khov_buyant_goliin_sav_gazar_1_1

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÈËÒÃÝ˯¯ÄÈÉÍ ÝÌÕÝÒÃÝË

2010.01.22

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÀÃÓÓËÃÀ

ªÌÍªÕ ¯Ã

ªìíºõ ¿ã 1

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàíèëöóóëãà

Ç.Äîëãîðñ¿ðýí

4

2

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé á¿òýö, ñóóðü ñóäàëãààíû áàãèéí òàíèëöóóëãà

Á.Îþóíìºíõ

6

3

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óóð àìüñãàë, ò¿¿íèé ººð÷ëºëòèéí ñóäàëãàà

Ï.Ãîìáîë¿¿äýâ

9

4

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð, ò¿¿íèé îéð òîéðíû ãàçðûí äîîðõè óñíû òóõàé

Í.Æàäàìáàà

18

5

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ýêîñèñòåì

Í.Ñîíèíõèøèã

25

6

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ ãîðèì, íººö, ñàâ ãàçðûí óñíû ýðãýëò, ãàäàðãûí óñíû ñ¿ëæýý áà óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çàðèì àñóóäàë

Ä.Îþóíáààòàð

34

7

Áóÿíò ãîëûí óñíû ãîðèì, íººö, ò¿¿íèé ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çàðèì àñóóäàë

Ä.Áààñàíäîðæ, Ä.Îþóíáààòàð

49

8

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîë ìºðºí, íóóðûí óñíû õèìèéí íàéðëàãà, ÷àíàð

ß.Ýðäýíýáàÿð

60

9

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ÷àíàð, àøèãëàëò õàìãààëàëòûí àñóóäàë

Ý.Áóìàíöýöýã

65

10

Ñàâ ãàçðûí óñíû íººö àøèãëàëòûí áàéäàë, õýòèéí òºëºâ

Á.Äàãâàäîðæ

76

11

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà

À.Áàêåé

95

12

Áóÿíò, Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí óñ õýðýãëýý

Ä.×àíäìàíü

119

13

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò õèéñýí óñíû õóóëü ýðõ ç¿é, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, ÷àäàâõèéí ñóäàëãààíû ä¿í øèíæèëãýý

Ñ.Áàíäè

132

14

Õîâä ãîë, Õàð-Óñ íóóð, ĺðãºí íóóðûí ñàâ ãàçðûí ãàçàð ç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëñýí òóõàé

Ä.Ñàíæìÿòàâ, Ì.Íÿìõ¿¿

140

15

Õàâñðàëò A. Óñíû íýãäñýí áàëàíñ õèéõ àæëûí óäèðäàìæ

Ã.Äàâàà

144

Á. Ìîíãîë îðíû ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé åðºíõèé á¿òýö, àãóóëãà

Ǻâëºõ áàã (À.Áàêåé, Ã.Äàâàà, Ä.Äîðæñ¿ðýí)

145

Â. Õóðëûí îðîëöîã÷èä

2

Óñíû òóõàé õóóëèéã 2004 îíä øèíý÷ëýí áàòàëñàíààð ìîíãîë óëñàä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ýðõç¿éí îð÷èí á¿ðäñýí. Ýíý õóóëü ýðõç¿éí õ¿ðýýíä ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéã íèéò 29 ñàâ ãàçàðò õóâààæ, óñíû íººöèéã òîãòâîðòîé àøèãëàæ õàìãààëàõ àæëûã òºðººñ çîõèîí áàéãóóëæ ýõëýýä áàéíà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð íü Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ óñíû òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð õîëáîãäîõ õýä õýäýí òºñºë õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. ¯¿íèé íýã áîëîõ áàðóóí á¿ñ íóòàãò õýðýãæèæ áóé “Ìîíãîë óëñàä óñíû òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã áóé áîëãîõ íü” òºñëèéí õ¿ðýýíä Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã áàéãóóëæ, ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðóóëàõàä òåõíèêèéí áîëîí ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ àæèëëàæ áàéíà. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû óñíû íººö, ò¿¿íèéã àøèãëàõ, õàìãààëàõ àñóóäëààð 1975 îíä Óñíû àæ àõóéí ÿàìíààñ “ÁÍÌÀÓ-ûí óñíû íººöèéã íýãäìýëýýð àøèãëàõ áà õàìãààëàõ åðºíõèé ñõåì áîëîí “Èõ íóóðóóäûí õîòãîð (1983-1984) ñõåì”-ä òóëãóóðëàí îëîí óëñûí îëîëò òóðøëàãûã íýãòãýñýí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð 2008 îíîîñ ýõýëñýí. Ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä óñíû ñàëáàðûí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, ãàäààä çºâëºõ¿¿äòýé õàìòðàí ñóóðü ñóäàëãààíû 12 àæëûã 2009-2010 îíä ã¿éöýòãýñýí. Ñóóðü ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã õýëýëöýæ, îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñàíàë, çºâëºìæèéã òóñãàõ çîðèëãîîð 2010 îíû 1 ñàðûí 22-íä “Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé ñóóðü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã õýëýëöýõ óóëçàëò”-èéã çîõèîí áàéãóóëñàí. Óóëçàëòàä òàâèãäñàí èëòãýë¿¿äèéã íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ, ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä îðîëöîã÷ òàëóóäàä ñóóðü ìýäýý áîëãîí õ¿ðãýõ çîðèëãîîð ýìõýòãýí õ¿ðãýæ áàéíà.

148

3

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÇªÂ˪ËÈÉÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ Ç.Äîëãîðñ¿ðýí Õîâä ãîëûí ÑÃÇ-èéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð • •

3 àéìàã (Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Óâñ àéìàã) 14 ñóì (Öýíãýë, Ñàãñàé, Óëààíõóñ, ªëãèé, Áóãàò, Àëòàíöºãö, Íîãîîííóóð, Áàÿííóóð, Õîâä, ªìíºãîâü, Ýðäýíýá¿ðýí, Õîâä, Ìÿíãàä, Áóÿíò ñóì)

Çóðàã 1. Àæëûí òîíîã òºõººðºì溺ð õàíãàãäñàí

Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð • •

2 àéìàã (Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìàã) 6 ñóì (Äýë¿¿í, Äóóò, Æàðãàëàíò, Õîâä, Ìÿíãàä, Áóÿíò ñóì)

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÇªÂ˪Ë

Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãàà • •

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë 2009 îíû 03-ð ñàðûí 17-íû ºäºð ÁÎÀÆ-ûí Ñàéäûí 59-ð òóøààëààð áàéãóóëàãäñàí.

• Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò •

•

• • Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã ÷àäàâõèæóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä 1. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí íàðèéí áè÷ãèéí ãàçàð àæèëëàõ íºõöºëººð õàíãàãäñàí 2. 2009 îíû 06 ñàðûí 03-10-íä “Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò” ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí 3. 2009 îíû 12 ñàðûí 03-íä “Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí äàõü óñàëãààíû òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë” ñóðãàëòàíä õàìðàãäàâ 4. “Ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà” õºðâ¿¿ëýãäýí ãàð÷, ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà, ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé òàëààð íýãäñýí îéëãîëòûã áóé áîëãîñîí 5. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äàðãà 2009 îíä Êèðãèçñòàíä óëñàä áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí àñóóäëààð, 2010 îíä Íèäåðëàíä óëñàä óñíû ìåíåæìåíòèéí òóõàé ãàäíû òóðøëàãûã ñóäëàâ

4

Çóðàã 2. Íàðèéí áè÷ãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû ñàíõ¿¿, öàëèí òºñëèéí õ¿ðýýíä ò¿ð õóãàöààíä øèéäýãäñýí

2009 îíû 4-ð ñàðûí 6-íä Õîâä àéìàãò àíõäóãààð õóðëàà õèéæ, àæèëëàõ äîòîîä æóðàì, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã áàòàëñàí 2009 îíû 09 ñàðûí 09-16-íä ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä ãîëûí ñàâ äàãóó íºõöºë áàéäàëòàé òàíèëöàõ àÿëàë õèéæ, ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíä òóñãàõ àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëæ, øèéäâýðëýõ àðãà õýìæýýíèé òàëààð ýýëæèò áóñ õóðëààð àâ÷ õýëýëöñýí 2009 îíû 12 ñàðûí 04-íä Áàÿí-ªëãèé àéìàãò ýýëæèò 2-ð õóðëàà çîõèîí áàéãóóëàí, ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýã áàéãóóëæ, àæèëëàõ äîòîîä æóðìàíä ººð÷ëºëò îðóóëñàí Äýâýëèéí àðëûí áàéãàëèéí íººö ãàçàðò ãàçàð àøèãëàëòûí ãýðýý õèéõ çàìààð îéí íººöèéã õàìãààëàõ àæëûã Ìîíãîë Àëòàéí Íóðóóíû ÒÕÃÍ-í Õàìãààëàëòûí çàõèðãààòàé õàìòàð÷ àæèëëàæ áàéíà Õîâä õîòûí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí òàëààð ìýäýýëýë àéìãèéí ÈÒÕ-í òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð îðóóëæ, Çàñàã äàðãûí ºðãºòãºñºí õóðëààð õýëýëö¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãóóëñàí Õîâä àéìãèéí ãàçðûí àëáàòàé õàìòðàí ãàçàð àøèãëàëòûí ñóóðü çóðàãëàë ãàðãàæ, ìýäýýëëèéí ñàíòàé áîëñîí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëººñ 3-í àéìãèéí ÈÒÕ-ä óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí îíöãîé áîëîí ýíãèéí õàìãààëàëòûí á¿ñ, óñ õàíãàìæèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí ýð¿¿ë àõóéí á¿ñ òîãòîîæ, äýãëýìèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ, ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ àñóóäàë áîëîí àéìãóóäûí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé õýä õýäýí ñàíàë îðóóëàí õýëýëö¿¿ëæ, àéìãóóäûí çàñàã äàðãûí 2010 îíû ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíä òóñãàõ øèéäâýð ãàðãóóëëàà.

Ñàâ ãàçðûí çºâëºë òîãòâîðòîé àæèëëàõàä òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë -

Ñàâ ãàçàð òîãòâîðòîé àæèëëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðõýã Ñàâ ãàçðààñ ãàðñàí øèéäâýð õýðýãæèõ ýðõ ç¿éí îð÷èí äóòìàã Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ñòàòóñ òîäîðõîé áóñ Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð, ìåõàíèçì òîäîðõîé áóñ Óñíû ìåíåæìåíòèéí òàëààð òóðøëàãà äóòìàã 5

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÍÝÃÄÑÝÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ Á¯ÒÝÖ, ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÁÀÃÈÉÍ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ Á.Îþóíìºíõ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð

Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé á¿òýö Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé åðºíõèé á¿òýö, àãóóëãûã 2009 îíû 4 ñàð, 5 ñàðä óñíû ñàëáàðûí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòí¿¿äèéã îðîëöóóëñàí “Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé á¿òýö, àãóóëãà” àæëûí óóëçàëòóóäàä ãàðñàí ñàíàëä ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëñàí. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº íü öàð õ¿ðýýíèé õóâüä: • Ãîëûí ñàâ ãàçðûã öîãöîîð àâ÷ ¿çñýí, • Áîäèòîîð õýðýãæèõ ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ (ýåðýã ¿ð ä¿í ãàðàõ óñíû òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ, õýðýãæ¿¿ëýõ) áàéíà. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé àãóóëãà 1. Òàíèëöóóëãà 1. Åðºíõèé òàíèëöóóëãà, ãîëûí ñàâ ãàçðûí åðºíõèé òîäîðõîéëîëò (ãàçàðç¿éí áîëîí çàñàã çàõèðãààíû õèë õÿçãààð) 2. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò áîëîâñðóóëàëò, àðãàç¿é 2. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò, ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë 1. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òóõàé îéëãîëò 2. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çîõèîí áàéãóóëàëò 3. Ñàâ ãàçðûí òîäîðõîéëîëò, îíöëîã (ªíãºðñºí, îäîîãèéí áàéäàë/õîëáîãäîõ áîäëîãî,òºëºâëºãºº, èðýýä¿éí õàíäëàãà/ õºãæèë) 1. Óñíû õàãàëáàðûí õèë/çàñàã çàõèðãàà/òîìîîõîí óñ õàãàëáàðûí äîòîðõ õýñýã; ýöýñò íü ñàâ ãàçðûã á¿ñ÷ëýõ þìóó äýä ñàâ ãàçðóóäàä õóâààõ; 2. Óóð àìüñãàë, öàã óóð (òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñ. ¿¿ë); 3. Ãåîëîãè, ôèçèê ãàçàðç¿é, õºðñ – ãàçðûí çóðàã/òîäîðõîéëîëò; 4. Òîìîîõîí óñàí áàéãóóëàìæóóä (äàëàí, óñàí öàõèëãààí ñòàíö, òîìîîõîí îëáîðëîëòóóä, áîõèð óñ íèéë¿¿ëýëò, ñóâàã øóóäóó ãýõ ìýò) 5. Óñíû ñèñòåì (ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõ óñ) 6. Ýêîëîãèéí ñèñòåì 7. Ýêîëîãè áîëîí óñíû óÿëäàà õîëáîî 8. Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñèñòåì 9. Óñ áà íèéãýì ýäèéí çàñãèéí óÿëäàà õîëáîî 10. Óñíû áàéãàëèéí óðñàöûã ¿íýëñýí óñ àøèãëàëòûí áàëàíñ 11. Òóõàéí ãîëûí ñàâ ãàçàðûí ìåíåæìåíòýä õàìààðàõ ºíººãèéí õóóëü ýðõç¿é, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí îð÷èí, õ¿íèé íººö, áàéãóóëëàãûí á¿òýö 6

ÝÌÕÝÒÃÝË

4. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä • Óóð àìüñãàëûí äóëààðàë • Óñíû íººöèéí õîìñäîë • Óñíû áîõèðäîë • Áàéãàëèéí íººöèéí õýò àøèãëàëò • Áàéãàëèéí ãàìøèã ãýõ ìýò 5. Ýõíèé øàòíû ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé çîðèëãî (5 æèë) 6. Ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý 1. Àðãà õýìæýýíèé òîìú¸îëîë áîëîí ñîíãîñîí àðãà çàì/ òàéëáàð; 2. Òóõàéí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý 3. Ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã íýí õýðýãöýýòýé áàéäàë, áîãèíî õóãàöààíä õýðýãæèõ áîëîëöîî (5 æèë), ºíººãèéí íºõöºëä ¿ç¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäëîîñ õàìààðóóëàí ýðýìáëýíý. ¯íäñýí çîðèëãî, çîðèëòûí õ¿ðýýíä ãîë àðãà õýìæýýã ñîíãîíî.

1. 1-ð øàòàíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý 2. 2-ð øàòàíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý (Ýðýìáèéí äàãóó): 1-10 (Àðãà õýìæýý, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, 5 æèëä õ¿ëýýæ áóé ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõ) 3. 3-ð øàòàíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý (Ýðýìáèéí äàãóó): 11-20 7. Õýðýãæ¿¿ëýëò, çîõèîí áàéãóóëàëò, õÿíàëò Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ñóóðü ñóäàëãàà 2009 îíû 5 ñàðä Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ÑÃÍÌÒ-íèé ñóóðü ñóäàëãààíû äàðààõ 12 àæëûã íèéòýä çàðëàæ, ñóäàëãààíû áàãèéã ñîíãîí øàëãàðóóëñàí. ¯¿íä: Óóð àìüñãàë, öàã óóð Ãåîëîãè, ôèçèê ãàçàðç¿é, õºðñ Óñíû ñèñòåì– òîìîîõîí äýä á¿òýö Óñíû íººö, òîî õýìæýý Óñíû ÷àíàð Ýêîëîãè, óñ-ýêîëîãè Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæèë – õºäºº àæ àõóé, óóë óóðõàéãààñ áóñàä Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæèë – õºäºº àæ àõóé Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæèë – óóë óóðõàé Óñíû àøèãëàëò/õýðýãöýý, òîîí ä¿í øèíæèëãýý Óñíû íýãäñýí áàëàíñ Ñàâ ãàçàðòàé õîëáîîòîé õóóëü ýðõç¿é, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, ÷àäàâõè

7

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Ñóóðü ñóäàëãààíû á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í Ñóóðü ñóäàëãààã ã¿éöýòãýõ áàãóóäòàé 7-8 ñàðóóäàä ãýðýý áàéãóóëàí àæëûã ýõë¿¿ëæ, 12 ñàðä ýöñèéí òàéëàíãóóäûã õ¿ëýýí àâñàí.

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀË, Ò¯¯ÍÈÉ ªªÐ×˪ËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Ï.Ãîìáîë¿¿äýâ, ÓÖÓÕ-èéí Ïðîãíîç ñóäàëãààíû ëàáîðàòîðûí ýðõëýã÷ Ñóäàëãààíû àæëûí ãîë çîðèëãî: • • •

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ºíººãèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã òîãòîîõ, àíàëèç õèéõ (òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñ ýêòðåìàëü ¿ç¿¿ëýëòýýð) ̺í ñàâ ãàçðààð èðýýä¿éí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã 2020, 2050, 2080 îíû áàéäëààð ¿íýëýõ IPCC -ûí IV èëòãýëýýñ, õîéä õàãàñ áºìáºðöºã, ãîëûí ñàâ ãàçàðòàé õîëáîîòîé ¿ð ä¿íã ýìõýòãýõ

Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí ìýäýýëýë: Öàã óóðûí ñòàíöûí àæèãëàëòûí ìýäýý Ñóóðü ñóäàëãààíààñ õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í

•

•

• •

• • •

8

Ñàâ ãàçðûí ºíãºðñºí, îäîîãèéí íºõöºë áàéäàë/õîëáîãäîõ áîäëîãî, òºëºâëºãºº, èðýýä¿éí õàíäëàãà/ õºãæëèéí òóõàé ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ò¿øèãëýñýí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ Ñàâ ãàçðûí çºâëºë øèéäâýð ãàðãàõàä çîðèóëñàí ìýäýýëëèéí ñèñòåì áèé áîëãîõ ¯ð ä¿íã îðîí çàéí õóâüä õàðóóëñàí öîãö ãàçðûí çóðãèéí ýëåêòðîí áîëîí õýâýëìýë öîìîã ãàðãàõ Äîíîð áàéãóóëëàãóóäàä çîðèóëñàí òàíèëöóóëãà áîëîâñðóóëàõ

Àæèãëàëòûí öýã¿¿ä á¿ñ íóòãèéí îäîîãèéí óóð àìüñãàë, ò¿¿íèé ººð÷ëºëòèéã òîîöîîëîõîä õàíãàëòàé ãýæ ¿çñýí 1940-2008 îí 10 ñòàíöûí äóíäàæ ºíäºð 1649 ì

Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí çàãâàðûí ¿ð ä¿í •

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë ýðõýëñýí çàñãèéí ãàçðûí ìýðãýæèëòýíèé (AR4, IPCC) á¿ëãèéí IV èëòãýëèéí õ¿ðýýíä àøèãëàãäñàí äýëõèéí óóð àìüñãàëûí (GCMs) çàãâàðûí ¿ð ä¿í

Ñòàíöûí íýð

Àéìàã

ªëãèé ßëàëò ĺ÷èíæèë Õîâä Çýðýã Áàéòàã Òîíõèë Àëòàé Óëààíãîì Õàð-óñ

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Õîâä Õîâä Õîâä Ãîâü-Àëòàé Ãîâü-Àëòàé Óâñ Óâñ

ªíäºðøèë, ì 1715 2148 1951 1405 1152 1186 2222 2180 939 1591

Çóðàã 1. Öàã óóðûí ñòàíöûí ãàçàðç¿éí áàéðëàë

9

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀË Òåìïåðàòóð

• •

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×˪ËÒ Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð

Æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð -2…-80C áàéæ àðàé íàì ãàçàðòàà 2-60C Õîíîãò àæèãëàãäàõ àãààðûí àáñàëþò ìàêñèìóì òåìïåðàòóð 31.6-39.00C, ìèíèìóì òåìïåðàòóð -49.2...-40.20C

Òåìïåðàòóð

•

Õóð òóíàäàñ

• •

ªíäºð óóëàíäàà õàðüöàíãóé èõ 200-300 ìì îð÷èì, õàðèí íàì äîîð ãàçàðòàà 50-150 ìì îð÷èì áàéíà Àáñàëþò õîíîãèéí õàìãèéí èõ òóíàäàñ 37.8-102.3 ìì

• •

Ñ¿¿ëèéí 69 æèëä àãààðûí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 2.10C-ààð íýìýãäñýí, ¿¿íýýñ ºâºë õàìãèéí ýð÷èìòýé áóþó 3.70C-ààð äóëààðñàí, õàðèí çóíäàà áàãà 1.10C, õàâàð, íàìàðòàà õàðãàëçàí 1.7, 2.10C òóñ òóñ äóëààð÷ íýìýãäñýí áàéíà. Îðîí çàéí õóâüä íü àâààä ¿çýõýä Õîâä îð÷èì àðàé ýð÷èìòýé äóëààðñàí áà æèëèéí òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò íü 2.40C, ºâëèéíõ íü 4.4 0C òóñ òóñ áàéíà.

1990-ýýä îíîîñ õîéø äóðààëòûí ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéãàà áà îëîí æèëèéí äóíäæààñàà äóëààí æèë èõýíõäýý ¿ðãýëæèëñýí áºãººä õàìãèéí äóëààí æèë 2007 îí áàéæýý.

Õóð òóíàäàñ

•

• • Çóðàã 2. Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ãàçàðç¿éí òàðõàö, Ñ0

Çóðàã 3. Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñíû ãàçàðç¿éí òàðõàëò, ìì

Õóð òóíàäàñûã àâ÷ ¿çýõýä á¿ñ íóòàãò ººð÷ëºëò åðºíõèé人 áàéõã¿é 0.4 ìì-èéí áàãàõàí ºñºëò áàéíà Ýíý íü æèëèéí òóíàäàñíû õýìæýýòýé õàðüöóóëàõàä ìàø áàãà õýìæýý þì. Îðîí çàéí õóâüä íü õàðâàë áàñ ë ÿëèìã¿é áóóðàëò, ºñºëò áàéõ áºãººä ò¿¿íèé õýìæýý -5.5ìì-ýýñ 9.6ìì áàéíà. Õàðèí óëèðëûí òóíàäàñíû ººð÷ëºëòèéã àâ÷ ¿çâýë ºâºë, íàìàðòàà ºññºí õàíäëàãàòàé áàéõ áà ÿëàíãóÿà ºâëèéí òóíàäàñ îëîí æèëèéí äóíäàæòàé íü õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóéãààð èõ 7.4-23.9ìì íýìýãäñýí áàéíà

Îíöëîã

• • • • •

ªâëèéí óëèðàëä Àçèéí àíòèöèêëîíûí òºâ áàéðëàäàã ªíäºð óóëñûí íºëººãººð ¿¿ñýõ áýñðýã áîëîí áè÷èë ìàñøòàáûí àãààð ìàíäëûí ïðîöåññ ÷ ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã Ò¿¿íèé ìåõàíèê íºëºº, òóðáóëåíòýýð ñàëõèíû õóðä, ÷èãëýë îðîí íóòàã á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ Îðîãðàôûí òóíàäàñ ¿¿ñýõ ªâºë ãàçðûí ãàäàðãûí öàöðàãèéí äóëààí àëäàëòààð èíâåðñûí äàâõàðãà ¿¿ñäýã

Çóðàã 5. Æèëèéí à) äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð, á) õóð òóíàäàñíû íèéëáýðèéí îëîí æèëèéí ÿâö, ò¿¿íèé õàíäëàãà (îëîí æèëèéí äóíäæèéã øóëóóíààð ¿ç¿¿ëñýí áîëíî)

• •

• Çóðàã 4. Óóð àìüñãàëûí ñàðûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò

10

Õîâä ãîëûí á¿ñ íóòàãò Ìîíãîë îðíû áóñàä á¿ñ íóòàãòòàé õàðüöóóëàõàä åðºíõèé人 õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé äóëààðàëò ÿâàãäàæ áàéíà. Á¿ñ íóòàãò æèëèéí õóð òóíàäàñíû õýìæýýíèé ººð÷ëºëò ¿íäñýíäýý áàéõã¿é, õàðèí óëèðëààð íü àâààä ¿çýõýä ºâëèéí òóíàäàñ íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé õýäèé ÷ ýíý íü æèëèéí õóð òóíàäàñíû õýìæýýíä íºëººëëºõ¿éö áèø áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ õóð òóíàäàñ îíö ººð÷ëºã人ã¿é áàéõàä òåìïåðàòóðûí ºñºëò áóþó äóëààðàëò àæèãëàãäàæ áàéãàà ÿâäàë íü õóóðàéøèõ ïðîöåññûã áèé áîëãîæ áàéíà

11

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

1.ªëãèé 2.Óëààíãîì 3.Õîâä 4.Áàéòàã 5.Àëòàé Äóíäàæ

3.3 3.2 4.4 3.6 3.8 3.7

1.1 2.8 1.9 1.5 1.4 1.7

1.2 1.0 1.4 0.9 1.2 1.1

2.3 1.9 2.0 2.2 2.0 2.1

2.0 2.2 2.4 2.0 2.1 2.1

23.9 -1.6 10.7 15.5 7.4 11.1

-0.1 6.0 -2.0 3.7 -1.7 1.2

2.4 -6.9 0.9 1.1 -2.3 -1.0

27.0 1.1 12.0 1.1 11.3 10.5

-5.5 -1.9 -0.3 9.6 0.1 0.4

Òîâ÷ëîë Íýð Fd-0

Õ¿éòýí ºäºð

Su25

Õàëóóí ºäºð

õîíîã

Tn<10 õóâèéí õàíãàìæ áàéõ õîíîã

õîíîã

Tx10p

Ñýð¿¿í ºäºð

Tx<10 õóâèéí õàíãàìæ áàéõ õîíîã

õîíîã

Tn90p

Äóëààí øºíº

Tn>90 õóâèéí õàíãàìæ áàéõ õîíîã

õîíîã

Tx90p

Äóëààí ºäºð

Tx>90 õóâèéí õàíãàìæ áàéõ õîíîã

õîíîã

Æèëä >90 õóâèéí õàíãàìæ áàéõ õîíîã õàìãèéí áàãàäàà 6 áàéõ õîíîã

õîíîã

Æèëä <10 õóâèéí õàíãàìæ áàéõ õîíîã õàìãèéí áàãàäàà 6 áàéõ õîíîã

õîíîã

R99p prcptot

12

Æèëèéí õîíîãèéí íèéëáýð òóíàäàñ RR>95th Ìàø èõ õóð òóíàäàñ õàíãàìæààñ èõ áàéõ óòãà Àñàð èõ õóð Æèëèéí õîíîãèéí íèéëáýð òóíàäàñ RR>99th òóíàäàñã õàíãàìæààñ èõ áàéõ óòãà Õóð òóíàäàñíû Õóð òóíàäàñòàé ºäðèéí òóíàäàñíû íèéëáýð íèéëáýð

Õîíîã

Äóíäàæ

Áàéòàã

ªëãèé

Óëààíãîì 8.5

9.9

23.5

14.6

22.5

16

fd-5

-9.0

-4.8

-15.5

-11.8

-20.9

-12

3.

8.

Ñýð¿¿í øºíº

R95p

su26

Õàëóóí ºäºð Óðãàìàë óðãàõ õóãàöàà Ñýð¿¿í øºíº Äóëààí øºíº Ñýð¿¿í ºäºð Äóëààí ºäºð

õîíîã

Tn10p

csdi

Õ¿éòýí ºäºð

2.

Íýãæ

Gsl

wsdi

1.

Òîäîðõîéëîëò Æèëèéí (õîíîãèéí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóð) <0OC áàéõ õîíîãèéí òîî Æèëèéí (õîíîãèéí õàìãèéí èõ òåìïåðàòóð) >260C áàéõ õîíîãèéí òîî Æèëèéí ýõíèé õàãàñò àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð òîãòâîðòîéãîîð õàìãèéí áàãàäàà 6 õîíîã Tmean>50C áàéõ ºäºð, ìºí ñ¿¿ëèéí õàãàñò òîãòâîðòîéãîîð õàìãèéí áàãàäàà 6 õîíîã Tmean<50C áàéõ õóãàöààíû õîîðîíäîõ õîíîãèéí òîî

Óðãàìàë óðãàõ õóãàöàà

Äóëààíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû èíäèêàòîð Õ¿éòíèé ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû èíäèêàòîð

No Íýðøèë

4.

5.

6.

7.

Õ¿ñíýãò 2. Ýêòðåìàëü èíäåêñ

Èíäåêñ

Æèë

Íàìàð

Çóí

Õàâàð

ªâºë

Æèë

Íàìàð

Õóð òóíàäàñ, ìì Çóí

Õàâàð

ªâºë

Ñòàíö

Òåìïåðàòóð, C

Õ¿ñíýãò 3. Ýêòðåìàëü èíäåêñûí ººð÷ëºëò

Õîâä

0

Àëòàé

Õ¿ñíýãò 1. Æèë, óëèðëûí àãààðûí òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëò ñ¿¿ëèéí 69 æèëýýð

Äóëààíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû èíäèêàòîð Õ¿éòíèé ¿ðãýëæëýõ 9. õóãàöààíû èíäèêàòîð 10. Ìàø èõ õóð òóíàäàñ 11. Àñàð èõ õóð òóíàäàñ Õóð òóíàäàñíû 12. íèéëáýð •

gsl

12.5

15.4

13.9

6.7

9.9

12

tx10p tx90p tn10p tn90p

-11.1 11.7 -8.3 9.7

-5.7 9.9 -6.1 6.3

-5.3 8.4 -14.9 12.9

-5.0 8.6 -8.6 10.1

-4.1 4.3 -12.6 8.8

-6 9 -10 10

Wsdi

23.1

8.7

8.7

8.2

2.9

10

csdi

-12.5

-3.6

-24.9

-13.1

-11.4

-13

r95p r99p

-0.5 12.6

-0.9 6.3

-3.1 -0.5

12.5 5.7

12.0 -2.2

4 4

prcptot

11.4

-11.2

3.9

24.1

29.8

12

Àãààðûí òåìïåðàòóðûí äàâòàãäëûí òàðõàëòûí ôóíêö äóëààí òàë ðóó øèëæñýí ººðººð õýëáýë õ¿éòýí, õàõèð íºõöºë áàéäàë ñóëàðñàí, õàðèí õàëóóí, á¿ã÷èì áàéäàë íü íýìýãäñýí ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Õàðèí õóð òóíàäàñíû äàâòàãäëûí òàðõàëòûí ôóíêöýä ººð÷ëºëò áàðàã ¿ã¿é, õóð òóíàäàñíû õýìæýý õýâýýðýý ìàãàäã¿é ýð÷èìòýé ààäàð òóíàäàñíû ýçëýõ õóâü èõñýõ ìàãàäëàëòàé áàéõ òàëòàé

ìì ìì ìì

Çóðàã 6. Ñòàíöûí ºäºð (à) áà øºíèéí (á) òåìïåðàòóðûí 90% áà 10%-èéí õàíãàìæèéí óòãààñ äàâñàí áóþó äîîø îðñîí ºäðèéí òîî

Çóðàã 7. Ñòàíöûí ºäºð (à) áà øºíèéí (á) òåìïåðàòóðûí 90% áà 10%-èéí õàíãàìæèéí óòãààñ äàâñàí áóþó äîîø îðñîí ºäðèéí òîîíû õàíäëàãà áóþó æèëèéí ÿâö

13

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð Ñöåíàðè

Æèë

¯å

ªâºë

•

Ñ¿¿ëèéí 69 æèëä àãààðûí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 2.40C-ààð íýìýãäñýí, ¿¿íýýñ ºâºë õàìãèéí ýð÷èìòýé áóþó 4.40C-ààð äóëààðñàí, õàðèí çóíäàà áàãà 1.40C, õàâàð, íàìàðòàà õàðãàëçàí 1.9, 2.00C òóñ òóñ äóëààð÷ íýìýãäñýí áàéíà. ̺í 1990-ýýä îíîîñ õîéø äóðààëòûí ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéãàà áà îëîí æèëèéí äóíäæààñàà äóëààí æèë èõýíõäýý ¿ðãýëæèëñýí áºãººä õàìãèéí äóëààí æèë 1998 îí áàéæýý.

Çóðàã 8. Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí äóëààðàëòûí ýð÷èì, 1940-2008

Çóí

•

• ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×˪ËÒÈÉÍ ÈÐÝÝįÉÍ ÕÀÍÄËÀÃÀ

Òåìïåðàòóð, 0C

Õóð òóíàäàñ, ìì

2011-2030 2046-2065 2080-2099 2011-2030 2046-2065 2080-2099

A2 A1B B1 Äóíäàæ A2 A1B B1 Äóíäàæ

0.9 0.6 0.7 0.7 0.6 -0.6 -0.1 0.0

2.7 3.1 2.2 2.7 2.0 2.1 1.6 1.9

5.3 4.8 3.4 4.5 4.4 3.8 3.1 3.8

22.3 -2.4 7.6 9.2 5.4 -3.1 1.3 1.2

18.6 20.4 24.1 21.0 4.5 8.6 5.2 6.1

29.2 40.4 25.4 31.7 17.5 14.5 10.3 14.1

A2 A1B B1 Äóíäàæ

0.9 1.6 1.2 1.2

3.0 3.7 2.8 3.2

6.3 5.5 3.8 5.2

-0.6 -5.7 -2.7 -3.0

-9.4 -7.8 -7.1 -8.1

-11.6 -0.2 -2.4 -4.7

Åðºíõèéä íü ä¿ãíýâýë ãîëûí ñàâ ãàçàð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð ºâëèéí õ¿éòýí 纺ëºð÷ õóð òóíàäàñ èõ îðîõ, õàðèí çóíû õàëóóí ýð÷èìæèõ, õóð òóíàäàñ áàãàõàí áóóðàõ íü íýãýíòýý ýõýëñýí õóóðàéøèëòûã óëàì á¿ð ýð÷èìæ¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

Õ¿ëýìæèéí õèéí ñöåíàðè •

IV èëòãýëèéí õ¿ðýýíä äýëõèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí èðýýä¿éí õàíäëàãàä ñóóðèëñàí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûí A2, A1B, B1 ãýñýí 3 õóâèëáàðóóäûã ñîíãîí àâ÷, áèîõèìèéí çàãâàðààð òýäãýýðò õàðãàëçàõ õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæèéã òîîöîîëæ óóð àìüñãàëûí çàãâàðûí îðîëòîíä îðóóëæ èðýýä¿éí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã òîîöîîëîí òîãòîîæýý. Òîîöîîãîîð ýíý çóóíû ñ¿¿ë÷ ãýõýä äýýðõè 3 ñöåíàðèò õàðãàëçàõ õ¿ëýìæèéí õèéõ àãóóëàìæèéí õýìæýý 840, 720, 550 ppm îð÷èìä õ¿ðýõ þì ãýæ ¿çñýí áàéíà.

Îäîî

2011-2030

Çóðàã 9. Àæèãëàãäñàí (1850-2000) áîëîí íèéãýì äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæ뺺ñ õàìààðñàí èðýýä¿éí ÑÎ2-ûí àãóóëàìæèéí õýìæýý

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð •

14

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí èðýýä¿éí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òîîöîîã õèéõäýý ¿íýëãýýíèé IV èëòãýëä ñîíãîæ àâñàí 1980-1999 îíû ¿åòýé õàðüöàíãóéãàà𠺺ð÷ëºãäºõ ººð÷ëºëòèéí óòãûã 20 æèëèéí çàéöòàéãààð 2011-2030 (çóóíû ýõýí), 2046-2065 (çóóíû äóíä), 2080-2099 (çóóíû òºãñãºë) îíû äóíäàæ áàéäëààð òîîöîîëñîí áîëíî.

2046-2065

2080-2099

Çóðàã 10. Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà

15

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

•

Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñ åðºíõèé人 íýìýãäýõ õýäèé ÷ çóíû óëèðëûíõ áàãàõàí áóóðàõààð áàéíà. Ãýõäýý ººð÷ëºëòèéí õýìæýý îëîí æèëèéí äóíäàæòàéãàà õàðüöóóëàõàä áàãà, õàðèí ºâëèéí òóíàäàñ õàðüöàíãóé èõ õýìæýýãýýð íýìýãäýõ õàíäëàãà áàéíà. Òýäãýýðèéí ººð÷ëºëòèéã óòãûã íü àâ÷ ¿çâýë çóí 2011-2030 îíû ¿åä 1.0ìì, 2046-2065 îíû ¿åä 8.6ìì, 2080-2099 îíû ¿åä 2.7ìì òóñ òóñ áóóðàõààð, õàðèí ºâºë äýýðõè ¿å¿äýä õàðãàëçàí 1.2ìì, 7.0ìì, 15.8ìì îð÷èì òóñ òóñ íýìýãäýõýýð áàéíà.

