ-íû èíæåíåð

À.Ìàõìåä

Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñëèéí àæèëòàí

Ì.Ï¿ðýâ

Áóÿíò ñóìûí çàñàã äàðãà

í.Áààòàðæàâ

Áóÿíò ñóìûí ãàçðûí äààìàë

Í.Áàòöàãààí

Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñëèéí îðîí íóòàã äàõü çîõèöóóëàã÷

Ñ.Ýíõáîëä

Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñëèéí îðëîã÷ ìåíåæåð

í.Äºõººí

ªðêåí á¿ëãèéí íîãîî÷èí

í.Àëèâàõàä

Áóÿíò á¿ëãèéí àõëàã÷

À.Ñåòåðõàí

Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîîíû àæèëòàí

Ä.Ñàíæìÿòàâ

Óñ àøèãëàã÷äûí õîëáîîíû ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

Æ.Áàõûò

Õîâä ñóìûí ãàçðûí äààìàë

Ä.Ìóðàò

Õîâä ñóìûí çàñàã äàðãà

Ã.Ãîí÷èãñ¿ðýí

Õîâä àéìãèéí ÕÕÀÀÆÄ¯Ã-ûí äàðãà

Í.Áÿìáàæàâ

Õºäººãèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã äýìæèõ òºâ

Á.Ãàíáîëä

Õîâä àéìãèéí ÃÕÁÕÁÃ-ûí ìýðãýæèëòýí

Á.ªëçèéáàÿð

Æàðãàëàíò ñóìûí ãàçðûí äààìàë

Á.Îþóíìºíõ

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí àæèëòàí

Ï.Ìàãñàðæàâ

Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

Àëáàí òóøààë

ÍÝÌÝËÒ ÌÝÄÝÝËÝË

ÕÀÂÑÐÀËÒ À.

ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ “ÀÐÀÂÛÍ ÃÀÐÀÌ”-ÛÍ ÃÈÄÐÎÓÇÅËÜ (ÓÑ ÒÎÕÈÐÓÓËÀÕ ÒÎËÃÎÉÍ ÁÀÐÈËÃÀ)-ÈÉÍ ÒÅÕÍÈÊ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ¯ÍÄÝÑËÝËÈÉÍ Ä¯ÃÍÝËÒ Áóÿíò, Õîâä ãîëûí àäàã íü óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõýä èõýýõýí òîõèðîìæòîé, óëàìæëàëò ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñ íóòàã þì.

Çóðàã 1. Õîâä àéìãèéí Áóÿíò ãîëûí “Àðàâûí ãàðàì”-ûí ãèäðîóçåëü

Çóðàã 2. Õîâä àéìãèéí Áóÿíò ãîëûí “Àðàâûí ãàðàì”-ûí ãèäðîóçåëü (óñ òîõèðóóëàõ òîëãîéí áàðèëãà)-èéí åðºíõèé òºëºâëºãºº