Ä¿ãíýëò Îäîî

2011-2030

•

•

•

• 2046-2065

2080-2099

Çóðàã 11. Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà

Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð Õ¿ëýìæèéí õèéí 3 õóâèëáàðûí äóíäæààð äóëààðàëò çóíû óëèðàëä ºâëèéíõèéã áîäâîë õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé àæèãëàãäàõ áóþó 2011-2030 îíû ¿åä 1.10C, 2046-2065 îíû ¿åä 3.00C, 2080-2099 îíû ¿åä 5.230C îð÷èì òóñ òóñ íýìýãäýõýýð áàéíà. Õàðèí ºâëèéí óëèðàëä äýýð äóðäñàí ¿å¿äýä õàðãàëçàí -0.10C, 1.90C, 3.80C îð÷èì íýìýãäýõýýð áàéíà.

•

•

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð áîë Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò òîä èëýð÷ áàéãàà á¿ñ íóòàã áºãººä áóñàä á¿ñ íóòàãòàé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé äóëààðàëò ÿâàãäàæ áàéãàà áºãººä Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò èë¿¿ áàéíà. Á¿ñ íóòàãò ¿íäñýíäýý æèëèéí õóð òóíàäàñíû õýìæýýíèé ººð÷ëºëò áàéõã¿é ÷ òåìïåðàòóðûí ºñºëò áóþó äóëààðàëò ÿâàãäàæ áàéãàà íü óóðøèëòûã èõýñãýæ õóóðàéøèëòûã ýð÷èìæ¿¿ëæ áàéíà. Àãààðûí òåìïåðàòóðûí äàâòàãäëûí òàðõàëòûí ôóíêö äóëààí òàë ðóó øèëæèæ áàéãàà ººðººð õýëáýë õ¿éòýí õàõèð íºõöºë áàéäàë ñóëàðñàí, õàðèí õàëóóí á¿ã÷èì áàéäàë íü íýìýãäñýí ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Õàðèí õóð òóíàäàñíû äàâòàãäëûí òàðõàëòûí ôóíêöýíä ººð÷ëºëò áàðàã ¿ã¿é, õóð òóíàäàñíû õýìæýý õýâýýðýý ìàãàäã¿é ýð÷èìòýé ààäàð òóíàäàñíû ýçëýõ õóâü èõñýõ ìàãàäëàëòàé. Öààøèä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí äýýðõ íºõöºë ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòàãò ¿ðãýëæëýí ÿâàãäàõ áºãººä äýëõèéí íèéòýýð ÿëãàðóóëàõ õ¿ëýìæèéí õèéí ñöåíàðèàñ õàìààðàí àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýãäýõ ÿëàíãóÿà çóí õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé äóëààðàõ, õóð òóíàäàñ íü ÿëã¿é áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Õàðèí ºâºë ìºí äóëààðàõ, õóð òóíàäàñ íýìýãäýõ òºëºâòýé. Óã íºõöºë áàéäàë íýãýíòýý ýõýëñýí õóóðàéøèëòûã óëàì á¿ð ýð÷èìæ¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Óëìààð óóð àìüñãàëûí ýíý ñöåíàðè ýêòðåìàëü ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ººð÷ëºí õ¿éòýí ºäðèéí òîî öààøèä áàãàñàõ, ýñðýãýýð õàëóóí ºäðèéí òîî èõñýõ, óðãàìëûí äóëààí õàíãàìæ ñàéæðàõ õýäèé ÷ õóð òóíàäàñíû õàíãàëòòàé áèø ºñºëòººñ õàìààð÷ äóëààíû äàðàìòàä îðîõ, óðãàìàë á¿ðõýâ÷èéí äîðîéòîë, õýò õàëàëòòàé õîëáîîòîéãîîð íèéëáýð õóð òóíàäàñò ýð÷èìòýé òóíàäàñ ãîëëîõ, ìºíõ öàñ õàéëàõ çýðýã øóóä íºëººã ¿ç¿¿ëíý. Õàðèí øóóä áóñ áàéäëààð ýêîñèñòåì äîðîéòëûã áèé áîëãîõ, ãèäðîëîãèéí ãîðìûã ººð÷ëºõ ºíäºð ìàãàäëàëòàé áàéíà. Äýýðõè íºõöºë áàéäëûí óëìààñ äàì áàéäëààð óðóéí ¿åð, ãàí çóä çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí äàâòàìæ íýìýãäýõ òºëºâòýé.

Öààøèä õèéõ •

• •

Èðýýä¿éí óóð àìüñãàëûí õàíäëàãà ïðîãíîçûã õèéõäýý á¿ñ íóòãèéí óóð àìüñãàëûí äèíàìèê çàãâàðûã àøèãëàõ õýðýãòýé. Ýíý òîõèîëäîëä ºíäºðøèë, ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí íºëººëëèéã òîîöîõ áîëíî. Ýêîñèñòåìèéí êîìïîíåíòóóäûã õîëáîñîí çàãâàðóóäààð óóð àìüñãàëûã ººð÷ëºëòèéí íºëººëëèéí ¿íýëãýýã ãîëûí ñàâ ãàçðààð íàðèéâ÷ëàõ. Èíòåãðàë÷èëñàí ¿íýëãýýã óóð àìüñãàëûí ñèñòåì¿¿äèéí õóâüä õèéæ (àãààð ìàíäàë, áèîñôåð, ìºíõ öýâäýã ãýõ ìýò) óëìààð íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðòýé íü õîëáîõ.

Çóðàã 12. Òåìïåðàòóð áîëîí õóð òóíàäàñíû èðýýä¿éí ººð÷ëºëò

16

17

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕÎÂÄ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÀÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ÎÉÐ ÒÎÉÐÍÛ ÃÀÇÐÛÍ

Õ¿ñíýãò 4. Õóð òóíàäàñíû íýâ÷èëòèéí õóâü

ÄÎÎÐÕÈ ÓÑÍÛ ÒÓÕÀÉ

Õóð òóíàäàñ, ìì/æèë

Í. Æàäàìáàà, äîêòîð (Sc.D) Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíä çîíõèëæ îðîí íóòãèéí øèíæòýé óñíû áàãà ýðãýëò ÿâàãäàæ áàéäàã. Òóõàéëáàë, À÷èò íóóð-Ýõ ãàçàð- À÷èò íóóð, Õàð óñ íóóð-Ýõ ãàçàð- Õàð óñ íóóð, ¯¿ðýã íóóð – Ýõ ãàçàð- ¯¿ðýã íóóð ãýõ ìýòýýð óñíû áàãà ýðãýëò ÿâàãäàæ àé ñàâûí óñíû áàëàíñûã çîõèöóóëæ áàéäàã.

Ãàçðûí äîîðõè óðñàö, ìì/ æèë

<5

5-10

10-20

20-50

50-100

>100

250300, äýýø 300

200250

150200

100150

Íýâ÷èëòèéí áàãàèõèéí (äóíäàæ) õýëáýëçëèéí õóâü

Íýâ÷èëòèéí õóâü

Íýâ÷èëòèéí õóâü

Íýâ÷èëòèéí õóâü

Íýâ÷èëòèéí õóâü

Íýâ÷èëòèéí õóâü

1.67

1.67-2

2-2.5

2.5-3.3

3.3-5

(2)

(2)

(2)

(3)

(4)

(2-4)

1.67-3.3

1.67-4

2-5

2.5-6.67

3.3-10

1.67-10

1.67-5

(2.5)

(3)

(3.5)

(5)

(7)

(2.5-7)

3.3-6.67

3.3-8

4-10

5-13.3

6.67-20

3.3-20

(5)

(6)

(7)

(9)

(13)

(5-13)

6.67-16.67

6.6720.0

8-25

10-33.3

13.3-50

6.67-50

(12)

(13)

(16.5)

16.6733.33

216.67-40 20-50

(22)

(32)

(12-32)

25-66.7

33.3-100

16.67-100

(25)

(28)

(35)

(46)

(66.65)

(25-66.65)

33.3

33.3-40

40-50

40-66.7

66.7-100

33.3-100

(33)

(37)

(45)

(53)

(83)

(33-83)

Õ¿ñíýãò 5. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí õóâèàðëàëò (òàëáàé, êì2, íººö, ñàÿ ì3/æèë íýãæýýð)

Óñ àãóóëàã÷ á¿ðäýë, á¿ñ Õóð òóíàäñûí íýâ÷èëòèéí õóâü Õîâä, Áóÿíò ãîëûí àé ñàâûí õýìæýýíä áóóæ áóé õóð òóíàäñûí æèëèéí äóíäàæ àãóóëãûí çóðãèéã, ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõè óñíû îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí 1:1,000,000 çóðàãòàé äàâõöóóëàí çóðæ õîëáîãäîõ òîîöîî õèéõ àðãààð òóñ 2 àé ñàâûí õýìæýýíä áóóæ áóé õóð òóíàäñûí õýäýí õóâü íü ãàçðûí ºíãºí ¿ðæèë øèìò õºðñ, óë õºðñ, ÷óëóóëàã ðóó íýâ÷èæ áàéãààã òîäîðõîéëîâ. Æèëä 100-150 ìì õóð òóíàäàñ áóóäàã Õàð óñ íóóð, ĺðãºí íóóðûí îéð òîéðíû óóëûí õîðìîé áýëýýð òàðõñàí íèìãýí äåëþâèé, äåëþâèé-ïðîëþâèéí õóðäñààð õó÷èãäñàí ¿íäñýí ÷óëóóëàã ðóó 2-4 õóâü íü, æèëä 100- 250 ìì õóð áóóäàã À÷èò íóóð, Õàð óñ íóóð îéð òîéðîíä òàðõñàí íèëýýä èõ çóçààí äåëüòèéí àëëþâèéí áîëîí ïðîëþâèéí õóðäàñ ðóó áóóæ áóé õóðûí 33-83 õóâü íü, æèëä 200-300 ìì õóð áóóäàã Äàÿí, Õóðãàí, Õîòîí íóóðûí îð÷èìä òàðõñàí ïðîëþâèéí ãàðàëòàé ñýâñãýð õóðäàñ áîëîí àí öàâëàã ¿íäñýí ÷óëóóëàã ðóó áóóæ áóé õóðûí 33.3-50 õóâü íü ãýõ ìýò÷èëýíãýýð øèíãýæ áàéíà.

18

Ä¿í

¯ç¿¿ëýëò Òàëáàé ͺºö Òàëáàéí õóâü ͺºöèéí õóâü

>5

Íýãæ òàëáàéí óñíû íººö , ë/ñ .êì2 0.0030.003- Ä¿í 0.1 0.03

0.003-5.0 0.003-1.0

70.8 18892.9

17354.7

15781.8

59061.7

111161.9

11.2 1490.2

272.36

25.7

29.7

1829.16

0.1

17.0

15.6

14.2

53.1

100

0.6

81.5

14.9

1.4

1.6

100

19

Çóðàã 1. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãèäðîãåîëîãèéí çóðàã

20

ÝÌÕÝÒÃÝË

Çóðàã 2. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí äîîðõè óñíû áàéãàëèéí (íºõºí ñýðãýýãääýã) íººö áàÿëãèéí çóðàã. Õóóäàñ (sheet) M-45

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

21

22

Çóðàã 4. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí äîîðõè óñíû áàéãàëèéí (íºõºí ñýðãýýãääýã) íººö áàÿëãèéí çóðàã. Õóóäàñ (sheet) L-46

Çóðàã 3. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàçðûí äîîðõè óñíû áàéãàëèéí (íºõºí ñýðãýýãääýã) íººö áàÿëãèéí çóðàã. Õóóäàñ (sheet) M-46

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ ÝÌÕÝÒÃÝË

23

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÝÊÎÑÈÑÒÅÌ Í.Ñîíèíõèøèã ÌÓÈÑ, Óñíû ñóäàëãààíû òºâ Ýíäåìèçì – àìüòàí • • • • Çóðàã 5. Õîâä õîòûí àøèãëàëòûí öîîíîãóóä

ìºëõºã÷äèéí 3 ñàëáàð ç¿éë (ýíä á¿ðòãýãäñýí íèéò ç¿éëèéí 50%) öîõíû 12 ç¿éë, 4 ñàëáàð ç¿éë çàãàñíû 3 ç¿éë àëòàéí õîéëîã, (Tetraogallus altaicus), ºãººëýé øóëãàíàà (Saxicola insignis) çýðýã ýíäåìèê øóâóó

Ýíäåìèçì – óðãàìàë • • •

Õàð Óñ íóóðûí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò 13 ç¿éë ýíäåìèê óðãàìàë Óëààí íîìîíä òýìäýãëýãäñýí 86 ç¿éë óðãàìëààñ 22 ç¿éë (13 íýí õîâîð, 9 õîâîð) íèéò óðãàìëûí 18.1%-ã óíàãàí áà çàâñðûí óíàãàí, íýí õîâîð, õîâîð óðãàìàë ýçýëæ áàéíà

Ãëîáàë äóëààðàëòàé õîëáîîòîé ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëò, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð:

Çóðàã 6. ªëãèé õîòûí óñ õàíãàìæèéí òºâ ýõ ¿¿ñâýðèéí àøèãëàëòûí çàðèì öîîíîã

Ä¿ãíýëò, ñàíàë 1. Õîâä, Áóÿíò ãýñýí õî¸ð ãîëûí àé ñàâûí íóòàã äýâñãýðèéí õóóðàé ãàçðûí 53.1õóâèéã ýçýëæ áóé õàòóó ¿íäñýí ÷óëóóëãóóä äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ ãàçðûí äîîðõè óñíû íèéò íººö áàÿëãèéí äºíãºæ 1.7 õóâèéã ( 29.7 ñàÿ øîî ì/æèë áóþó 0.0291øîî êì/æèë) á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Ýíý íü óã 2 ãîëûí àé ñàâûí õýìæýýíä ãàçðûí äîîðõè óñíû òàðõàëò íýí æèãä áèø áºãººä óñíû íººö áàÿëàã õÿçãààðëàãäìàë øèíæòýéã õàðóóëæ áàéíà.

2. Ãàçðûí äîîðõè óñíû àøèãëàæ áîëîõ òîîöîîëñîí íººöººñ õàðàõàä 1 àì êì2 òàëáàéä 0.01645492 êì3/æèë, Áóÿíò 0.252 êì3/æèë, Õîâä 1.297 êì3/æèë . Çàðèì òîîöîîíîîñ ÿëãààòàé áàéãàà.

3. Ãàçðûí äîîðõè óñíû íººö áàÿëàã 2020 îíû ¿åèéí õýðýãëýý, àøèãëàëòûã á¿ðýí õàíãàíà. Øèíýýð õóäàã óñ ãàðãàõ, õóó÷íûã çîõèñòîé àøèãëàõ áîëîìæ áàéíà.

4. Õÿðãàñ íóóðûí àé ñàâûí õýìæýýíä ýíýõ¿¿ òºñºë ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëààðàé ãýæ òºñëèéíõíººñºº õ¿ñýæ áàéíà.

5. Ìîíãîëûí óñíû íàéðëàãà äàõü ìèêðîýëåìåíòèéí àãóóëãûã òîäîðõîéëîõ àðãà áàðèëûã ººð÷èëæ, ëàáîðàòîðèéí áààçèéã øèíýýð öîãöëîí áàéãóóëàõ (As, U, F, Pb, Hg).

6. Îëîí æèëèéí öýâäýãèéí öîîíîãèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ.

7. Õàòóóëàã, ýðäýñæèëò ºíäºðòýé óñûã öýíãýãæ¿¿ëýõ.

• õóóðàéñàã á¿ëãýìäëýýð ñîëèãäîõ • óñíû èõ, áàãà òåìïåðàòóð, õàâàð íàìðûí ìºñíèé ¿çýãäýë ýõëýõ, äóóñàõ õóãàöààíä ãàðàõ ººð÷ëºëò íü çàãàñíû ºñºæ ¿ðæèõ, àìüäðàõ íºõöºëèéã ººð÷èëæ áàéíà Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëò, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð: • Ýêîñèñòåìèéí äîðîéòîë – õóóðàé ãàçàð – óñàí • Óñíû ÷àíàðûí äîðîéòîë – ýóòðàôèêàö

Çóðàã 7. Ãîëûí óñíû øàâæèéí îëîí ÿíç áàéäàë áîëîí æèãä áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò

24

25

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Óñíû áîõèðäîëò

Çóðàã 8. Ãîëóóäûí öàõèóðò çàìãèéí ç¿éëèéí òîî, ç¿éë òóñ á¿ðèéí õàðüöàíãóé àðâèéí õàìààðàë

Óñàí ýêîñèñòåìä òóëãàð÷ áóé àñóóäàë Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèëàí

Õ¿÷ëèéí áîðîî

Ýóòðîôèêàö

Çóðàã 9. Ãîëóóäûí öàõèóðò çàìãèéí á¿ëãýìäëèéí èæèë òºñòýé áàéäëûí àíàëèç

Õ¿éòíèé Îðãèëûí ºâºð áýë Öàãààí ãîë (Öýíãýë ñóì, Çàñàãò íóóð áðèãàä) Ñûðãàëü õîîëîéí ãîë (Ñûðãàëü õîîëîéí çàñòàâ) Õîâä ãîë 1 (Öýíãýë ñóìûí òºâ)

20

62

1.648799

0.3

öýâýð

140

2

1.543543

0.61

öýâýð

70

60

2.968231

0.91

öýâýð

55

142

2.646053

Õîâä ãîë 2 (ªëãèé õîò)

5

71

2.944638

5.4

Áóÿíò ãîë (Õîâä õîò)

30

244

2.521468

5.87

26

Óñíû ÷àíàðûí ¿íýëãýý

Ìàêðîñýýð íóðóóã¿éòýí (áèîòèê èíäåêñ)

Öàõèóðò çàìàã (Shannon index)

Êîëèôîðìûí íèéò òîo (102)

Äýýæ àâñàí öýã¿¿ä

Áàêòåðèéí íèéò òîî (106)

Õ¿ñíýãò 1. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû ÷àíàðûí áèîëîãèéí ¿íýëãýý

4.07

Áàãà áîõèðäîëòòîé Äóíä çýðýã áîõèðäîëòòîé Äóíä çýðýã áîõèðäîëòòîé

Õàðü ç¿éë

Õèìèéí õîðò áîäèñ

Õàãøààñ

27

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ýóòðîôèêàöè õààíà ÿâàãäàæ áàéíà âý? Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí ãèäðîáèîëîãèéí ñóäàëãàà • • • •

Îñòðàêîä, öàõèóðò çàìàã, õèðíîìèäûí îëîí ÿíç áàéäàë Óñíû õèìèéí ñóäàëãàà Èíäèêàòîð ç¿éë¿¿ä Íóóðûí õóðäñûí ñóäàëãàà

Óñíû ÷àíàð

Clostridium botulinum • •

Áîòóëèíèí áîë ìýäðýëä íºëººëäºã õîðò áîäèñ Áóë÷èíãèéí ºâäºëò áàãàñãàõ, çàðèì ãîî ñàéõíû á¿òýýãäõ¿¿íä òîäîðõîé òóíãààð õýðýãëýãääýã

Ìèêðîöèñòèí • • • • • • •

Õàìãèéí ýëáýã, 75 ººð õýëáýð Õ¿í, àìüòíûã õîðäóóëäàã Óäààí õóãàöààíä òîãòâîðòîé õàäãàëàãääàã Á¿ëýýí, õ¿éòýí, pH, Õåïàòèêîòîêñèí Íîäóëàðèí Ýëýã, õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòíèé õîðò õàâäàð ¿¿ñãýíý

Çóðàã 10. Áàðóóí Ìîíãîëûí 65 íóóðûí íèéò ôîñôîðûí õýìæèëò. Óëààí øóãàìààð ýóòðîôèêàöèéí çºâøººðºãäºõ õýìæýýã, òîä õàð øóãàìààð äóíäàæ óòãûã, òýãø ºíöºãòèéí äýýä äîîä òàëûí øóãàìààð 25%, 75%-ûí èëðýöèéã, òàñàðõàé øóãàìààð öóâààã, äóãóé ä¿ðñýýð õýò ÿëãààòàé óòãûã òýìäýãëýâ.

Øàëòãààí • • • • • • •

28

¯éëäâýðèéí õàÿãäàë Ãàçàð òàðèàëàíä áîðäîî èõýýð õýðýãëýõ Àõóéí áîõèð óñ Õóð òóíàäàñ Ìàë àæ àõóé Óóë óóðõàé Çàãàñ àãíàëò

Çóðàã 11. Ñóóðèí ãàçðûí óñíû ÷àíàð. Íèéò ôîñôîðûí àãóóëàìæ õîò ñóóðèí ãàçðààñ õîëäîõ òóñàì áóóð÷ áàéíà.

29

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õóðäàñ – öàõèóðò çàìàã –TP recent change

Other indicators of recent change - diatom communities - phosphorus in core - organics in core - biogenic cilica

Çóðàã 12. Áàãà íóóðûí õóðäàñíû öàõèóðò çàìãèéí òàðõàëò

recent change

Õýçýý? ÿàãààä?

30

31

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëò?

Ìàëûí òîî?

Áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë?

Ñóóðüøñàí

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò?

ÕóÕóÕó

Áèîãåí Si

Îðãàíèê

Òåìï

Çóðàã 13. Áàãà íóóðûí õóðäàñ õóðèìòëàãäàõ õóðä, áèîãåí öàõèóð, îðãàíèê íýãäëèéí àãóóëàìæ áà ãåîõèìè.

Çóí

ªâºë

Ìàë/Áýë÷ýýðëýëò?

Sovient Breakup Òóíaäàñ

dzud years

Çóðàã 15. Áàóðóóí Ìîíãîëûí óóð àìüñãàë õóðäàöòàé ººð÷ëºãäºæ áàéíà óó?

Çóðàã 14. Áàðóóí Ìîíãîëûí óñíû ÷àíàð ìóó áàéíà!

32

33

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕÎÂÄ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÓÑ ÃÎÐÈÌ, ͪªÖ, ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÓÑÍÛ ÝÐÃÝËÒ, ÃÀÄÀÐÃÛÍ ÓÑÍÛ Ñ¯ËÆÝÝ ÁÀ ÓÑÍÛ ÍÝÃÄÑÝÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË Ä.Îþóíáààòàð, ÓÖÓÕ Ä.Áààñàíäîðæ, Õîâä ÓÖÓÎØÒ Èëòãýëèéí àãóóëãà • • • • • •

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû áîëîí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý Õîâä ãîëûí óñíû ãîðèìûí îíöëîã, îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö, ¿åð, óðñàöûí æèëèéí äîòîðõ õóâààðèëàëò Õîâä ãîëûí óðòûí äàãóóõ óðñàöûí õóâààðèëàëò, ìºñíèé ¿çýãäëèéí ººð÷ëºëò, óðñàöûí îëîí æèëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëò Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû òýíöýë, óðñàöûí òýæýýëèéí ÿëãàëò, ñàâ ãàçðûí óñíû ýðãýëò Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý áîëîí óñ ñóäëàëûí øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûã ºðãºòãºõ òóõàé Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñëýë, óñ àøèãëàëò, õàìãààëàëòûûí àñóóäëóóä

øèéäâýðëýõýä øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çîðèóëàëò á¿õèé ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí á¿ëýã öýã¿¿äèéã (óñ ñóäëàëûí õàðóóëóóä) ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý ãýíý. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàðò àíõíû áàéíãûí óñ ñóäëàëûí õàðóóëûã ªëãèé õîò îð÷ìîîð 1959 îíä áàéãóóëàí ò¿¿íýýñ õîéø Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý ºðãºæñººð ºíººäðèéí áàéäëààð Õîâä áîëîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä áîëîõ Áóÿíò, Ñîãîîã, Õàðáóò, Òóðãàí, Ãàíöìîä, ×èãýðòýé çýðýã ãîëóóä äýýð íèéòäýý 10 óñ ñóäëàëûí áàéíãûí õàðóóë àæèëëàæ áàéíà.

àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý Õ¿ñíýãò 1. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ ñóäëàëûí õàðóóëóóäûí òîäîðõîéëîëò

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû áîëîí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý

Ä.ä Ãîë, íóóðûí íýð

Xîâä Ìoíãoë Aëòaé íóðóóíû àðaañ ýx aâaõ Öaãaaí Xoâä, Xað Xoâä ãoë õîîðîíäîî õîëáîîòîé Xoòoí, Xoðãoí íóóðò öóòãaæ ãaðñíaañ ýxëýí Xoâä íýðèéã aâía. Ñaâ ãaçðûí äýýä, äóíä xýñýã ºíäºð óóëñûí äóíäóóð, çºâxºí aäãaañ 90 êì õýñýã íü Èx íóóðóóäûí xoòãoðûí òýãø òaëaað óðñaía. Ãoëûí ýxýýð ºíäºð óóëûí òaãèéí ºâñ óðãaìaë, äóíä xýñýãò xýýð, aäãaað ãoâèéí óðãaìaë çoíxèëío. Xoâä ãoëûí óðò 516 êì, óñ õóðàõ òaëáaé 58000 àì êì. ̺íõ öañ ìºñòºë, ìºñºí ãîëûí óñaað òýòãýãäýõ òóë óðñàö 6-7 äóãaað ñaðä xaìãèéí èxäýý x¿ðíý.

1 2 3

Ãîëûí ìºðíèé ãîðèì, íººöèéã ¿íýí áîäèòîé ¿íýëýõ õàìãèéí ãîë íºõöºë, ¿íäýñ ñóóðü áîë àëèâàà øààðäëàãà õàíãàñàí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý áîëîí óñíû ãîðèì, íººöèéí îëîí æèëèé òàñðàëòã¿é ìýäýý, ìàòåðèàë á¿ðäñýí îëîíòîé áàéõ ÿâäàë þì.

Çóðàã 2. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû

Õîâä-ªëãèé Õîâä-Áàÿííóóð Õîâä-Ìÿíãàä Ñîãîîã-Õºõ 4 õºòºë 5 Õàðáóò-Àëòàé 6 Ñàãñàé-Áóÿíò 7 Òóðãàí-Ñàãñàé 8 Ãàíöìîä-Äýë¿¿í 9 Áóÿíò-Äýë¿¿í 10 Áóÿíò-Õîâä

Ãîëûí àäãààñ õàðóóë õ¿ðòýëõ çàé, êì 342 (187) 47

Óñ õóðàõ òàëáàé, êì2

Íýýñýí îí ñàð

22057 40933 57489

1959,VIII,22 1969,XI,04 1961,VII,01

6.0

3570

1980,I,01

38.0 52.0 10.0 (25) 141 38

416 4290 3390 598 459 7174

1984,I,21 1972,I,01 1984,VI,01 1984,IV,01 1962,VI,24 1960,VI,28

ªíäºð, ì 1696,331 1175,000

Õîâä ãîëûí óñíû ãîðèìûí îíöëîã, îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö, ¿åð, óðñàöûí æèëèéí äîòîðõ õóâààðèëàëò Õîâä ãîë ãîðèìèéí õóâüä õaâað-çóíû øað óñíû ¿eðòýé ãîë áîëíî. Ìoíãoë Aëòaé íóðóóíû ãoëóóäaä øàð óñíû ¿åð åðºíõèé人 4 ä¿ãýýð ñaðûí äóíä ¿åýñ 5 ñàðûí äóíä ¿åä àæèãëàãäàæ ¿eðèéí xaìãèéí èx xýìæýý aðaé xoæóó 6 äóãaað ñaðûí ñ¿¿ë÷ýýð aæèãëaãäaía.

Òîäîðõîé íýã ýñâýë ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé õýä õýäýí àñóóäàë, çîðèëãûã Çóðàã 1. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ñ¿ëæýý

34

35

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Çóðàã 3. Õîâä ãîëûí äàãóóõ óðñàöûí æèëèéí ãèäðîãðàô

Çóíû xóð áoðooíû ¿eð 9 ä¿ãýýð ñaðûí äóíä ¿eýð äóóñíà. ªâëèéí ãa÷èã ¿e ãoë ìºðºíä òoãòâoðòoé ìºñºí á¿ðx¿¿ë òoãòñoí ¿eýñ ýxëýí 4-5 ñað õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýx áºãººä æèëä xaìãèéí áaãa óðñaöòaé áàéíà. Õîâä ãîëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö ªëãèé ñóìûí oð÷èìä 58.0, Áaÿííóóð ñóìûí oð÷èìä 63.2, Ìÿíãaä ñóìûí oð÷èìä 94.2 øîî ì/ñ x¿ðíý. Õ¿ñíýãò 2. Õîâä ãîëûí ñàâ äàõü àæèãëàëò õýìæèëò á¿õèé ãîë-õàðóóëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò

Ä.ä

Ãîë, íóóðûí íýð

1 2 3 4 5 6 7 8

Ñîãîîã-Õºõ õºòºë Õàðáóò-Àëòàé Ñàãñàé-Áóÿíò Òóðãàí-Ñàãñàé Ãàíöìîä-Äýë¿¿í ×èãýðòýé-Äýë¿¿í Áóÿíò-Äýë¿¿í Áóÿíò-Õîâä

Óñ õóðàõ òàëáàé, êì2 3570 416 4290 3390 598

Îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö ì3/ñåê ìì êì3 2.95 26.1 0.098 2.06 156 0.0648 15.2 112 0.4806 1.85 17.0 0.05682 3.41 179 0.1075

459 7174

1.65 5.67

114 24.9

Çóðàã 4. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñàðûí äóíäàæ óðñàö

36

Çóðàã 5. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí îëîí æèëèéí äóíäàæ Ç óðñàöûí õóâààðèëàëò, ë/ñåê êì2 (Ä.Áàòõ¿¿)

Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû ìºñºí ãîë, ìºíõ öàñíû óñààð òýæýýãääýã ãîëóóäûí æèëèéí èõ óðñàö íü àãààðûí òåìïåðàòóð õàìãèéí èõ 7-8 äóãààð ñàðä àæèãëàãäàíà. Ýíý ñàâ ãàçðûí ãîëóóäàä øàð óñíû ¿åð çàðèì òîõèîëäîëä õóð áîðîîíû ¿åðèéã äàâíà. Àæèãëàëòûí íèéò õóãàöààíä øàð óñíû ¿åðèéí îëîí æèëèéí äóíäàæ õýìæýý Õîâä-ªëãèé õàðóóëä õàìãèéí èõ ºíãºðºëò 310 ì3/cåê áîë Áàÿíóóð, Ìÿíãàä õàðóóëä 301, 370 ì3/cåê áîëíî. Õàðèí øàð óñíû ¿åðèéí àæèãëàãäñàí õàìãèéí èõ õýìæýý Õîâä-ªëãèé õàðóóëä 1966 îíä 841 ì3/cåê õ¿ð÷ áàéâ. Øàð óñíû ¿åðèéí àæèãëàãäñàí õàìãèéí èõ õýìæýý Õîâä-Áàÿíóóð õàðóóëä 500 ì3/cåê (1984), Õîâä-Ìÿíãàä õàðóóëä 726 ì3/cåê 1969 îíä õ¿ðñýí áàéâ. Õóð áîðîîíû ¿åðèéí õóâüä îëîí æèëèéí äóíäàæ õýìæýý Õîâä-ªëãèé õàðóóëä õàìãèéí èõ ºíãºðºëò 330 ì3/cåê áîë Áàÿííóóð, Ìÿíãàä õàðóóëä 245, 318 ì3/cåê áîëíî. Àæèãëàãäñàí õóð áîðîîíû ¿åðèéí õàìãèéí èõ õýìæýýíèé õóâüä Õîâä-ªëãèé õàðóóëä ìºí 1966 îíä 480 ì3/cåê, Õîâä-Ìÿíãàä õàðóóëä 649 ì3/cåê 1969 îíä õ¿ðñýí áàéíà.

0.05229 0.1616

Çóðàã 6. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí 1 õóâèéí õàíãàìøèëòàé õóð áîðîîíû ¿åðèéí ºíãºðºëòèéí îðîí çàéí õóâààðèëàëò, ìì (Ä.Áàòõ¿¿) 37

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õ¿ñíýãò 4. Õîâä ãîëûí öóòãàë ãîëóóäûí æèëèéí äîòîðõ óðñàöûí õóâààðèëàëò /%-ð/

No Õàðóóëûí íýð Äóíäöýíõýð1 ̺íõõàéðõàí Ñîãîîã2 Óëààíõóñ 3 Áóÿíò-Äýë¿¿í 4 Áóÿíò-Õîâä 5 ªìíº-Ñàãñàé 6 Õàð áóò-Àëòàé

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

I

II

III

2.86

4.04

17.0

34.3

23.3

11.1

4.40

1.78

0.56

0.20

0.10

0.36

4.74

24.5

16.8

23.1

14.9

10.0

3.93

1.69

0.33

0.01

0.00

0

4.26

17.6

25.7

30.9

13.6

4.70

2.33

0.80

0.01

0.00

0.00

0.10

7.74

13.8

17.1

15.2

12.4

9.80

8.87

5.25

3.26

2.32

1.33

2.86

2.65

8.08

14.1

30.3

25.6

13.2

5.18

0.69

0.00

0.00

0.00

0.20

0.98

23.7

25.7

20.2

12.6

13.3

3.50

0.00

0.00

0.00

0.00

0.02

Õîâä ãîëûí óðòûí äàãóóõ óðñàöûí õóâààðèëàëò, ìºñíèé ¿çýãäëèéí ººð÷ëºëò, óðñàöûí îëîí æèëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëò Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä Õîâä ãîëûí äàãóó 9 öýãèéã ñîíãîí àâ÷ óðòûí äàãóóõ óðñàöûí õóâààðèëàëòûí õýìæèëò, òîîöîî õèéñýí áîëíî. Õýìæèëò õèéñýí öýã¿¿äèéí õîîðîíäûí çàé 20-100 êì áîëíî.

Çóðàã 7. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí 1 õóâèéí õàíãàìøèëòàé øàð óñíû ¿åðèéí ºíãºðºëòèéí îðîí çàéí õóâààðèëàëò, ìì (Ä.Áàòõ¿¿)

Äóëààíû óëèðëûí ãà÷èã ¿å õàâàð-çóíû øàð óñíû ¿åðòýé Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû ãîëóóäàä 35-60 õîíîã ¿ðãýëæèëíý. Õ¿éòíèé óëèðëûí ãà÷èã ¿å òîìîîõîí ãîë ìºðºíä 160-170 õîíîã. æèæèã ãîë ãîðõèíä 190-200 õîíîã ¿ðãýëæèëíý. Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû ãîë ìºðíèé ºâëèéí ãà÷èã ¿åèéí óðñàöûí ìîäóëü äóíäæààð 0.20-0.40 ë/ñ àì êì õ¿ðíý. Õ¿éòíèé óëèðëûí ãà÷èã ¿åèéí óðñàö Õîâä-ªëãèé õàðóóëä 2.2-5.1 ì3/cåê, ãîëûí äàãóó äîîøîî Áàÿííóóð, àäàã-Ìÿíãàä îð÷èìä 5-7.0 áîëîí 10-28.0 ì3/cåê îð÷èì áàéíà. Äóëààíóû óëèðëûí áàãà óðñàöûí õýìæýý Õîâä-ªëãèéä 5-10.0, Õîâä-Áàÿííóóðò 15-35.0, Ìÿíãàäàä 44-65.0 ì3/cåê îðè÷ì áàéíà. Òóõàéí æèëèéí óñëàãààñ õàìààðàí Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí æèëèéí óðñàöûí äèéëýíõ íü áóþó 84.2-91.4 õóâü õàâàð çóíû óëèðàëä íîãäîõ áºãººä õàâðûí ñàðóóäàä (IV-VI ñàð) æèëèéí óðñàöûí 27.8-37.8 õóâü á¿ðýëäýíý. Õàâðûí óðñàö ãîëûí ýõ ð¿¿ àõèó áîë çóíû óëèðàëûí óðñàö ãîëûí äóíä õýñãýýð àõèó áàéíà. Õ¿éòíèé óëèðàëä æèëèéí óðñàöûí 8.6-15.8 õóâü á¿ðýëäýõ áà ãîëûí àäàã ðóó ºâëèéí óëèðëûí óðñàöûí ýçëýõ õóâü íýìýãäýíý. Õîâä ãîë ºâºë人 ¸ðîîëäîî õ¿ðòýë õºëääºã¿é áîëíî.

Çóðàã 8. Õîâä ãîëûí äàãóó õÿíàëòûí ºíãºðºëò õýìæñýí öýã¿¿äèééí áàéðøèë

Çóðàã 9. Õîâä ãîëûí äàãóóõ óðñàöûí õóâààðèëàëò

Õ¿ñíýãò 5. Õîâä ãîëûí äàãóóõ óðñàöûí õóâààðèëàëò Õ¿ñíýãò 3. Õîâä ãîëûí äàãóóõ óðñàöûí õóâààðèëàëò, %, /ñàðààð/

Ãîë - õàðóóë Ýëáýã ÕîâäÅðäèéí ªëãèé Òàòðóó Ýëáýã ÕîâäÅðäèéí Áàÿííóóð Òàòðóó Ýëáýã ÕîâäÅðäèéí Ìÿíãàä Òàòðóó

Ä.ä

IV

V

VI

VII

VII

IX

X

XI

XII

I

II

III

1.84

7.25

28.7

28.4

16.7

8.08

4.16

1.85

1.03

0.78

0.55

0.68

2.56

9.25

23.8

28.2

18.6

8.44

3.84

1.99

1.16

0.85

0.61

0.70

2.92

8.35

25.8

27.8

19.2

7.29

4.90

1.39

1.03

0.60

0.30

0.42

2.28

5.55

20.0

29.0

18.5

9.24

5.82

3.43

2.32

1.63

1.19

1.09

2.23

9.17

22.9

26.0

16.7

9.07

4.80

3.43

2.12

1.49

0.94

1.12

3.94

8.92

22.4

26.2

18.4

8.18

4.52

2.82

1.83

1.18

0.74

0.88

4.00

6.28

19.6

28.0

16.8

9.52

5.16

3.08

2.4

1.65

1.46

2.06

6.05

9.45

19.8

23.9

16.7

9.46

6.78

2.8

1.34

1.09

0.85

1.78

7

5.66

9.92

17.2

25.4

17.6

9.9

5.48

2.82

2.13

1.56

1.06

1.28

8

1 2 3 4 5 6

9 38

10

Öýã Ãîë-õàðóóë, öýã õîîðîíäûí çàé, êì Ãîëûí ýõ 0.0 Õîâä-Öýíãýë 46.2 Õîâä-Óëààíõóñ 62.1 Õîâä-Ñàãñàé 22.0 Õîâä-ªëãèé 25.3 Õîâä-Àëòàí öºãö 49.3 Õîâä-Öàãààí 106.1 àðàë Õîâä-Áàÿííóóð 22.5 Õîâä79.4 Ýðäýíýá¿ðýí Õîâä-Ìÿíãàä 75.3

Õýìæèëò õèéñýí öýãèéí ñîëáèöîë ºðãºðºã

óðòðàã

Öýãèéí ºíäºð, ì

Õýìæñýí ºíãºðºëò, ì3/ñ

48,55781 49.09242 48,59,52.6 48,55,27.1 48,58,41.3 49,04,13.0

88,69831 88.51669 89,24,45.4 89,39,024 89,56,59.1 90,24,42.8

1905.0 1769.0 1747.0 1716.0 1565.0

30.44 33.16 48.18 49.33 49.09

49,09,34.4

90,57,11.2

1373.0

59.26

48,59,12.6

91,06,13.9

1344.0

58.21

48,30,56.3

91,38,59.6

1186.0

59.01

48,13,49.9

91,55,39.8

1174.0

78.44

39

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õîâä ãîëûí äàãóó óðñàöûí òºäèéëºí àëäàãäàëã¿é áàéõ áºãººä ãîëûí óðñàö óðòûí äàãóóäàà ãîëûí àäàã ðóó ºññºí õàíäëàãàòàé áîëíî. Ãîëûí óðòûí äàãóóõ óðñàöûí õóâààðèëàëòûã ýíýõ¿¿ íýã óäààãèéí õýìæèëò, îëîí æèëèéí àæèãëàëò õýìæèëò á¿õèé ªëãèé, Áàÿííóóð, Ìÿíãàä çýðýã óñ ñóäëàëûí õàðóóëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö áîëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí îëîí æèëèéí ÿâöààñ òîä õàðàãäàíà. Õàðèí ýíýõ¿¿ õóâààðèëàëòûí õàðüöàà íü ãîëûí ãîðèì, óñëàãààñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºõ áîëîõ àâ÷ åðºíõèé õàíäëàãûã õàäãàëíà.

Çóðàã 12. Õîâä ãîëûí óðñàöûí îëîí æèëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëò (èíòåãðàëü ìóðóé)

Çóðàã 13. Õîâä ãîëûí óðñàöûí îëîí

æèëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëò (äóíäàæ ºíãºðºëòèéí õóãàöààíû öóâàà)

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû òýíöýë, óðñàöûí òýæýýëèéí ÿëãàëò, ñàâ ãàçðûí óñíû ýðãýëò Çóðàã 10. Õîâä ãîëûí óñ õóðàõ òàëáàé áà óðñàöûí õàìààðàë (ýíýõ¿¿ õàìààðëààð

àæèãëàëò õýìæèëòã¿é öýãò îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûã òîîöîâ) Ãîëóóäûí ìºñºí á¿ðõ¿¿ë, ìºñíèé çóçààí, ¿çýãäýë: Íàìàð äóíäæààð 10 äóãààð ñàðûí 10 îð÷èìä ìºñíèé ¿çýãäýë ýõëýõ áà 10 îð÷èì õîíîãèéí äàðàà çàéð ã¿éæ. óëìààð XI ñàðûí ýõýýð ìºñºí á¿ðõ¿¿ë òîãòîíî. Õîâä ãîëûí äàãóó ìºñíèé ¿çýãäýë áîëîí ìºñºí á¿ðõ¿¿ëòýé õîíîãèéí òîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áîãèíî áîëñîí åðºíõèé õàíäëàãà áàéíà. Òóõàéëáàë ìºñºí á¿ðõ¿¿ëòýé áîëîí ¿çýãäýëòýé õîíîãèéí òîî ñ¿¿ëèéí 30 ãàðóé æèëä 20 øàõàì õîíîãîîð áîãèíî áîëæýý.

̺ñºí á¿ðõ¿¿ëòýé õîíîã

Òóõàéí ãîë ìºðºí óðñàöûí òýæýýëýý àâ÷ áóé óñ õàãàëáàðûí øóãàìààð õÿçãààðëàãäñàí ãàçðûí ãàäàðãà áà ò¿¿íä õàìààðàõ õºðñ-óë õºðñíèé äàâõàðãûã ãîëûí ñàâ ãàçàð ãýíý. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí óñíû òýíöýë íü ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñ áîëíî. Îëîí æèëèéí äóíäàæ óòãààð ñàâ ãàçàðò îðæ áóé õóð òóíàäàñ, ñàâ ãàçðûí ãàðàëò äýýð ãîëûí óðñàöûí ÿëãàâàðààð ñàâ ãàçðûí óñíû òýíöëèéã èëýðõèéëæ áîëíî.

ET=P-Q,¯¿íä: ET- ñàâ ãàçðûí íèéëáýð óóðøèëò, P-ñàâ ãàçàð óíàõ òóíàäàñ, Q-ñàâ ãàçðûí ãàðàëòûí óðñàö, ìì, R- óðñàöûí èòãýëö¿¿ð. Õîâä ãîëûí ñàâä óñ ñóäëàëûí ªëãèé, Áàÿííóóð, Ìÿíãàä õàðóóëààð òîîöñîí óñíû òýíöëèéã äîîð íýãòãýâ. ¯¿íä õóð òóíàäàñíû õýìæýýã ÓÖÓ-ûí ªëãèé, Áàÿííóóð, Ìÿíãàä ºðòººíä õýìæñýí óòãûã àâñàí áºãººä õóð òóíàäàñíû õýìæýý ãîëûí ýõ ð¿¿ àõèó áàéõ ç¿é òîãòëûã àâ÷ ¿çâýë ýíýõ¿¿ òýíöëèéí óòãûã öààøèä íàðèéâ÷ëàõ øààðäëàãà áèé.

̺ñíèé ¿çýãäýëòýé ºäºð

Õ¿ñíýãò 5. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí æèëèéí óñíû òýíöýë Ãîë-õàðóóë Õîâä-ªëãèé Õîâä-Áàÿííóóð Õîâä-Ìÿíãàä

Çóðàã 11. Õîâä ãîëûí ìºñíèé ¿çýãäýë áà ìºñºí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéõ ¿åèéí õóãàöààíû ººð÷ëºëò (Ð.Öàãààíìààìàà)

Óðñàöûí îëîí æèëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëò: Õîâä. Ñàãñàé. Áóÿíò. Áóëãàí çýðýã Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû ãîëóóäàä 1972-1973 îíîîñ 1983-1984 îíä òàòðóó. 1984-1991 îíä ýëáýã óñòàé ¿å çîíõèëæ. 1990-èýä îíû äóíä ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýë áàãà óñòàé æèë¿¿ä ¿ðãýëæèëæ áàéíà.

40

P, ìì 122.7 124.4 125.3

Q, ìì 84.5 49.0 55.0

ET, ìì 38.2 75.4 70.4

R 0.69 0.39 0.44

Õîâä ãîëûí óðñàöûí òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîî, õýìæýý, õóâü íü ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí õàìãààëàëò, àøèãëàëòàä òóéëûí à÷ õîëáîãäîëòîé ìýäýýëýë áàéõ áà òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðòýé õîëáîãäîæ ìºí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí çîõèöóóëàëò ç¿é çîõèñòîé õèéõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ãàçðûí äîîðõ óñíû òýæýýë ãîëûí àäàãò áóóðàõ õàíäëàãàòàé áîë õàéëñàí öàñ ìºñíèé òýæýýë ãîëûí ýõýíä çîíõèëæ áàéíà. Õóð áîðîîíû òýæýýëèéí õóâüä ìºí ãîëûí àäàã ðóó àõèó áîëæ èðñýí áîëíî. Õîâä ãîëûí æèëèéí óðñàöûí 27-37 õóâèéã ãàçàðûí äîîðõ óñ, õóð áîðîîíû òýæýýë 12-16 õóâèéã ýçëýõ áîë õàéëñàí öàñ ìºñíèé óñ äàâàìãàéëæ 49-59 õóâèéã ýçýëíý.

41

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Çóðàã 14. Õîâä ãîëûí óðñàöûí òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí ÿëãàëò (Æ.Ñîíèíáàÿð) 6 äóãààð õ¿ñíýãò. Õîâä ãîëûí óðñàöûí òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí ÿëãàëò Òýæýýëèéí õóâü Õóâü Õîâä-ªëãèé 3 êì Õóâü Õîâä-Áàÿííóóð êì3 Õóâü Õîâä-ìÿíãàä êì3 Õóâü Äóíäàæ êì3 Ãîë-õàðóóë

Ãàçàð äîîðõ óñíû òýæýýë 27.00 0.49 26.44 0.66 37.75 1.05 30.39 2.19

Õàéëñàí öàñ, ìºñíèé óñíû òýæýýë 59.71 1.12 56.96 1.40 49.55 1.37 55.40 3.90

Õóð áîðîîíû óñíû ¿åð 13.30 0.27 16.61 0.40 12.71 0.35 14.20 1.02

Çóðàã 16. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìºñòºëò, ìºñºí ãîëûí áàéðøèë (Æ.Ñîíèíáàÿð)

Íèéò 100.00 1.88 100.00 2.46 100.00 2.77 100.00 7.11

Ãàäàðãûí óñûã áàéãàëü äàõü ýðãýëòèéí ç¿é òîãòëûí äàãóó óñíû òýíöëèéí õýëáýðýýð öîãö ñóäëàõ íü øèíæëýõ óõààíû áîëîí ïðàêòèêèéí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë òóíàäàñ- óðñàö -óóðøèëò ãýñýí åðºíõèé ÷èãëýëýýð ñóäëàíà ãýñýí ¿ã þì. Óñíû ýðãýëò íü õóóðàé ãàçàð áà àãààð ìàíäàë äàõü ÷èéãèéí ýðãýëò áà ò¿¿íèé õóâààðèëàëòûí ¿éë ÿâö þì.

Õóð òóíàäàñ, óóðøèëò: Õîâä ãîëûí ñàâä õóð òóíàäàñíû õýìæýý ºíäºð óóëàíäàà õàðüöàíãóé èõ 200-300 ìì îð÷èì (Ò¿ðãýí óóë, Ñèéëõýìèéí íóðóó, Àëòàé Òàâàí áîãä, Öàìáàãàðàâ, Õºõ Ñýðõèéí íóðóó, ̺íõàéðõàí óóë), õàðèí íàì äîîð ãàçàðòàà 50-150 ìì îð÷èì áàéíà (Ï.Ãîìáîë¿¿äýâ, 2009). Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñàí ãàäàðãûí óóðøëûí õýìæýý óóëàíä 300-500 ìì áîë áîë ñàâ ãàçðûí àäàã ðóó 900 ìì õ¿ðíý. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð áóþó Àëòàé íóðóóíû õîéä õýñýã Íîãîîííóóð îð÷ìûí óóëñ õîîðîíäûí õºíäèéí õýìõäýñ ÷óëóóòàé óë õºðñíèé ãýñýëòèéí ã¿í 3.4-3.9 ì, øàâàð, øàâðàíöàð õºðñºíä 2.9-3.0 ì õ¿ðíý (Ä.Òºìºðáààòàð, 2005). Õîâä ãîëûí ýõ îð÷èì Óëààíõóñ, Öýíãýë ñóìûí íóèòàãò óë õºðñíèé ãýñýëòèéí ã¿í øàâðàíöàð õºðñºíä 1.5-2.5 ì, ýëñ, ýëñýíöýðò 2.5-3.5 ì òóñ òóñ áàéíà (Í.Øàðõ¿¿). ¯¿íýýñ ¿çýõýä Ìîíãîë Àëòàéí óóëàðõàã íóòãèéí óë õºðñíèé óëèðëûí ãýñýëòèéí ã¿í 1.5-4.5 ì õîîðîíä õýëáýëçýíý. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìºíõ öàñò óóëñûí õîéò õèë íü ̺íõ öàñò öàãààí óóë, áàðóóí õîéò õèë íü ×àíäìàíü óóë, ç¿¿í õîéò òàëûí õèë íü Õàðõèðàà óóë óðä òàëûí õèë íü íóðóóäààð õ¿ðýýëýãäñýí 224 ìºñòºë áàéíà. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü ìºíõ öàñò óóëñûí ºíäºð íü 2540-4374 ìò îðøèõ áºãººä íèéò ìºñòºëèéí òàëáàé íü 492.36 êì2 áºãººä ýíý íü Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéò òàëáàéí 1 õóâü îð÷èì áîëíî. ̺ñòºëèéí äóíäàæ çóçààí 40 ì îð÷èì áºãººä 20-188 ì õîîðîíä õýëáýëçýíý. ̺ñòºëèéí ýçýëõ¿¿í 53.94 êì3 áºãººä ¿¿íä óñíû íººö íü îéðîëöîîãîîð 48.5 êì3 áîëíî (Ã.Äàâàà, Æ.Ñîíèíáàÿð).

Çóðàã 15. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû ýðãýëòèéí ñõåì Ç

42

Ãàçðûí äîîðõè óñ: Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óóëçâàð îð÷ìûí áóþó Õàð óñ íóóð ëóó öóòãàæ áóé ñàäàðãûí àëëþâèéí äåëüòèéí òàðõñàí õýñýãò ãàçðûí äîîðõè óñíû óðñàöûí æèëèéí äóíäàæ 110-300 ìì áàéõ áà ñàâ ãàçðûí ýõ À÷èò íóóð ëóó öóòãàæ áóé Áºõìºðºí, Àëòàí ãàäàñíû õýâ, Õàâ÷óó çýðýã ãîëûí ñàäàðãûí àëëþâèéí äåëüòèéí òàðõñàí õýñýãò ãàçðûí äîîðõè óñíû óðñàöûí æèëèéí äóíäàæ 240 ìì, Ñîãîîã, Öàãààí ãîëûí áýë÷èðò áàéðëàæ áóé Óëààí õóñ ñóìûí òºâèéã òîéðñîí õºíäèé îð÷èìä ãàçðûí äîîðõè óñíû óðñàöûí æèëèéí äóíäàæ 210 ìì òóñ òóñ õ¿ð÷ æèëèéí äóíäàæ õóð òóíàäñûí õýìæýýíýýñ èë¿¿ ãàðäàã áàéíà (Í.Æàäàìáàà, 2009).

43

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ãàäàðãûí óðñàö: Õîâä ãîëûí ñàâä îëîí æèëèéí äóíäæààð 3.15360 êì3 (ãîëûí àäãèéí ÕîâäÌÿíãàä õàðóóëààð) óñ á¿ðýëäýí áèé áîëíî.

Ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã ¿íýëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé, îëîí æèëèéí òàñðàëòã¿é àæèãëàëò õýìæèëò á¿õèé Õîâä-ªëãèé, Õîâä-Áàÿííóóð, Õîâä-Ìÿíãàä, Áóÿíò-Õîâä çýðýã òóëãóóð õàðóóëóóäûã îð÷èí ¿åèéí àæèãëàëò õýìæèëòèéí òºõººðºìæ, áàãàæààð ñàéæðóóëàí òºõººðºìæëºõ (ä¿¿æèí ã¿¿ð, îð÷èí ¿åèéí õóðä õýìæèõ áàãàæ, çàâü, ò¿âøíèé áàéíãûí ðåéê ãýõ ìýò).

Ýêîëîãèéí óðñàöûí ¿íäýñ íü ýêîñèñòåìèéí òîãòâîðòîé ¿åèéí óðñàö áîëíî. Ýêîëîãèéí óðñàö íü îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí íîðìûí 5-20 õóâü áàéõ áà Õîâä ãîëûí ñàâä ýíý õýìæýý 4-6 õóâü áîëíî (Á.Ìÿãìàðæàâ, Ã.Äàâàà, Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ, 1999).

Áóÿíò-Äýë¿¿í, Ñîãîîã-Õºõ õºòºë áîëîí ãîëûí ýõýíä øèíýýð áàéãóóëàõ çàðèì õàðóóëóóäûã óñíû ò¿âøèí õýìæèõ àâòîìàò áàãà òºõººðºìæ ñóóðèëóóëæ, ìýäýýã øóóðõàé äàìæóóëàõ õýðýãñëýýð õàíãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ÓÖÑ-ûí àøèãëàëò, õÿíàëòòàé õîëáîãäîí ×îíî-õàðàéõûí ãîë äýýð (ã¿¿ðíèé ÷èãëýë) óñ ñóäëàëûí õàðóóë áàéãóóëæ, ºìíºõ àæèãëàëò õýìæèëòèéí öóâààòàé õîëáîí óðòàñãàõ.

Õ¿ñíýãò 7. Õîâä ãîëûí äàãóóõ ýêîëîãèéí óðñàöûí õýìæýý Ä.ä 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Òîîöîîíû ÷èãëýë Ãîëûí ýõ Õîâä-Öýíãýë Õîâä-Óëààíõóñ Õîâä-Ñàãñàé Õîâä-ªëãèé Õîâä-Àëòàí öºãö Õîâä-Öàãààí àðàë Õîâä-Áàÿííóóð Õîâä-Ýðäýíýá¿ðýí Õîâä-Ìÿíãàä

Îëîí æèëèéí äóíäàæ, êì3

Ýêîëîãèéí óðñàö, êì3

0.83570 1.16999 1.54842 1.83540 1.89847 2.29582 2.08453 2.64902 3.15360

0.045964 0.064349 0.085163 0.100947 0.104416 0.12627 0.114649 0.145696 0.173448

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý áîëîí óñ ñóäëàëûí øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûã ºðãºòãºõ òóõàé Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýíèé íÿãòøèë íü ºíººäðèéí áàéäëààð 5400 êì2 óñ ñóäëàëûí íýã õàðóóë îíîãäîæ áàéãàà áºãººä Äýëõèéí öàã óóðûí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýíèé íÿãòøëûí ñòàíäàðòààð Õîâä ãîëûí ñàâä äóíäæààð 25-28 óñ ñóäëàëûí õàðóóë àæèëëàæ áàéæ ñ¿ëæýýíèé íÿãòøëûã õàíãàæ óëìààð ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ãîðèì, íººöèéí àæèãëàëò õýìæèëòèéí áîëîí ¿íýëãýýíèé íàðèéâ÷ëàëûã õàíãàõ áîëîöîîòîé áîëíî Èéìä Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã îðîí çàé áà öàã õóãàöààíû õóâüä íÿòðóóëæ, àæèãëàëò õýìæèëòèéí áàãàæ òºõººðºìæèéã ñàéæðóóëàí, ÷àíàðòàé, òàñðàëòã¿é àæèãëàëò õýìæèëò õèéõ íºõöºëèéã õàíãàõ øààðäëàãà áàéíà. Þóíû ºìíº Õîâä ãîëûí äàãóóä Ýðäýíýá¿ðýí ÷èãëýëýýð, Õîòîí-Öýíãýë, Õîðãîí-Öýíãýë, ĺðãºí-×àíäìàíü, Òàòõàí-Òýýë, Õîìûí õîîëîé, Õàð-Õîâä-Öýíãýë, À÷èò-íóóð-Öýíãýë, Öàãààí íóóð-Öàãààí íóóð, Õàâöàë-Àëòàí öºãö, Õàðãàíò-Öýíãýë çýðýã óñ ñóäëàëûí õàðóóëûã áàéãóóëæ ãîëûí ñàâ ãàçðûí óðñàöûí õóâààðèëàëò, àëäàãäëûã íàðèéâ÷ëàõ.

44

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàðò öààøèä ãàäàðãûí óñíû øèíæèëãýý ñóäàëãààíû ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãà, ÷èãëýë: Óëñ îðíû ýñâýë ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã ¿íýí çºâ áîäèòòîé òîîöîæ ò¿¿íèéã õýðýãëýý, õàìãààëàëòûí àñóóäàëòàéãàà óÿëäóóëæ íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæ뺺 òºëºâëºõºä á¿õèé ë øààðäëàãà õàíãàñàí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýéé ñóäàëãàà øèíæèëãýý çàéëøã¿é øààðäàãäàíà. Õîâä ãîëûí ñàâä óñíû ãîðèì, íººöèéí øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûã äîîðõ ÷èãëýëýýð õºãæ¿¿ëæ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íã ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæòåíòèéí òºëºâëºëò, õýðýãæèëòýä àøèãëàõ øààðäëàãà áàéíà. ¯¿íä: Çàãâàð÷ëàë. ªíººäðèéí áàéäëààð ãàäàðãûí óñíû øèíæèëãýý ñóäàëãààíä ºíººãèéí äýëõèé íèéòèéí õºãæëèéí õàíäëàãûã äàãàæ çàãâàð÷ëàëûí àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàõ áîëëîî. Çàãâàð÷ëàëûí à÷ õîëáîãäîë íü þóíû ºìíº ïðîãíîç áóþó óñíû ãîðèì, íººö, ò¿¿íèé õóâüñàë ººð÷ëºëòèéí õýòèéí òºëºâ, áàéäëûã ¿íýëæ, ò¿¿íèéã íèéãýì-ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû àñóóäàëòàé óÿëäóóëàõ ÿâäàë þì. Óñíû òýíöýë. Óñíû òýíöëèéí öîãö ñóäàëãàà Ñàâ ãàçðûí ò¿âøèíä óñíû ìåíåæìåíòèéã çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõýä óñíû òýíöëèéí õýìæèëò ñóäàëãààã çàéëøã¿é øààðäàíà. Óñíû òýíöëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð ñàâ ãàçàðò ãàðñàí óñòàé õîëáîîòîé àëèâàà ººð÷ëºëò íü èëýð÷ ãàðíà ̺ñòºë, ìºñºí ãîëûí ñóäàëãàà. ̺ñòºë ìºñºí ãîëûí ñóäàëãàà íü þóíû ºìíº ýðãýëò áóöàëòã¿é, á¿õ íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýåðýã, ñºðºã ¿ð äàãàâðûã õàìãèéí òîä, îéëãîìæòîé èëýðõèéëýã÷ áîëîõûí õóâüä ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãààã ìàíàé îðîíä ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, áàéíãûí áîëãîõ øààððäëàãà áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë îðíû ìºñòºëèéí ººð÷ëºëò íü ò¿¿íýýñ ýõ àâñàí ãîë, íóóðûí ãîðèì íººöºä íºëººëºõ áàéäàë íü äýýðõ ãîë, íóóðûí ñàâ äàõü àéìàã, ñóì àðä èðãýäèéí èðýýä¿éí àìüäðàë àõóé, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àñóóäàëä àìèí ÷óõàë áîëíî. ̺ñòºë ñóäëàëûí ºðòººã áýõæ¿¿ëýõ, öýâäãèéí ìîíèòîðèíãèéí ñ¿ëæýýã ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãà áèé. Ãàäàðãûí áà ãàçðûí äîîðõ óñíû óÿëäàà õîëáîî. Áàéãàëü äýýð ãàäàðãûí áà ãàçðûí äîîðõ óñ íü õàðèëöàí áèå áèåý òýòãýæ òýýæýýäýã, óëìààð õàðèëöàí áèå áèåý äàì òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéãàëèééí ýëåìåíò¿¿ä áàéäàã. Õàðàìñàëòàé íü ãàçðûí äîîðõ óñíû ãîðèì, íººöèéí áàéíãûí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýíèé ó÷èð äóòàãäàëòàé õîëáîãäîæ ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà ìîíãîë îðíû óñíû íººöèéã ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé òîîöõîä èõýýõýí äóòàãäàæ áàéíà. Ãàäàðãûí áà ãàçðûí äîîðõ óñíû óÿëäàà õîëáîîã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîñíîîð ìàíàé îðíû ¿éëäâýð, óíä àõóéí óñàí õàíãàìæèéí äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ áóé ãàçðûí äîîðõ óñíû ãîðèì, íººö, ò¿¿íèé õóâüñàë ººð÷ëºëòèéã òîîöîõ áîëîëöîî á¿ðäýõ þì.

45

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Èçîòîïûí ãèäðîëîãèéí ñóäàëãàà. Èçîòîïûí ãèäðîëîãèéí ñóäàëãàà íü õàìãèéí îð÷èí ñóäàëãààíû ÷èãëýë áºãººä ºíººäðèéí óëàìæëàëò ñóäàëãààíû øèíæèëãýýíèé òåõíèê, òåõíîëîãèéí õ¿ðýýíä øèéäýõ áîëîìæã¿é àñóóäëûã øèéäýõ áîëîìæòîéãîîð à÷ õîëáîãäîë íü èëýðíý. Èçîòîïûí òåõíèêèéí àðãààð óñíû ýõ ¿¿ñâðèéã (õóð òóíàäàñ, ãîë ìºðºí, ãàçàð äîîðõ óñ) òîãòîîõ, óñíû ÷àíàð, áîõèðäëûí ýõ ¿¿ñâýð, òàðõàöûã òîîöîõ, óñíû ýðãýëòèéí õóãàöààã òîîöîõ, ìºñòºëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëò çýðýã àñóóäëûã øèéäýõ áîëîìæòîé. Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñëýë, óñ àøèãëàëò, õàìãààëàëòûí àñóóäëóóä Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçàð íü øèì ìàíäëûí îíöãîé íýãæ áºãººä ýíýõ¿¿ îðîí çàéíä áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãààã ç¿é çîõèñòîé òºëºâëºæ, óäèðäàõ íü õàìãèéí òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çäýã. ªºðººð õýëáýë óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã îðîí çàéí õóâüä ãîë ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëíî. Óñíû íººöèéí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò, õàìãààëàëò áóþó íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã ãîëûí ñàâ ãàçàð õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõýä óñ ñóäëàë, ãåîìîðôîëîã, ãåîëîã, ýêîëîãè-øèì ìàíäàë, ãåîñèñòåì, ò¿¿õ-óãñààòíû ç¿é, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, óñíû àæ àõóé áà ãåîïîëèòèêèéí çýðýã õýä õýäýí ¿íäýñëýë áàéíà. ¯¿íä: Óñ ñóäëàë òàëààñàà àâ÷ ¿çâýë þóíû ºìíº ãîëûí ñàâ ãàçðûí òîäîðõîéëîëòîîñ ýõýëíý. Òóõàéí ãîë ìºðºí óðñàöûí òýæýýëýý àâ÷ áóé óñ õàãàëáàðûí øóãàìààð õÿçãààðëàãäñàí ãàçðûí ãàäàðãà áà ò¿¿íä õàìààðàõ õºðñ-óë õºðñíèé äàâõàðãûã ãîëûí ñàâ ãàçàð (ãîëûí ýõýýñ ò¿¿íèé àäàã õ¿ðòýëõ á¿õ íóòàã äýâñãýð) ãýíý. Ãîëûí ñàâ ãàçàð íü õàìãèéí òîä ÿëãàðñàí, ìàø òîãòâîðòîé õèë áóþó óñ õàãàëáàðûí øóãàìààð õÿãààðëàãäñàí áàéäàã. Ãîëûí ñàâ ãàçàðò ÿâóóëñàí áîëîí ÿâóóëæ áóé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû óë ìºð ãîë ìºðíèé óñíû ãîðèì, íººö, ôèçèê, õèìè, áèîëîãèéí øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëòººð èëýðíý. Èéìä Õîâä ãîëûí ñàâä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã Õàð óñ, Õàð íóóðûã îðóóëñàí ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ íü áàéãàëü îð÷èí, óñ àøèãëàëò, õàìãààëàëò èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé, öîãö áîëîõ þì. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí (ãåîìîðôîëîã) õàìãèéí ãîë ºð÷ëºëò íü ìºñòºëèéí õýìæýý òàëáàé áàãàñàõ, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí íýìýãäýõ, ìàëûí áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàë, óóë óóðõàéí îëçáîðëîëòîä íýðâýãäñýí òàëáàé íýìýãäýõ, ìºí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîîòîéãîîð óñàí îð÷íû òàëáàé áàãà çýðýã íýìýãäýõ çýðýã ººð÷ëºëò¿¿äèéí àæèãëàíãäàí óëìààð ýäãýý𠺺ð÷ëºëòòýé óÿëäñàí ¿ð äàãàâàðóóä áèé áîëíî. Õîâä ãîëûí ñàâä ìºñòºëèéí ººð÷ëºëò, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë, óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí äàëàí áà óñàí ñàíòàé õîëáîîòîéãîîð ñàâ ãàçðûí ãåîëîãèéí òîãòîöûí àñóóäëààð òîäîðõîé õýìæýýãýýð õºíäºãäºõ òàëòàé. Ãîëûí ñàâ ãàçàðò ÿâóóëñàí áîëîí ÿâóóëæ áóé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû óë ìºð ãîë ìºðíèé óñíû ãîðèì, íººö, ôèçèê, õèìè, áèîëîãèéí øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëòººð èëýðíý (ýêîëîãè-øèì ìàíäàëûí ¿íäýñëýë). Ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýëèéã ìºí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí íýãæ, óñíû ýêîëîãèéí ñèñòåì çýðýã îéëãîëò, òîäîðõîéëîëòóóäòàé óÿëäóóëàõ õýðýãòýé. Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä áîðäîî àøèãëàõ, øèíýýð óñàí ñàíãóóä ¿¿ñýõ, ìºñòºëèéí õàéëàëòààñ ãîëûí óñíû îð÷èí (óñíû òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò), óóð àìüñãàëûí

46

ÝÌÕÝÒÃÝË

ººð÷ëºëòòººñ õàìààðàëòàé ãîëóóäûí áîëîí íóóðûí óñíû ãîðèì ººð÷ëºëò, óóë óóðõàéí áîëîí õîò ñóóðèàí ãàçðûí áîõèðäîëòûí çýðýã íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ýêîëîãè-øèì ìàíäàëûí ¿íäýñëýëòýé õîëáîîòîé ººð÷ëºëò¿¿ä Õîâä ãîëûí ñàâä àæèãëàãäàæ, òýäãýýðèéí ¿ð äàãàâàðûí àñóóäëûã íýãäñýí ìåíåæìåíòýä çàéëøã¿é õºíäºãäºõ áîëíî. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Ìîíãîë õàìãèéí îëîí ¿íäýñòýí ÿñòàí ñóóðüøäàã íóòãèéí õóâüä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòýä ò¿¿õ-óãñààòíû ç¿éí ¿íäýñëýë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ßíç á¿ðèéí ¿íäýñòýí óãñààòíû áàéãàëü îð÷èí, ÿëàíãóÿà ãàçàð, óñòàé õàðüöäàã óëàìæëàë, àõóé àìüäðàë èõýýõýí îíöëîãòîé áàéäàã. Óñíû ýð÷èì õ¿÷ õèéãýýä áóñàä ÷èãëýëýýð óñàí ñàí áàéãóóëæ óëìààð ò¿¿õ, äóðñãàë, óãñààòíûû ç¿é, àõóé ñî¸ë, óëàìæëàëòàé ãàçàð íóòàã óñàí àâòàãäàõ àñóóäàë õºíäºãäºæ ò¿¿íèéã íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí õ¿ðýýíä ç¿é çîõèñòîé øèéäâýðëýõ àñóóäàë òàâèãäàíà. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéããýì-ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë óñíû íººöèéí ¿éëäâýðëýëä àøèãëàæ, õýðýãëýõ (ò¿¿õèé ýä, ýð÷èì õ¿÷, òåõíîëîãèéí îð÷èí, òýýâýð), àìüäðàë (àìüäðàõ îð÷èí, ôèçèê îð÷èí), áàéãàëèéí ãàìøèã (¿åð, ýëýãäýë ýâäðýë, õºðñ ãóëñàõ ), îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýã÷ (ãàäàðãûí á¿ðõýâ÷èéí ººð÷ëºëò-ëàíäøàôò, íèéãýì-ò¿¿õèéí, äýä á¿òýö, ä¿¿ðýã÷ëýë) çýðãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Õîâä ãîëûí ñàâä óñíû íººöèéã õ¿í ìàëûí óíäíû õàíãàìæ, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí, óñíû ýð÷èì õ¿÷, õîò ñóóðèí ãàçðûí æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí óñàí õàíãàìæ ãýñýí ¿íäñýí ÷èãëýëýýð ¿éëäâýðëýëä àøèãëàæ, ñàâ ãàçðûí òîìîîõîí íóóð, ìºñºí óóëûí àâèðàëò, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðûã òîéðñîí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæèæ áàéíà. Áàéãàëèéí ãàìøèã òàëààñ øàð óñíû áîëîí õóð áîðîîíû ¿åð, ìºñòºëèéí õàéëàëò ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé õºðñíèé ãóëñàëò, ýâäðýë ¿¿ñýõ, ìºí ò¿ð çóóðûí óñíû õóðèìòëàë, æèæèã íóóð ¿¿ñýí õàëèõ áîëçîøã¿é ãàìøãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õàìãààëàõ àðãà çàì, òåõíèê õýðýãñë¿¿ä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòýä çàéëøã¿é òóñãàëàà îëñîí áàéíà. Óñíû àæ àõóéí íýãäñýí öîãöîëáîðûí õóâüä Õîâä ãîëûí ñàâä þóíû ºìíº óñàëãààíû ñèñòåì, áàðèëãà áàéãóóëàìæ áîëîí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìèéí öîãöîëáîðûí àñóóäàë ÿðèãäàíà. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýã îíöëîã áîë ÎÕÓ-òàé õèë äàìæñàí æèæèã ãîëóóäûí óñíû íººö, ÷àíàð, àøèãëàëò õàìãààëàëòûí çîõèöóóëàëòûã íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí õ¿ðýýíä õèéõ ÿâäàë þì. ªíººäºð óñòàé õîëáîîòîé õýä õýäýí àìèí ÷óõàë àñóóäëûã äýëõèé íèéòýýðýý òîäîðõîéëæ áàéãàà áºãººä ýíý àñóóäàë ìºí Õîâä ãîëûí ñàâä øèéäëýý õ¿ëýýæ áàéíà. Õ¿í á¿ð öýâýð, øààðäëàãà õàíãàñàí óñààð õàíãàãäàõ íü õ¿íèé ýðõèéí õàìãèéí íààä çàõûí õýðýãöýý áàéíà. ªºðººð õýëáýë Õîâä ãîëûí ñàâä õàìààðàõ àëü íýã çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéí óäèðäëàãà, õîëáîãäîõ ìýðãýæèëòýí, òºðèéí òýðã¿¿íýýñ ýõëýýä õºäººãèéí áàãèéí äàðãà àðä, èðãýä, ìàë÷äûã óíäíû áîë õýðýãëýýíèé óñààð õàíãàæ ÷àäàõã¿é áîë õ¿íèé ýðõèéã çºð÷ñºí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë óñíû õ¿ðýëöýý, ÷àíàðààñ èõýýõýí õàìààð÷ õ¿í àì èõòýé Õîâä ãîëûí ñàâä ýíý àñóóäàë õ¿í àìûí ºñºëòòýé óÿëäàí øèéäëýý îëîõ ¸ñòîé. Àæ ¿éëäâýð, ÕÀÀ, íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà óñíû ýêîñèñòåìèéã áîõèðäóóëàí, õîìñäóóëàõ òóë ýêîñèñòåìèéã õàìãààëàõ, ýðñäýë, ãàìøãèéí ìåíåæìåíò, óñûã ºðòºãæ¿¿ëýõ, ¿íýëýõ, óõààëàã, çºâ ìýðãýí óäèðäàõ áóþó íýãäñýí ìåíåæìåíò çýðýã àñóóäëûã íýãäìëýýð øèéäýõ øààðäëàãà áèé Óñòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ÿâöàä øèéäâýð ãàðãàã÷èä, õýðýãëýã÷èä ãýõ 47

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ìýò á¿õ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã îðîëöóóëàõ, õóóëü ýðõèéí ¿íäýñëýë íü óÿí õàòàí, íýýëòòýé áàéõ, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí íÿãò óÿëäàà, çîõèöóóëàëò øààðäëàãàòàé áîëíî. Óñíû ãà÷èãäëûã äàâàõ õî¸ð òºðëèéí àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Þóíû ºìíº àøèãëàõ áîëîìæòîé óñíû íººöèéã îëîí æèëèéí áîëîí óëèðëûí óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ, èõ ã¿íèé áîëîí ìºñòºë çýðýã óäààí óäààí ýðãýëòòýé, óðò õóãàöààíä ñýëáýãääýã, òîãòâîðòîé óñíû íººöèéã àøèãëàõ, õóð òóíàäàñàíä çîðèóäààð ¿éë÷ëýõ áîëîí óðñàöûí ãàçàð ç¿éí øèëæ¿¿ëýã õèéõ çàìààð íýìýãä¿¿ëæ áîëíî ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ìîíãîëä ãîë ìºðíèé óðñàö íü óëèðëûí õóâüä ìàø òýãø áóñ õóâààðèëàëòòàé, ºâºë, õàâðûí ãà÷èã ¿åä õ¿í, ìàë óñààð ãà÷èãääàã. Õîâä ãîëûí ñàâä ÿíç á¿ðèéí çîðèóëàëòûí ñàí áàðèõ çàìààð óñíû õóðèìòëàë áèé áîëãîæ, óëèðëûí óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ áîëîìæ áèé áºãººä óðüä÷èëàí ñóäàëãàà õèéæ, àëäàãäëûã íàðèéâ÷ëàí òîîöîæ óëìààð áîëçîøã¿é ¿ð äàãàâàðûã ñàéòàð äýíñëýõ õýðýãòýé. ¯¿ëýíä çîðèóäààð íºëººëæ õóð òóíàäàñûã íýìýãä¿¿ëýõèéã áàñ íýã àðãà çàì ãýæ ¿çýõ áºãººä ìàíàé îðíû õóâüä íèëýýä òóðøëàãà áèé. Ýíý çàìààð áýë÷ýýðèéí áîëîí ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñæóóëàëòûã áàãà çýðýã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Óñíû ãà÷èãäëûã äàâàõ õî¸ð äàõü àðãà çàì áîë óñûã àðâèëàí õýìíýõ ÿâäàë þì. ªñºí íýìýãäñýýð áóé óñíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, øèíý äýâøèëòýä òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, ¿éëäâýð, ÕÀÀ-ä öýâýð óñ õýðýãëýõèéã àëü áîëîõ çàéëñõèéí ¿éëäâýð, àõóéä õýðýãëýñýí óñûã äàâòàí õýðýãëýõ ãýõ ìýò çàìààð óñûã õýìíýõ ÿâäëûã á¿õ íèéòýýð, á¿õ ò¿âøèíä õºõ¿¿ëýí äýìæèõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÓÑÍÛ ÃÎÐÈÌ. ͪªÖ. Ò¯¯ÍÈÉ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÍÝÃÄÑÝÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË Õîâä ÓÖÓÎØÀëáà Ä.Áààñàíäîðæ ÓÖÓÕ¿ðýýëýí Ä.Áàòõ¿¿, Æ.Ñîíèíáàÿð Àãóóëãà • • • • •

Óóð àìüñãàëûí íºõöºë •

•

•

•

×îíîõàðàéõûí ãîë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà, áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ áîëæ ×îíîõàðàéõûí ãîëûí ò¿âøèí, óðñàö ýðñ áàãàñàâ.