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Áóÿíò ãîëûí àäàãò õèéãäñýí õàéãóóë ñóäàëãààãààð ”Àðàâûí ãàðàì”, “Æàíæèí áîîìò” ãýæ íýðëýãäýõ 2 õºíäë¿¿ð òîãòîîñîí áºãººä áîîìò áàðüæ óñ õóðèìòëóóëàõ áîëîìæòîé ººð õºíäë¿¿ð ýíý îð÷èìä áàéõã¿é áîëíî. “Æàíæèí áîîìò” íü óñëàãäàõ òàëáàéãààñàà õàðüöàíãóé õîë (10-15 êì çàéòàé) áàéðëàæ áàéãàà òóë ýíý õºíäë¿¿ðèéã ñîíãîëòîîñ õàñ÷ “Àðàâûí ãàðàì”-ûí õºíäë¿¿ð äýýð áîîìòòîé áà áîîìòã¿é ãèäðîóçåëü (óñ òîõèðóóëàõ òîëãîéí áàðèëãà) áàðèõ 2 õóâèëáàðààð òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëæ äàðààõ ä¿ãíýëòèéã ãàðãàñàí áàéíà. ¯¿íä: 1. Áóÿíò ãîë õàìãèéí áàãà óñòàé áîëîõ ¿åäýý (5 ñàðûí 2-ð 10 õîíîãò) Q75%=4,07 ì3/ñ çàðöóóëãàòàé áàéõ áîë óñàëãààíä àâàõ çàðöóóëãà Q=2,03 ì3/ñ õýòðýõã¿éãýýð áàéíà. Èéíõ¿¿ óñàëãààíû óñíû õýðýãöýýã Áóÿíò ãîë á¿ðýí õàíãàõ áîëîìæòîé áàéãàà òóë óñ õóðèìòëóóëàõ áîîìò áàðèõ òåõíèêèéí íºõöºë á¿ðäýõã¿é áàéíà. Áóÿíò ãîëûí óðñàöàä òîõèðóóëãà õèéõ, áîîìò áàðèõ øààðäëàãà îäîîãîîð áàéõã¿é áàéãààã íýí ò¿ð¿¿íä òýìäýãëýæ áàéíà. 2. Óñàëãààíû èä ¿åä Áóÿíò ãîëûí óñ “Óñàëãààíä õ¿ðýëöäýãã¿é” ãýäýã íü óñíû ýìõ çàìáàðààã¿é õýðýãëýýíýýñ ¿¿äýëòýé “Çîõèîìîë õîìñäîë” þì. Óñ, óñíû íººöèéã ç¿é çîõèñòîé àðèã ãàìòàé àøèãëàõ õýðýãëýýíèé ñî¸ë á¿ðäýýã¿é áàéõàä ÿìàð ÷ òîì óñàí ñàí áàðèàä ¿ð ä¿íã¿é áàéõ áîëíî. “Çîõèîìîë õîìñäîë”-îîñ ãàðàõûí òóëä íýí ò¿ð¿¿íä óñûã òàëáàéä äºõ¿¿ëýõ ãîë áà õóâèàðëàõ ñóâãóóäûã áàðüæ óëìààð èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàëòûí ñ¿ëæýýòýé áîëîõ õýðýãòýé èíãýñíýýð: à. Òàëáàéí àøèãëàëò ñàéæèð÷, ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ºíäºð á¿òýýìæòýé óñàëãààíû òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ àøèãëàõ íºõöºë á¿ðäýíý. á. Õ¿í á¿ð ººðèéí òàëáàéðóóãàà øóóäóó òàòàæ óñûã ýìõ çàìáàðààã¿é, õÿíàëòã¿é àøèãëàäàã äàäàë, çóðøèë õóìèãäàíà. â. Ñóâãèéí ø¿¿ðýëòèéí àëäàãäàë ýðñ áàãàñàõ òóë óñíû õ¿ðýëöýý õàíãàìæ ñàéæèðíà. Óñíû õýðýãëýý, òºëáºð òîîöîîíä õÿíàëò òàâèõ áîëîìæ á¿ðäýíý. 3. 1,0-1,2 ñàÿ øîî ìåòð óñàí ñàí á¿õèé áîîìòûí õºíäë¿¿ð ñîíãîæ òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõ äààëãàâðûí äàãóó “Àðàâûí ãàðàì”-ûí õºíäë¿¿ð äýýð 1,2 ñàÿ øîî.ìåòð ýçýëõ¿¿íòýé óñàí ñàíãèéí áîîìòûí óðò 1,506 ìåòð, ºíäºð íü 6,3 ìåòð, õàðèí óñàí ñàíãèéí ìàíäëûí òàëáàé 0,65 êì2, äóíäàæ ã¿í íü 4,3 ì áîëæ áàéíà. Ýíý íü õàðüöàíãóé óðò áîîìòòîé, ã¿åõýí óñòàé óñàí ñàí á¿õèé ãèäðîóçåëü (óñ òîõèðóóëàõ òîëãîéí áàðèëãà) áàéõûã õàðóóëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ãèäðîóçåëü íü äàðààõ äóòàãäàëòàé òàëóóäòàé þì. À. Áîîìòûí ãàçàð øîðîîíû áîëîí äýýä íàëóóíû áýõýëãýýíèé àæëûí õýìæýý íü èõ áàéãàà íü òºñºâò ºðòãèéã èõýýõýí íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Á. Óñàí ñàíãààñ ø¿¿ðýëò áîëîí óóðøèëòàíä àëäàãäàõ óñíû õýìæýý èõ áàéíà. Áîîìòûí èõ áèåýð áîëîí ñóóðèàð ÿâàãäàõ óðñàöûã áàãàñãàõàä èõýýõàí õºðºíãº õ¿÷ øààðäàãäàíà. Â. Óñàí ñàíãèéí ìàíäëûí òàëáàéí èõýíõ õóâü íü 2 ì-ýýñ áàãàã¿é ã¿íòýé (ëèòðàæèéí òàëáàé) áàéõ òóë óñàí ñàíä ºâñ óðãàìàë óðãàõ, àðèóí öýâðèéí íºõöºë ìóóäàæ óñ áîõèðäîõ, çàìàã ¿¿ñýõ, øóìóóë ¿ðæèõ çýðýã íºõöºë á¿ðäýíý. Ã. Ãîëûí óðñàö 7, 8-ð ñàðóóäàä óñàëãààíû óñíû õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàõ òóë çºâõºí øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë 5 ñàðûí ñ¿¿ë÷ áîëîí 6 ñàðä, áîîìòîíä óñ áàðèõ òóë ýíýõ¿¿ áîîìò íü çºâõºí óñ ò¿ð õóðèìòëóóëàõ äàëàíãèéí ¿¿ðýãòýé áîëæ áàéíà. Ä. “Àðàâûí ãàðàì”-ûí õºíäë¿¿ð íü áàéãàëèéí òîãòîöûí õóâüä ýð÷èì õ¿÷, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí çýðýã îëîí çîðèóëàëòòàé òîìîîõîí óñàí ñàí á¿õèé ãèäðîóçåëèéã áàðèõàä òîõèðîìæòîé, õàðèí áàãà ýçýëõ¿¿íòýé (1,2 ñàÿ øîî.ì) óñàí ñàíòàé áîîìò á¿õèé ãèäðîóçåëü áàðèõàä îëîí ñºðºã òàëòàé áàéõ íü òîãòîîãäîæ áàéíà. 4. “Àðàâûí ãàðàì” äýýð áîîìòã¿é ãèäðîóçåëü áàðèõààð òºñºâëºæ ¿çýõýä áàðèëãûí òºñºâò ºðòºã 779,44 ñàÿ òºãðºã áàéíà. Ýíý ãèäðîóçåëü íü îäîî àøèãëàãäàæ áàéãàà