48

Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óóð àìüñãàëûí ¿íäñýí íºõöºë áàéäàë íü õîíîã, ñàð, æèëèéí àãààðûí òåìïåðàòóðûí àãóóðèã èõ, àãààðûí ÷èéãøèë áàãà, õóð òóíàäàñíû õóâèàðëàëò æèãä áóñ, çóíäàà èõ õàëæ, ºâºë人 èõ õ¿éòðýõ çýðýã ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëààð òîäîðõîéëîãäîíî. Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óóð àìüñãàë, öàã óóðûí ýëåìåíòèéã Õîâä, Äýë¿¿í ñóìàíä õýìæèæ ñóäëàíà. Ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðä¿¿ëýã÷ ¿íäñýí õ¿÷èí áîëîõ òóíàäàñíû æèëèéí íèéëáýð 130 ìì îðîõ áà ¿¿íýýñ 112 ìì áóþó 90 îð÷èì õóâü äóëààíû óëèðàëä îðíî, Àãààðûí õàðüöàíãóé ÷èéã æèëä äóíäæààð 55 õóâü áàéíà. Àãààðûí òåìïåðàòóðûí îëîí æèëèéí äóíäàæ -2,2 0Ñ, Õàìãèéí õ¿éòýí 1 ä¿ãýýð ñàðûí ¿íýìëýõ¿é áàãà òåìïåðàòóð -43,3 0Ñ áàéíà. Õàìãèéí äóëààí 6, 7 äóãààð ñàðä +35,6 0Ñ õ¿ðíý. Áóÿíò ãîëûí ñàâä öàñàí á¿ðõ¿¿ëòýé ºäðèéí òîî äóíäæààð 111 õ¿ðíý, Öàñàí á¿ðõ¿¿ëèéí çóçààí 3-10 ñì áîëíî.

Ãîë ìºðíèé óñíû ãîðèì, íººöèéí ñóäëàãäñàí áàéäàë •

Èéìä Õîâä ãîëûí ñàâä óñûã àðâèëàí õýìíýõ àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãî áîëãîæ, á¿õ íèéòýýð êîìïàí÷ëàí ñóðòàë÷èëæ, ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õäýýñ ýõëýýä ¿éëäâýð, ï¿¿ñèéí ýçýä, ãàçàð òàðèàëàí÷èä, ìàë÷èä, òºðèéí óäèðäëàãûí á¿õ ò¿âøèíä óñ àðâèëàí õýìíýõ àñóóäëûã áîäîæ ñàíàæ, øèéäâýðëýæ, õýðýãæ¿¿ëýõ. Áàéãàëèéí óñíû íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ òóõàé áóñ õàðèí áàéãàà íººöºº ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõ, àðâèëàí õýìíýõ àñóóäëûã íýí òýðã¿¿íä òàâüæ ÿðèõ ¸ñòîé áàéõ. Õàðàìñàëòàéí ºíººäºð ìàíàé óëñàä óñûã õàéð ãàìã¿é àøèãëàæ, çàðæ ¿ðýõ íü åðäèéí, õýâøèæ äàññàí, õàìãèéí ñºðºã ¿çýãäëèéí íýã þì. Èéìä óñûã ºðòºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé ¿íèéí àñóóäëûã ýðãýí õàðæ, óñíû ¿íèéã óñûã õýìíýõ ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã áîëãîõ àøèãëàõ çîõèöóóëàëòûí çºâ àðãà ìåõàíèçìóóäûã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà áèé. Îëîí ¿íäýñòíèé ªëãèé íóòàã Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã áàéãàëüä õàëã¿é, àðä ò¿ìíèé àìüäðàëä ýýëòýé ç¿é çîõèñòîé àøèãëàí, õàìãààëæ, Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã Õîâä ãîëûí ñàâä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éëñýä öààøèä õàìòðàí àæèëëàõàä òààòàé áàéíà.

Óóð àìüñãàëûí íºõöºë Áóÿíò ãîëûí óñíû íººö ãîðèì ñóäëàãäñàí áàéäàë Áóÿíò ãîëûí óñíû ãîðèìûí îíöëîã, äóíäàæ óðñàö, õóâààðèëàëò Áóÿíò ãîëûí ìºñíèé ¿çýãäëèéí ººð÷ëºëò, óóðøèëò Áóÿíò ãîëûí óñíû õýðýãëýý, àøèãëàëò Õ¿ëýýãäýæ áóé àñóóäëóóä

Áóÿíò ãîëûí ãîðèì, íººöèéã àðä èðãýä ýðò äýýð ¿åýñ ñóäàëæ èðñýí óëìàæëàëòàé õèéãýýä çàðèì ãàäààä áîëîí äîòîîäûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä õàéãóóë ñóäàëãààíû õýëáýðýýð àëäàã îíîã ñóäàëæ áàéæýý. Õàðèí 1974 îíîîñ ýõëýí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé áîëîí áàéíãûí àæèãëàëò õýìæèëòèéã ýõýëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, ºíººäðèéí áàéäëààð Ìîíãîë óëñûí ÓÖÓ-ûí àëáàíû õ¿ðýýíä Áóÿíò ãîë äýýð Äýë¿¿í ñóìûí ÷èãëýëýýð 1974, Õîâä ñóìûí ÷èãëýëýýð 1977 îíîîñ ýõëýí óñ ñóäëàëûí õàðóóë àæèëëàõ áîëæ, ºíººã õ¿ðòýë áàéíãûí àæèãëàëò õýìæèëòèéã õèéæ íèéòäýý 30 îð÷èì æèëèéí ãîðèìèéí ìýäýý ìàòåðèàë öóãëàæ, ò¿¿íèéã àøèãëàí çàðèì ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë õèéæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí öóòãàë ãîë Ãàíö ìîäíû ãîë, ×èãýðòýé ãîë äýýð óñ ñóäëàëûí áàéíãûí õàðóóë àæèëëàæ áàéíà.

• Óñ ñóäëàëûí õàðóóëä õºòºëáºðèéí äàãóó óñíû ò¿âøèí, ºíãºðºëò, óñíû òåìïåðàòóð, ìºñíèé ¿çýãäýë çóçààí çýðýã ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿äèéã õýìæäýã áîëíî.

Ãîë ìºðíèé ñ¿ëæýý, óñíû ãîðèì, íººö •

Áóÿíò ãîë íü Õºõ Ñýðõèé íóðóóíû ñàëáàð óóëñ áîëîõ Òàõèëò óóëíààñ äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 3400 ì îð÷èì ºíäðººñ ýõ àâ÷ íèéò 8366,9 êì2 òàëáàéãààñ óñæèæ ãîëûí íèéò óðò 171,8 êì áîëíî. Ãàíö ìîäíû ãîë, ×èãýðòýé, Ðàøààò çýðýã òîì 49

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

•

•

•

•

æèæèã 20 ãàðóé ãîë öóòãàæ Áóÿíò ãîëûí óñûã ñýëáýíý. Ìoíãoë Aëòaé íóðóóíä ãàäàðãûí óñíû ñ¿ëæýýíèé íÿãòøèë 0,25 êì2/êì õ¿ðíý.

2007 îíû òîîëëîãîîð Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí 60 îð÷èì õóâèéã ýçëýõ Äýë¿¿í ñóìàíä 52 ãîë, 84 íóóð òîîëîãäñíîîñ 17 íóóð øèðãýñýí áîë íèéò 101 áóëàã øàíä áàéõààñ 65 íü óñòàé áàéæýý. Áóÿíò ãîëûí ñàâ íü Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Áóëãàí ñóì (1%), Äýë¿¿í ñóì (59%), Õîâä àéìãèéí Õîâä ñóì (21%), Äóóò ñóì (8%), Áóÿíò ñóìäûí (10%) íóòãèéã õàìàðíà, Ãîë, ìºðíèé óñíû íººö, ÷àíàð, ãîðèì íü ãàçàðç¿é, ãåîëîãè, óóð àìüñãàëûí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàí ìàø ºâºðìºö ç¿é òîãòîëòîé áèëýý. Õîâä, Ñàãñàé, Áóÿíò, çýðýã Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû ãîëóóäàä 1972-1973 îíîîñ 1983-1984 îíä òàòðóó, 1984-1991 îíä ýëáýã óñòàé ¿å çîíõèëæ, 1990-èýä îíû äóíä ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýë áàãà óñòàé æèë¿¿ä ¿ðãýëæèëæ, Áóÿíò ãîëûí ñàâä òîì æèæèã ãîë, íóóð öººðºì õàòàæ, áàãàññààð áàéíà. Áóÿíò ãîë íü ãîðèìèéí õóâüä õaâað-çóíû øað óñíû ¿eðòýé ãîë áîëíî. Ìoíãoë Aëòaé íóðóóíû ãoëóóäaä øàð óñíû ¿åð åðºíõèé人 4 ä¿ãýýð ñaðûí äóíäóóð ýxýëíý. Xaðèí óñ õóðàõ òaëáaé íü íýëýýä ºíäºðò oðøèx ãoëûí xaâðûí øað óñíû ¿eð aðaé xoæóó 4 ä¿ãýýð ñaðûí ñ¿¿ë÷ 5 äóãàað ñaðûí äóíäóóð ýxýëíý. Ìoíãoë Aëòaé íóðóóíû ãoëóóäaä xaâðûí øað óñíû ¿eðèéí xaìãèéí èx xýìæýý aðaé xoæóó 6 äóãaað ñaðûí ñ¿¿ë÷ýýð aæèãëaãäaía. Ìoíãoë Àëòàé íóðóóíû ãoëä çóíû xóð áoðooíû ¿eð 9 ä¿ãýýð ñaðûí äóíä ¿eýð äóóñíà. ªâëèéí ãa÷èã ¿e ãoë ìºðºíä òoãòâoðòoé ìºñºí á¿ðx¿¿ë òoãòñoí ¿eýñ ýxëýí 45 ñað õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýx áºãººä æèëä xaìãèéí áaãa óðñaöòaé áaéxûí çýðýãöýý çaðèì òoìoîxoí ãoë ã¿exýí õýñýãòýý ¸ðooëäoo x¿ðòýë xºëäºíº.

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ãîëûí ñ¿ëæýýíèé çóðàãëàë

Îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö

Áóÿíò ãîëûí óðñàöûí æèëèéí ÿâö

Çóðàã 2. Áóÿíò ãîëûí óðñàö îëîí æèëèéí äóíäàæ óñëàãòàé æèë Äýë¿¿í õàðóóë îð÷ìîîð 2.42. Õîâä ÷èãëýëä 6.40 ì3/ñ áàéíà

Çóðàã 1. Áóÿíò õîâä õàðóóëààð æèëèéí óðñàö 33 õóâü íü óë õºðñíèé 63 õóâü íü õàéëñàí öàñíû. 4 õóâü íü õóð áîðîî á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà

50

51

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Áóÿíò-Äýë¿¿í ãîëûí îëîí æèëèéí ÿâö

Õàìãèéí áàãà óðñàö Äóëààíû óëèðëûí ãà÷èã ¿å õàâàð-çóíû øàð óñíû ¿åðòýé Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû Áóÿíò, Ãàíöìîä, ×èãýðòýé çýðýã ãîëóóäàä 35-60 õîíîã ¿ðãýëæèëíý. Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñàöã¿é ãîë ìºðíèé äóëààíû óëèðëûí ãà÷èã ¿åèéí óðñàöûí äóíäàæ ìîäóëü 0.2-1.5 ë/ñ àì êì õ¿ðíý. Õ¿éòíèé óëèðëûí ãà÷èã ¿å òîìîîõîí ãîë ìºðºíä 160-170 õîíîã, æèæèã ãîë ãîðõèíä 190200 õîíîã ¿ðãýëæèëíý. Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû ãîë ìºðíèé ºâëèéí ãà÷èã ¿åèéí óðñàöûí ìîäóëü äóíäæààð 0.20-0.40 ë/ñ àì êì õ¿ðíý. Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàõü çàðèì ãîëóóäûí ÿíç á¿ðèéí õàíãàìøèëòàé õàìãèéí áàãà óðñàöûã äîîðõ õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

Áóÿíò ãîëûí 1972-1973 îíîîñ 1983-1984 îíä òàòðóó, 1984-1991 îíä ýëáýã óñòàé ¿å çîíõèëæ, 1990-èýä îíû äóíä ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýë áàãà óñòàé æèë¿¿ä ¿ðãýëæèëæ, Áóÿíò ãîëûí ñàâä òîì æèæèã ãîë, íóóð öººðºì õàòàæ, áàãàññààð áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3. Ãîë ìºðíèé õîíîãèéí õàìãèéí áàãà óðñàö

No Ãîë – õàðóóë 1 2 3

Õ¿ñíýãò 1. ßíç á¿ðèéí õàíãàìæøèë á¿õèé æèëèéí äóíäàæ óðñàö

ÁóÿíòÄýë¿¿í Áóÿíò-Õîâä

P. % 1

5

10

25

50

75

90

95

97

3.7 9.25

3.05 8.22

2.7 7.7

2.2 6.75

1.65 5.7

1.2 4.72

0.88 4

0.7 3.62

0.58 3.4

•

Ýíý ñàâ ãàçðûí ãîëóóäàä øàð óñíû ¿åð ñóë õ¿÷òýé àæèãëàãäàæ øàð óñíû ¿åð çàðèì òîõèîëäîëä õóð áîðîîíû ¿åðèéã äàâíà. Àæèãëàëòûí íèéò õóãàöààíä øàð óñíû ¿åðèéí õàìãèéí èõ ºíãºðºëò Õîâä õàðóóëä 1980 îíä 48.2 ì3/cåê (24 ìì). Äýë¿¿íä 1984 îíä 27.6 ì3/cåê (31.6 ìì) òóñ òóñ õ¿ð÷ øàð óñíû ¿åðèéí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà 90-100 õîíîã õ¿ðýõ íü áèé. Õóð áîðîîíû ¿åðèéí õóâüä Áóÿíò-Õîâäîä 1998 îíä õàìãèéí èõ ºíãºðºëò áóþó 55.0 ì3/cåê, Äýë¿¿íä-1991 îíä 25.0 ì3/cåê àæèãëàãäñàí áàéíà. Çóóí æèëä 1 óäàà òîõèîõ ìàãàäëàëòàé õóð áîðîîíû ¿åðèéí õàìãèéí èõ õýìæýý Áóÿíò-Äýë¿¿íä- 40.7ì3/ñåê, Áóÿíò-Õîâäîä-333.0 ì3/cåê õ¿ðýõ ìàãàäëàëòàé. Õ¿ñíýãò 2. Õóð áîðîîíû ¿åðèéí èõ óðñàö

No

1

Ãîë – õàðóóë ÁóÿíòÄýë¿¿í

ßíç á¿ðèéí õàíãàìøèëòàé ºíãºðºëò, ìîäóëü, óðñàöûí äàâõðàà 1

2

5

10

Q 75.3

0.1

40.7

31.5

20.4

16.8

11.8

q

88.7

68.6

44.4

46.6

25.7

14

12.5

7

5.2

4.7

164

h Q 642

2

Áóÿíò-Õîâä q h

52

äóëààíû äóëààíû äóëààíû

õàìãèéí 97 0.35 0.42 2.42

Æèëèéí äîòîðõ óðñàöûí õóâààðèëàëò

Èõ óðñàö •

Áóÿíò-Äýë¿¿í Áóÿíò-Õîâä Ãàíöìîä-Äýë¿¿í

ßíç á¿ðèéí õàíãàìøèëòàé 30 õîíîãèéí áàãà óðñàö 50 75 80 90 95 1.59 0.915 0.828 0.545 0.44 0.77 0.64 0.61 0.54 0.47 3.14 2.76 2.68 2.51 2.47

869

333

178

137

98.4

35.7

451

242

186

133

48.4

6.4

5.2

4.2

3.4

2.6

• •

•

Æèëèéí äîòîðõ óðñàöûí õóâààðèëàëò. Òóõàéí æèëèéí óñëàãààñ õàìààðàí Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí æèëèéí óðñàöûí äèéëýíõ íü áóþó 82-84 õóâü õàâàð çóíû óëèðàëä íîãäîõ áºãººä 5-7 ñàðóóäàä äóíäæààð æèëèéí óðñàöíû 18-20 õóâü á¿ðýëäýíý. ªâëèéí ñàðä ãîëóóä ¸ðîîëäîî õ¿ðòýë õºëäºæ. óñ àøèãëàëòûã õÿçãààðëàíà. Áóÿíò ãîëûí óðñàöûí äèéëýíõ õóâü íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñàëãààíä çàðöóóëàãäàõ áà ãîëûí óðñàö 8.06 øîî êì îð÷èì áà ò¿¿íýýñ èõ óðñàöòàé ¿åä Õàð-Óñ íóóð áà Õîâä ãîëä õ¿ð÷ öóòãàõ íºõöºëòýé áàéâ. Èéìýýñ óã óðñàöààñ äýýøèõ óðñàöûã Õîâä ãîëä öóòãàíà õýìýýí òîîöîîíä îðóóëàâ. Õ¿ñíýãò 4. Æèëèéí äîòîðõ óðñàöûí õóâààðèëàëò, %

Ãîë-Õàðóóë Áóÿíò-Äýë¿¿í Áóÿíò-Õîâä ÃàíöìîäÄýë¿¿í ×èãýðòýéÄýë¿¿í

Cap I II III IV V VI VII VIII IX 0 0 0.1 4.26 17.6 25.7 30.9 13.6 4.7 2.32 1.33 2.86 7.74 13.8 17 15.2 12.4 9.8 2.97 2.73 2.78 3.36 18.8 21.8 21.4 9.4 0

0

0.06 1.4

X XI XII 2.33 0.8 0.01 8.87 5.25 3.26

6.38 3.98 3.31 3.09

8.11 34.1 34.9 16.3 4.17 0.96 0

0

̺ñíèé áîëîí äóëààíû ãîðèì •

Íàìàð äóíäæààð X ñàðûí 10 îð÷èìä ìºñíèé ¿çýãäýë ýõëýõ áà 10 îð÷èì õîíîãèéí äàðàà çàéð ã¿éæ, óëìààð XI ñàðûí ýõýýð ìºñºí á¿ðõ¿¿ë òîãòîíî. Áóÿíò ãîëûí ìºñíèé çóçààí XI ñàðûí ýöýñò 30 ñì. XII ñàðûí ýöýñò 42 ñì áîëæ, õàìãèéí èõ çóçààí II ñàðä 61 ñì õ¿ðíý. ¯¿íýýñ õîéø ìºñ ààæèì íèìãýð÷ õàâðûí ìºñíèé ¿çýãäýë IV ñàðûí ýõýí ¿åä ýõýëæ, IV ñàðûí 10 îð÷èìä öºí ò¿ðýõ áà ìºí ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð ìºñíèé ¿çýãäýë àðèëíà.

53

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

X.12 IX.21 XI.1

X.23 IX.25 XI.18

Äóíäàæ Ýðò Îðîé

X.22 IX.28 XI.9

X.27 X.1 XI.19

Á¿õ ìºñíèé ¿çýãäýë

̺ñºí á¿ðõ¿¿ë

Õàâðûí öºí

Íàìðûí çàéð

Õàâàð ìºñíèé ¿çýãäýë äóóñàõ

Õàâàð öºí ò¿ðýõ

Áóÿíò-Äýë¿¿í XI.7 IV.9 IV.24 X.26 III.29 IV.4 XII.5 IV.24 V.31 Áóÿíò-Õîâä XI.27 IV.15 V.1 X.26 III.9 IV.14 I.1 IV.29 V.10

12 28 4

9 38 1

141 185 97

192 229 132

28 42 9

11 46 2

126 155 79

182 233 121

Õ¿ñíýãò 6. ̺ñíèé çóçààí. cì

Ñàð. ºäºð

Ñì

IV.10

31

Õàìãèéí èõ 20

10

II.28

I.31

31

III 20

10

30

XII 20

10

XI

Áóÿíò-Äýë¿¿í Äóíäàæ 19

25

30

34

39

42

43

41

39

38

39

61

Ýðò îðîé

42 5

47 2

70 6

78 5

95 6

95 170 95 10 6 6 ÁóÿíòÕîâä

95 6

95 6

95 7

87 6

170 I-10 23 III-31

Äóíäàæ 12

19

29

49

64

80

Ýðò îðîé

50 8

68 10

119 190 220 265 384 386 347 345 310 386 I-31 10 10 10 25 25 46 36 25 33 50 III-31

30 2

49

126 145 164 160 146 133

II-27

III-10

Õàâàð 0.2°Ñ àæèãëàãäàõ ºäºð

Äóíäàæ Ýðò îðîé

̺ñºí á¿ðõ¿¿ë òîãòîõ

Íàìàð çàéð ã¿éñýí

Íàìàð ìºñíèé ¿çýãäýë ýõýëñýí

Õ¿ñíýãò 7. Óñíû òåìïåðàòóð

¯ðãýëæèëñýí õîíîã

Ñàðûí äóíäàæ IV V VI VII

Äóíäàæ Ýðò Îðîé

IV.7 III.26 V.15

2.5 7 0.1

Äóíäàæ Ýðò Îðîé

IV.20 III.17 V.9

54

Áóÿíò ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð õàâàð IV ä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ëèéí àðàâ õîíîãò 2.9îÑ áîëæ, äóíäæààð V ñàðä 6.3 îÑ. õàìãèéí äóëààí VII ñàðä 14.9 îÑ õ¿ðíý. Ýíý õ¿ðòýë ãîëûí óñ îð÷íûã ñýð¿¿ö¿¿ëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Óñíû õàìãèéí èõ òåìïåðàòóð VII ñàðûí 27 îð÷èìä 20.8 îÑ áîëíî. ¯¿íýýñ õîéø àãààðûí òåìïåðàòóðûí áóóðàõ ÿâöûã äàãàí óñíû òåìïåðàòóð áóóð÷ îð÷íûã á¿ëýýö¿¿ëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýýð íàìðûí ìºñíèé ¿çýãäýëòýé çîëãîíî. Ýíý á¿õýí Áóÿíò ãîë áîëîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäûí óñíû áàéãàëèéí ãîðèì áîëíî.

IX

Áóÿíò-Äýë¿¿í 7.6 11.9 14.7 13 7.8 10.4 15.4 17.8 14.6 9.5 3.6 9.6 12.8 11.1 6.4 Áóÿíò-Õîâä 2.9 6.3 11.7 14.9 14 8.4 17.6 14.3 16.4 20 18.7 18.6 0.1 1.5 9.1 9.5 12 6.4

Õàìãèéí èõ òåìïå- Ñàð. ðàòóð ºäºð

XI.9 X.21 XI.30

21.2 23.5 17.9

VII.27 VI.25 VIII.26

3.4 X.30 10.3 X.12 1.8 XII.15

20.8 27.1 14.9

VII.27 VI.15 VIII.22

X

3.4 4.5 1.7

Óóðøèëò • Áóÿíò ãîëûí ñàâä óñíû óóðøèëò, õºðñíèé ÷èéã, õàãøààñ çýðýã óñ ñóäëàëûí áîëîí àøèãëàëò, õàìãààëàëò, çóðàã òºñºëä íýí øààðäëàãàòàé àæèãëàëò õýìæèëò ñóäàëãààíû ìàòåðèàë íýí õîìñ òóë ýíý ÷èãëýëèéí õýìæèëò ñóäàëãààã öààøèä çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë, Óñàí ãàäàðãûí óóðøëûí äàðààõ ýìïèðèê òîìú¸îã òîîöîîëæ áîëíî (Ã.Äàâàà. 1991).

• Å = 0.32 (1 + 0.38 V200 ) (å 0 - å 200 ) • ¯¿íä: Å-óóðøèë, ìì. V200-ñàëõèíû õóðä, å0-óñíû ãàäàðãûí òåìïåðàòóðààð îëñîí õàíàñàí óóðûí äàðàëò, ãÏà. å200 - àãààðûí ¿íýìëýõ¿é ÷èéã Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ýð÷èìæèí ò¿¿íèé ãàäàðãûí óñíû ãîðèì, íººöºä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë ýðñ íýìýãäñýí, ãàäàðãûí óñíû àøèãëàëò õàìãààëàëòòàé õîëáîãääîã ºíºº ¿å áîëîí õîë îéðûí èðýýä¿éä çàéëøã¿é òîîöîõ õ¿÷èí ç¿éëñ áîëæ õóâèðààä áàéíà. Óñíû õýðýãëýý, àøèãëàëò • •

Óñíû òåìïåðàòóð •

VIII

Íàìàð 0.2°Ñ àæèãëàãäàõ ºäºð

Õ¿ñíýãò 5. ̺ñíèé ¿çýãäýë

Õóãàöàà

•

Áóÿíò ãîëîîñ øóóä óñíû ýð÷èì õ¿÷, õîò ñóóðèí ãàçðûí òîìîîõîí ¿éëäâýðèéí óñàí õàíãàìæ ãýñýí ¿íäñýí ÷èãëýëýýð îäîîõîíäîî àøèãëàäàãã¿é. Áóÿíò ãîëûí óñíû õýðýãëýý, àøèãëàëò íü ¿íäñýíäýý àéìãèéí òºâ áîëîí ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñèéí ýðãýíä èë¿¿òýéãýýð àøèãëàëò ÿâàãääàã áºãººä áóñàä õýñýãò ìàëûí óñàëãàà áîëîí óíäíû õýðýãöýýíä ë àøèãëàãääàã áàéíà. Àéìãèéí òºâèéí áàðóóí õîéä òàëààñ Õîâä àéìãèéí Æàðãàëàíò ñóìûí ºðõèéí ãàçàð òàðèàëàí áîëîí íîãîîí áàéãóóëàìæèéã óñëàõ çîðèëãîîð õîîëîé /Ô-1000/ òàòàæ 7.8 êì ¿ðãýëæèëäýã áà ýíý íü àéìãèéí òºâèéí íèéò íîãîîí áàéãóóëàìæ áîëîí 6 áàãèéí îéðîëöîîãîîð 750-1000 îð÷èì ºðõ /500 ãàðóé íü ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýã/ àéë ºðõèéí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñíû õýðýãöýýã õàíãàäàã /4ñàðûí 5-íààñ 10-ð ñàðûí 5 õîîðîíä/. Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ÷èãëýëýýð Õîâä àéìãèéí õóâüä /Áóÿíò ãîëîîñ/ 7 àæ àõóéí íýãæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áºãººä íèéò 87 ãà òàëáàéã õàìàðäàã. /Íîãîîí áàéãóóëàìæ áîëîí ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, æèìñíèé ìîä çýðýã àõóéí áîëîí áàãà õýìæýýíèé áèçíåñèéí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã æèæèã êîìïàíèóä óñûã óëàìæëàëò ãàçðûí õºðñºí äýýã¿¿ð çàäãàéãààð óñëàõ àðãààð óñàëãààã ÿâóóëäàã/.

55

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

•

ÝÌÕÝÒÃÝË

Àéìãèéí òºâèéã äàéðàí ºíãºðºõ人 íèéò 5 óäàà ñàëààëæ óñûã òàòàæ àâñàí áàéäàã /íýã ÷ ñàëàà áóöàæ ãîëäîî öóòãàäàãã¿é/.

Óñíû õýðýãëýý, àøèãëàëò Àéìãèéí òºâººð ºíãºð÷ ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñ ýõëýõýýñ ºìíº õóó÷èí óñëàëòûí ñèñòåìèéí òîëãîéí áàðèëãà Æàíæèí áîîëò ýõëýõ áºãººä Æàíæèí áîîëòîîñ Õîâä, Áóÿíò ñóìûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéðóó 2 ¿íäñýí ñàëàà áîëãîí õóâààäàã. Áóÿíò ãîëûí óñûã àøèãëàí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí ÿâóóëæ áóé Æàðãàëàíò, Áóÿíò, Ìÿíãàä, Õîâä ñóìûí íèéò 800-1000 îð÷èì òàðèàëàí÷ áàéäàã ãýñýí ñóäàëãàà áàéäàã. Áóÿíò ñóì 629.4 ãà, Õîâä ñóì 887 ãà, Ìÿíãàä 87 ãà, Æàðãàëàíò 90 ãàðóé ãà òàëáàéä òàðèàëàëò ÿâóóëäàã. Óñ õóâààðèëàëòûã îíîâ÷ëîõ, õýðýãëýã÷ õîîðîíäûí çºð÷ëèéã òýäãýýðèéí îðîëöîîòîéãîîð îðîí íóòãèéí ãýðýýíèé õýëáýðýýð øèéäâýðëýõ.

Áóÿíò ãîëûí äàãóó õèéñýí õýìæèëòèéí çóðàãëàë Æàíæèí áîîëòîîñ Õîâä ñóìûí õýñýãð¿¿ óðñàõ ñàëààíû õýñýã íü îéðîëîöîîãîîð 17.1 êì, Áóÿíò ñóìûí ÷èãëýëä ñàëààëñàí õýñýã 19.3 êì óðñààä Õîâä ãîëðóó öóòãàëã¿éãýýð óñàëãààíä çàðöóóëàãäàí Õîâä ãîëûã ¿íäñýíäýý ñýëáýõýý áîëüñîí áàéíà.

Õ¿ñíýãò 8. Áóÿíò ãîëûí óñûã àøèãëàí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãààñ õóðààí àâñàí òºìñ õ¿íñíèé íîãîîíû õýìæýý: /2009 îíä/

Õóðààñàí õ¿íñíèé íîãîî /òí/ 3450.0 1580.3

•

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Òàðèõ õóãàöàà IV/5-V/15 IV/10-IV/15 V/10-15 V/20V/25 V/25-V/1 V/25-V/1 V/25V/1 V/5V/20 V/5-V/20

Óñëàõ òîî 4-Mar 6-Apr 6-Apr 6-Apr 8-Jun 10-Aug 10-Aug 10-Aug 6-Apr 4-Mar

5

Óñàëãààíû íîðì m3/ãà 400-500

Óñëàëòûí íîðì m3 1200-2000

7

300-350

1200-2100

9

300-350 300-400 300-400 300-400 300-400 250-300 250-300

1200-2100 1800-3200 2400-4000 2400-4000 1000-1800 750-1500 1000-1800

Äýýðõ íîðìîîñ õàðàõàä Ãóàãèéí òºðëèéí óðàãàìàë íü èë¿¿ èõ óñàëãàà øààðääàã óñ õýðýãëýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà.

56

4

6

Õ¿ñíýãò 9. Òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ àãðîòåõíèê

Òàðèìàëûí íýð Òºìñ Áººðºíõèé áàéöàà Óëààí ëîîëü ªðãºñò õýìõ Òàðâàñ Õóëóó Àìòàä ãóà Øàð ìàíæèí Øàð ëóóâàí

1 2 3

8

10 11 12 13

Áóÿíò-Äýë¿¿í õàðóóë Áóãàò ¿ç¿¿ð Áóãàò ¿ç¿¿ð Õîâä õîòðóó òàòñàí øóóäóó Èõ ãîëûí àðûí øóóäóó Èõ ãîëûí àðûí 2äàõ ñàëàà Áóÿíò õàðóóë Æàíæèí áîîëòûí óðä ñàëàà Æàíæèí áîîëòûí õîéä ñàëàà Ðàøààí Õîâä ñóì ðóó óðñàõ õîéä ñàëàà Õîâä ñóì ðóó óðñàõ ñàëàà1 Õîâä ñóì ðóó óðñàõ ñàëàà2

ªíãºðºëòèéí õýìæýý (ì3/ ñåê)

ºíäºð (ì)

ñåêóíä

•

ìèíóò

Õîâä ñóìûí òàðèàëàí÷èä 311,0 ãà-ä òºìñ, 320 ãà-ä õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàí 3450.0 òí õ¿íñíèé íîãîî, 3810.1 òí òºìñ õóðààñàí áàéíà. Áóÿíò ñóìûí òàðèàëàí ýðõëýã÷èä 135.0 ãà-ä òºìñ, 220.0 ãà-ä õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàí 2085.5òí òºìñ, 1580.3 òí õ¿íñíèé íîãîî õóðààñàí áàéíà. Ìÿíãàä ñóìûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñ íü Áóÿíò ãîëîîñ óñàëãààã õàíãàäàã áºãººä 38.0ãà-ä òºìñ, 18.5 ãà-ä õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàí 442.7 òí òºìñ, 223.0 òí õ¿íñíèé íîãîî õóðààí àâñàí áàéíà. Ñóäàëãààã õèéæ ã¿éöýòãýõ ÿâöàä Õîâä, Áóÿíò ñóìûí òàðèàëàíãèéí á¿ñèéí äàãóó óñàëãààòàé õàøààëàí õàäëàíãèéí òàëáàéãààñ /2009 îíû ä¿íãýýð/ 453.1 ìÿíãàí òí áàéãàëèéí õàäëàí áýëòãýñýí áàéíà.

No

Òºìñ õ¿íñíèé íîãîî, õàøààëñàí óñàëãààò õàäëàí /2009 îí/

ãðàäóñ

Õ¿ñíýãò 10. Áóÿíò ãîëûí äàãóó õèéñýí óñíû ºíãºðºëòèéí õýìæèëò

ñåêóíä

315 135

Õ¿íñíèé íîãîîíû òàëáàé /ãà/ 320 220

ìèíóò

Õîâä Áóÿíò

Õóðààñàí òºìñíèé õýìæýý /òí/ 3810.1 2085.5

ãðàäóñ

Òºìñíèé òàëáàé /ãà/

Öýã àâñàí ãàçðûí íýð

1 2

Ñóìûí íýð

47 47

94 94

67.7 91 63.3 91

55 55

59.6 93.6

0.44 7.14 1.04

47

95

61.2 91

57

27

0.19

47

96

92.8 91

58

79

0.7

47

97

67.7 91

57

50.4

0.09

48

0.0

55

91

37

12

6.64

48

5

59

91

67

67.8

3.49

48

5

84

91

67

70.1

1.48

48

3

17

91

65

27.5

0.38

48

12

52.1 91

68

90.8

0.1

48

5

58.2 91

67

73.2

1.73

48

12

44.5 91

69

11.9

1.93

57

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

14 15 16 17 18 19 20 21 22

10-í ãàçðûí á¿õ øóóäóó 10-í ãàçðûí á¿õ øóóäóó 10-í ãàçðûí á¿õ øóóäóó 10-í ãàçðûí á¿õ øóóäóó 10-í ãàçðûí á¿õ øóóäóó 10-í ãàçðûí á¿õ øóóäóó 10-í ãàçðûí á¿õ øóóäóó 10-í ãàçðûí á¿õ øóóäóó 10-í ãàçðûí á¿õ øóóäóó Æàíæèí áîîëòûí óðä ñàëàà2 Çóìÿàí ãîë Áóÿíò ã¿¿ð1 Áóÿíò ã¿¿ð2 Áóÿíò ã¿¿ð2-í õîéä ñàëàà Áóÿíò ñóì ðóó óðñàõ øóóäóó Áóÿíò ñóì ðóó óðñàõ øóóäóó Áóÿíò ñóì ðóó óðñàõ øóóäóó Áóÿíò ñóì ðóó óðñàõ øóóäóó

23 24 25 26 27 28 29 30 31

Áóÿíò ñóì ðóó óðñàõ øóóäóó

32

Áóÿíò ñóì ðóó óðñàõ øóóäóó Áóÿíò ñóì ðóó óðñàõ øóóäóó

33 34

48 48 48 48 48 48 48 48 48

16 18 18 18 18 18 18 18 18

75.0 46.7 91.7 84.6 72.1 54.2 35.8 31.8 22.4

ÝÌÕÝÒÃÝË

91 91 91 91 91 91 91 91 91

69 71 72.4 72.7 72.9 73.9 75 75 75

22.5 77.6 66.0 23 91 88 16 17.2 54.4

0.26 0.01 0.04 0.01 0.01 0.02 0.02 0.64 0.25

-

Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæòåíòèéí òºëºâëºëòºíä äàðààõ ç¿éëèéã òóñãàí, õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà áàéíà. ¯¿íä: •

48

5

32.2 91

68

20.4

4.09

•

48 48 48 48

15 18 15 15

38.8 39 71.3 77.5

74.8 74.8 74.6 74.6

6.5 4.1 7.0 7.6

0.83 1.49 1.15 0.66

•

48

18

87.7 91

80

87

0.24

48

18

31

91

80.2 8.7

0.28

48

18

24.1 91

80.3 1.1

0.04

48

17

92.2 91

80

0.01

48

17

79.6 91

80.5 0.8

0.76

48

16

91

91

78.7 5.2

0.28

48

16

73.8 91

78.6 2.2

0.03

91 91 91 91

• • •

41.2

Îðîí íóòàãò ÿäóóðàë õîëáîãäîæ ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí òîî ºññºí íü óñíû õýðýãëýýã ºñãºõ íýã øàëòãààí áîëñîí. Óñ õóâààðèëàëòûã îíîâ÷ëîõ, õýðýãëýã÷ õîîðîíäûí çºð÷ëèéã òýäãýýðèéí îðîëöîîòîéãîîð îðîí íóòãèéí ãýðýýíèé õýëáýðýýð øèéäâýðëýõ.

Áóÿíò ãîëûí ñàâä óñíû ãîðèì, íººöèéí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºõ, øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûã õºãæ¿¿ëæ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í ìýäýýëýëèéã àøèãëàõ: Áóÿíò ýõ-Äýë¿¿í, Óñàëãààíä óñ òàòàõààñ äýýø Õºõ ñýðõèéí îð÷èìä 1 õàðóóëûã îéðûí èðýýä¿éä íýìæ áàéãóóëàõ. ªíººäðèéí áàéäëààð àæèëëàæ áóé óñ ñóäëàëûí õàðóóëóóäûí àæèãëàëò õýìæèëòèéí òºõººðºìæèéã øèíý÷ëýõ íàéäâàðòàé, õýìæèëòèéí íàðèéâ÷ëàë õàíãàñàí. Ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ øèíý äýâøèëòýä òåõíèê òåõíîëîãè òóðøèõ, íýâòð¿¿ëýõ /óñ áàãà çàðöóóëäàã øèíý ñîðò, áîðäîõ, óñàëãààíû îð÷èí ¿åèéí ñèñòåì, ñóâãèéã áèò¿¿ õîîëîîãîîð, óñàëãàà òåõíîëîãè, óñûã ºðòºãæ¿¿ëýõ/ Îðîí íóòàãò ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ºðõèéí àìæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ ººð ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã áèé áîëãîõ. Óñíû íººöºº ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõ, àðâèëàí õýìíýõ óñíû õóðèìòëàë áèé áîëãîæ, óëèðëûí óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ. Óñòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ÿâöàä øèéäâýð ãàðãàã÷èä, õýðýãëýã÷èä ãýõ ìýò á¿õ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã îðîëöóóëàõ, õóóëü ýðõèéí ¿íäýñëýë íü óÿí õàòàí, íýýëòòýé áàéõ.

Áóÿíò ãîëûí äàãóó òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóä -

-

58

Áóÿíò ãîë àäàãòàà ñ¿¿ëèéí íýëýýä õýäýí æèë óðñàö òàñàð÷ Õîâä ãîë öóòãàõã¿é áîëñîí /õýò çàìáàðààã¿é õýðýãëýý, ç¿é áóñ õýðýãëýý, òîîöîîã¿é õýðýãëýý/. Õýðýãëýýíýýñ áîëîí íºëººëºëººñ õàìààðñàí óñíû áîõèðäîëò /õîò îð÷ìûí áîõèðäîëò/. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí äàãóóõ ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí õóâüä óñíû õ¿ðýëöýýã¿é áàéäàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óëàì íýìýãäýæ èðñýí áºãººä ýíý íü ÿëàíãóÿà òàðèàëàëò ýõëýõ ¿åä ãîëûí àäàãò áàéðøèëòàé òàðèàëàí÷äàä èë¿¿ èõýýð óñíû õîìñäîëûí àñóóäàë ¿¿ñãýäýã áàéíà. Óñíû õîìñäîë, õýò õýðýãëýýíýýñ øàëòãààëàí òàðèàëàí÷äûí äóíä óñ àøèãëàëòòàé õîëáîãäñîí çºð÷èë ìàðãààí ãàðàõ áîëñîí.

59

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÃÎË ÌªÐªÍ, ÍÓÓÐÛÍ

Óñíû íàéðëàãà, ÷àíàð •

ÓÑÍÛ ÕÈÌÈÉÍ ÍÀÉÐËÀÃÀ, ×ÀÍÀÐ ß.Ýðäýíýáàÿð, ÁÎÕÒË Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîë ìºðºí, íóóðûí óñíû õèìèéí íàéðëàãà, ÷àíàðûí õÿíàëò øèíæèëãýýíèé àæèë 1977 îíîîñ Áàéãàëü îð÷íû øèíæèëãýýíèé òºâ ëàáîðàòîðèä õèéãäýæ ýõýëñýí áºãººä 2005 îíä Õîâä àéìãèéí ÓÖÓÎØÃ-ò ÁÎØ ëàáîðàòîðè áàéãóóëàãäñíààð óñíû ÷àíàðûí õÿíàëò-øèíæèëãýýã îðîí íóòàãòàà õèéæ ýõýëñýí. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò 1977-2008 îíä õèéãäñýí ãàäàðãûí óñíû õèìèéí íàéðëàãà, ÷àíàðûí õÿíàëòøèíæèëãýýíèé ä¿í ìýäýýã öóãëóóëæ, ä¿íã ýìõýëæ, íýãòãýæ áîëîâñðóóëëàà. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñàöã¿é àé ñàâä îðøäîã áà ãàäàðãûí óñíû ìîíèòîðèíãèéí õ¿ðýýíä óã ñàâ íóòàãò íèéò 5 ãîëûí 8 öýã, íóóðûí 1 õàðóóë äýýð ÷àíàðûí õÿíàëò øèíæèëãýý õèéãääýã. Ìîíèòîðèíãèéí çîðèëãî íü ãîë ìºðºí, íóóðûí óñíû õèìèéí íàéðëàãà, ÷àíàðûã õÿíàí øèíæëýõ, áîõèðäëûí ýõ ¿¿ñâýðèéã îëæ õÿíàëò òàâèõ, ìýäýýëëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð òºð çàñàã, èðãýä, íèéãìèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä îðøèíî. Õ¿ñíýãò 1. Ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð

Óñíû îáüåêò

Õàðóóë

Õóãàöàà

Õîâä

ªëãèé

Ñàð á¿ð 1 óäàà

ÁÎØÒË

Õîâä

Áàÿííóóð 3,4,6,9,11-ð ñàð

ÁÎØÒË

Õîâä

Ìÿíãàä

Õîâä ÁÎØË

Áóÿíò

Äýë¿¿í

Áóÿíò

Õîâä

ðÍ, ÅÑ, Æèíëýãäñýí áîäèñ, Î2, ÁÏÊ5, ÏÎ, 3,4,6,7,9,11-ð ñàð NH4, NO2, NO3, Pýðä , F, Feíèéò, Ca2+, Mg2+, Õàòóóëàã, Na++K+, 4,5,7,9,10-ð ñàð SO42- CL-, HCO3- , CrVI, ÑÏÀ Ñàð á¿ð 1 óäàà

Òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ëàáîðàòîðè

•

•

•

Õîâä, Áóÿíò ñàâ ãàçðûí ãîë ìºðºí, íóóðûí óñàíä êàòèîíîîñ êàëüöè /Ñà2+/, àíèîíîîñ ãèäðîêàðáîíàò /HCO3/-ûí èîí çîíõèëæ êàòèîíû õàðüöàà Ñà2+ > Na+K > Mg2+, àíèîíû õàðüöàà HCO3 > SO4 > Cl áàéãàà íü äýëõèéí öýâýð öýíãýã óñòàé ãîëûí èîíû õàðüöààòàé /Áåððè, 1992/ ä¿éöýæ áàéãàà áºãººä ñàâ ãàçðûí áàéíãûí ñóäàëãààòàé 5 ãîë, 1 íóóð íü õàðüöàíãóé öýâýð öýíãýã óñòàé áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Õîâä, Áóÿíò ñàâ ãàçðûí ãîë ìºðºí, íóóðûí óñíû õàòóóëàã, ýðäýñæèëò áàãà, ýðäýñæèëò åðºíõèé人 40.0-200 ìã/ë-ò õîîðîíä õýëáýëçýæ, õàâàð, íàìðûí óëèðàëä 200 ìã/ë-ñ 300-ò õ¿ðýõ áà ò¿¿íýýñ èõ ýðäýñæèëò öººí òîõèîëäîëä àæèãëàãäàæ áàéñàí áàéíà. Òýäãýýð ãîëûí óñàí äàõü æèíëýãäñýí áîäèñûí àãóóëàìæ èõýâ÷ëýí 50 ìã/ë-ñ áàãà, ò¿¿íýýñ èõñýõ íü õàâðûí öàñ õàéëàõ ¿åýð /4-5 äóãààð ñàðä/ àæèãëàãääàã áà ñóäàëãààíû õóãàöààíä õàìãèéí èõ àãóóëàìæ Áóÿíò-Äýë¿¿í õàðóóëûí îð÷èì 1993 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä 650 ìã/ë-ò õ¿ðñýí áàéíà. Õîâä, Áóÿíò ñàâ ãàçðûí ãîë ìºðºí, íóóðûí óñíû ÏÈ×-ûí àãóóëàìæ èõýíõäýý 0.24.0 ìã/ë-ò /×îíîõàðàéõ ãîëûí óñíû ÏÈ×-ûí àãóóëàìæ 0.7- 7.0 ìã/ë-ò/ õýëáýëçýæ, ºâºë, õàâðûí óëèðàëä 1- 2 óäàà ò¿¿íýýñ äýýø àãóóëàìæòàé áîëäîã÷ MNS458698 óñíû ÷àíàðûí ñòàíäàðò (õ¿ëöýõ àãóóëàìæ ÕÀ= 10ìã/ë-ýýñ èõã¿é áàéõ)-ààñ äàâàõ òîõèîëäîë ñóäàëãààíû õóãàöààíä 3- 4 óäàà àæèãëàãäñàí áàéíà.ÕîâäÌÿíãàä, Äóíäöýíõýð-̺íõõàéðõàí õàðóóëûí îð÷èì ÏÈ×-èéí àãóóëàìæ ÕÀ-ààñ äàâàõ òîõèîëäîë àæèãëàãäààã¿é áàéíà.

Õîâä ÁÎØË Õîâä ÁÎØË

Õ¿ñíýãò 2. Ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð

Óñíû îáüåêò

Õàðóóë

Õóãàöàà

Ñîãîî

Õºõõºòºë

4,6,8,11-ð ñàð

×îíîõàðàéõ ĺðãºí

4,6,8,10-ð ñàð

Äóíäöýíõýð ̺íõõàéðõàí 4,6,8,10-ð ñàð Õàð óñ

60

ĺðãºí

2,4,7,10-ð ñàð

Òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ðÍ, ÅÑ, Æèíëýãäñýí áîäèñ, Î2, ÁÏÊ5, ÏÎ, NH4, NO2, NO3, Pýðä , F, Feíèéò, Ca2+, Mg2+, Õàòóóëàã, Na++K+, SO42- CL-, HCO3- , CrVI, ÑÏÀÂ

Ëàáîðàòîðè ÁÎØÒË

Õîâä ãîëûí óñàí äàõü áèîãåíèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Õîâä ÁÎØË

Áèîãåíèéí ýëåìåíò¿¿äèéí õóâüä çàðèì æèë õàâàð, íàìðûí óëèðàëä MNS4586-98 óñíû ÷àíàðûí ñòàíäàðò (õ¿ëöýõ àãóóëàìæ ÕÀ)-ààñ1- 2 óäàà äàâæ, ñóäàëãààíû íèéò õóãàöààíä Õîâä ãîë ªëãèé, Áàÿííóóð, Ìÿíãàä õàðóóë äýýð ÕÀ-ààñ 3-12 óäàà äàâñàí òîõèîëäîë àæèãëàãäñàí áàéíà.

Õîâä ÁÎØË

Óñàí äàõü áèîãåíèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä: àììîíèéí àçîò 0.00- 2.55 ìã N/ë, íèòðèòèéí àçîò 0.000- 0.336 ìã N/ë, íèòðàòûí àçîò 0.00- 3.66 ìã N/ë, ýðäýñ ôîñôîð 0.000- 0.320 ìã Ð/ë, íèéò òºìºð 0.0- 0.5 ìã/ë áîëíî. Îðãàíèê áîäèñûí àãóóëàìæ 0.2- 14.6 ìã/ë-ò õýëáýëçýæ áàéñàí áàéíà.

Õîâä ÁÎØË

61

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

• •

0.001- 1.056 ìã Ð/ë /ÕÀ-ààñ 3 óäàà/, íèéò òºìºð 0.00- 2.5 ìã/ë áîëíî. Îðãàíèê áîäèñûí àãóóëàìæ 0.2- 32.0 ìã/ë-ò õýëáýëçýæ, õàìãèéí èõ àãóóëàìæ /ÏÈ×-ààð 15- 32 ìã/ë/-ò õ¿ð÷, ÕÀ-ààñ 3 óäàà äàâæ áàéñàí áàéíà. Õàð óñ íóóð ĺðãºí õàðóóëûí îð÷èì íóóðûí óñíû áîõèðäëûí èíäåêñ 0.14-0.45, “Ãàäàðãûí óñíû ÷àíàðûí àíãèëàë”-ààð, 1-2 äóãààð çýðýã áóþó “Ìàø öýâýð”, "Öýâýð" ãýæ ¿íýëýãäñýí áàéíà.

Óñíû ÷àíàðûí ¿íýëãýý (1) • Áóÿíò ãîëûí óñàí äàõü áèîãåíèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Áèîãåíèéí ýëåìåíò¿¿äèéí õóâüä çàðèì æèë õàâàð, íàìðûí óëèðàëä MNS4586-98 óñíû ÷àíàðûí ñòàíäàðò (õ¿ëöýõ àãóóëàìæ ÕÀ)-ààñ 1-2 óäàà äàâæ, ñóäàëãààíû íèéò õóãàöààíä Õîâä ãîë Äýë¿¿í, Õîâä õàðóóë äýýð ÕÀ-ààñ 7-10 óäàà /NH4/, 9-20 óäàà /NO2/, 1-7 óäàà /Pýðä/ äàâñàí.

•

• •

Õîâä ãîë ªëãèé õàðóóëûí îð÷èì ãîëûí óñíû áîõèðäëûí èíäåêñ 0.11-0.19, ãîëûí äóíä õýñýã Áàÿííóóð õàðóóëûí îð÷èì 0.18-0.41, àäàã Ìÿíãàä õàðóóëûí îð÷èì 0.20-0.76, Õîâä ãîëûí óñ íü “Ãîë ìºðíèé óñíû ÷àíàðûí àíãèëàë”-ààð, 1-2 äóãààð çýðýã áóþó “Ìàø öýâýð”, "Öýâýð" ãýæ ¿íýëýãäñýí áàéíà. Áóÿíò ãîëûí ýõ Äýë¿¿í õàðóóëûí îð÷èì ãîëûí óñ áîõèðäëûí èíäåêñ 0.16-0.50, èõýíõäýý 1 ä¿ãýýð çýðýã, “Ìàø öýâýð”, 2003, 2005 îíä 2 äóãààð çýðýã “Öýâýð” ãýæ ¿íýëýãäýæ áàéñàí áàéíà. Õàðèí Õîâä õàðóóëûí îð÷èì ãîëûí óñíû ÷àíàð áàãà çýðýã áóóð÷, óñíû áîõèðäëûí èíäåêñ 0.15-1.34, òóõàéëáàë 2002 îíä "Áàãà áîõèðäîëòîé" ãýæ ¿íýëýãäýæ, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 2 äóãààð çýðýã áóþó "Öýâýð" àíãèëàëä øèëæñýí áàéíà. Ñîãîî ãîëûí óñíû áîõèðäëûí èíäåêñ 0.09-0.32, æèë á¿ð 1 ä¿ãýýð çýðýã áóþó “Ìàø öýâýð” àíãèëàëä õàìààðàãäàæ áàéíà. Äóíä öýíõýðèéí ãîëûí óñíû ÷àíàðûí õÿíàëò øèíæèëãýýíèé 3 æèëèéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä ãîëûí óñíû áîõèðäëûí èíäåêñ 0.13-0.17 áà 1 ä¿ãýýð çýðýã áóþó “Ìàø öýâýð” àíãèëàëä õàìààðàãäàæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîë ìºðºí, íóóðûí óñíû ñ¿¿ëèéí 10 æèëèéí óñíû ÷àíàðûí àíãèëàë

Óñàí äàõü áèîãåíèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä: àììîíèéí àçîò 0.00- 4.10 ìã N/ë, íèòðèòèéí àçîò 0.000- 1.520 ìã N/ë, íèòðàòûí àçîò 0.00- 5.56 ìã N/ë, ýðäýñ ôîñôîð 0.000- 0.271 ìã Ð/ë, íèéò òºìºð 0.0- 0.5 ìã/ë áîëíî. Îðãàíèê áîäèñûí àãóóëàìæ 0.1- 14.5 ìã/ë-ò õýëáýëçýæ áàéñàí áàéíà. Õàð óñ íóóðûí óñíû íàéðëàãà, ÷àíàð (1) •

•

•

•

62

Õàð óñ íóóðûí óñàíä õèéãäñýí îëîí æèëèéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä äóíäàæ ýðäýñæèëò èõýíõäýý 100-200 ìã/ë-èéí õîîðîíä õýëáýëçýõ àâ÷ ºâºë õàâðûí óëèðàëä ò¿¿íýýñ íýìýãäýæ, ñóäàëãààíû õóãàöààíä õàìãèéí èõ ýðäýñæèëò 822 ìã/ë-ò õ¿ð÷ áàéñàí áàéíà. Õàð óñ íóóðûí óñíû õàòóóëàã ìàø áàãà äóíäæààð 1.5 ìã-ýêâ/ë, èõýâ÷ëýí óñíû õàòóóëàã 2 ìã-ýêâ/ë-ýýñ áàãà áóþó 纺ëºí óñòàé, ºâºë, õàâðûí óëèðàëä íýìýãäýæ 2.5 ìã-ýêâ/ë-ýýñ õ¿ðýõ áà àæèãëàëòûí õóãàöààíä 3 óäàà 3.0 ìã-ýêâ/ë-ààñ äýýø ãàð÷, õàòóóâòàð óñòàé áîëîõ òîõèîëäîë àæèãëàãäàæ áàéæýý. Óñòºðºã÷èéí èîíû äóíäàæ àãóóëàìæ 7.8 áºãººä 5.8- 8.9 õîîðîíä õýëáýëçýæ, ºâëèéí óëèðàëä 8.0-ñ äýýø áîëæ ãîëûí óñíû ø¿ëòëýã ÷àíàð íýìýãääýã áàéíà. Ñóäàëãààíû õóãàöààíä 1 óäàà 1994 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä 5.79 õ¿ð÷ ñóë õ¿÷èëëýã óñòàé áîëæ áàéæýý. Óñàí äàõü áèîèäýâõò áîäèñûí àãóóëàìæ äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîíî. ¯¿íä: àììîíèéí àçîò 0.00- 1.76 ìã N/ë /ÕÀ-ààñ 17 óäàà/, íèòðèòèéí àçîò 0.0000.188 ìã N/ë /ÕÀ-ààñ 8 óäàà/, íèòðàòûí àçîò 0.00- 0.97 ìã N/ë, ýðäýñ ôîñôîð

Ãîë ìºðºí, íóóð- Õàðóóë

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

(0.14) Õîâä- ªëãèé I (0.18) Õîâä- Áàÿííóóð I (0.57) Õîâä- Ìÿíãàä II (0.26) Ñîãîî- Õºõõºòºë I (0.22) (0.16) Áóÿíò- Äýë¿¿í I I (0.18) (0.22) Áóÿíò- Õîâä I I Äóíäöýíõýð̺íõõàéðõàí (0.25) (0.30) Õàð óñ- ĺðãºí I I

(0.11) I (0.18) I (0.76) II (0.10) I (0.30) I (1.34) III

(0.11) I (0.20) I (0.55) II (0.12) I (0.31) II (0.20) I

(0.11) I (0.27) I (0.20) I (0.14) I (0.26) I (0.15) I

(0.15) I (0.23) I (0.30) I (0.16) I (0.43) II (0.66) II

(0.18) I (0.19) I (0.27) I (0.14) I (0.22) I (0.51) II

(0.12) I (0.25) I (0.43) I

2007

(0.11) I (0.19) I (0.29) I (0.09) I (0.38) II (0.59) II (0.17) I I (0.14) (0.35) (0.26) (0.45) (0.61) (0.28) I II I II II I

2008 (0.19) I (0.41) II (0.22) I (0.32) II (0.50 ) II (0.40) II (0.13) I (0.34) II

63

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Ä¿ãíýëò •

•

•

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîë ìºðºí, íóóðûí óñàí äàõü áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëòèéí õýìæýý èõýíõ òîõèîëäîëä óñíû ÷àíàðûí ñòàíäàðòàä çààñàí õ¿ëöýõ àãóóëàìæèéí õÿçãààðò áàéãàà áà ýíý íü òóõàéí àé ñàâä áàéíãûí áîõèðäóóëàã÷ ýõ ¿¿ñâýð õîâîð áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ãîëûí ñàâä õóðèìòëàãäñàí ýëäýâ õîã õàÿãäàë, ¿åðèéí ¿åä óãààãäàæ, óñ èõòýé æèëèéí çóíû õóð áîðîîíû ¿åðèéí ¿åä ãîëûí ñàâ ãàçàðò àðüñ øèð óãààõ, íîîñ íîîëóóð õ¿ëýýæ àâàõ öýã áèé áîëæ, ìºí ¿¿íèé çýðýãöýý áàéãàëèéí ãàìøèã áîëæ èõýýõýí ìàë õîðîãäîæ, ìàëûí ñýã èõýññýíòýé õîëáîîòîéãîîð áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ñòàíäàðòààñ äàâàõ òîõèîëäîë çàðèì æèë íèëýýä èõ áàéëàà. Îëîí æèëèéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò ¿éëäâýð, àæ àõóé, óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäààã¿é áàéãàà íü èõýýõýí ñàéøààëòàé õýäèé ÷, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºëä ºðòºæ /õ¿í, ìàëûí õºëä ºðòºæ/ öààøèä áîõèðäîõ àþóë áàéãààä îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, íóòãèéí àðä ò¿ìýí àíõààðàõ ç¿éòýé þì.

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÃÀÄÀÐÃÛÍ ÓÑÍÛ ×ÀÍÀÐ, ÀØÈÃËÀËÒ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÛÍ ÀÑÓÓÄÀË Óñíû ñóäàëãààíû àæëûí áàã:

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí àé ñàâûí ãàäàðãûí óñíû ñóóðü ñóäàëãààã ÓÁ õîòûí Áàéãàëü îð÷èí, õýìæèë ç¿éí òºâ ëàáîðàòîðèéí èíæåíåð ß.Ýðäýíýáàÿð, ÕÈÑ-èéí õèìèéí òýíõèìèéí ýðõëýã÷ (Ph.D) Ý.Áóìàíöýöýã íàðûí óäèðäëàãààð ÕÈÑ-èéí õèìèéí òýíõèìèéí áàãø äîêòîð (Ph.D) Ç.Áóðìàà, òóñ òýíõèìèéí áàãø äîêòîðàíò ×.Áîëîðìàà, ÕÀÀÈÑ-èéí Àëòàéí á¿ñèéí ñàëáàð ñóðãóóëèéí áàãø (Ph.D) Ã.Ýðäýíý÷èìýã, Õîâä àéìãèéí ÓÖÁÎØÒºâèéí ìýðãýæèëòýí Ñ.Æàâçàíïàãìà íàðûí á¿ðýëäõ¿¿íòýé áàã õèéæ ã¿éöýòãýâ. Àæëûí çîðèëãî: Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ñóóðü ñóäàëãààíû àæëûã ã¿éöýòãýæ, ãàäàðãûí óñíû áîõèðäîëò, ÷àíàðûí ¿íýëãýýã õèéæ, ñóäàëãààíû àæëûí áààç ìýäýýëëèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ, çóðàãëàë ¿éëäýõ, ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé ¿íäýñëýë àñóóäëóóäûã áîëîâñðóóëàõàä îðøñîí.

Ñóäàëãààíû àæëûí ÿâö: Ñóäàëãààíû àæèë íü äàðààõ äàðààëàë, ¿å øàòààð ÿâàãäñàí.

1. Ñóäàëãààíû àæëûã 9 ñàðûí 20-íîîñ 10 ñàðûí 10-íûã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Õîâä ãîëûí àé ñàâ, Áóÿíò ãîëûí àé ñàâä îðøèõ íóóð, ãîëóóä, Õîâä, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí òºâ¿¿äèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí áîõèð óñ çýðýã öýã¿¿äýýñ íèéò 35 îð÷èì äýýæ àâñàí. Ñóäàëãààíû äýýæ¿¿äýä õèìèéí åðºíõèé õèìèéí øèíæèëãýý õèéñýí áà çàðèì äýýæ¿¿äýä õ¿íä ìåòàëëóóäûí øèíæèëãýýã õèéâ.

2. Õîâä, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí áîõèð óñíû áàãö äýýæ¿¿äýä õèìèéí áîëîí ìèêðîáèîëîãèéí øèíæèëãýýã ÿâóóëñàí. ̺í .Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò íîãîîíû òàëáàéä áîðäîîíä àøèãëàæ áóé ëàãèéí õèìèéí áîëîí ìèêðîáèîëîãèéí øèíæèëãýý õèéæ, ñóäàëãààíû äýýæ¿¿äèéí ¿ð ä¿íãèéí òîîöîî õèéâ.

3. 10 ñàðûí 10-íààñ ýõëýí 11 ñàðûí 20 õ¿ðòýë ñóäàëãààíû àæëûí ìýäýýëëèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ, çóðàãëàë ¿éëäýõ, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ñòàíäàðòóóäòàé õàðüöóóëàí áîõèðäîëòûí ¿íýëãýý õèéæ, ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã íýãòãýí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ÷àíàð, ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿ä, àøèãëàëò, õàìãààëàëòûí òàëààð õèéñýí ñóóðü ñóäàëãààíû àæëûí ýöñèéí òàéëàíã áè÷èâ. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû ÷àíàðûí ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íãýýñ: Ñóäàëãààíû àæëûã 9 ñàðûí 20-íîîñ 10 ñàðûí 10-íûã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Õîâä ãîëûí àé ñàâ, Áóÿíò ãîëûí àé ñàâä îðøèõ íóóð, ãîëóóä, Õîâä, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí òºâ¿¿äèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí áîõèð óñ çýðýã öýã¿¿äýýñ íèéò 35 îð÷èì äýýæ àâ÷ õèìèéí øèíæèëãýýã ÿâóóëàâ. Ñóäàëãààíû ðàéîíû ãîë, íóóðóóäûí óñíû ÷àíàðûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Ìîíãîë óëñûí ñòàíäàðòòàé õàðüöóóëæ ¿íýëãýý ºãºâ. Ïîòàíèíû ìºñºí ãîë áîëîí ò¿¿íèé ðàéîíû Öàãààí ãîë, Èõ Îéãàð ãîë, Ñîãîî ãîë, Èõ Ò¿ðãýí, Õîâä ãîëóóäûí óñ íü õèìèéí íàéðëàãà áîëîí ôèçèê øèíæ ÷àíàð àìò, ¿íýð, ºíãº, áóëèíãàð çýðýã ¿ç¿¿ëýëòýýð

64

65

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

óíäíû óñàíä îäîîãîîð ìàíàé îðîíä ìºðäºãäºæ áàéãàà ñòàíäàðò MNS 0900:2005òàä çààñàí çºâøººðºãäºõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ äàâàõã¿é áàéãàà ñóäàëãààãààð àæèãëàãäëàà. Èéìä ýäãýýð ãîëóóäûí óñ íü õ¿í, ìàëûí óíä, àõóéí õýðýãöýý, ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñàëãààíä á¿ðýí òîõèðíî ãýæ ¿çëýý. Çóðàã 2. Õîâä ãîëûí óñíû ãîë èîíû àãóóëãûí ãàçàðç¿éí á¿ñèéí ºíäðèéí õàìààðàë Çóðàã 1. Äýýæ àâñàí öýã¿¿äèéí áàéðëàë

Õîâä ãîëûí ýõ Ïîòàíèíû ìºñºí ãîëûí ôèçèê, õèìèéí øèíæ, ÷àíàð õèìèéí íàéðëàãà

• Ïîòàíèíû ìºñºí ãîë: Îð÷èí ¿åèéí ìºíõ öàñ ìºñºí ãîëóóä Ìîíãîë Àëòàéä îëîí áèé. Òýäãýýð íü 3100-3200 ìåòðýýñ äýýø ºíäºðò áàéðëàíà.Õàìãèéí òîì íü Òàâàí Áîãä óóëûí Öàãààí ãîëûí õºíäèéä îðøäîã Ïîòàíèíû ìºñºí ãîë Çóðàã 3. Õîâä ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäûí ãîë èîíû àãóóëãà

̺íõ öàñ, ìºñºí ãîëóóäûí óñ íü Õîâä ãîëä öóòãàí óñûã íü øèíãýëýõ ¿éë ÿâö íü ¿íäñýíäýý æèë á¿ðèéí 4-9 ñàð õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýõ áà ýíý íü Õîâä ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò ÿëàíãóÿà çóíû óëèðàëä 6, 7-ð ñàðä áàãàñàõàä íºëººëäºã íýã ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë íü áîëæ áàéíà ãýæ ¿çýâ. Õîâä ãîë, ò¿¿íèé ðàéîíû ãîëóóäûí óñ íü õèìèéí íàéðëàãà, øèíæ ÷àíàðààðàà ýêîëîãèéí õóâüä öýâýð áàéãàà áºãººä áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ íü õàäãàëàãäàæ áàéíà.

66

Ñîãîîãèéí ãîë

Öàãààí ãîë

Èõ ò¿ðãýíèé ãîë

Õîòîí íóóð

Ñûðãàëûí õîîëîé

Äàÿí íóóð

Òîëáî íóóð

À÷èò íóóð

ĺ𺺠íóóð 67

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ýäãýýð ãîëóóäûí óñ íü Î.À.Àëåêèíû àíãèëëààð áàãà ýðäýñæèëòòýé, ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí 纺ëºí óñàíä õàìààðàãäàæ áàéñíààñ ãàäíà 68.75% êàëüöèéí á¿ëãèéí 1-ð òºðëèéí, 32.25% íü íàòðèéí á¿ëãèéí 1-ð òºðëèéí óñ áàéâ.

K+ +Na+

Ña2+

Mg2+ HCO3- SO42 - Cl-

127.50 45.09 27.90 488.00 30.00 53.25

Òîëáî íóóð

771.740 4.580

Õîòîí íóóð

279.610 1.160

Õóðãàí íóóð

337.920 1.490

Ñûðãàëûí 114.97 õîîëîé

1.4

Äàÿí íóóð 300.478 2..1

À÷èò íóóð 244.40 ĺ𺺠íóóð

ðÍ

Àëåêèíû èíäåêñ

Åðºíõèé õàòóóëàã ìã/ ýêâ/äì3

∑è ìã/äì3

Íóóðóóäûí íýð

Õ¿ñíýãò 1. Íóóðóóäûí óñíû ãîë èîíû íàéðëàãà (ìã/äì3)

Áóÿíò ãîëûí óñíû àíèîí, êàòèîíóóäûí õàðüöàà íü HCO-3 > SO2-4 > Cl-; Ca2+ > Na++K+ > 2+ áàéíà. Åðºíõèé õàòóóëàã íü äóíäæààð 2.90 ìã-ýêâ/ë áàéâ. Óñíû îð÷èí íü 8.01 áóþó ñóë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé, óóññàí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí àãóóëãà 15.21ìã/ë, óóññàí õ¿÷èëòºðºã÷èéí àãóóëãà 10.8 ìã/ë òóñ òóñ àãóóëàãäàæ áàéíà. Áóÿíò ãîëûí óñ íü Î.À.Àëåêèíû àíãèëëààð ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí êàëüöèéí á¿ëãèéí ñóë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé 纺ëºí, äóíä çýðãèéí ýðäýñæèëòòýé óñàíä õàìààðàãäàæ áàéíà.

1094.0

2.94 9.3

9.5 54.76

22.20 23.00 79.00

6.172 14.80

7.04

10.82 7.44

30.0

72.50

12.

70

83.72

16.00 8.40

85.40

45.00 99.40

70.90

15.30 13.60 27.20

18.10 54.50

5.98

14.03 8.51

48.8

16.27 10.65

15.66

44.17 40.17 48.2

33.73 18.07

43.7

26.05 9.73

170.7

29.0

21.3

47.5

32.5

70.0

15.0

15.0

7,5

79.30

14.60 30.76

81.65

14.79 54.4

7,6

5.0

4.0

7.1

20.0

112.47 34.60 1.4

62.45 158.7 9,0 42.5

56.70 4.0 63.12 73.8 19.4 37.9

Ñ1Na

ÑIÑà

ÑIÑà

ÑI

ca

Õàð-Óñ íóóðûí õîòãîðûí ñàâ ãàçðûã óñ, íàìãàðõàã ãàçàð, ÿëàíãóÿà óñíû øóâóóä îëíîîð àìüäàðäàã îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé îëîí óëñûí /Ramsar site/ êîíâåíöèéí æàãñààëòàíä 1999 îíä á¿ðòã¿¿ëñíýýð äýëõèéí õàìãààëàëòòàé á¿ñ íóòãèéí ñ¿ëæýýíä îðñîí.

ÑIÑà

145.20 26.40 8.50 75.0 497.0 50.3

ÑIIÑà 17.50 7.50 60.0 241.4 ÑIINà 7.71 41.9

Çóðàã 4. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí íóóðóóäûí ãîë èîíû àãóóëãà

68

69

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Áª àéìàã óñ öýâýðëýõ ñòàíö (îðîõ) 2009.10.10. Áª àéìàã óñ öýâýðëýõ ñòàíö (ãàðàõ) 2009.10.10

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí òºâèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí áîõèð óñíû ÷àíàð, áàéãàëü ýêîëîãèéí íºëººëºë¿¿ä Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí òºâèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ íü òóñ àéìãèéí òºâººñ 4-5êì çàéä áàéðëàíà. Øâåäèéí òåõíîëîãèòîé, 13 òàãò á¿õèé áàéãàëèéí õºðñºí ø¿¿ëò¿¿ðýýð õîòûí áîõèð óñûã öýâýðëýæ áàéíà. Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí äîîä õýñýãò îéæóóëàëòûí òàëáàéã áàéãóóëñàí. Áîõèð óñíû òóíãààãóóðûã æèëä íýã óäàà õóñàæ öýâýðëýäýã, á¿õ òàãòûã 5 æèëä íýã óäàà öýâýðëýäýã áàéíà. ªâëèéí óëèðàëä áîõèð óñ ø¿¿ð¿¿ëýõ òàãòóóä áîõèð óñààð ä¿¿ð÷ õºëääºã. ªºðººð õýëáýë, ºâëèéí óëèðàëä õºðñºí ø¿¿ëò¿¿ð¿¿ä íü áîõèð óñûã øèíãýýõ, óóðøóóëàõ ïðîöåññ ÿâàãäàõã¿é áàéãàà áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Äóëààíû óëèðàëä òóñ áîõèð óñ öýâýðëýõ òàãòóóäàä áîõèð óñ øèíãýäýã áàéíà.