ÍÝÌÝËÒ ÌÝÄÝÝËÝË

“Æàíæèí áîîìò”-ûí óñ õóâèàðëàõ áàðèëãàòàé õèéö çîðèóëàëòûí õóâüä ¿íäñýíäýý èæèë òºñòýé áàéõ òóë íýã äîð èæèë òºðëèéí 2 áàðèëãà áàðèãäàõ, óëìààð “Æàíæèí áîîìò” àøèãëàëòààñ ãàðàõ, Áóÿíò áîëîí Õîâä ñóìûí õýðýãëýã÷èäð¿¿ ãàðãàñàí óñûã íýãòãýæ äàõèí õóâèàðëàõ çýðýã ¿ðã¿é çàðäëóóä ãàðàõ ýíý øèéäýë îíîâ÷òîé áèø þì. 5. Á¿ñ íóòãèéí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä Áóÿíò ãîëîîñ ãàäíà Õîâä ãîëûí óñûã àøèãëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Õîâä ãîëîîñ íàñîñ ñòàíöààð 25-40 ì ºðãºëò õèéõýä Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóóõ íèéò óñëàãäàõ òàëáàéí 3\1-èéã (Ñàðòàãòàéí ãóóãààñ äîîøèõ) óñëàõ áîëîìæ áàéíà. Ýíý íóòãèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õàíãàìæ ñàéæèðñàí òóë õýðýãæ¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé þì. 6. Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóóõ ãîëûí æèæèã ñàëààíóóäûí óñûã ò¿ð õóãàöààãààð áàðüæ õóðèìòëóóëàõ æèæèã õºâ, óñàí ñàíãóóäûã áàéãóóëàõ çàìààð óñàëãààíû óñíû õ¿ðýëöýý õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ áîëîìæ áàéíà. Õîâä àéìãèéí Áóÿíò ãîëûí “Àðàâûí ãàðàì”-ûí ãèäðîóçåëü (Óñ òîõèðóóëàõ òîëãîéí áàðèëãà)-èéí òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëä ºãºõ ø¿¿ìæ Çºâëºõ èíæåíåð, ïðîôåññîð Ã.Íàíñàëìàà 2009.05.18 Ýíýõ¿¿ òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëýýð Áóÿíò ãîëûí óñûã àøèãëàí 3000 ãà òàëáàéã óñëàõ áà ãîëîîñ óñûã àâàõ íàì ò¿ðýëòòýé ãèäðîóçåë áàðèõ õóâèëáàðóóäûã àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëä áàéãàëü, öàã óóð, ãåîëîãè, ãèäðîëîãèéí íºõöºë áîëîí óñàëãàà, óñàí ñàíãèéí òîîöîî çýðãèéã íýëýýä òîäîðõîé áîëîâñðóóëæýý. Ãýõäýý äàðààõ ç¿éë¿¿ä àæèãëàãäàâ. ¯¿íä: 1. Áóÿíò ãîëûí çàðöóóëãà òàòðóó óñòàé ¿åäýý ÷ õýðýãëýýíèé íèéò çàðöóóëãààñ èõ áàéñààð áàéòàë õýò í¿ñýð õèéöòýé ãèäðîóçåë áàðèõ íü îíîâ÷òîé áóñ øèéäýë áîëæýý 2. Çóðàãò öàìõàãò õýëáýðèéí ¸ðîîëûí óñ ãàðãóóð çóðæ ¿ç¿¿ëñýí áà òèéì óñ ãàðãóóð õî¸ð áàéõààð áàéãàà áîëîâ÷ àæëûí ýçýëõ¿¿íä òóñãàãäñàíã¿é. Õàðèí öààøèä àæëûí çóðãèéí øàòàíä õÿëáàð õèéöòýé ò¿âøèí äýýøë¿¿ëýõ óñ òàòàìæèéí áàðèëãà áàðüæ òýíäýýñ òîìîîõîí ãîë ñóâãààð øààðäëàãàòàé ãàçàðò íü ò¿âøèíã ºðãºõ, õààëòààð òîõèðóóëàõ çàìààð îäîîãèéí îëîí æèæèã ñóâàã øóóäóóã öýãöëýí òàëáàé á¿ðò óñûã õ¿ðãýõ èíæåíåðèéí õèéöòýé ñèñòåìèéã õºðºíãº ìºíãºíèé õÿìä òºñâèéã ãîë áîëãîëã¿é áàðüæ àøèãëàõ íü ç¿éòýé þì. Èíãýõäýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð ãàäàðãóóí óñíû íººö õîìñäîëä îðîõ õàíäëàãà í¿¿ðëýýä áàéãàà ºíºº ¿åä óñûã óñàëãààíä õýìíýëòòýé àøèãëàõ òýðã¿¿íèé òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ íýí øààðäëàãàòàé áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

ÕÀÂÑÐÀËÒ Á.

ÓÑËÀËÒÛÍ ÑÈÑÒÅÌÈÉÍ ÃÎË ÑÓÂÃÀÀÑ ÓÑÀËÃÀÀ ÕÈÉÕ ÀÐÃÀ ÀÐÃÀ×ÈËÀË Óñëàëòûí ñèñòåìèéí ãîë ñóâãààñ àéë ºðõ¿¿ä ìîòîïîìï íàñîñíû òóñëàìæòàé óñ àâ÷ ººð ººðñäèéí óñàëãààíû àðãààð òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîã óñëàõ áîëîìæòîé þì. Òàðèìàë óðãàìëûí óñíû õýðýãëýýã õàíãàõ ¿éë àæèëëàãààã á¿õýëä íü óñàëãààíû àðãà ãýæ íýðëýíý. Óñàëãààíû àðãà á¿ð ººðèéí ãýñýí òåõíîëîãè, çîðèóëàëòûí áàðèëãà áàéãóóëàìæ, òåõíèê õýðýãñëýëòýé áàéäàã. Îð÷èí ¿åä óñàëãààíû äàðààõè àðãóóä ºðãºí õýðýãëýãäýæ áàéíà. ¯¿íä ãàäàðãóóãèéí, áîðîîæóóëàõ, ìàíàíæóóëàõ, äóñëûí, õºðñíèé äîòðîîñ áîëîí äîîðîîîñ ã.ì àðãóóä îðíî. Òóõàéí á¿ñ íóòàãò ãàäàðãóóãèéí óñàëãààã õýðýãëýæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé, àñàð èõ òóðøëàãàòàé ó÷ðààñ òàðèìàë óðãàìàë óñàëãààíä äîîðõ àðãûã õýðýãëýõèéã çºâëºìæ áîëãîæ áàéíà. Ãàäàðãóóãèéí óñàëãààíû àðãà. Ýíý àðãûã ýðò äýýð ¿åýñ ò¿ãýýìýë õýðýãëýæ èðæýý. Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí òàðèàëàí÷èä ìºí ýíý àðãûã õýðýãëýí ÕÀÀ-í ¿éëäâýðëýëýý ÿâóóëäàã áºãººä ýíý òàëààð ìàø èõ òóðøëàãà, óëàìæëàëòàé. Õºðñíèé ãàäàðãóóãààð íèìãýí ¿åýð óñ óðñãàæ õºðñ ÷èéãëýõ çàìààð ýíýõ¿¿ óñàëãàà õèéãäýíý. Ýíý àðãà íü 4 àíãèëàëä õóâààãäàíà. ¯¿íä: - ªðãºí ìºðººð òàðüäàã òàðèìàë óðãàìëûí ìºð õîîðîíäóóð óñ óðñãàæ, õºðñ ÷èéãëýõèéã øàíãèéí óñàëãàà ãýíý. - Òýãøèëñýí òàëáàéí õýñýãò íèìãýí ¿åýð, ºðãºí àâöààð óñ óðñãàæ, õºðñ ÷èéãëýõèéã çóðâàñûí óñàëãàà ãýíý. - Òàëáàéã òýãøëýýä øîðîîí äàëàíãààð õ¿ðýýëæ, õàéðöàãëàí õàøèæ óñààð ä¿¿ðãýæ õºðñ ÷èéãëýõèéã ä¿¿ðãýõ óñàëãàà ãýíý. - Òàëáàéä òàðüñàí óðãàìëûí (æèìñíèé ìîä) ¿íäýñ óðãàõ îð÷ìûí õºðñèéã òîãîîëæ, óñààð ä¿¿ðãýæ ÷èéãëýõèéã ñîíãîí ä¿¿ðãýõ óñàëãàà ãýíý.