7.3

144.0 31.60 -

7.07 82.0

-

-

-

21.82 26.54 0.42 0.53 27.49 1.04

154.5

94.00

Öýâýðøèëò %

ÁÁX5 ìã/äì3

Ðýðä ìã/äì3

NO3-

NO2-

Níèéò ìã/äì3

Àçîòûí íýãäë¿¿ä (ìã/äì3) NH4+

ÆÁ

ðÍ

Óñíû ñîðüö àâñàí ãàçàð

ÏÈ× ìãO2/äì3

Õ¿ñíýãò 2. Áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí áîõèð óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í

39% Èõ áîõèðäîëòòîé áóþó V çýðýã

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæààñ ãàäàãøèëæ áóé áîõèð óñíû äýýæèíä äýýæèíä ÷àíàðûí ¿íýëãýý õèéõýä àììîíè àçîò 26.54ìã/äì3, íèòðàòûí àçîò 0.53 ìã/äì3, íèòðèòèéí àçîò 0.42 ìã/äì3 ìºí ýðäýñò ôîñôîðûí õýìæýý 1.04ìã/äì3 áàéíà. Áèîëîãèéí õýðýãöýýò õ¿÷èëòºðºã÷ îðîëò äýýð 154.5ìã/äì3, ãàðàëò äýýð 94.0ìã/ äì3, æèíëýãäýõ áîäèñûí õýìæýý íü 82.0 ìã/äì3, áîõèð óñíû öýâýðøèëò íü 39%- òàé áàéíà. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ãàäàðãûí óñàíä õàÿõ áîõèð óñíû ñòàíäàðò MNS 4943:2000 òàé õàðüöóóëàí ¿çýõýä ïåðìàíãàíàò èñýëäýõ ÷àíàð, íèéò àçîòûí õýìæýý, ýðäýñò ôîñôîð, õèìèéí õýðýãöýýò õ¿÷èëòºðºã÷, áèîëîãèéí õýðýãöýýò õ¿÷èëòºðºã÷, æèíëýãäýõ áîäèñûí õýìæýý çýðýã äýýðõ á¿õ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ñòàíäàðòàä çààñàí õýìæýýíýýñ õýòýðñýí áàéíà. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä òóñ áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ íü òåõíîëîãèéí öýâýðø¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü óã òåõíîëîãèéí õ¿÷èí ÷àäëûã íýìýãä¿¿ëýõ, øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Õîâä àéìãèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí áîõèð óñíû öýâýðëýãýýíèé ÷àíàð, áîõèðäîëòûí ¿íýëãýý

Öýâ Ö Îäîîãîîð òóñ àéìãèéí òºâä íèéòèéí îðîí ñóóö, ¿éëäâýð àæ àõóéí ãàçðóóä, õýðýãëýã÷äèéí òîî Õîâä àéìãèéã áîäâîë õàðüöàíãóé áàãà áàéíà. Ãýõäýý öààøèä òóñ àéìãèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí à÷ààëàë íýìýãäâýë áàéãàëèéí õºðñºí ø¿¿ëò¿¿ð íü ñòàíäàðòûí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí áîõèð óñûã á¿ðýí öýâýðëýõ õ¿÷èí ÷àäàë äóòìàã áîëîõ íü èëýðõèé áàéíà.

70

Ýíý çóðãààñ õàðàõàä çàðèì ñàðóóäàä áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ óðóó îðæ áàéãàà äýýæ / îðîëò/-ä õèéñýí ¿ð ä¿íã ãàäàãø õàëüæ áàéãàà äýýæíèé óóññàí áîäèñûí õýìæýýã õàðüöóóëàí õàðàõàä óóññàí áîäèñûí õýìæýý îãò ÿëãààã¿é, çàðèì óëèðàëä îðæ áóé óñíààñàà íîãîîíû 71

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

òàëáàéðóó ãàð÷ áàéãàà óñíû äýýæèí äýõ óóññàí áîäèñûí õýìæýý íü èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ýíý íü òóõàéí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæûí òàãòíû ëàã èõýññýí õºðñºíä õàíàëò ¿¿ññýí íü áîõèð óñàí äàõü áóñàä áè÷èë îðãàíèçìûã ¿ðæèõ, ºñºõ íºõöëèéã õàíãàæ áàéãààòàé õîëáîîòîé þì. Áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæûí öýâýðëýãýýíèé ¿ç¿¿ëýëò Äýýðõ çóðàãààñ õàðàõàä äóëààíû óëèðàë áóþó 4, 5, 6, 7, 8 , 9, 10-ð ñàðóóäàä öýâýðëýãýýíèé õóâü 3456% õîîðîíä õýëáýëçýæ äóíäàæààð öýâýðëýãýýíèé õóâü 41.53 õóâüòàé áàéãàà áîëîâ÷ ºâëèéí ñàðóóäàä 11, 12, 1, 2, 3-ð ñàðóóäàä öýâýðëýãýýíèé õóâü 2429 õóâüòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Áèîëîãèéí öýâýðëýãýýòýé íýìýëò óóðøóóëàëòã¿é öýâýðëýõ áàéãóóëàìæûí õóâüä õ¿éòíèé óëèðàëä öýâýðëýãýýíèé õóâü áóóðàõ íü áàéãàëü öàã óóðòàé øóóä õîëáîîòîé þì. Õîâä àéìãèéí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæààñ ãàð÷ áóé óñíû ÷àíàðûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîäîðõîéëñîí ¿ð ä¿íã õ¿ñíýãò 2-îîñ õàðàõàä àììîíèéí àçîò 20.45--38.74 ìã/ äì3, íèòðèòûí àçîò 0.002-2.975 ìã/ äì3, íèòðàòûí àçîò 0.06-0.55 ìã/ äì3, ôîñôîð 0.01403.655 ìã/ äì3 –èéí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéíà. Ýíý ãîëûí óñíû îðãàíèê áîäèñûí õýìæýýã ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàðûí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëîõîä 7.00-40.00 ìã/äì3 áàéâ. Äýýðõ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ãàäàðãûí óñàíä õàÿæ áîëîõ õàÿãäàë áîõèð óñíû ñòàíäàðò MNS 4943:2000 –ûí 1-ð õàâñðàëòòàé 2004-2005 îíû äóíäàæ õýìæýýã õàðüöóóëæ ¿çýõýä ïåðìàíãàíàò èñýëäýõ ÷àíàð 21.44 ìã/äì3, íèéò àçîòûí õýìæýý íü 29.836 ìã/äì3, ýðäýñò ôîñôîðûí õýìæýý 2.718ìã/äì3 áàéãàà íü ãàäàðãûí óñàíä õàÿæ áîëîõ áîõèð óñíû ñòàíäàðòààñ äàâñàí áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæààñ ãàäàãø óðñàæ íîãîîíû òàëáàé ðóó îðæ áàéãàà äýýæèíä ìèêðîáèîëîãèéí øèíæèëãýý õèéõýä ãýäñíèé ýìãýã òºð¿¿ëýã÷ ñàâõàíöàð,êîëèòòèð çýðýã áàêòåðóóä èëýðñýí íü ãîëûí óñ áîëîí õºðñºíä õàÿõàä òîõèðîìæã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. ̺í òóñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ íü òîì õîã õàÿãäëûã çîõèñòîé áîëîâñðóóëàëò õèéäýãã¿é èë çàäãàé òàëáàéä õàÿäàã. Òàãò áîëîí òóíãààãóóðààñ ãàðñàí ëàãèéã õÿçãààðëàëòûí á¿ñýýñ 300

ÝÌÕÝÒÃÝË

ìåòðèéí çàéä èë çàäãàé õàÿæ áàéíà. Èë òàëáàéä õàÿñàí ëàãûã õ¿íñíèé íîãîî÷èä òàëáàéäàà áîðäîî áàéäëààð õýðýãëýõ íü ò¿ãýýìýë áîëîîä áàéíà. Ýíý íü áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæûí öýâýðëýãýýíèé òåõíîëîãèä òàâèãäàõ øààðäëàãûã õàíãàõã¿é áàéíà. Èéíõ¿¿ íÿí, ãýäýñíèé ñàâõàíöàðóóäûí òîî ñòàíäàðòààñ õýò äàâñàí áîõèð óñ Áóÿíò ãîëûí íîãîîíû òàëáàéí óñàëãààíä îðñíîîð äóëààíû óëèðàëä àãààð õºðñíèé òåìïåðàòóðûí íºëººãººð ÷èéãòýé õºðñºíä óëàì ¿ðæèí õ¿íñíèé íîãîîíû óðãàö, øèíæ ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí áàéäàëä ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Òóñ àéìãèéí òºâä íàìðûí óëèðàëä øèíý õ¿íñíèé íîãîî, òàðâàñ õóäàëäààíä ãàðñàí ¿åýñ õàëäâàðò ãýäýñíèé ºâ÷í¿¿ä, øàð ºâ÷íèé òîõèîëäëóóä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõñýæ áàéãààã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. Ýìíýëýãèéí ä¿í á¿ðòãýëèéí ìýäýýãýýð 2004-2007 îíóóäàä àéìãèéí õýìæýýíä øàð ºâ÷íèé òîî 2-40-èéí õîîðîíä á¿ðòãýãäñýí áàéñàí áîë çºâõºí ñ¿¿ëèéí æèë áóþó 2008 îíä õàëäâàðò øàð ºâ÷íèé òîõèîëäîë 180 ãàðñàí íü ºìíºõ æèë¿¿äýýñýý õàðüöàíãóé îëîí òîõèîëäîëòîé áîëñîí íü õàðàãäñàí þì. Ñóäàëãààíû àæëûí ä¿ãýíëò Õîâä àéìãèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí áîõèð óñàíä õèìèéí åðºíõèé øèíæèëãýý, ìèêðîáèîëîãèéí øèíæèëãýý, áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò, íàðèéâ÷èëñàí øèíæèëãýýí¿¿äèéã õèéæ äàðààõ ä¿ãíýëòýíä õ¿ðñýí. ¯¿íä: 1. Õîâä àéìãèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæûí öýâýðëýãýýíèé õóâü ºâëèéí ñàðóóäàä áóóðñàíòàé õîëáîîòîéãîîð îðæ áàéãàà óñíû äýýæ ãàäàãø õàëüæ áàéãàà óñíû äýýæèí äýõ óóññàí áîäèñûí õýìæýý ÿìà𠺺ð÷ëºëòã¿é áàéíà. Õàðèí ÷ çàðèì óëèðàëä ãàäàãø õàëüæ áàéãàà óñíû óóññàí áîäèñûí àãóóëãà èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ýíý íü òóíãààãóóð áîëîí òàãíû õºðñºíä õàíàëò ¿¿ñ÷, ëàã íààíãè èõññýíòýé õîëáîîòîéãîîð ýíä áàêòåð áîëîí áóñàä îðãàíèê áîäèñ èõñýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà þì.

2. Áîõèð óñíû ÷àíàðûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àçîòûí àãóóëãà áîëîí ýðäýñò ôîñôîð, ïåðìàíãàíàò èñýëäýõ ÷àíàð íü õÿàãäàë áîõèð óñíû ñòàíäàðò MNS 4943:2000 –ûí 1-ð õàâñðàëòòàé 2004-2005 îíû äóíäàæ õýìæýýã õàðüöóóëæ ¿çýõýä ïåðìàíãàíàò èñýëäýõ ÷àíàð 21.44 ìã/äì3, íèéò àçîòûí õýìæýý íü 29.836 ìã/äì3, ýðäýñò ôîñôîðûí õýìæýý 2.718ìã/äì3 áàéãàà íü ãàäàðãûí óñàíä õàÿæ áîëîõ áîõèð óñíû ñòàíäàðòààñ äàâñàí áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

3. Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæûí öýâýðëýãýýíèé õóâü íü æèë èðýõ òóòàì áóóð÷ áàéãàà íü òóíãààãóóð áîëîí òàãòíû õºðñºíä õàíàëò ¿¿ñ÷, ìºí õ¿éòíèé óëèðàëä óóðøèëò áàãà ÿâàãäàæ áàéãààòàé õîëáîîòîé þì. Èéìä øèíýýð òàãò íýìýõ, óóðøèëò, öýâýðëýãýýã ò¿ð çóóðûí áàéäëààð íýìýãä¿¿ëýõ, öààøèä áàéãàëèéí õºðñºí ø¿¿ëò¿¿ð õýðýãëýõ íü øààðäëàãà õàíãàõã¿é þì.

4. Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæààñ ãàäàãø õàëüæ áóé áîõèð óñ íü öýâýðëýãýýíèé ÷àíàð õàíãàõã¿é áàéãàà íü õàÿãäàë áîõèð óñíû ñòàíäàðò MNS 4943:2000–èéí 1 áà 2-ð õàâñðàëòàíä çààñàí õýìæýýíýýñ õýòýðñýí ìºí ýìãýã òºð¿¿ëýã÷ íÿíã àãóóëæ áàéãàà íü ýíý áîõèð óñûã Áóÿíò ãîëûí óñ áîëîí õ¿ñíèé íîãîîíû òàëáàéí óñàëãààíä àøèãëàæ îãò áîëîõã¿é þì. Õîâä àéìãèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ íü òåõíîëîãèéí õóâüä áàéãàëü ýêîëîãè, àðä èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíä, õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóéä íîöòîé íºëººëºõ¿éö õýìæýýíä áàéãàà íü äýýðõ ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íãýýñ õàðàãäàæ áàéíà.

Çóðàã 5. Áîõèð óñíû íÿíãèéí ºñãºâºð /2009.10.23/ 72

73

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Õîâä àéìãèéí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí áîõèð óñ, õàÿãäàëààñ áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëºë, ò¿¿íèéã áàãàñãàõ, àðèëãàõ çºâëºìæ -

Áóÿíò ãîëûí óñ, õºðñèéã áîõèðäóóëñíààð óëìààð Õàð óñ íóóðûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé áóñ íóòàãò îðøèõ íóóð ãîëóóäûí óñíû áîõèðäîëò ¿¿ñãýõ, íýìýãä¿¿ëýõ, óñíû îðãàíèçìûí àìüäðàë, ýêîñèñòåìä ººð÷ëºëò îðóóëàõ.

- Õàëäâàðò ºâ÷íèé ãàðàëò, òîî èõñýõ, èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä õîðòîéãîîð íºëººëºõ.

- Òºñëèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéí çîõèñòîé á¿ðýí øèíý÷ëýëèéã õèéõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òîäîðõîé õóãàöààíû /3-4 æèë/ ÿâöàä áîõèð óñíû öýâýðëýãýýíèé õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ, öýâýðëýãýýíèé òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ, áîõèð óñíû ãàðàëòûí îð÷èìä öýâýðø¿¿ëýõ öººðºì, öîîíîã õèéõ çýðýã ò¿ð õóãàöààíû àðãà õýìæýýã íýí äàðóé àâàõ.

- Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ íºëººëë¿¿äèéã áàãàñãàõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õÿíàëò øèíæèëãýýíèé õºòºëáºð, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãººí人 òóñ áàéãóóëëàãà òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ.

- Îð÷èíä õàÿõ öýâýðø¿¿ëñýí õàÿãäàë óñíû ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí óñûã îð÷èíä õàÿõ, áîõèð óñíû õýìæýý, áîõèðäëûí çýðýã, öýâýðëýãýýíèé ò¿âøèíä áàéíãûí õÿíàëò òàâèõ.

- Ëàãèéí äîòîðõè ºâ÷èí ¿¿ñãýõ íÿíã á¿ðýí óñòãàõ, áîõèð óñàíä àðèóòãàë õèéõ - Õóóðàé õîã õàÿãäëûí öýãèéã çºâ ñîíãîõ, õîã õàÿãäàë, ëàãèéã ñòàíäàðòàä çààñíû äàãóó áóëæ áàéõ, áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí îð÷íû àþóëã¿éí ýð¿¿ë àõóéí á¿ñ áîëîí ãàäíà òàëáàéã áàéíãà öýâýð áàéëãàõ.

ÝÌÕÝÒÃÝË

ìýíäýä íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãààã òîäðóóëàõ.

5. ÕÈÑ äýýðõ ÄÁÕÑàíãèéí òóñëàìæààð íýýãäñýí óñíû ëàáîðàòîðèéã àé ñàâûí ãàäàðãûí áîëîí ã¿íèé óñíû ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãààíû òºâ áîëãîí ºðãºæ¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàíòàé áîëãîõ, ÷àäàâõèæóóëàõ àñóóäëûã äýìæèõ.

6. Óñíû çîõèñòîé õýðýãëýý, àøèãëàëò, õàìãààëàõ òóõàé óëàìæëàëò çàí ¿éë, àìüäðàëûí çºâ õýâ ìàÿã, õóóëü ä¿ðìèéí òàëààð àéìãèéí àðä èðãýä, îþóòàí ñóðàã÷äûí äóíä áîëîí Õàð óñ íóóð, Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ýðýã äàãóóõ ìàë÷äûí äóíä ñóðãàëò, ñóðò÷èëãààã äýñ äàðààòàéãààð ÿâóóëàõ.

7. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëü ýêîëîãèéã õàìãààëàõ òàëààð ñóðãàëò, ñóðò÷èëãààíû, ëåêöèéí ìàòåðèàë çýðãèéã áýëòãýí îëøðóóëàí òàðààõ, îðîí íóòàãò òåëåâèç, ðàäèî, FM çýðãýýð àðä èðãýäýä ãîëóóäûí óñíû àøèãëàëò, õàìãààëàëòûí àñóóäëààð ºíººãèéí áîäèò áàéäàë, õýòèéí òºëºâèéí òàëààð øóóä ÿðèëöëàãà, íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã õèéæ áàéõ.

8. “Óñ ÷àíäìàíü ýðäýíý” ñýäâýýð íèéãìèéí àëü ÷ äàâõàðãûí õ¿ì¿¿ñò çºâëºë㺺 áîëîõóéö, äýëõèé íèéòèéí áîëîí ººðèéí îðíû ñóäàëãàà, áàðèìòàíä òóëãóóðëàñàí áîäèò ìýäýýëýë á¿õèé, öýâýð óñíû õîìñäîë áèäýíä, áèäíèé õîé÷ ¿åèéã þóíä õ¿ðãýõ âý ãýäýã òàëààð ñýðýìæë¿¿ëýã, äîõèî áîëîõóéö ãàðûí àâëàãûã õýâëýí íèéòë¿¿ëæ îëíû õ¿ðòýýë áîëãîõ.

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõàä îðóóëàõ ñàíàë ä¿ãíýëò Õîâä, Áóÿíò ãîëûí àé ñàâûí ãàäàðãûí óñíû ÷àíàð, àøèãëàëò, õàìãàààëàëò, íºõºí ñýðãýýõ òàëààð òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäàä: 1. Õîâä, Áàÿí-ªëãèé àéìãóóäûí òºâ îð÷èìä Áóÿíò, Õîâä ãîëóóä äýýð, ìºí ×îíîõàðàéõ ãîë äýýðõ ÓÖÑòàíöûí àæèëëàãààíààñ ¿¿ñ÷ áóé àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí àøèãëàëòòàé õîëáîîòîé ãîëûí óñíû áîõèðäîëòûã õÿíàõ, øèíæèëãýýã òîãòìîëæóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

2. Õàð óñ íóóðûí Öàãààí ãîëûí àðàëûí çàðèì õýñýãò íóóðûí áóñàä öýã¿¿äýýñ óñíû ýðäýñæèëò èë¿¿ èõñýõ, óñ øèðãýõ ¿éë ÿâö, õºðñ äàâñæèõ, óðãàìëûí á¿ðõýâ÷, ¿íäýñ óñòàõ, óëìààð ¿õìýë á¿ñ ¿¿ñýõ, ýõ íóóðûí óñíû ò¿âøèí äîîøëîæ áàéãààä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé òàéëáàð õèéõ çýðýã àñóóäàëä öààøèä àíõààðëàà õàíäóóëæ, ýíý òàëààð áàéíãûí àæèãëàëò, ìîíèòîðèíã õèéõ, àøèãëàëò õàìãààëàëòûí àñóóäàëä àíõààðàõ, íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààã çàéëøã¿é ýð÷èìòýé ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéíà.

3. Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìãóóäûí òºâä îðîí ñóóö, ¿éëäâýð àæ àõóéí ãàçðóóä, õ¿í àìûí òîî, àæ àõóéí àøèãëàëò íýìýãäñýí, öýâýð áîõèð óñíû ñòàíöûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà àëäàãäàæ, õàÿãäàë áîõèð óñ, ëàã íü Õîâä, Áóÿíò ãîëóóäûí õºðñ, àãààð, óñíû ýêîëîãèò ñºðºã íºëººëºë ¿ç¿¿ëæ áàéãàà òàëààð äýýðõ õî¸ð àéìãèéí èðãýäèéí õóðàëä àëáàí ¸ñîîð àñóóäàë îðóóëæ, õýëýëö¿¿ëýõ.

4. Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìãèéí òºâä Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óñíû àøèãëàëò, áîõèðäîëòîíä /õàâàð, çóí, íàìðûí óëèðàëä/ áàéíãà õÿíàëò òàâèõ, õóóëü ä¿ðìèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, óñíû ìîíèòîðèíãèéã òîãòìîëæóóëàõ, óñíû ÷àíàðò ¿íýëãýý ÿâóóëàõ, õ¿í àìûí ýð¿¿ë

74

75

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÓÑÍÛ ÍªªÖ ÀØÈÃËÀËÒÛÍ ÁÀÉÄÀË, ÕÝÒÈÉÍ ÒªËªÂ Ñóäàëãààíû òàëáàé - Õîâä ãîëûí ñàâ - Áóÿíò ãîëûí ñàâ - Õàð-Óñ-ĺðãºí íóóðûí ñàâ

Íîìîî îâîãò Á¿òýäèéí Äàãâàäîðæ Ǻâëºõ èíæåíåðèéí Óñíû Ýð÷èì ÕÕÊ-èé çàõèðàë, Ìîíãîë Óëñûí Ǻâëºõ èíæåíåð ÀÃÓÓËÃÀ Õîâä ãîëûí ñàâ

Áóÿíò ãîëûí ñàâ

Õàð-Óñ ĺðãºí íóóðûí ñàâ

1.1. Èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàëòûí ñèñòåì Õîâä ãîëûí ñàâä

Àøèãëàëòàä îðñîí îí

Òàëáàé ãà

Ãîëûí íýð

Óñëàëòûí ñèñòåìèéí íýð

Õ¿ñíýãò 1.1. Èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàõ ñèñòåì¿¿äèéí àøèãëàëòûí áàéäàë

Ñóì

1. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâä áàéãóóëàãäñàí ãàçàð òàðèàëàí óñëàõ ñèñòåì, ñóâãóóä 1.1. Èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàëòûí ñèñòåì 1.2. Õàäëàí áýë÷ýýð óñëàõ ñèñòåì 1.3. Ìîä, ç¿ëýã íîãîî óñëàõ ñèñòåì 1.4. ¯éëäâýðèéí óñ õàíãàìæ 1.5. Áóñàä çîðèóëàëòûí àøèãëàëò 1.6. Ãàäàðãûí óñíû àøèãëàëòûí îéðîëöîî õýìæýý 2. Ãàçðûí äîîðõè óñíû àøèãëàëò 2.1. Òºâ ñóóðèíû óñ õàíãàìæ 2.2. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí óñ õàíãàìæ 2.3. ¯éëäâýðèéí óñ õàíãàìæ 3. Óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé çîðèóëàëòûí àøèãëàëò 3.1. Ìîíãîë îðíû ãîë ìºðíèé Óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé îíîëûí íººö (ïîòåíöèàë) 3.2. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé îãîëûí ïîòåíöèàë íººö 3.3. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé àøèãëàëòûí áàéäàë 3.4. Òºñëèéí ìàòåðèàë áîëîâñðîãäñîí ãàçðóóä 4. Ãîëóóä äýýð áàéãóóëàãäñàí óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæ 5. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ àøèãëàëòûí õýòèéí òºëºâ 5.1. Óñàí ñàí áàéãóóëæ óñíû íººöèéã çîõèöóóëàõ 5.2. Óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé àøèãëàæ áîëîõ ïîòåíöèàë 5.3. Áîîìò, óñàí ñàíãóóäûã îëîí çîðèóëàëòààð àøèãëàõ 5.4. Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí, õàäëàíã õºãæ¿¿ëýõ 5.5. Óñûã àðèã ãàìòàé õýðýãëýõ øààðäëàãà

Îäîîãèéí àøèãëàëòûí áàéäàë

Áàÿí-ªëãèé àéìàã

76

1

Ñàãñàé

ªìíºãîë

ªìíºãîë

37

1977

2

Àëòàíöºãö

Õàð ¯ç¿¿ð Õîâä

150

1978

3

Óëààíõóñ

Ñîãîîãèéí Ñîãîîãèéí 144 ãîë ãîë

1984

4

Ñàãñàé

Óëààíäýë

Ñàãñàé

500

1983

5

Öýíãýë

Õàðãàíàò

Õàðãàíàò

385

1984

Óñàëãààòàé õàäëàíä Ýíãèéí õàëèàõ àðãààð óñàëäàã Õ¿íñíèé íîãîî, ìàëûí òýæýýëä Ýíãèéí õàëèàõ àðãààð óñàëäàã 46 ãà-ä óñàëãààòàé õàäëàíä, óñ õ¿ðäýãã¿é, Ýíãèéí õàëèàõ àðãààð óñàëäàã Áàðèëãóóä ýâäýð÷ òîíîãäñîí, àøèãëàõã¿é áàéãàà Óñàëãààòàé õàäëàíä Ýíãèéí õàëèàõ àðãààð óñàëäàã

77

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

6

Áóÿíò

Ìàíäàõûí Ìàíäàõûí 270 àì

1984

7

ªëãèé

Èõ áóëàí

8

Íîãîîííóóð Õàòóóãèéí ãîë

9

Áàÿííóóð

Óñàëãààòàé õàäëàíä Ýíãèéí õàëèàõ àðãààð óñàëäàã Õîâä ãîëûí óñíû ò¿âøèí äîîøèëñíîîñ óñ àâ÷ ÷àäàõã¿é áîëñîí, õ¿íñíèé íîãîî õàäëàíä àøèãëàíà

Ýðäýíýá¿ðýíãèéí óñëàëòûí ñèñòåì ãýõýä 880 ãà òàëáàéã óñëàõ ÷àäâàðòàé ãîë ñóâãèéí òºìºð áåòîí äîòîðëîãîîã õóóëàí àâñàí, óñàëãààíû íàñîñ ñòàíö, äàëä ñ¿ëæýý, Ôðåãàò áîðîîæóóëàõ òºõººðºìæ¿¿ä ¿ðýãäýí àëãà áîëñîí áàéíà.

Áóÿíò ãîëûí ñàâä

Õîâä

112

1986

Õàòóóãèéí ãîë

270

1981

Ñèñòåì ýâäýð÷, òîíîãäñîí, àæèëëàõã¿é áàéíà

161

1986

Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, ìàëûí òýæýýë òàðèàëäàã Ýíãèéí õàëèàõ àðãààð óñàëäàã

Öóë Óëààí Õîâä

Óñ àâàõ òîëãîéí áàðèëãûí õààëòóóäûã òîíîñîí áàéäëûã çóðàã 1.3-ààñ ¿çýæ áîëîõ áà ñóâãèéí óñ íü ÿìàð÷ àøèãëàëòòã¿é òàëáàéí äóíäóóð óðñàí ãîë ðóó íèéëæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 1.2. Áóÿíò ãîëûí äàãóóõ èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàõ ñèñòåì¿¿äèéí àøèãëàëòûí áàéäàë

Õîâä àéìàã 10

Ýðäýíýá¿ðýí

11 Áóÿíò

Ýðäýíýá¿ðýí Õîâä

880

1985

Øàðãóó

356

1978

Ä¿í

Õîâä

Ñèñòåì òîíîãäñîí, àæèëëàõã¿é áàéíà Ñèñòåì òîíîãäñîí, àæèëëàõã¿é áàéíà

Ñóì

Óñëàëòûí ñèñòåìèéí íýð

Ãîëûí íýð

Äýë¿¿í

Õàðãàíàòûí òàë

Ãàíö ìîäíû

Òàëáàé Àøèãëàëòàä ãà îðñîí îí

Îäîîãèéí àøèãëàëòûí áàéäàë

Áàÿí-ªëãèé àéìàã 1

3265

200

1982

Ñèñòåì ýâäýð÷, òîíîãäñîí, àæèëëàõã¿é áàéíà

Õîâä àéìàã Óëñûí õºðºí㺠îðóóëàëòààð Õîâä ãîë ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäàä èíæåíåðèéí õèéöòýé 3265 ãà òàëáàé á¿õèé 11 óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëñàí áàéíà. Ñèñòåì íü ãîëîîñ óñ àâàõ áåòîí òîëãîéí áàðèëãà, áåòîí ýñâýë ÷óëóóí äîòîðëîãîîòîé ãîë ñóâàã, áîðîîæóóëàõ àãðåãàòààð óñëàõ èë ýñâýë äàëä ÿíäàí õîîëîéí ñ¿ëæýýòýé, ÇÕÓ-ä ¿éëäâýðëýñýí Âîëæàíêà, ÄÄÍ-100, Ôðåãàò áîðîîæóóëàõ òºõººðºì溺ð òîíîãëîãäñîí áàéæýý. 1990-1995 îíä èõ õ¿âü÷ëàëàëûí ¿åýð óñëàëòûí ñèñòåì¿¿ä õóâü÷ëàãäàñàí íýðýýð îðîí íóòãèéí ºì÷èä øèëæèí áàðèëãà áàéãóóëàìæ áîëîí òîíîã òºõººðºìæèéã òîíîæ, àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëãîñîí áàéíà. ¯¿íä îëîí òîîíû áîðîîæóóëàõ àãðåãàò, íàñîñ ñòàíö ¿ðýãäýí àëãà áîëñîí áàéíà.Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é ñóâàã, óñàí ñàíãèéí äîòîðëîãîîíû òºìºð áåòîí õàâòàíãóóä, äàëä ñ¿ëæýýíèé ãàí õîîëîéíóóäûí íèëýýä õýñãèéã óõàæ àâàí ñ¿éòãýæýý.

2

Áóÿíò

Öóóðàéí õóäàã

Áóÿíò

296

1978

Ñèñòåì ýâäýð÷, òîíîãäñîí, ýíãèéí õàëèàõ àðãààð õ¿íñíèé íîãîî, ìàëûí òýæýýë óñàëäàã

Ä¿í 496 Óëñûí õºðºí㺠îðóóëàëòààð Áóÿíò ãîëîîñ óñ àâàõ èíæåíåðèéí õèéöòýé 496 ãà òàëáàé á¿õèé 2 óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëñàí áàéíà. Ýäãýýð ñèñòåì¿¿ä ýâäýð÷, òîíîãäñîí, àæèëëàõã¿é áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.2-ä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îðóóëëàà. Õ¿ñíýãò 1.3. Õàð-Óñ – ĺðãºí íóóðûí ñàâä

Óñëàëòûí ñèñòåìèéí íýð Õîâä àéìàã

Ñóì

Çóðàã 1.1. Ñàãñàé ñóìûí ªìíºãîëûí óñëàëòûí ñèñòåìèéí òîëãîéí áàðèëãà

Çóðàã 1.2. Ñàãñàé ñóìûí Óëààíäýëèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí ãîë ñóâàã

Ìàíõàí 1

2 Çýðýã

Óëààíõ¿ðýý

Öàãààí áóðãàñ

Ãîëûí íýð

Òàëáàé Àøèãëàëòàä ãà îðñîí îí

Äóíä Öýíõýðèéí 146 ãîë

1975

Öàãààí áóðãàñ

1976

40

Îäîîãèéí àøèãëàëòûí áàéäàë Ýíãèéí õàëèàõ àðãààð 105 ãàä õ¿íñíèé íîãîî, ìàëûí òýæýýë óñàëäàã ýíãèéí õàëèàõ àðãààð õ¿íñíèé íîãîî, ìàëûí òýæýýë óñàëäàã

Ä¿í 186 Çóðàã 1.3. Ýðäýíýá¿ðýíãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí òîëãîéí áàðèëãà 78

79

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Óëñûí õºðºí㺠îðóóëàëòààð Õàð-Óñ – ĺðãºí íóóðûí óñ õóðààõ òàëáàéä èíæåíåðèéí õèéöòýé 186 ãà òàëáàé á¿õèé 2 óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëñàí áàéíà. Ýäãýýð ñèñòåì¿¿äýä

ÝÌÕÝÒÃÝË

Çóðàã 1.6. Õîâä õîò áîëîí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ îð÷ìûí óñàëãààòàé òàëáàéíóóä

óðãàìàë òàðèàëæ áàéíà.

ýíãèéí áàéíà. é õàëèàõ àðãààð óñàëãààã õèéæ é á é Çóðàã 1.4. Ìàíõàí ñóìûí Óëààíõ¿ðýýãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí Äóíä Öýíõýðèéí ãîëîîñ óñ àâàõ áàðèëãà

Óëñûí õºðºí㺠îðóóëàëòààð Õîâä, Áóÿíò áîëîí áóñàä ãîëîîñ óñ àâàõ èíæåíåðèéí õèéöòýé 3995 ãà òàëáàé á¿õèé 15 óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëñàí áàéíà. Ýäãýýð ñèñòåì¿¿ä ýâäýð÷, áîðîîæóóëàõ áîëîí áóñàä òîíîã òºõººðºìæ íü òîíîãäñîí òóë àæèëëàõã¿é áàéíà. Ýäãýýðèéí äîòðîîñ 12 óñëàëòûí ñèñòåìèéí òîëãîéí áàðèëãà, ãîë ñóâãèéã àøèãëàí òàëáàéí ãàäàðãóóä õàëèàõ àðãààð ìàëûí òýæýýë, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ,

Õîâä õîòûí äýýä òàëààñ ýõëýí, Æàíæèí áîîëò áîëîí áóñàä 10 ãàðóé ãàçðààñ Áóÿíò ãîëîîñ óñ àâàõ áàðèëãóóä áàéãóóëàí àøèãëàäàã, ãîëûí óñ äýýðõ îëîí ãàçðóóäàä õóâààãäàí, òàðààãääàãààñ çóíû óñàëãààíû õóãàöààíä Áóÿíò ãîëûí óñ íèéò òàëáàéä õ¿ðäýãã¿é òóë óñíû ìàðãààí áàéíãà ãàðäàã áàéíà. Õîâä õîòûí äýýä òàëààñ ýõëýí, Æàíæèí áîîëò áîëîí áóñàä 10 ãàðóé ãàçðààñ Áóÿíò ãîëîîñ óñ àâàõ áàðèëãóóä áàéãóóëàí àøèãëàäàã, ãîëûí óñ äýýðõ îëîí ãàçðóóäàä õóâààãäàí, òàðààãääàãààñ çóíû óñàëãààíû õóãàöààíä Áóÿíò ãîëûí óñ íèéò òàëáàéä õ¿ðäýãã¿é òóë óñíû ìàðãààí áàéíãà ãàðäàã áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óóð àìüñãàë õóóðàéøèæ, õóð òóíàäàñ áàãàññàíààñ Áóÿíò ãîëûí óðñàöûí õýìæýý áóóð÷, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýã÷èä èõýýõýí áýðõøýýëòýé áîëñîí ãýíý. Áóÿíò ãîëûí óñ óñàëãààíû ¿åä Õîâä ãîë õ¿ðòýë óðñàõàà áîëèîä 3 æèë áîëæ áàéíà ãýæ íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ÿðüæ áàéíà. Ýíãèéí àðãààð õàëèàí óñëàæ áàéãàà òàëáàéíóóäûí óñàëãààíû ñóâãóóä ìàø èõ ýìõ çàìáàðààã¿é áàéðëàæ, òàëáàé íü îëîí ýçýìøèëä õóâààãäàí, ä¿ðñ õýëáýð¿¿ä îëîí ÿíç áàéãààãààñ óñûã çîõèñòîé àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëæýý.

àøèãëàæ áàéíà. Çóðàã 1.5. Ìàíõàí ñóìûí Óëààíõ¿ðýýãèéí óñëàëòûí ñèñòåìèéí ãîë ñóâàã, óñ õóâààðèëàõ áàðèëãa

Áóÿíò ãîëîîñ óñ àâ÷ óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà ãàçðóóä Áóÿíò ãîëîîñ óñ àâ÷ óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà ãàçðóóäûí áàéðëàëûã õàðóóëñàí Õîâä àéìãèéí Ãàçðûí àëáàíààñ áýëòãýñýí çóðãèéã ôîòî çóðãààð õýñýã÷ëýí àâ÷, çóðàã 1.8-îîñ 1.13 –ä õàðóóëëàà. Õîâä àéìãéèí Æàðãàëàíò, Õîâä, Áóÿíò ñóìäûí 500 ãàðóé õóâü õ¿í, ãýð á¿ë, àæ àõóéí íýãæ, õîðøîî, íºõºðëºë 4300 ãà òàëáàéã õàøèæ ýçýìøèëäýý àâñíààñ 1815 ãà òàëáàéã õàãàëæ, Áóÿíò ãîëûí óñààð óñàëãàà õèéæ, òºìñ õ¿íñíèé íîãîî, ìàëûí òýæýýë, æèìñíèé

80

Çóíû óñàëãààíû ¿åä Áóÿíò ãîëûí óñûã çîõèîí áàéãóóëàëò ìóóòàé îëîí ñàëààëæ àâäàãààñ íèéò òàëáàéã óñàëàõàä óñ íü õ¿ðäýãã¿é òóë óñíû ìàðãààí èõýýõýí ãàðäàã áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õóð òóíàäàñ áàãà óíàæ, õóóðàéøèëò èõòýé áàéãààãààñ óñíû õ¿ðýëöýý ìóóäàæ, îëîí òîîíû òàëáàéä óñ õ¿ðýõã¿é, óðãàö àëäàõ ÿâäàë èõýýð ãàðàõ áîëæýý. Áóÿíò ãîëûí óñíû íººöºä óëèðëûí áîëîí îëîí æèëèéí òîõèðóóëãà õèéõ çàìààð èõ óñòàé ¿åðèéí óðñàöûã õàäãàëàí àøèãëàõûí òóëä áîîìò á¿õèé óñàí ñàíã áàéãóóëàõ ÷óõàë øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéíà.