1. Øàíãèéí óñàëãààíû àðãà

Òàëáàé íü 0.003 õ¿ðòýë íàëóóòàé, äàâñæààã¿é, ýñâýë ñóë äàâñæñàí õºðñòýé òàëáàéä ºðãºí ìºðººð òàðèãäñàí òºìñ õ¿íñíèé íîãîîã óñëàõàä ýíý àðãûã ºðãºí õýðýãëýíý. Øàíã ã¿í, óðò, ìºð õîîðîíäûí çàé, õèéöýýð íü àíãèëíà. Øàíã õèéöýýð íü óðñãàëòàé áà ìóõàð, õºíäëºí îãòëîëîîð íü òðàïåö, ïàðàáîë ãýæ àíãèëíà. Õºðñíèé óñ íýâòð¿¿ëýëò, êàïèëëÿð ÷àíàðààñ íü õàìààðàí ìºð õîîðîíäûí çàé (÷èéãëýãäýõ õ¿ðýý) òîäîðõîéëîãäîíî. Ãàäàðãóóãèéí óñàëãààíû ãàð àæèëëàãààã óÿí õîîëîéí òóñëàìæòàéãààð õºíãºâ÷ëºõ, óñíû ø¿¿ðýëòèéã áàãàñãàõ îëîí äàâóó òàëòàé ýíýõ¿¿ àðãûã øàòëàí õàëèàõ øàíãèéí óñàëãààíû àðãà ãýíý. Óñàëãààíû óÿí ñèñòåì íü õàìãèéí õÿìä ó÷èð òàðèàëàëòûí íýã óëèðëûí ýöýñò íºõºí òºëºãäºõ áîëîìæòîé ýäèéí çàñãèéí õóâüä õàìãèéí ¿ð àøèãòàé ñèñòåì þì. Óã ñèñòåì íü ãóðâàí õýñãýýñ á¿ðäýíý. ¯¿íä: 1. Óñíû ýõ ¿¿ñâýð – óñëàëòûí ñèñòåìèéí ãîë ñóâàã 2. Óñûã òàëáàéä õ¿ðãýõ øóãàì /íàñîñîîð øàõàõ ýñâýë ãàçðûí íàëóóãààð ººðºº óðñàõ æóðìààð/ 3. Òàëáàéí íýã òàëûí äàãóó áàéðëàí óñûã øàí ðóó ºãºõ óÿí õîîëîé àøèãëàíà. Óÿí õîîëîé íü òàðèìëûí ìºð õîîðîíäûí çàéíààñ õàìààðàí òîäîðõîé çàéíä áàéðëàñàí óñ óðñàõ í¿õí¿¿äòýé áàéíà. Í¿õí¿¿äèéã ìåõàíèêààð èõýñãýæ áàãàñãàæ áîëíî.

ÍÝÌÝËÒ ÌÝÄÝÝËÝË

Çóðàã 1. Óÿí õîîëîéãîîð øàíä óñûã ºã÷ áàéãàà íü Óÿí õîîëîéí õàíà ìàø íèìãýí ó÷ðààñ õºíãºí, æèíãýýñýý õàìààðàí õÿìä. Ãýõäýý õºíãºí öàãààí ìåòàëë õîîëîéòîé õàðüöóóëáàë äàðàëò òýñâýðëýõ ÷àäâàð íü áàãà ó÷èð çºâõºí òýãø áóþó áàãà çýðýã óðóó ãàäàðãóóä òîõèðîìæòîé.