1.2. Õàäëàí, áýë÷ýýð óñëàõ ñèñòåì Õîâä, Áàÿí-ªëãèé àéìàãò 2009 îíä õóð òóíàäàñ ìàø áàãà îðñíîîñ áàéãàëèéí õàäëàí, áýë÷ýýðèéí óðãàö äîðîéòîí, ò¿¿íýýñ õàäëàí àâàõ áîëîìæã¿é áîëæ, ìàë áýë÷ýýðëýõýä èõýýõýí áýðõøýýëòýé áîëñîí áàéíà. Èéìýýñ îðîí íóòãèéí ìàë÷èä ìàë ñ¿ðãýý òýæýýõèéí òóëä ãîëîîñ óñ àâ÷ áýë÷ýýðèéí òàëáàé ðóó óðñãàæ áîëîõ ãàçðóóäûã ñîíãîí, ãîëûã

81

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ñàëààëàí óðñãàæ, õàäëàí áýë÷ýýðèéã óñëàõ íü ò¿ãýýìýë áîëæýý. Õîâä ãîëûí õàìãèéí òîì öóòãàëûí íýã Àëòàé Òàâàí Áîãä óóëûí ìºñºí ãîëóóäààñ òýæýýãääýã Öýíãýë ñóìûí íóòàãò îðøäîã Öàãààí ãîëûí ñóäàëãààíû ¿åèéí áàéäëûí ïëàí

áîëîí íàìàãæñàí òàëáàé Çóðàã 1.12. Öàãààí ãîëûí äàãóóõ íàìàãæñàí òàëáàé

1.3. Ìîä, ç¿ëýã íîãîî óñëàõ ñèñòåì

çóðãèéã 1:100000-íû çóðãèéã áàãàñãàí çóðàã 1 1.14-ä é 1 100000 é á 14 õàðóóëëàà.

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí òºâ ªëãèé ñóì Õîâä ãîëîîñ Õ¿ðýë àðàêèéí ñóâãààð, Õîâä àéìãèéí òºâ Æàðãàëàíò ñóì Áóÿíò ãîëîîñ Áóãàò ¿ç¿¿ðèéí ñóâãààð óñ àâàõ áàéãóóëàìæóóä áàéãóóëàí ç¿ëýã çîðèóëàí àøèãëàæ áàéíà. áàé àé óó à õîòûí î ìîä, ä,, ç¿ ¿ ý íîãîî î îî óñ óóñëàõàä à àää çîð ðèóó à à è à áà áàé é à.

Çóðàã 1.7. Öýíãýë ñóìûí Öàãààí ãîëûí äàãóóõ õàäëàí óñëàõ

Çóðàã 1.8. Õàòóóãèéí ãîëûã õààæ, óñàëãààíû ñóâàãò óñûã àâ÷ áàéãàà áàéäàë

Çóðàã 1.9. Öàãààí ãîëîîñ Øàð Ãîâèéí ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, õàäëàíãèéí òàëáàéä óñ àâàõ áàðèëãà

Çóðàã 1.13. Õîâä ãîëîîñ ªëãèé ñóì ðóó óñ àâàõ áàéãóóëàìæ

Çóðàã 1.22. äýýð Õîâä ãîëîîñ ªëãèé ñóì ðóó óñ àâàõ áàéãóóëàìæèéí 2009-10-04 -íû ºäðèéí ôîòî çóðãèéã õàðóóëëàà. Õîâä ãîëûí óñíû õýìæýý áàãàñàæ, ò¿âøèí áóóðñàí ¿åä èõýýõýí óñ àâàõ áîëîìæòîé áàéãààãààñ ¿çýõýä èõ ¿åðèéí ¿åä ªëãèé õîò ðóó óñ õàëèí îðîõ àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é áàéãààã öààøèä àíõààðàëäàà àâàõ õýðýãòýé þì.

1.4. ¯éëäâýðèéí óñ õàíãàìæ

Çóðàã 1.10. Øàð Ãîâèéí ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, õàäëàíãèéí òàëáàé

82

Çóðàã 1.11. Óñ õóâààðèëàõ áàðèëãà

Ãàäàðãûí óñûã àøèãëàí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéãàà ¿éëäâýðèéí ãàçàð Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ, Õàð-Óñ – ĺðãºí íóóðûí ñàâä áàéõã¿é þì. Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Öýíãýë ñóìûí íóòàãò Õîâä ãîëûí äàãóóõ óóëàíä ãÿíò áîëäûí õ¿äýð îëçâîðëîõ äàëä óóðõàé äóëààíû óëèðàëä àæèëëàäàã áºãººä Õîâä ãîëîîñ óñ àâ÷ õýðýãëýäýãã¿é, õàðèí óíäààíû óñàà àâäàã áàéíà. Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Íîãîîííóóð ñóìûí íóòàãò îðøäîã Àñãàòûí ìºíãºíèé óóðõàéí õàéãóóë ñóäàëãààíû àæëóóä õèéãäñýí áºãººä áàÿæóóëàõ ¿éëäâýð áàéãóóëàãäààã¿é òóë óñ õýðýãëýæ ýõëýýã¿é áàéíà.

83

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

1.5. Áóñàä çîðèóëàëòûí àøèãëàëò Õîâä ãîëûí ñàâä Äàÿí íóóð, Õóðãàí Õîòîí, Òàë, Òîëáî, À÷èò çýðýã ìºíõ öàñò ºíäºð óóëñààð õ¿ðýýëýãäñýí íóóðóóä, íàì äîîð ãàçðûí Õàð Óñ, Õàð, ĺðãºí çýðýã íóóðóóä îðøèæ, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóä áàéäàã íü àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ òààëàìæòàé íºõöºëòýé áàéíà. Ýäãýýð íóóðóóä ìºí çàãàñ àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé, 10 îð÷èì òºðëèéí çàãàñààð áàÿëàã áºãººä ò¿¿íèé íººöèéã áàãà õýìæýýãýýð àøèãëàæ áàéíà.

1.6. Ãàäàðãûí óñíû àøèãëàëòûí îéðîëöîî õýìæýý 2009 îíû 10 ñàðä ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð çóíû óëèðëûí àøèãëàëòûí ¿åä àæèãëàãäñàí óñàëãààíû çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áàéñàí óñíû õýìæýýã îéðîëöîîãîîð òîîöîæ ¿çýõýä Õîâä ãîë ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäààñ 150 ñàÿ îð÷èì ì3 óñûã àøèãëàæýý. Áóÿíò ãîëûí óñíû óðñàöààñ óñàëãààíû êîðèóëàëòààð 124.9 ñàÿ îð÷èì ì3 óñûã, ÕàðÓñ–ĺðãºí íóóðûí ñàâààñ 8.6 ñàÿ îð÷èì ì3 àøèãëàñàí áàéíà. Á¿ãä íèéëýýä 283.5 ñàÿ îð÷èì ì3 óñûã àøèãëàñàí ä¿íòýé áàéíà.

2. Ãàçðûí äîîðõè óñíû àøèãëàëò 2.1. Òºâ ñóóðèíû óñ õàíãàìæ À.Õîâä õîò Õîòûí õ¿í àìûí óñàí õàíãàìæèä çîðèóëàí 7 õóäãèéã áàãóóäàä áàéãóóëàí àøèãëàäàã íü 0.25 ñàÿ ì3 óñ õýðýãëýæ áàéíà. Õîâä õîò áóþó Æàðãàëàíò ñóìàíä 2007 îíû òîîëîãîîð áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, èðãýäèéí õýðýãöýýíä 40 ýíãèéí óóðõàéí õóäàã àøèãëàãäàæ áàéæýý. Òýäãýýð íü õîíîãò äóíäàæààð 60 ë óñ õýðýãëýäýã ãýâýë æèëä îéðîëöîîãîîð 0.001 ñàÿ ì3 óñ õýðýãëýæ áàéíà. Õîâä õîòûí óñàí õàíãàìæèä ãàçðûí äîîðõè óñíààñ æèëä îéðîëöîîãîîð 1.06 ñàÿ ì3 óñ õýðýãëýæ áàéíà. Â. ªëãèé õîò Õîòûí õ¿í àìûí óñàí õàíãàìæèä çîðèóëàí 5 õóäãèéã áàãóóäàä áàéãóóëàí àøèãëàäàã íü 0.2 ñàÿ ì3 óñ õýðýãëýæ áàéíà. Ýäãýýðýýñ ãàäíà ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóäûí õýðýãöýýíä 2009 îíû áàéäëààð 27 õóäàã àøèãëàäàã þì áàéíà. Òýäãýýð íü æèëä îéðîëöîîãîîð 0.24 ñàÿ ì3 óñ õýðýãëýæ áàéíà. ªëãèé õîò áóþó ªëãèé ñóìàíä 2007 îíû òîîëîãîîð áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, èðãýäèéí õýðýãöýýíä 932 ýíãèéí óóðõàéí õóäàã àøèãëàãäàæ áàéæýý. Òýäãýýð íü õîíîãò äóíäàæààð 60 ë óñ õýðýãëýäýã ãýâýë æèëä îéðîëöîîãîîð 0.02 ñàÿ ì3 óñ õýðýãëýíý. ªëãèé õîòûí óñàí õàíãàìæèä ãàçðûí äîîðõè óñíààñ æèëä îéðîëöîîãîîð 1.44 ñàÿ ì3 óñ õýðýãëýæ áàéíà.

2.2. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí óñ õàíãàìæ Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìãèéí íóòàãò ãàäàðãûí óñíû ãîë, ãîðõè, áóëàã øàíä ýëáýã áàéäàã áîëîõîîð áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí óñ õàíãàìæèä äóëààíû óëèðàëä õàíãàëòòàé ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéíà. ªâëèéí óëèðàëä èõýíõ ãîë ãîðõè õºëäºõ òóë ìàë àæ àõóéä îëîí õóäàã àøèãëàäàã áàéíà. Õàðèí Õàð-Óñ ĺðãºí íóóðûã òîéðñîí ñóìäûí íóòàãò ãîëûí ñ¿ëæýý áàãà òóë ãàçðûí äîîðõè óñûã ãîëëîí àøèãëàäàã.

2007 îíû óñò öýãèéí òîîëëîãîîð Õîâä àéìãèéí òóñ òºñºëä õàìðàãäàõ 10 ñóìàíä:

84

ÝÌÕÝÒÃÝË

ªðºìäìºë õóäàã 90 Áîãèíî ÿíäàíò õóäàã 47 Ýíãèéí óóðõàéí õóäàã 591 áàéæýý. Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí òóñ òºñºëä õàìðàãäàõ 10 ñóìàíä: ªðºìäìºë õóäàã 79 Áîãèíî ÿíäàíò õóäàã 9 Ýíãèéí óóðõàéí õóäàã 633 áàéæýý 2007-2008 îíä Õîâä àéìàãò 72 õóäàã øèíýýð ãàðãàñàí áóþó çàñâàðëàí àøèãëàëòàä îðóóëñàíààñ òºñºëä õàìààðàãäàõ ñóìäàä 48 õóäàã áàéãóóëàãäæýý.

2007-2008 îíä Áàÿí-ªëãèé àéìàãò 63 õóäàã øèíýýð ãàðãàñàí áóþó çàñâàðëàí àøèãëàëòàä îðóóëñàíààñ òºñºëä õàìààðàãäàõ ñóìäàä 54 õóäàã áàéãóóëàãäæýý.

2.3. ¯éëäâýðèéí óñ õàíãàìæ Òºñºëä õàìààðàãäàõ íóòàã äýâñãýðò áèå äààñàí òîìîîõîí óñ õýðýãëýã÷ áàéõã¿é áàéíà. Õàðèí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä íü Õîâä, ªëãèé õîòîä òºâëºð÷, òýäãýýðèéí óñ õàíãàìæèéí õýðýãëýýã äýýð òºâ ñóóðèíû óñ õýðýãëýýíä îðóóëñàí áîëíî.

2.4. Áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ Õîâä, ªëãèé õîòóóä òºâëºðñºí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåìòýé, ò¿¿íýýñ ãàðñàí áîõèð óñûã öýâýðëýõ áàéãóóëàìæòàé áàéíà. Òóñ ñàâ ãàçðûí á¿ñ íóòàãò îðøäîã ýäãýýð Õîâä, ªëãèé õîòûí òºâèéí óñíû öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ íü àøèãëàëòàä îðîîä 20 ãàðóé æèë áîëñîí, òîíîã òºõººðºìæ íü õóó÷èðñàí, ¿éë àæèëëàãàà íü õýâèéí áóñ áàéíà.

3. Óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé çîðèóëàëòûí àøèãëàëò 3.1. Ìîíãîë îðíû ãîë ìºðíèé Óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé îíîëûí íººö (ïîòåíöèàë) 1994 îíä Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû õàðúÿà Óñíû áîäëîãûí õ¿ðýýëýíãýýñ Ìîíãîë îðíû óñíû ýð÷èì õ¿÷, Ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºñëèéí ÿâöàä Ìîíãîë îðíû ãîë ìºðíèé Óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé îíîëûí íººö (ïîòåíöèàë) [1] –ûã òîäîðõîéëîõ àæëûã ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Ìîíãîë Óëñàä 3800 ãàðóé ãîë ãîðõè áàéäãààñ 1050 íü áàéíãûí óðñãàëòàéä òîîöîãääîã áàéíà. Óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé îíîëûí ïîòåíöèàë íººöèéã 1 ì3/ñ –ýýñ äýýø äóíäàæ óðñàöòàé ãîëóóäûã õàìààðóóëàí òîäîðõîéëæýý. Óñíû áîäëîãûí õ¿ðýýëýíãýýñ ãàðãàñàí á¿òýýëä Ìîíãîë Óëñûí òîìîîõîí ãîëóóäûí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé 1 æèëèéí îíîëûí ïîòåíöèàë íººö íü 56200 ñàÿ êÂò-ö áóþó 6400 ÌÂò ÷àäàë ãàðãàõ áà ¿¿íèé 20 - 60 õóâèéã àøèãëàõ òåõíèêèéí áîëîìæòîé ãýæ ¿çæýý. ¯¿íä õàìãèéí èõ íººöòýé íü Õîéò ìºñºí äàëàéí àé ñàâ 65%, Ãàäàãø óðñãàëã¿é àé ñàâ 26% áàéõàä Íîìõîí äàëàéí àé ñàâä 9% íîãäîæ áàéíà.

3.2. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé îíîëûí ïîòåíöèàë íººö Óñíû áîäëîãûí õ¿ðýýëýíãýýñ ãàðãàñàí á¿òýýëä Õîâä, Áóÿíò ãîëóóäûí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé 1 æèëèéí îíîëûí ïîòåíöèàë íººö íü 24118 ñàÿ êÂò-ö áóþó 824.9 ÌÂò ÷àäàë ãàðãàõ õýìæýýòýé áàéíà ãýæ òîäîðõîéëæýý.

85

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õ¿ñíýãò 3.2.1. Õîâä, Áóÿíò ãîëóóä áà öóòãàë ãîëóóäûí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé îíîëûí ïîòåíöèàë íººö

No

Ãîëóóä

Îíîëûí íèéëáýð õ¿÷èí ÷àäàë kÂò

1 2 3 4 5

Õîâä Áóÿíò Ñàãñàé ×îíîõàðàéõ Áóñàä æèæèã öóòãàë ãîëóóä Ä¿í

614780 53730 44871 7873 103658 824913

Æèëèéí ïîòåíöèàë öàõèëãààí ýð÷èì ñàÿ êÂò-ö 22277.7 470.7 393.1 69.0 908.0 24118.4

3.3. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé àøèãëàëòûí áàéäàë Õîâä, Áóÿíò ãîë, òýäãýýðèéí öóòãàë ãîëóóä äýýð óñíû ýð÷èì õ¿÷èéã àøèãëàõ áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèãäààã¿é áàéíà. Õàðèí Õàð Óñ íóóðààñ ãàðñàí ×îíîõàðàéõ ãîë äýýð 12 ÌÂò ÷àäàëòàé ĺðãºíèé ÓÖÑ, Õàð Óñ íóóðò öóòãàäàã Òºãðºãèéí ãîë äýýð 150 êÂò ÷àäàëòàé Ìàíõàíû ÓÖÑ, Äóíä Öýíõýðèéí ãîë äýýð 150 êÂò ÷àäàëòàé ̺íõõàéðõàíû ÓÖÑ óëñûí õºðºí㺠îðóóëàëòààð áàðèãäñàí áàéíà.

2009 îíû 9 ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð ĺðãºíèé ÓÖÑ 3.5 ÌÂò ÷àäëààð öàõèëãààí ¿éëäâýðëýí Áàðóóí á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä íèéë¿¿ëæ áàéñàí áà Ìàíõàíû ÓÖÑ, ̺íõõàéðõàíû ÓÖÑ àæèëëàõã¿é áàéëàà. ĺðãºíèé ÓÖÑ-ûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Ñóóðèëàãäñàí õ¿÷èí ÷àäàë Æèëä ¿éëäâýðëýõ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ Óñàí ñàíãèéí óñíû ò¿âøèí Óñàí ñàíãèéí àøèãòàé ýçýëõ¿¿í Óñàí ñàíãèéí òàëáàé ×îíîõàðàéõ ãîëûí äóíäàæ óðñàö ÓÖÑ-ûí ò¿ðýëòèéí òîîöîîò ºíäºð Òóðáèíà Òóðáèíû ÷àäàë Ýðãýëòèéí äàâòàìæ Àæëûí äóãóéíû äèàìåòð Ãåíåðàòîð Ãåíåðàòîðûí ÷àäàë Òðàíñôîðìàòîðûí ÷àäàë Õºðºí㺠îðóóëàëòûí íèéò ¿íý ÓÖÑ-ûí áàðèëãà Øîðîîí áîîìò óðò, ºíäºð

12 ÌÂò 38 ñàÿ êÂò-ö 1159.5 ì 170 ñàÿ ì3 374.3 êì2 33.6 ì3/ñ 13.5 ì 3 øèðõýã 4260 êÂò 214.3 ýð/ìèí 2.5 ì 3 êîì 5000 êÂÀ 110/35/6 ê 10000, 5000 êÂÀ 26.5 ñàÿ àì.äîëëàð 74õ23 ì 231 ì, 17.5 ì

2009 îíû 10 ñàðûí õýìæèëòýýð ×îíîõàðàéõ ãîëûí óðñàö 23 ì3/ñ, ĺðãºíèé ÓÖÑ-ûí àæèëëàæ áàéãàà ÷àäàë óñàí ñàíãèéí 1159.25 ì ò¿âøèíä 2330 êÂò áàéæýý. Áàéäëààñ ¿çýõýä îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö íü 96 ì3/ñ áàéäàã Õîâä ãîë Õàð-Óñ íóóðò öóòãààä ×îíîõàðàéõ ãîë áîëæ ãàðàõäàà 33 ì3/ñ áîëæ, 63 ì3/ñ íü óóðøèëòààð àëäàãääàã áîë ĺðãºíèé ÓÖÑ-ûí äàëàíãààñ ¿¿ñýõ 340 àì êì òàëáàé á¿õèé óñàí ñàíãààñ 7 ì3/ñ îð÷èì óñ óóðøèæ, ×îíîõàðàéõ ãîëûí äóíäàæ óðñàö 26 ì3/ñ áîëæ, ÓÖÑ-ûí äóíäàæ ÷àäàë 2.8 ÌÂò, æèëä ¿éëäâýðëýõ öàõèëãààíû õýìæýý 25 ñàÿ êÂò-ö áîëæ áîëçîøã¿é þì.

86

Çóðàã 3.3.1. ĺðãºíèé ÓÖÑ-ûí ãàäíàõ áàéäàë, äîîä òàëààñàà

Çóðàã 3.3.2. ĺðãºíèé ÓÖÑ-ûí áîîìò, äýýä òàëààñàà

Äýýðõ áàðèìòààñ ¿çýõýä 3 ÌÂò-ûí 2 òóðáèíýýð 6 ÌÂò ÷àäàëòàé àæèëëàõ íü óñíû íººöºí人 òîõèðñîí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé áàéíà. Ãðàôèê äýýð óëààí øóãàìààð ¿ç¿¿ëñýí 3 ÌÂò-ûí äóíäàæ ÷àäëààð ĺðãºíèé ÓÖÑ-ûã àæèëëóóëæ, Áàðóóí á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìèéí èìïîðòûí öàõèëãààíûã áàãàñãàõ áîëîìæòîé áàéíà. Çóðàã 3.3.3. ×îíîõàðàéõ ãîëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö áà ĺðãºíèé ÓÖÑ-ûí àæèëëàõ õ¿÷èí ÷àäàë

×îíîõàðàéõ ãîë äýýð áàéãóóëàõ 18 ì ºíäºð äàëàí ò¿¿íýýñ ¿¿ñýõ áàéíãà 12 ì ã¿íòýé áàéæ 13-13.5 ì ò¿ðýëò ¿¿ñãýí öàõèëãààí ãàðãàõ óñàí ñàí Áàéãàëü îð÷èíä èõýýõýí õîõèðîë ó÷ðóóëàõààð áàéãàà ãîë øàëòãààí íü áîëæ áàéíà. Ýíý óñàí ñàí Äàëàé íóóðûí îäîî áàéãàà 35 àì êì òàéáàéã 375 àì êì áîëãîí äóíäàæààð 0.7 ì ã¿íçãèé óñààð áàéíãà á¿ðõ¿¿ëæ, Õàð-Óñ íóóðûí óñíû ò¿âøèí 1520 ñì äýýøèëæ, òýäãýýð íü ºâºë人 ìºñºººð õó÷èãäàæ, èõ õýìæýýíèé ýäýëáýð ãàçàð àøèãëàëòààñ õàñàãäàæ, áàéãàëèéí öîãöîëáîðûí ýêîñèñòåìä ººð÷ëºëò îðæ, ¿íäñýí õýñýã íü óñòàõ àþóë í¿¿ðëýýä ãýýä áàéãàà ÿâäàë þì.

Çóðàã 3.3.4. ̺íõõàéðõàíû ÓÖÑ-ûí òîëãîéí áàðèëãà

87

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ñàÿ êÂò-ö öàõèëãààíûã àøèãëàõ ÷àäâàðòàé áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèãäñàí íü åð人 0.16% áîëæ áàéãàà íü èõýýõýí äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Õàðèí ÒÝǯ áîëîâñðîãäñîí Ìàéõàí ÓÖÑ 57 ñàÿ êÂò-ö, Ýðäýíýá¿ðýí 230 ñàÿ êÂò-ö íèéëýýä 287 ñàÿ êÂò-ö áóþó 1.2 % áîëæ áàãà çýðýã àõèö ãàð÷ýý. Áàðóóí á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåì íü 2008 îíä 62.5 ñàÿ êÂò-ö öàõèëãààíûã èìïîðòîîð ÎÕÓ-ààñ àâñàíààñ ¿çýõýä óñíû ýð÷èì õ¿÷ýýð öàõèëãààíû õýðýãöýýãýý õàíãàõ á¿ðýí áîëîìæòîé áàéíà.

4. Ãîëóóä äýýðõ áàéãóóëàãäñàí óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæ 4.1. ¯åðèéí õàìãààëàëòûí áàéãóóëàìæ Çóðàã 3.3.5. ̺íõõàéðõàíû ÓÖÑ-ûí ñóâàã

Çóðàã 3.3.6. ̺íõõàéðõàíû ÓÖÑ-ûí áàðèëãà

3.4. Òºñëèéí ìàòåðèàë áîëîâñðîãäñîí ãàçðóóä Ìàéõàí ÓÖÑ Ìàéõàí ÓÖÑ-ûí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Ñóóðèëóóëàõ ÷àäàë 12 ÌÂò Óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö 1.67 ì3/ñ Óñàí ñàí Õàð íóóð Õàð íóóðûí ã¿í 50 ì, íèéò ýçýëõ¿¿í 360 ñàÿ ì3 ¿¿íýýñ ÓÖÑ-ûí àøèãòàé ýçýëõ¿¿íä àøèãëàõ õýìæýý 10 ì ã¿íä 130 ñàÿ ì3 ÓÖÑ-ûí ãåîäåçèéí ò¿ðýëò 418 ì Óñ àâàõ áàéãóóëàìæ Òóííåëü 500 ì Ò¿ðýëòèéí õîîëîé ô=1.2 ì óðò íü 3500 ì ÓÖÑ-ûí áàðèëãà 24õ12õ8 ì Òîíîãëîë: 1.15 ì ãîë÷òîé 2 ø ïåëòîí òóðáèíà, 2 ø 6 ÌÂò-ûí ãåíåðàòîðûí õàìò Æèëä ¿éëäâýðëýõ öàõèëãààíû õýìæýý 57 ñàÿ êÂò-ö Õºðºí㺠îðóóëàëò 2008 îíû õàíøààð 9.8 ñàÿ àì.äîëëàð Ýðäýíýá¿ðýíãèéí ÓÖÑ MCS-èéí ÒÝǯ-ä ÓÖÑ-ûí óñàí ñàíãèéí õýâèéí ò¿âøèíã 1325 ì, 1355 ì ãýñýí 2 ò¿âøèíä 64 ÌÂò áà 94 ÌÂò ÷àäàëòàé 2 õóâèëáàðààð áîëîâñðóóëæýý. Òýäãýýðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü: Õóâèëáàð ÓÖÑ-ä ñóóðèëóóëàõ ÷àäàë ÌÂò Òîîöîîò óðñàö ì3/ñ Óñàí ñàíãèéí óñíû õóâèéí ò¿âøèí ì Áîîìòûí ºíäºð ì Óñàí ñàíãèéí àøèãòàé ýçýëõ¿¿í ñàÿ ì3 ¯éëäâýðëýõ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ñàÿ êÂò-ö Õºðºí㺠îðóóëàëò ñàÿ äîëëàð

1 64 130 1325 90 1150 230 268

2 94 125 1355 120 6260 400 491

3.5. Òîâ÷ ä¿ãíýëò Õîâä, Áóÿíò ãîëóóäûí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé 1 æèëèéí îíîëûí ïîòåíöèàë íººö íü 24118 ñàÿ êÂò-ö áóþó 824.9 ÌÂò ÷àäàë ãàðãàõ õýìæýýòýé áîëîâ÷ òýäãýýðýýñ æèëäýý 38.5

88

Õîâä ãîëûí äàãóó ªëãèé, Áóÿíò ãîëûí äàãóó Õîâä õîò áàéðëàæ áàéíà. Õîâä, Áóÿíò ãîëîîñ õîò ðóó óñ õàëüæ îðæ áîëçîøã¿é ãàçðóóäûã õààæ, äàëàíãóóä íèëýýä äýýð ¿åä áàðèãäñàí áîëîâ÷, òýäãýýðèéí òàëààð ìýäýýëýë õîìñ, àð÷èëãàà, òîðäîëãîî õèéäýãã¿é, õàðèóöñàí áàéãóóëëàãà áàéõã¿é áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10-ààä æèë óóð àìüñãàëûí äóëààðàëò, õóóðàéøèëòààñ ãîëóóä ¿åðëýõã¿é áàéãààãààñ ò¿¿íä àíõààðëàë õàíäóóëàõã¿é áàéíà. ̺í Õîâä ãîëûí äàãóó Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Öýíãýë, Óëààíõóñ, Ñàãñàé, Áóãàò, Óâñ àéìãèéí Õîâä, Õîâä àéìãèéí Ìÿíãàä ñóìûí òºâ¿¿ä, Áóÿíò ãîëûí äàãóó Áóÿíò ñóìûí òºâ áàéðëàäàã. Ýäãýýð òºâ ñóóðèíä ¿åðèéí õàìãààëàëòûí áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèãäààã¿é áàéíà. Öààøèä àéìãèéí òºâèéã 0.1 õóâèéí áóþó 1000 æèëä, ñóìûí òºâèéã 1 õóâèéí õàíãàìæòàé áóþó 100 æèëä 1 óäàà òîõèîëäîõ ¿åðèéí óñíû ò¿âøèíã òîäîðõîéëîí, ò¿¿íä ºðòºõººð áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõã¿é áàéõ, áàðèãäñàí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

4.2. Ãîëîîñ óñ àâàõ áàéãóóëàìæ Õîâä, Áóÿíò ãîëîîñ óñàëãààòàé òàðèàëàí, õîòûí íîãîîí áàéãóóëàìæ óñëàõ çýðãýýð îëîí òîîíû óñ àâàõ áàéãóóëàìæ áàéãóóëàãäñàíû óñ àâ÷ áàéãàà ãàçðûí ñîëèâöëîëûã òîäîðõîéëîí õàâñðàëòóóäàä îðóóëñàí áîëíî.

4.3. Ãîë äýýð áàðèãäñàí ã¿¿ð¿¿ä Õîâä, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Õîâä, Áóÿíò ãîë äýýð áàðèãäñàí òîìîîõîí 14 ã¿¿ðèéí ñóäàëãààã ãàðãàí õàâñðàëòàä îðóóëàâ. Ñóäàëãààíä òºâ çàìûí äàãóó áîëîí îðîí íóòãèéí æèæèã ã¿¿ð îðîîã¿é áîëíî.

5. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ àøèãëàëòûí õýòèéí òºëºâ 5.1. Óñàí ñàí áàéãóóëæ óñíû íººöèéã çîõèöóóëàõ Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, Öýíãýëõàéðõàí, Öàìáàãàðàâ, Õºõ Ñýðõèéí íóðóó çýðýã ìºíõ öàñòàé óóëñààñ ýõ àâñàí Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óñíû óðñàö îëîí æèëèéí òóðøèä çàðèì æèëä èõ óñòàé, çàðèì æèëä áàãà óñòàé ìàø èõ õýëáýëçýëòýé áàéæýý. Õîâä ãîë ãýõýä ªëãèéí óñíû õàðóóëûí àæèãëàëòààð 1966 îíä 850 ì3/ñ õ¿ðñýí ¿åðèéí óðñàöòàé áàéñàí áîë æèëèéí äóíäàæ óðñàö íü 30 ì3/ñ áîëòîë áàãàñäàã áàéíà. Èéìýýñ èõ óñòàé ¿åèéí óðñàöûã õàäãàëàí áàãà óñòàé æèë¿¿äýä õýâèéí óðñàöòàé áàéëãàõ çîðèëãîîð îëîí æèëèéí òîõèðóóëãàòàé óñàí ñàíãóóäûã áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

89

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

̺í ãîëóóäûí óñûã óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä áîëîí áóñàä çîðèóëàëòààð àøèëàõàä óñíû íººö õýìæýýã íàéäâàðòàé õàíãàìæòàé áîëãîõîä óñàí ñàíãóóäàä óñûã õóðèìòëóóëàí àøèãëàõã¿é áîë çàðèì ãàçàðò óñ õ¿ðýõã¿é áàéäàëòàé áàéíà. Óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòààñ ìºíõ öàñ õàéëæ, óñ íü ãîëóóäààð äàìæèí óóðøèëò èõòýé íàì äîîð ãàçðóóäûí òîìîîõîí íóóðóóäàä õ¿ð÷ óóðøèæ áàéãàà òóë óóðøèëò áàãàòàé ºíäºð óóëûí á¿ñýä óñàí ñàíä õóðèìòëóóëàí àøèãëàõ íü ñòðàòåãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õýòèéí òºëºâò Õîâä ãîë äýýð Õîòîí-Õîâä, Öýíãýë, Óëààíõóñ, ªëãèé, Àëòàíöºãö, Áàÿííóóð, Ýðäýíýá¿ðýí 7 øàòëàëòàé óñàí ñàíã áàéãóóëàí îëîí æèëèéí òîõèðóóëãà õèéæ áîëîõîîð áàéíà. Áóÿíò ãîë äýýð Äýë¿¿í, Áîîìûí Óëààí, Øèâðèéí áîîìòóóäûã áàéãóóëæ, óñíû óðñàöàä îëîí æèëèéí òîõèðóóëãà õèéõ õýðýãòýé áàéíà. Ñàãñàéí ãîë äýýð Áóãà÷, Óëààí ¯ç¿¿ð, Ìààíüòèéí áîîìòóóäûã áàéãóóëæ óñíû íººöèéã íýìýãä¿¿ëýí àøèãëàæ áîëíî. Áîîìò, óñàí ñàí, ÓÖÑ áàéãóóëæ áîëîõ ãàçðûí áàéðëàëûã Çóðàã 5.1. äýýð õàðóóëëàà.

ÝÌÕÝÒÃÝË

5.2. Óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé àøèãëàæ áîëîõ ïîòåíöèàë Õ¿ñíýãò 5.2.1. Õîâä, Áóÿíò, Ñàãñàéí ãîëûí àøèãëàæ áîëîõ ýð÷èì õ¿÷íèé ïîòåíöèàë

No

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 1 2 3

Óñíû Óñíû äýýä äîîä Ò¿ðýëò äóíäàæ Áîîìò, ÓÖÑ-ûí Àøèãëàõ óñíû Ãîëûí íýð íýð ò¿âøèí ò¿âøèí ì óðñàö äóíäàæ ÷àäàë êÂò 3 ì ì ì /ñ Õîâä ãîë Õàð-Äàÿí Õàð ãîë 2346 2232 114 4.14 3964 Ñûðãàëèéí Ñûðãàëü 2083 2072 11 35 3234 õîîëîé Õàðãàíàò, 2486 2068 418 3.6 16678 Ìàéõàí Öàãààí Àñãûí Õîòîí Õîâä Õîâä 2072 1990 82 39 26863 Öýíãýë Õîâä 1990 1900 90 39 29484 Óëààíõóñ Õîâä 1857 1798 59 55 27258 ªëãèé Õîâä 1740 1714 20 58 9744 Àëòàíöºãö Õîâä 1640 1580 60 60 30240 Áàÿííóóð Õîâä 1400 1348 52 63 27518 Ýðäýíýá¿ðýí Õîâä 1325 1242 83 93 64840 Áóÿíò ãîë Äýë¿¿í Áóÿíò 1800 1970 170 6 8568 Áîîìûí óëààí Áóÿíò 1800 1610 190 10 15960 Øèâðèéí ãîë Áóÿíò 1456 1436 20 10 1680 Ñàãñàéí ãîë Ìààíüò Ñàãñàé 2160 2040 120 14 14112 Óëààí ¯ç¿¿ð Ñàãñàé 2040 1890 150 16 20160 Áóãà÷ Ñàãñàé 1890 1835 55 16 7392 Ä¿í 307696

5.3. Áîîìò, óñàí ñàíãóóäûã îëîí çîðèóëàëòààð àøèãëàõ Óñàí ñàí á¿õèé áîîìòûã áàéãóóëàõàä èõýýõýí õºðºí㺠îðóóëàëò øàààðäëàãàòàé áàéäàã áºãººä ò¿¿íèéã ¿ð àøèãòàé áîëãîõûí òóëä îëîí ÷èãëýëýýð óñûã íü àøèãëàõ õýðýãòýé.

Çóðàã 5.1.1. Áîîìò, óñàí ñàí, ÓÖÑ áàéãóóëæ áîëîõ ãàçðûí áàéðëàë

90

¯¿íä: • • • • • •

Óñíû ýð÷èì õ¿÷ ãàðãàí àâàõ Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä àøèãëàõ Óñàëãààòàé õàäëàí áýë÷ýýð áàéãóóëàõ Õîò ñóóðèí, ¿éëäâýðèéí óñ õàíãàìæèä àøèãëàõ Õîò, òºâ ñóóðèíã ¿åðèéí àþóëã¿é áîëãîõ Çàãàñ ¿ðæ¿¿ëæ, àøèãëàõ

91

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õîâä ãîë äýýð îëîí æèëèéí òîõèðóóëãà á¿õèé óñàí ñàí áèé áîëãîõûí òóëä ÕîòîíÕîâä áà Öýíãýë, Óëààíõóñûí áîîìòóóäûã àøèãëàí 3 óñàí ñàíãèéí íèéëáýð ä¿íãýýð òîõèðóóëàãà õèéõ øààðäëàãàòàé.

Ò¿¿í÷ëýí Õîâä ãîëûí äàãóóõ Øàðãóóä 4000 ãà, Áºõìºðºí ãîëîîñ À÷èò íóóðûí 2000 ãà òàëáàéã Óëñûí íººöèéí õàäëàí áýëòãýõ çîðèóëàëòààð õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ, ãýðýýò êîìïàíèóäûã àæèëëóóëàõ õýðýãòýé.

Õîâä ãîë íü óóëñûí äóíäóóð óðñäàã áîëîõîîð õóðèìòëóóëàõ ýçýëõ¿¿í áàãàòàé áàéäãààñ ãàäíà ãîëûí ñàâûí ºðãºí òàëáàéä íü òºâ ñóóðèí áàéðëàäàãààñ ýêîëîãèéí õîõèðîë èõòýé, óñàí ñàíä àøèãëàõàä òºâºãòýé áàéíà.