1. Óñàëãààíû õýìæýý íü óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéí áîëîí íàñîñíû õ¿÷èí ÷àäëààñ õàìààðíà. 2. Óñûã ãîë áîëîí õóâààðèëàõ ñóâãààñ òàëáàéä õ¿ðãýõèéí òóëä ãàçðûí ãàäàðãóó òýãø ýñâýë óðóó òîõèîëäîëä óÿí õîîëîéã àøèãëàæ áîëíî. Õàðèí óñëàãäàõ òàëáàé ñóâãèéí óñíû ò¿âøíººñ ºíäºðò áàéðëàæ áàéâàë óñ øàõàõ äàðàëò øààðäàãäàõ ó÷èð ýíý õî¸ðûí õîîðîíä õàòóó õîîëîé õýðýãòýé áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä òàëáàéí îéðîëöîî óñàí ñàí áàéãóóëæ áîëîõ þì. 2. Çóðâàñûí óñàëãààíû àðãà ¯ð òàðèà, íýã áà îëîí íàñò ºâñ, ëóóâàí, ñîíãèíî óñëàõàä ýíý àðãûã õýðýãëýõ íü òîõèðîìæòîé. Õºðñíèé ãàäàðãààð óðñàõ óñíû çóçààí 2-3 ñì, ò¿¿íýýñ áàãàã¿é áàéíà. Çóðâàñààð óðñàõ óñíû õºäºëãººí, ÷èãëýë íü õî¸ð òàëààðàà øîðîîí äàëàíãààð õàøèãäñàí õýñãýýð óðñàíà. Òàëáàéí õýâãèé 0.002-0.02 áàéõàä çóðâàñûã àøèãëàõàä òîõèðîìæòîé. Çóðâàñò óñûã ãóðâàí ÿíçààð ºãíº. ¯¿íä: • Çóðâàñíû ýõíýýñ íü óñ òàâèíà • Çóðâàñíû õàæóóíààñ íü óñ ºãíº • Çóðâàñûí ýõíýýñ áà õàæóóíààñ õîñëóóëæ óñ ºãíº

Çóðàã 2. Çóðâàñààð óñëàõ: à. óñûã ýõíýýñ íü òàâèõ á. óñûã õàæóóíààñ íü ºãºõ, â.óñûã ýõíýýñ íü áà õàæóóíààñ íü ºãºõ, 1-óñàëãààíû ñóâàã, 2-äàëàí, 3-ãàðãàõ øàí, 4-àæ àõóéí äîòîîä õóâààðèëàã÷

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

3. Ä¿¿ðãýõ óñàëãààíû àðãà Óñ èõ øààðääàã òàðèìàë óðãàìëûã óñëàõ, äàâñæñàí õºðñèéã óãààõàä ýíý àðãûã àøèãëàíà. Òàëáàéã 0.2-50 ãà òàëáàé á¿õèé ÷åê¿¿äýä õóâààæ øîðîîí äàëàíãààð õ¿ðýýëæ, óñààð ä¿¿ðãýæ õºðñèéã ÷èéãëýõèéã ä¿¿ðãýõ óñàëãàà ãýíý. Òàëáàéí õýâãèé 0.0005-0.001, ä¿¿ðãýõ óñíû çóçààí 5-15 ñì îð÷èì áàéíà. Óñàëãàà õèéõäýý ÷åêèéí äîòîð òàëààð çóðâàñ, øàí áàéãóóëæ õîñîëñîí áàéäàëòàé àøèãëàæ áîëíî. Ä¿¿ðãýõ óñàëãààíû ñóë òàë 1. Ø¿¿ðýëòýíä àëäàãäàõ óñíû õýìæýý õàðüöàíã¿é èõ 2. Óñàëãààíû íîðì ºíäºð, õºðñíèé á¿òöèéã ýâäýæ áîëçîøã¿é 3. Òàëáàéã ìàø ñàéí òýãøëýõ øààðäëàãàòàé Òàëáàéí õýâãèé áàãà òóòàì ÷åê óñààð àìàðõàí ä¿¿ðíý. Óñ ä¿¿ðãýëò ¿ðãýëæëýõ õóãàöààã ìàø íàðèéí òîãòîîõ íü ÷óõàë. Èë¿¿äýë óñ òàëáàéãààñ çàéëóóëàãäàõ õóãàöàà èõñýõ òóòàì óðãàìàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. 4. Äóñëûí óñàëãààíû àðãà Òàðèìàë óðãàìëûí ¿íäýñíèé îð÷èìä óñûã äóñàë õýëáýðýýð ºã÷ õºðñèéã æèãä ÷èéãëýæ óñëàõûã äóñëûí óñàëãààíû àðãà ãýíý. ¯¿ãýýðýý óñàëãààíû áóñàä àðãààñ ÿëãààòàé. Äóñëûí óñàëãààíû ñèñòåìèéí ñàéí òàë: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Óñàëãààíû óñàíä õýìíýëòòýé, ø¿¿ð¿¿ëýõ ñ¿ëæýý øààðäëàãàã¿é. Çºâõºí óðãàìëûí ¿íäýñ îð÷ìûí õºðñèéã ÷èéãëýíý. Óñàëãààã áîðäîîòîé ºãºõ áîëîëöîîòîé. Òàëáàéí òýãøèëãýý øààðäàõã¿é. Ýíåðãè çàðöóóëàëò áàãà. Õîã óðãàìàë áàãà óðãàíà.

Äóñëûí óñàëãààíû ñèñòåìèéí ñóë òàë: 1. Óñàëãààíû óñàíä áàéãàà õîëüö äóñàë ¿¿ñãýã÷èéí í¿õèéã àìàðõàí áºãëºõ òóë áàéíãûí õÿíàëò òàâüæ áàéõ øààðäëàãàòàé. 2. Óñ äàìæóóëàõ ÿíäàí, äóñëûí øóãàì ãýìòýõýýñ õàìãààëàõ õýðýãòýé. 3. Õºðñ áîëîâñðóóëàõ, òàðèìàë óðãàìëûã àð÷ëàõ àæèëëàãààã ìåõàíèêæóóëàõàä ñààä áîëîõ òàëòàé. Äóñëûí óñàëãààíû òåõíèê ýëåìåíòýä õºðñèéã ÷èéãëýõ öýã, ÷èéãëýõ õ¿ðýý, äóñàë ¿¿ñãýã÷èéí çàðöóóëãà, õºðñèéã æèãä ÷èéãëýæ áàéãàà áàéäàë, ÷èéãëýõ òàëáàé, äóñàë ¿¿ñãýã÷èéã áàéðëóóëàõ ñõåì çýðãèéã àâ÷ ¿çäýã.Õºðñíèé ÷èéãëýãäýõ ãîëîìò íü ÷èéãëýõ õ¿ðýý, ÷èéãëýõ ã¿íýýð òîäîðõîéëîãäîõ áºãººä òýð íü óñ-ôèçèêèéí øèíæ ÷àíàð, òàðèëòûí ºìíºõ óñàëãàà, óñàëãàà ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà, óóðøèõ ýð÷èì çýðãýýñ õàìààðíà. à. õ¿íä õºðñ, á. õºíãºí õºðñºíä 1- Óñàëãààíû õîîëîé 2- Äóñàë ¿¿ñãýã÷ 3- Õºðñ ÷èéãëýãäýõ ãîëîìò 4- Õºðñíèé õýâèéí ÷èéãëýãäýõ õýñýã 5- ×èéãëýãäýõ õ¿ðýý

Çóðàã 3. Äóñëûí ñèñòåìýýð óñëàõ ¿åä õºðñíèé ÷èéãëýãäýõ õ¿ðýý Äóñëûí óñàëãàà íü òàëáàéí á¿õ õºðñèéã ÷èéãëýõã¿é, çºâõºí óðãàìëûí ¿íäýñíèé ñèñòåìä îðøèõ õºðñèéã ÷èéãëýíý. Äóñëûí óñàëãààíû ñèñòåì äàðààõü ¿íäñýí ýëåìåíòýýñ òîãòîíî. ¯¿íä: óñ àâàõ áà ò¿ðýëò ¿¿ñãýõ áàéãóóëàìæ, òóíãààõ ø¿¿ð, áîðäîîíû ñàâ, óñ äàìæóóëàõ ÿíäàí, äóñëûí øóãàì, õýìæèõ òîíîãëîëóóä îðíî. 72

ÍÝÌÝËÒ ÌÝÄÝÝËÝË

Äóñëûí óñàëãààíû ñèñòåìèéí ñõåì 1-Óñ àâàõ õýñýã, 2-íàñîñ 3-òîëãîéí õààëò, 4-ø¿¿ð 5-óñíû òîîëóóð 6-ìàíîìåòð, 7-áîðäîîíû ñàâ 8-õîëáîîíû ñóâàã, 9-ãîë õîîëîé 10-õóâààðèëàõ õîîëîé, 11-õààëò 12-äóñëûí øóãàì, 13-äóñàë ¿¿ñãýã÷ 14-óñàëãààíû íîðì òîõèðóóëàã÷ 15-óäèðäàõ ïóëüò

Çóðàã 4. Äóñëûí óñàëãààíû ¿íäñýí õýñýã äóñëóóð

Çóðàã 5. Äóñëûí óñàëãààíû óÿí õîîëîé Ãàäàðãóóãèéí óñàëãààã ìåõàíèêæóóëàõ òåõíèê õýðýãñëýë Ñèôîí õîîëîé. 1.3-2.2 ì óðòòàé 20-60 ñì äèàìåòðòýé, ðåçèí, õóâàíöàð ýäëýëýýð áóþó íèìãýí òºìðººð õèéñýí òàõèð õîîëîé þì. ¯¿íèéã óñàëãààíû ñóâàã áóþó ãàðãàõ øàíãèéí äàëàí äýýã¿¿ð òîõîæ øàí çóðâàñò óñ ºãäºã. Óñàëãààíû áîãèíî ÿíäàí. 60-70 ñì óðò, 3-6 ñì äèàìåòðòýé áîãèíî õîîëîéã óñàëãààíû ñóâàãò, ãàðãàõ øàíãèéí äàëàíä óñíû ò¿âøèí äîð áàéðëóóëíà. Òàëáàéí õýâãèé 0.0003-0.01, øàíãèéí óðò 300-500 ì, óñàëãààíû çàðöóóëãà 100-150 ë/ñ, á¿õ øàíãèéí çàðöóóëãà òýíö¿¿ ¿åä áîãèíî ÿíäàíã õýðýãëýõ íü çîõèìæòîé. Ýýëæèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ 3-4 ãà áàéíà. Ñèôîí, áîãèíî ÿíäàíãèéí óñ ºíãºðºõ ÷àäâàð íü ò¿¿íèé äèàìåòð áà ò¿ðýëòýýñ õàìààðíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

Óñàëãààíû óÿí õîîëîé. Òàëáàéí õýâãèé 0.002-0.015 ò¿¿íýýñ èõ ¿åä äàìæóóëàõ óÿí õîîëîéã óñàëãààíû ñóâàã áîëîí ãàðãàõ øàíãèéí îðîíä àøèãëàæ áîëíî. Óÿí õîîëîéã 150, 200, 250, 300, 350, 420, 460 ìì –èéí äèàìåòðòýé êàïðîí áà íèéëýã ìàòåðèàëààð õèéõ áºãººä øàí, çóðâàñò óñ ºãºõ í¿õèéã 60-70 ñì òóòàìä ãàðãàæ ºãäºã. Óñ ãàðãàõ í¿õíèé äèàìåòð íü 16.7, 16.7, 18.7, 20.7, 25.0, 30.0 ìì áàéõ áà êîíóñàí õàâõëàãààð òîíîãëîãäñîí áàéíà. Ýíý íü øàí, çóðâàñò ºãºõ óñûã òîõèðóóëàõ áîëîëöîîã îëãîíî. Óñ ãàðãàõ í¿õíèé çàðöóóëãà íü 0.1-1.0 ë/ñ áàéíà. Àøèãëàëòûí ¿åä óÿí õîîëîéã áàéðëóóëàõ öýã, ÷èãëýëèéã òîãòîîæ ºãñºí áàéäàã. Óñàëãààíû õîîëîé íü íýã çýðýã 200-300 øàíä ¿éë÷ëýõ áîëîöîî îëãîäîã. Ýýëæèíäýý 4.5 ãà òàëáàéã óñàëíà. Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ºíäºðòýé.

Çóðàã 6. Óñàëãààíû õîîëîéä óñ ºãºõ àðãà: à-çººâðèéí ñèôîí, á- ÿíäàíò óñ ãàðãàã÷, 1-óñàëãààíû óÿí ÿíäàí, 2-óñàëãààíû õîîëîéí áýõýëãýý, 3-óñ ãàðãàõ ñèôîí, 4-ÿíäàíò óñ ãàðãàã÷ Áàãà îâðûí áîðîîæóóëàã÷ òºõººðºìæ Óñàëãààíû íîðìûã áîðîîæóóëàõ òºõººðºìæòýé óÿëäóóëàõ: Òàðèìàë óðãàìëûí óðãàõ ýêîëîãèéí ¿íäñýí íºõöºë áîëîõ õºðñíèé ¿ðæèë øèì, óñ ÷èéã, àãààð, ãýðýë äóëààíû ãîðèìûã àëü áîëîõ íýãäìýëýýð çîõèöóóëàí òàðèìëûí íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõýä óñëàõ àæèë îíöãîé ¿¿ðýãòýé. Òàðèõ óðãàìëûã óñëàõ òîî áà íîðì, õóãàöàà õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã á¿õýëä íü óñëàëòûí íîðì ãýõ áºãººä ýíý òóõàéí á¿ñèéí õºðñ, öàã óóð, òàðèìëûí áèîëîãèéí áîëîí àãðîòåõíèêèéí îíöëîã, óñàëãààíû àðãà òåõíèê, àæ àõóéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí íºõöºë áàéäàëòàé íÿãò óÿëäàæ áîëîâñðóóëàãäàíà. Áîðîîæóóëàõ òºõººðºìæèéí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò: Íýã áàéðëàë äýýðýýñ 1 ãà òàëáàéã óñëàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé áàãà îâðûí çººâðèéí óñàëãààíû èæ á¿ðäýë íü äèçåëü õºäºëã¿¿ðòýé íàñîñ, ò¿ðãýí õîëáîõ õîëáîîñ á¿õèé íèéëýã ãîë áîëîí óñàëãààíû õîîëîé, õîëáîõ áîñîî õîîëîé, òóëãóóð õºë á¿õèé áîðîîæóóëàõ õîøóóíóóäààñ á¿ðäýíý. Óñàëãààíû òºõººðºìæèéí èæ á¿ðäëýýð îðóóëæ èðñýí 50ZB-45 ìàðêèéí íàñîñ íü òóõàéí ãàçðûí ¿íýìëýõ¿é ò¿âøíèéã òîîöîõã¿éãýýð 7 ìåòðèéí ã¿íýýñ çàäãàé ãîë, ãîðõè, ñóâàã, öººðìººð óñ ñîðîõ ÷àäàëòàé. Òóõàéëáàë, BAUER” ìàðêèéí áîðîîæóóëàõ òºõººðºìæ íü íàñîñ, ò¿ðýëòýä õîîëîé, äàìàðòàé øëàíã, òýðãýíöýð äýýð ñóóðèëàãäñàí ø¿ðøèã÷ àïïàðàò çýðãýýñ á¿ðäýæ áàéíà. Çóðàã 7. “BAUER” ìàðêèéí áîðîîæóóëàõ òºõººðºìæººð óñàëãàà õèéæ áóé áàéäàë

ÍÝÌÝËÒ ÌÝÄÝÝËÝË

ÕÀÂÑÐÀËÒ Â

Óñ àøèãëàñíû òªëáªðèéí õóâü, õýìæýý Çàñãèéí ãàçðûí 2009 îíû 351 ä¿ãýýð òîãòîîëûí õàâñðàëò

Óñ àøèãëàëòûí çîðèóëàëò I. Óñàí öàõèëãààí ñòàíö, óñàí çàìûí òýýâýð, óñíû ò¿ãýýìýë òàðõàöòàé àìüòàí, óðãàìàë ¿ðæ¿¿ëýõ, àÿëàë çóãààëãà, áèåèéí òàìèðûí çýðýã ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé áîðëóóëàëòûí îðëîãûí ä¿íãýýñ II. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëä àøèãëàñàí óñíû øîîìåòð òóòàìä:

Õýìæèõ íýãæ

õóâü

à/ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ, áàÿæóóëàõ

Óñ àøèãëàñíû òºëáºð Ãàçðûí Ãàäàðãûí óñ äîîðõè óñ 1.0

100

150

á/ çýñèéí áàÿæìàë, õàéëóóð æîíø áàÿæóóëàõ â/ óñûã øàâõàí çàéëóóëàõ ã/ ýðýë, õàéãóóëûí ºðºìäëºã õèéõ III. Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, àæ àõóéí çîðèóëàëòààð àøèãëàñàí óñíû øîî ìåòð òóòàìä 1. Õ¿íä ¿éëäâýðëýëä 2. Õºíãºí ¿éëäâýðëýëä 3. Àâòî çàì, çàñâàðò 4. Áàðèëãà, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýëä 5. Õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëä àøèãëàñàí óñíû øîîìåòð òóòàìä à/ Àðõè, ïèâî, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà á/ Óíäàà, öýâýð óñ â/ Òàëõ, ÷èõýð, íàðèéí áîîâ, áóñàä

òºã

80 50

150 50 100

òºã òºã òºã òºã

20 20 20 20

50 50 50 50

òºã

20 10 10

50 40 30

6. Ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëä

òºã

7. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä 8. Áóñàä àøèã îëîõ çîðèóëàëòààð àøèãëàñàí óñíû øîîìåòð òóòàìä

òºã

à/ Óëààíáààòàð, Äàðõàí, Ýðäýíýò õîò

òºã

á/ Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Óâñ, Õºâñãºë, Áóëãàí, Ñýëýíãý, Òºâ, Çàâõàí, Àðõàíãàé, ªâºðõàíãàé, Äîðíîä, Õýíòèé àéìãèéí òºâ, áóñàä õîò, ñóóðèí ãàçàð â/ Áàÿíõîíãîð, Äîðíîãîâü, Äóíäãîâü, Ñ¿õáààòàð, Ãîâü-Àëòàé, Ãîâüñ¿ìáýð, ªìíºãîâü àéìãèéí òºâ, áóñàä õîò, ñóóðèí ãàçàð

Òàéëáàð: 1. Õ¿í àìûí óíä, àõóéí õýðýãöýýíä áîëîí áýë÷ýýðèéí ìàë, àìüòàí, ºðõèéí õ¿íñíèé íîãîîíû òàëáàéã /0,1 ãà-ààñ áàãà/ óñëàõàä àøèãëàñàí óñíû òºëáºð òºëºã÷èéã òºëáºðººñ ÷ºëººëíº. 2. Ýíýõ¿¿ õàâñðàëòûí III.8-ä àéìàã, õîò, ñóóðèí ãàçðûí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýíèé óñ àøèãëàñíû òºëáºðèéã óñ ò¿ãýýã÷ òîãòîîí, òîîöîæ àâíà.

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒÛÍ ÝÌÕÒÃÝË

ÕÀÂÑÐÀËÒ Ã

ÓÑËÀËÒÛÍ ÑÈÑÒÅÌÈÉÍ ÇÓÐÀÃ ÒªÑËÈÉÍ ÒªÑªÂ ÇÎÕÈÎÑÎÍ ÒÀÉËÁÀÐ “Çóóíû ò¿íøëýë” êîíñîðöèóìûí 2010 îíä áîëîâñðóóëñàí 01/2010 øèôðòýé Õîâä àéìãèéí Áóÿíò, Õîâä ñóìûí 2400 ãà-ãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñëèéí òºñâèéã çóðàã òºñºëä òóñãàãäñàí àæëûí õýìæýýã ¿íäýñëýí Ìîíãîë Óëñûí Äýä Á¿òöèéí Õºãæëèéí Ñàéäûí 1998 îíû 200 äóãààð òóøààëààð áàòàëñàí Áàðèëãûí òºñºâ çîõèîõ çààâðûí (ÁÍáÄ IV-81-298) äàãóó çîõèîëîî. Õèéö ýäëýõ¿¿í, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿íèéã Áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò, íèéòèéí àæ àõóéí ¿íäýñíèé òºâººñ ñàð òóòàì ãàðãàäàã Áàðèëãûí ìýäýýëýë ýìõòãýëä íèéòëýãäýæ áàéãàà æèøèã ¿íý áîëîí îðîí íóòãèéí çàõ çýýëèéí ¿íèéã áàðèìòëàí íýã á¿ð÷ëýí òºñâèéã çîõèîâ. Áàðèëãûí àæèë÷äûí ìýðãýæëèéí çýðãèéí öàãèéí òàðèôò öàëèíã Çàì òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí Ñàéäûí 2009 îíû 263-ð òóøààëûí 1-ð õàâñðàëòààð áàòàëñàí “Çàì, áàðèëãûí àæèë÷äûí öàãèéí òàðèôò öàëèíãèéí æèøèã”-èéã áàðèìòëàí òîîöîâ. Ìàøèí ìåõàíèçì àøèãëàëòûí çàðäëûí òºñºâ çîõèîõäîî ìàøèíû öàãèéí ¿íèéã Äýä á¿òöèéí Ñàéäûí 2002 îíû 316-ð òóøààëûí 7-ð õàâñðàëòààð áàòàëñàí æèøèã òàðèôèéã ìºðäëºã áîëãîëîî. Áóñàä øóóä çàðäëûã òîîöîõäîî Äýä á¿òöèéí Ñàéäûí 2002 îíû 316-ð òóøààëûí 3 äàõü çààëòûí äàãóó áàðèëãûí àæèë÷äûí öàëèíãèéí ä¿íãýýñ òºñºâ çîõèîõ çààâðûí õàâñðàëò 7-ä çààñàí õóâü, íýìýãäýë çàðäëûí æèøèã íîðìûã ÇÒÁÕÁ-ûí Ñàéäûí 2009 îíû 327-ð òóøààëûã áàðèìòëàí, òºñºâ çîõèîõ çààâðûí õàâñðàëò 9-ä çààñàí õóâèàð, òºëºâëºãººò õóðèìòëàëûí õýìæýýã òºñºâ çîõèîõ çààâðûí 3.6.4-ä çààñàí õóâèàð òîîöîæ àâñàí áà áàðèëãà óãñðàëòûí àæëûí òºñºâò ºðòãèéí òîâ÷îîã Áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí Ñàéäûí 2007 îíû 210-ð òóøààëûí 2-ð çààëòûã áàðèìòëàí çîõèîâ. Çóðàã òºñºë ãàçàð äýýð áóóëãàõ çàðäëûã “Óñíû áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéí õàéãóóë ñóäàëãààíû àæëûí ñóóðü ¿íý”-èéí Ø,02,02-ð çààëòûã ¿íäýñëýí òîîöëîî. Ìàãàäëàøã¿é àæëûí çàðäëûã òºñºâ çîõèîõ çààâðûí 3.7.7-ä çààñíààð, íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàð ýõ ¿¿ñâýðèéí Áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí Ñàéäûí 2007 îíû 31-ð òóøààëààð áàòàëñàí õóâèàð òîîöîæ áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí íýãäñýí òºñºâò òóñãàñàí áà çàõèàëàã÷èéí õÿíàëòûí çàðäëûã 3.7.3-ä çààñíààð, íîðì÷ëîëûí ñàíä òºâëºð¿¿ëýõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã Äýä á¿òöèéí õºãæëèéí Ñàéäûí 1999 îíû 87-ð òóøààëààð áàòàëñàí õóâèàð òóñ òóñ àâñàí áîëíî.