Öàãààí ãîë, Ñîãîîãèéí ãîë, Õàëàãàø ãîë, Õîéò, Äóíä Öýíõýðèéí ãîë çýðýã õàäëàíãèéí òàëáàé óñëàõ àðãà àæèëëàãààíä ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí çºâëºë㺺㠺㿿ëæ, óñûã àëü áîëîõîîð àøèãòàé çàðöóóëàõ, ¿ð àøèãã¿é õîîñîí óðñãàõ ÿâäëûã áóðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ íü ç¿éòýé.

Õîòîí-Õîâä áà Öýíãýë, Óëààíõóñûí áîîìòóóä íü ýð÷èì õ¿÷ ãàðãàõ çîðèóëàëòààð áàéãóóëàãäàõ áîë ªëãèéí áîîìò íü ªëãèé õîòûí óñ õàíãàìæ, íîãîîí áàéãóóëàìæèéã óñëàõ, óñàëãààòàé òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõýä àøèãëàõ áîëîìæòîé. Àëòàíöºãö, Áàÿííóóð, Ýðäýíýá¿ðýíãèéí óñàí ñàíã ýð÷èì õ¿÷íèé çîðèóëàëòààñ ãàäíà óñàëãààòàé òàðèàëàí, ìàëûí òýæýýë áýëòãýõ òîìîîõîí òàëáàéíóóäûã óñëàí àøèãëàõààð òºëºâëºõ õýðýãòýé þì. Õàð-Äàÿí, Ñûðãàëü, Ìàéõàí ÓÖÑ íü öýâýð ýð÷èì õ¿÷íèé çîðèóëàëòààð áàéãóóëàãäàíà. Ýäãýýðýýñ õºðºí㺠îðóóëàëò áàãàòàé, õ¿÷èí ÷àäàë àõèóõàí ãàðãàõ ÓÖÑ-ûã ñîíãîí áàéãóóëæ ýõëýõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë, Óñíû Ýð÷èì ÕÕÊ-èé ñàíàë áîëãîñîí Ìàéõàí ÓÖÑûã 12 ÌÂò ÷àäëààð ýõíèé ýýëæèíä áàðèõ íü ç¿éòýé þì. Áóÿíò ãîë äýýð Äýë¿¿íèé áà Áîîìûí Óëààíû áîîìò á¿õèé óñàí ñàíãóóäûã áàéãóóëæ, îëîí æèëèéí òîõèðóóëãà õèéõ áîëîìæòîé. Ýäãýýð 2 ñàí íü ýð÷èì õ¿÷ ãàðãàõ çîðèóëàëòààð áàéãóóëàãäàõ áîëîâ÷ òîõèðóóëãà õèéñýí óñ íü Øèâðèéí áîîìòûí óñàí ñàíã òýæýýæ óëìààð Õîâä õîòûí óñ õàíãàìæ, íîãîîí áàéãóóëàìæèéã óñëàõ, Áóÿíò ãîëûí àäàãò áàéðëàñàí óñàëãààòàé òàðèàëàíã ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä àøèãëàõ áîëîìæòîé Äýýðõ áîîìò, ÓÖÑ-ûí 16 áàéðëàëààñ ÒÝǯ-èéí øàòàíä ñóäëàãäñàí íü Ìàéõàí, Ýðäýíýá¿ðýíãèéí ÓÖÑ áºãººä áóñàä ãàçðóóäàä òîéì òºñëèéí (Pre-Feasibility Study) øàòíû ñóäàëãàà õèéæ, óñàí ñàí, ÓÖÑûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, óñëàõ òàëáàé, óñ õàíãàìæèä àøèãëàõ õýìæýýã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé.

5.5. Óñûã àðèã ãàìòàé õýðýãëýõ øààðäëàãà Õîâä, Áóÿíò ãîë òýäãýýðèéí öóòãàë ãîëóóä äýýð 2009 îíû 10 ñàðä õèéñýí ñóäàëãààíû ¿åä àæèãëàãäñàí òààã¿é ç¿éë áîë ãîëóóäûã áîîæ, õààæ óñûã íü ¿ð àøèã áàãàòàé ñàëààëæ óðñãàí, õºðñºíä øèíãýýí, èõýýõýí òàëáàéã íàìàã áîëãîí àøèãëàõ àðãàã¿é áîëãîõûí äýýð ãîëûí óñ íü òîì ãîë ðóó íèéëæ ÷àäàõã¿é çàìõàð÷ óëìààð ãîëóóäûí óñíû óðñàö, íººö áóóðàõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Òóõàéëáàë á¿ëýã 1-ä çóðàã 1.14 - 1.20 äýýð õàðóóëñàí Öýíãýë ñóìûí íóòàã äàõü îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö íü 30 ì3/ñ áàéäàã Öàãààí ãîë. 10-ð ñàðä àâñàí ôîòî çóðãóóäààñ ¿çýõýä ãîëûí ãóëäðèëûã õààæ, óñûã íü ñóâãààð óðñãàñààð áàéñàí ¿åä òàëáàé äýýð óñàëãàà õèéãäýõã¿é, íóóð öººðºì áîëæ ¿ëäýæ áàéíà. Õàòóóãèéí ãîë, Öàãààí ãîëûí óñûã õàäëàíãèéí óñàëãààíä õàëèàæ àøèãëàí õºðñºíä øèíãýýäýã áîëñíîîñ ãîëûí äàãóóõ õºðñíèé óñ èõñýæ, íóóð öººðºì îëíîîð áèé áîëæ, íàìàãæèí, ãîëûí àäàã õàâèéí 4000 ãàðóé ãà òàëáàé àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëæýý. ̺í ñóäàëãààíû ¿åä óñàëãàà çîãññîí õýäèé ÷ Áóÿíò ãîëîîñ 10 ãàðóé ãàçðààð ñàëààëàí óðñãàæ, îëîí ñóâàã øóóäóóãààð óñ íü óðñàæ, ãîëûí óñ Õîâä ãîëä õ¿ðýõã¿é áàéëàà. Óñëàëòûí ñèñòåì, õàäëàí óñëàõ àðãà àæèëëàãààíä Óñíû Õóóëèéí äàãóó óñûã çîõèñòîé àøèãëàõ ãîðèì, æóðìûã íýâòð¿¿ëýõã¿é áîë ãîëûã õààæ, óñûã ¿ð àøèã áàãàòàé çàðöóóëäàãààñ áàéãàëüä èõýýõýí õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãààã ýíý æèøýý õàðóóëæ áàéíà.

5.4. Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí, õàäëàíã õºãæ¿¿ëýõ

Óñûã àðèã ãàìòàé, çîõèñòîé õýðýãë¿¿ëýõèéí òóëä äàðààõ àðãà õýìæýýã àâàõ.¯¿íä:

Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí, õàäëàíã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ýõíèé ýýëæèíä èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàëòûí ñèñòåì¿¿äèéã ñýðãýýí, çàñâàðëàæ, îð÷èí ¿åèéí òîíîã òºõººðºì溺ð òîíîãëîí, àøèãòàé àæèëëàãààã äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

1. Àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû ãàçàð, ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë ãîëîîñ óñ àâ÷ áàéãàà á¿õ õýðýãëýã÷èäòýé óñûã çîõèñòîé àøèãëàõ ãýðýý áàéãóóëæ, òàëáàéãàà óñëàõàä øààðäëàãàòàé óñûã àâäàã, óñàëãààíû áóñ öàãò óñ àâàõûã çîãñîîæ, çîõèõ õààëòààð õààæ áàéäàã áîëãîõ.

2. Ãîëîîñ àâ÷ áàéãàà óñàíä ¿íý òîãòîîæ, ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã õýðýãëýäýã õóóëü ýðõèéí áàðèìòòàé áîëîõ, óñ àøèãëàñíû òºëáºðèéí õºðºí㺺ð õÿíàëòûí ñèñòåìèéã áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.

3. Óñûí àðèã ãàìòàé õýðýãëýõ àðãà õýìæýýã àâàõã¿é áîë Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óñ áàãàñàæ, óëìààð Õàð Óñ íóóðûí ò¿âøèí äîîøèëæ, ×îíîõàðàéõ ãîëûí óðñàö áàãàñàæ, Õàð, ĺðãºí íóóðûí óñíû ò¿âøèí äîîøèëæ, Òýýëèéí ãîëîîð óñ óðñàõã¿é áîëæ ýêîëîãèéí òºâºãòýé áàéäàë ãàðàõàä îéðõîí áàéíà.

Óñëàëòûí ñèñòåìèéí òàëáàéí äèéëýíõ íü õóâü÷ëàãäñàí áà òîìîîõîíä òîîöîãäîõ Ýðäýíýá¿ðýí, Óëààíäýë çýðýã ñèñòåì¿¿ä ýçýíã¿é îðõèãäîí òîíîãäñîí áàéíà. Òîìîîõîí óñëàëòûí ñèñòåìèéã õºðºí㺠ìºíãºíèé õóâüä áîëîìæòîé, ñèñòåìèéí àð÷èëãàà òîðäîëãîîã õèéãýýä ÿâàõ ÷àäâàðòàé êîìïàíèä õóâü÷ëàí ºãºæ, àøèãëàõ àðãà òåõíîëîãèéã òîäîðõîéëîí ºãºõ õýðýãòýé. Óñëàëòûí ñèñòåìèéã áàðüæ áàéãóóëàõ, øèíý÷ëýõ, ºðãºòãºõ àæèëä óëñààñ çýýë îëãîæ áàéãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí, ò¿¿íèé õºðºíãèéí çîõèñòîé çàðöóóëàõ, ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Õýòèéí òºëºâò á¿ëýã 1-ä îðóóëñàí 4000 ãà èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàëòûí ñèñòåì áîëîí Áóÿíò ãîëûí äàãóó áàéðëàñàí 2000 ãàðóé ãà òàëáàéã á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäàëä íü õ¿ðãýí àøèãëàõ, óñûã àëäàëã¿é, õýìíýëòòýé, çîõèñòîé àøèãëàõ ãîðèìä øèëæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé áàéíà.

92

93

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ

6. Õîâä, Áóÿíò, Õàð-Óñ – ĺðãºí íóóðûí ñàâûí óñíû áàëàíñûã òîîöîõ òàëààð

ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ

Õîâä, Áóÿíò, Õàð-Óñ – ĺðãºí íóóðûí ñàâûí óñíû áàëàíñûã òîîöîõûí òóëä äàðààõ ìàòåðèàëóóä øààðäëàãàòàé áàéíà.

• Ãîëóóäûí óðñàöûã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà öóòãàë ãîëóóäûí óðñàö • Õîâä, Áóÿíò ãîëûí äàãóóõ óðñàöûí àëäàãäàë • Ãîëóóäààñ àøèãëàæ áàéãàà óñíû õýìæýý çýðýã áîëíî. Ãîëûí ñàâûí óñíû áàëàíñûã ãàðãàõûí òóëä ò¿¿íèé äàãóóõ óñíû óðñàöûí ººð÷ëºëòèéí ãðàôèêèéã áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé. Õîâä ãîëûí õóâüä ýíýõ¿¿ ãðàôèêèéã áàéãóóëàõàä òóëãóóð ìàòåðèàëä ªëãèé, Áàÿííóóð, Ìÿíãàä õàðóóëûí äóíäàæ óðñàöûã àøèãëàõ áîëîìæòîé.

ÿéöýòãýã÷: պ人 àæ àõóé, áàéãàëü îð÷íû ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû òºâ Ñóäàëãààíû çîðèëãî Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèàëãààð Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä øààðäëàãàòàé óðüä÷èëñàí ìýäýý, ñóäàëãàà á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ã¿éöýòãýâ.

Õàðèí Õîâä ãîëûí öóòãàë ãîëóóäûí óðñàöûã õýìæñýí ìàòåðèàë äóòàãäàëòàé áàéíà. Õîâä ãîëûí äàãóóõ àëäàãäëûã õýìæñýí ìàòåðèàë ÷ áàéõã¿é áàéíà.

Òàéëàíãèéí á¿òýö

Õîâä ãîëûí óñíû óðñàöûí ººð÷ëºëòèéí ãðàôèêèéí õýëáýð ä¿ðñèéã îéðîëöîîãîîð ãàðãàõûí òóëä öóòãàë ãîëóóäûí óñ õóðààõ òàëáàéí óðñàöûí ìîäóëèéã îð÷íû íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí ýäãýýð õàðóóëûí óðñàöàä òîõèðóóëàí ñîíãîæ, ãîëûí äàãóóõ óñíû àëäàãäëûã Öýíãýë ñóì îð÷ìîîñ ýõëýí 100 ë/êì, 200 ë/êì-ýýð îéðîëöîîãîîð àâ÷, áàéãóóëæ ¿ç¿¿ëëýý.

•

Óñ öàã óóðûí õ¿ðýýëýíãèéí Óñíû ñåêòîðò áàéãàà óðüä ºìíº óñíû çàðöóóëãûã õýìæèæ áàéñàí ìàòåðèàëä òóëãóóðëàí ãðàôèêèéã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàõ øààðäëàãàòàé áîëíî.

•

Õîâä ãîëûí äàãóóõ óñíû óðñàöûí ººð÷ëºëòèéí ãðàôèêèéí õýëáýð ä¿ðñ •

•

Çóðàã 6.1. Õîâä ãîëûí äàãóóõ óñíû óðñàöûí ººð÷ëºëòèéí ãðàôèê 200 ë/êì àëäàãäàëòàé íºõöºëäÓñíû íººö 186.1 ì3/ñ Àëäàãäàë 103.6 ì3/ñ

I á¿ëýã. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: Ñàëáàðóóäûí õºãæëèéí òîéì • Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàãòàõ àéìàã, ñóìäûí áàéðøèë, íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýý, ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí á¿òýö, îéí áîëîí óñíû ñàí á¿õèé ãàçàð, õ¿í àìûí òîî, ºñºëò, á¿òýö, øèëæèëò õºäºë㺺í, õýòèéí õàíäëàãà, õºäºº àæ àõóé, óóë óóðõàéãààñ áóñàä ñàëáàðóóäûí õºãæëèéí ºíººãèéí òºëºâ áàéäàë II á¿ëýã. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: պ人 àæ àõóé • Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñàãò õºäºº àæ àõóéí ýçëýõ áàéð ñóóðü, ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí òîéì, áýë÷ýýð, õàäëàí, òýæýýëèéí íººö, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, ãàçàð òàðèàëàí, ýäãýýð ñàëáàðûí õºãæëèéí õýòèéí õàíäëàãà III á¿ëýã. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: Óóë óóðõàé • Ñàâ ãàçàð äàõü íººö íü èëýðñýí, òîãòîîãäñîí áîëîí îëáîðëîëò õèéæ áóé àøèãò ìàëòìàëûí òºðºë, áàéðøëûí òàëààð IV á¿ëýã. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóä áà óñ àøèãëàëò • Ñàâ ãàçðûí óñíû íººö, õ¿í àìûí óíäíû áîëîí àõóéí óñíû õýðýãëýý, ýð÷èì õ¿÷, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, óóë óóðõàéí ñàëáàðûí óñíû õýðýãöýý, ýäãýýð ñàëáàð äàõü óñ àøèãëàëòûí îäîîãèéí áàéäàë, áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëºë, óñíû ìåíåæìåíòèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë, óñíû òºëáºð õóðààìæ, õýòèéí õàíäëàãà

ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝà ÑÀËÁÀÐÓÓÄÛÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÎÉÌ Õ¿ñíýãò 1. Ñàâ ãàçðûí áàéðøèë, íóòàã äýâñãýð

Çóðàã 6.2. Õîâä ãîëûí äàãóóõ óñíû óðñàöûí ººð÷ëºëòèéí ãðàôèê 100 ë/êì àëäàãäàëòàé íºõöºëä Óñíû íººö 142.1 ì3/ñ Àëäàãäàë 53.8 ì3/ñ 94

95

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Áàéãàëèéí íººö àøèãëàëò: ÃÀÇÀÐ Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð 2008 îíû áàéäëààð íèéò 8489.1 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé áºãººä ò¿¿íèé 80.2 õóâü íü õºäºº àæ àõóéí çîðèóëàëòòàé ãàçàð, 17.6 õóâü íü òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàð, 1.2 õóâü íü óñàí á¿õèé ãàçàð, 0.2 õóâü íü îéí ñàí á¿õèé ãàçàð, 0.4 õóâü íü õîò, òîñãîí, áóñàä ñóóðèíû ãàçàð, 0.4 õóâü íü çàì, øóãàì ñ¿ëæýýíèé òàëáàé áàéíà.

Îéí õîðîãäîë áà íºõºí ñýðãýýëò • Ò¿ëøíèé áîëîí ãýðèéí ìîä áýëòãýõ çîðèóëàëòààð àøèãëàõ íü ò¿ãýýìýë • Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí òàëáàé õàíãàëòã¿é: Áàðóóí á¿ñýä íèéò 185 ãà, ¿¿íýýñ • Áª Äýë¿¿í 9 ãà • ÕÎ Æàðãàëàíò 30.9 ãà • ÕÎ Áóÿíò 7 ãà • ÕÎ Ìàíõàí 12 ãà • ÕΠ̺ñò 8 ãà • Ó Õîâä 7 ãà • Îéí õîðîãäëûí ¿ð äàãàâàð: ýëñíèé í¿¿äýë, óñíû àëäàãäàë ã.ì. Áàéãàëèéí íººö àøèãëàëò: ÓÑ

Õ¿ñíýãò 2. Ñàâ ãàçàð äàõü ãàçðûí íýãäìýë ñàí, ò¿¿íèé àíãèëàë, ìÿí.ãà

Õ¿ñíýãò 5. Óñíû íººöèéí òàëáàé

100251 га

Áàéãàëèéí Á é é íººö àøèãëàëò: ÃÀÇÀÐ Õ¿ñíýãò 3. Íèéò áýë÷ýýðèéí òàëáàé

25.5%

68.7%

Õ¿ñíýãò 6. Óñíû íººö, àøèãëàëò 7260.7 ìÿíãàí ãà

Íýã ñóìä äóíäæààð 278.7 ìÿíãàí ãà áýë÷ýýðèéí òàëáàé íîãäîíî. Áóñàä ÕÀÀ-í ýäýëáýð ãàçàð: • Õàäëàíãèéí òàëáàé 30.3 ìÿí.ãà • Àòàðæñàí ãàçàð 1805 ãà • Òàðèàëàíãèéí òàëáàé 2536.7 ãà, ¿¿íýýñ

76.6%-ä íü òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî 7.8%-ä íü òýæýýëèéí óðãàìàë 4.4%-ä íü ¿ð òàðèà òàðèàëäàã.

Õ¿ñíýãò 7. Óñëàëòûí áîëîí óñíû áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéí òîî

Áàéãàëèéí íººö àøèãëàëò: ÎÉ Õ¿ñíýãò 4. Îéí íººöèéí òàëáàé, ãà

23

* Óñæóóëñàí íèéò òàëáàé 5000 ãà

96

97

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õ¿ñíýãò 8. Ñàâ ãàçàðò îðøèõ õóäãèéí òîî, òºðºë

• •

– – – – –

Èíæåíåðèéí õèéöòýé õóäãààñ ºâºë, õàâðûí óëèðàëä 1528 ìàë÷èí ºðõ, 499 ìÿíãàí ìàë óíäààëäàã. Ýíãèéí óóðõàéí õóäãèéã æèëèéí òóðø àøèãëàíà.

0.06% íü õîò, òîñãîí, ñóóðèí ãàçàðò 0.06% íü îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò 0.003% íü óñàí ñàí á¿õèé ãàçàðò 0.03% íü óõàãäàæ ýâäýðñýí ãàçàð. Áýë÷ýýð, òàðèàëàíãèéí òàëáàéí äîðîéòëûí ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü ìýðýã÷, õîðòîí øàâüæèä íýðâýãäñýí, ìàëûí õºëä òàëõëàãäñàí, öºëæñºí çýðýã øàëòãààíóóä áàéíà.

Õ¿í àì ç¿é: ÍÈÉÒ Õ¯Í ÀÌ

Áàéãàëèéí íººö àøèãëàëò: ÓÑ Óñ àøèãëàëòûí íèéòëýã äîãîëäëóóä: •

• • • •

Óñò öýãèéí áàéðøèë, ò¿¿íèé áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí ¿íýëãýýã òîãòîîõ ýðýë õàéãóóë, çóðàã òºñëèéí àæèë, ò¿¿íä çàðöóóëæ áóé õºðºíãèéí õýìæýý õàíãàëòã¿é; Ìàë÷èä îðîëöîîíû õºðºí㺺 ãàðãàäàãã¿é; Íýãýíò ãàðãàñàí, ñýðãýýí çàñâàðëàñàí õóäàã, óñò öýãèéí àøèãëàëò, ýçýìøèë õàíãàëòã¿é, ýíý òàëààð ñóì, áàãèéí çàõèðãààíû ç¿ãýýñ òàâèõ àíõààðàë ñóë; Áýë÷ýýð, òàðèàëàíãèéí óñæóóëàëòàä íàð, ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéã àøèãëàãäàõã¿é áàéíà; Áýë÷ýýð, òàðèàëàíãèéí óñæóóëàëòûí òàëààðõè òºð, çàñãèéí áîäëîãî øèéäâýð, õóóëü òîãòîîìæèéã áèåë¿¿ëýõ ìåíåæìåíò îðîí íóòãèéí òºâøèíä õàíãàëòã¿é.

Õ¿í àì ç¿é: ªÑªËÒ

Ñóóðèí ãàçðûí ýçýìøèë áà àøèãëàëò Õîò, òîñãîí, áóñàä ñóóðèí ãàçðûí íèéò õýìæýý 40184.4 ãà. ¯¿íýýñ: •

•

•

•

Íèéòèéí ýäýëáýðèéí ãàçàð Áèåèéí òàìèð, àìðàëò, çóãààëãà, ãóäàìæ, òàëáàé, çàì, öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ, õîã õàÿãäëûí áîëîí ýçýìøèë, àøèãëàëòàä îëãîãäîîã¿é ñóë ãàçàð (81%) Áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí äýâñãýð ãàçàð Èðãýí, ÀÀÍ, áàéãóóëëàãûí ºì÷ëºë, ýçýìøèë, àøèãëàëòàä áàéãàà áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí äîîðõè áîëîí àìðàëò, ðàøààí, ñóâèëëûí ãàçàð Ãýð õîðîîëëûí Ãýð, îðîí ñóóö, õàøààíû áîëîí ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí ýçýìøèæ áóé òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû òàëáàé ¯éëäâýðèéí ãàçàð Óóë óóðõàéí òàëáàé áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòòàé áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéí ãàçàð

88.4%

4.5% Çóðàã 1. Õ¿í àìûí öýâýð ºñºëòèéí õóâü

4.1%

0.2%

Ãàçðûí äîðîéòîë •

98

2008 îíû áàéäëààð Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìãèéí ä¿íãýýð õîõèðîë ó÷èðñàí ãàçðûí õýìæýý 523.7 ìÿíãàí ãà áàéíà. ¯¿íýýñ: – 94.1% íü áýë÷ýýðèéí òàëáàé – 0.6% íü òàðèàëàíãèéí òàëáàé

Çóðàã 2. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí ºñºëòèéí ïðîãíîç, ìÿíãàí õ¿í

99

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õ¿í àì ç¿é: ØÈËÆÈËÒ Øèëæèëò õºäºë㺺í, ò¿¿íèé øàëòãààí • Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîãäîí ãàíòàé æèë òîõèîëäîõ äàâòàìæ íýìýãäýæ óëàìæëàëò áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ýðõëýõýä õ¿íäðýëòýé áîëæ áàéíà; • Ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áóóð÷, ìàë÷äûí àìüæèðãààíä íºëººëñºí. Èíäåêñ: ìàë÷äûí õóäàëäàí àâñàí áàðààíûõ 157% , õóäàëäñàí ò¿¿õèé ýäèéíõ 90%, çºð¿¿ -67 ïóíêò; • Àìüæèðãààãàà ñàéæðóóëàõûí òóëä Òºâèéí á¿ñ áîëîí ãàäààä îðíóóäàä (Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí õóâüä Êàçàõñòàí ðóó) ÷èãëýñýí õ¿í àìûí øèëæèëò õºäºëãººí ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.

Çóðàã 4. Àìüæèðãàà: Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈÍÄÅÊÑ

Õ¿í àì ç¿é: Á¯ÒÝÖ Õ¿ñíýãò 9. Ñàâ ãàçàð äàõü õ¿í àìûí íàñíû á¿òýö áà õ¿í àì ç¿éí à÷ààëàë

Ñ¿¿ëèéí 6 æèëèéí áàéäëààð: • Õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü ºññºí • 0-14 íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí ýçëýõ õóâü áóóðñíààð õ¿í àì ç¿éí à÷ààëëûã áóóðóóëñàí Ãýâ÷ òóñ ñàâ ãàçàðò õ¿í àì ç¿éí à÷ààëàë óëñûí äóíäæààñ 5.7%-èàð ºíäºð áàéíà. Õ¿í àì ç¿é: ÑÓÓÐÜØÈË Àéìãèéí òºâ¿¿äèéí õ¿í àì: ªëãèé: 27.9 ìÿíãà Õîâä: 26.5 ìÿíãà Ñóìûí òºâèéí õ¿í àì: Õàìãèéí áàãà: 470 (Äóóò, ÕÎ) Õàìãèéí èõ: 2530 (Íîãîîííóóð, Áª) Ñóìûí òºâèéí õ¿í àìûíõ íü òîîãîîð ñóìäûã àíãèëáàë: 700 õ¿ðòýë õ¿íòýé: 10 ñóì 701-1000 õ¿íòýé: 9 ñóì 1001-2500 õ¿íòýé: 10 ñóì 2501-ýýñ äýýø õ¿íòýé: 2 ñóì (Íèéò 29 ñóì)

100

Çóðàã 5. Àìüæèðãàà: ÄÓÍÄÀÆ ÍÀÑËÀËÒ

Àìüæèðãàà: ÀÆÈË ÝÐÕËÝËÒ Õ¿ñíýãò 10. Àæèë ýðõëýëò áà àæèëã¿éäëèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò

101

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: ÄÝÄ Á¯ÒÝÖ Áàðóóí á¿ñèéí áîñîî òýíõëýãèéí àâòîçàì õºãæ¿¿ëýõ òºñºë (ßðàíò-Õîâä-ªëãèé-Óëààíáàéøèíò ÷èãëýëèéí ÀÍ-4 çàì) 199.5 ñàÿ àì.äîëëàðààð íèéò 748.4 êì õàòóó õó÷èëòòàé çàìûã 5.7 æèëä áàðèõààð òºëºâëºæ, òåõíèê-ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëèéã 2005, 2007 îíóóäàä áîëîâñðóóëñàí. Çóðàã 6. Õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìä àæèë ýðõëýã÷äèéí ýçëýõ õóâü

Çóðàã 7. Õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìä àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü

Àìüæèðãàà: ÀÆÈË ÝÐÕËÝËÒ

Çóðàã 8. Àæèëëàãñäûí á¿òýö, ñàëáàðààð

Àìüæèðãàà: ßÄÓÓÐÀË ßäóóðëûí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä: • Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí 55.2% íü ÿäóó • ßäóó õ¿íèé äóíäàæ îðëîãî ÿäóóðëûí øóãàìààñ 19.2%-ð äîîãóóð • ßäóó õ¿í àìûí äèéëýíõ íü àéìãèéí òºâ¿¿äýä àìüäàðäàã. ßäóóðëûí ¿íäñýí øàëòãààíóóä: • • • • • •

Õýðýãæ¿¿ëýõ áàãöóóä: Áàãö 0: ßðàíò-Áîäîí÷èéí õàâöàë, 124 êì Áàãö 1: Áîäîí÷èéí õàâöàë-Áàãà óëààí äàâàà, 110.8 êì Áàãö 2: Áàãà óëààí äàâàà-Ìàíõàí, 103.3 êì Áàãö 3: Ìàíõàí-Õîâä, 85.3 êì Áàãö 4: Õîâä-Õàøààò, 104.95 êì Áàãö 5: Õàøààòûí äàâàà-ªëãèé, 109.5 êì Áàãö 6: ªëãèé-Óëààíáàéøèíò, 102.75 êì Ýð÷èì õ¿÷, äóëààí õàíãàìæ: • Ñàâ ãàçàðò îðîõ Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí á¿õ ñóìóóä, Õîâä àéìãèéí Àëòàéí öààäàõ 3 ñóìààñ áóñàä á¿õ ñóìäûí òºâ¿¿ä ºíäºð õ¿÷äýëèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí.

• ĺðãºíèé 12 ìåãàâàòòûí óñàí öàõèëãààí ñòàíö çóíû óëèðàëä Áàðóóí 3 àéìãèéí õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàæ, ºâëèéí óëèðàëä 40 îð÷èì õóâèéã õàíãàíà.

• Àéìãèéí òºâ¿¿ä òºâëºðñºí ýõ ¿¿ñâýðýýð õàëààëò àâäàã, õàðèí ñóìóóä áàãà îâðûí íàì äàðàëòûí óñàí õàëààëòûí çóóõòàé. Õîëáîî: • Ñàâ ãàçàðò òîîí ñèñòåìèéí àâòîìàò òåëåôîí áà ñàíñðûí õîëáîîíû ñòàíöòàé.

• Ðàäèî ðåëåéíèé øóãàìòàé.

• Ñóì á¿ðò ¿¿ðýí òåëåôîíû 2-3 îïåðàòîð àæèëëàäàã.

• Àéìãèéí òºâ¿¿ä áà çàðèì ñóìóóä øèëýí êàáåëèàð èíòåðíýòèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí. Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: ÄÍÁ

պ人 àæ àõóé, ò¿¿íèé äîòîð ìàë àæ àõóéä òóëãóóðëàñàí ýäèéí çàñãèéí ÿâöóó á¿òýö, àæëûí áàéðíû õîìñ áàéäàë Ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí óíàëò Ìàë÷äûí ¿éëäâýðëýñýí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ ìàðêåòèíãèéí ñ¿ëæýý á¿ðýëäýí òîãòîîã¿é òóë ¿éëäâýðëýã÷äèéí õ¿ðòýõ àøèã áàãà Òºâëºðñºí çàõ çýýëýýñ àëñëàãäñàí áàéðøëààñ øàëòãààëæ ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû ¿íý ºíäºð áàéãàà íü õ¿í àìûí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûã ñóëðóóëäàã. Äýä á¿òöèéí õºãæèë ñóë, Óëààíáààòàð õîò ðóó çîð÷èõ çàðäàë ºíäºð Ãàí çóäíààð ìàëàà õîðîãäóóëñàí îëîí ìàë÷èä àæèë õàéí ñóóðèí ãàçðóóä ðóó øèëæèæ, ÿäóó÷óóäûí ýãíýýã òýëæ áàéíà. Çóðàã 9. Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìãóóäûí Äîòîîäûí Íèéò Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, 2008 îíû ¿íýýð

102

103

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õ¿ñíýãò 11. Ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí íººö

Çóðàã 10. Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìãóóäûí íýã õ¿íä îíîãäîõ ÄÍÁ, 2008 îíû ¿íýýð

*

Íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èé 2002-2008 îíû æèëèéí äóíäàæ ºñºëò óëñûí äóíäæààð 8.8%, áàðóóí á¿ñèéí äóíäæààð 9.3% áàéõàä Õîâä àéìàãò 10.4%, Áàÿí-ªëãèé àéìàãò 4.4% áàéâ. Ãýâ÷: • Ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàëò õ¿÷èí ÷àäàë áàãà: íîîñ óãààõ ¿éëäâýð 2, íîîëóóð óãààõ, ñàìíàõ 1, àðüñ áîëîâñðóóëàõ 1, ýñãèé, ýñãèé ãóòëûí 7, ñàâõèí ãóòëûí 4 öåõ àæèëëàæ áàéíà; • Ýäãýýð öåõ¿¿ä íü ãàð àæèëëàãààòàé, óëàìæëàëò òåõíîëîãèòîé, á¿òýýìæ áàãàòàé, ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðñºëäºõ ÷àäâàð ñóë; • Èéìýýñ ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí èõýíõèéã ýêñïîðòîä ãàðãàæ áàéíà. Õ¿ñíýãò 12. Àæ ¿éëäâýðèéí çàðèì áàðààãàà𠺺ðèé㺺 õàíãàõ ÷àäâàð

Çóðàã 11. Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìãóóäûí 2002-2008 îíû äóíäàæ Äîòîîäûí Íèéò Á¿òýýãäýõ¿¿í äýõ ñàëáàðóóäûí á¿òýö (2008 îíû ¿íýýð, òýðáóì òºãðºã)

Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: ÕªÍÃªÍ ¯ÉËÄÂÝÐ Àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë¿¿ä (2008 îíû áàéäëààð)

Çóðàã 12. Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð ((íèéò 238 ÀÀÍ)

104

Çóðàã 13. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð (íèéò ( 809 ÀÀÍ)

105

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: Õ¯ÍÑÍÈÉ ¯ÉËÄÂÝÐ

ÝÌÕÝÒÃÝË

•

Õ¿ñíýãò 13. Õ¿íñíèé ãîë íýðèéí áàðààãàà𠺺ðèé㺺 õàíãàõ ÷àäâàð

•

Ò¿¿õ-àðõåîëîãèéí àÿëàë: – Õîâä àéìàã: Äóóò, Áóÿíò, ĺðãºí ñóìóóä – Áàÿí-ªëãèé àéìàã: Àëòàé, Ñàãñàé, Áóãàò, Áóÿíò, Öýíãýë ñóìóóä – Óâñ àéìàã: ªìíºãîâü ñóì Ò¿¿í÷ëýí ìîðèí áóþó òýìýýí àÿëàë, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäààð àÿëàõ, ¿íäýñòýí ÿñòíû ¸ñ çàíøèëòàé òàíèëöóóëàõ àÿëàëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî.

Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: ÕÝÒÈÉÍ ÕÀÍÄËÀÃÀ •

•

Õ¿íñíèé ¿éëäâýð¿¿äèéí òîî: Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ 25, Ãóðèëûí ¿éëäâýð 2, Íÿäàëãàà, ìàõ áîëîâñðóóëàõ öåõ 6, Çàãàñ îëáîðëîõ 1, Ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýð 5

Õ¿íñíèé äàâñ îëáîðëîõ 3, Òàëõ, íàðèéí áîîâíû öåõ 7, Õèàì, êîíñåðâûí ¿éëäâýð 4, Çàéðìàãíû öåõ 6,

Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀË Õ¿ñíýãò 14. Ñàâ ãàçàð äàõü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

•

Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí ýðõýì çîðèëãî íü Ñèñòåìèéí õàíäëàãà: Ãîëóóäûí ñàâ ãàçðóóäûã óëñûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí íýãäìýë õàíäëàãààñ òóñãààð àâ÷ ¿çýæ áîëîõã¿é. Èéìýýñ áèä Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ñèñòåì, ýíý ñàâ ãàçðààñ áóñàä á¿õ íóòàã äýâñãýðèéí ñèñòåì ãýæ çàäàëæ ñóäàëñàí áîëíî. Öààøèä ººð ãîëóóäûí ñàâ ãàçðóóäûã ñóäëàõäàà ýíýõ¿¿ çàäàëæ ñóäëàõ çàð÷ìàà óëàì äýëãýðýíã¿é áîëãîõ þì. Òóõàéëáàë, Õî-Áó ãîëûã ñàâ ãàçðûí ñèñòåì, Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñèñòåì, ýíý 2 ñàâ ãàçðààñ áóñàä ñèñòåì ãýõ ìýòýýð çàäàëæ ñóäëàõ çàìààð ÌÓ-ûí á¿õ ãîëóóäûí ñàâ ãàçðûí ñèñòåìèéã ñóäëàæ, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ íü ýêîëîãèéí õàìãèéí çºâ (ìåõàíèê áèø) á¿ñ÷ëýëýýð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîìæ þì. Ñàâ ãàçðûí õºãæèëä ¿éëäâýðëýëèéí òºâëºðºëä ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ò¿¿õèé ýäèéã îðîí íóòàãò áîëîâñðóóëæ, õºäºëìºð, êàïèòàë øèíãýýõ, ñàâ ãàçðûí äîòîðõ àéìàã, ñóìäûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òºâøèíã îéðòóóëàõ, õºðø çýðãýëäýý ãàäààä îðíóóäòàé øóóä õàðüöàõ, á¿òýýãäýõ¿¿íýý òýäíèé çàõ çýýëä øóóä ãàðãàõ çîðèëò òàâèíà.

Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë: CGE çàãâàð Õ¿ñíýãò 15. Òîîöîîíä àøèãëàñàí ýêçîãåíèé ¿ç¿¿ëýëòèéí ïðîãíîç

Õ¿ñíýãò 16. ÄÍÁ-èé ïðîãíîç, 2005 îíû ¿íýýð, òýðáóì òºãðºã

Àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ íººö áîëîìæèéã á¿ðýí àøèãëàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà. Öààøèä õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýð òºðºë, áàéðøëóóä: • Çàâèàð àÿëàõ, çàãàñ÷ëàõ: Õàð-Óñ, Õîòîí, Õóðãàí íóóðûí ýðýã • Óóëûí ñïîðò: Òàâàí Áîãä, Öàìáàãàðàâ, Öýíãýë õàéðõàí, Öàãààí äýãëèé, Öàãààí øóâóóò, Ò¿ðãýíèé íóðóó çýðýã óóëñ • Óñàí ñïîðò: Òýñ, Ò¿ðãýí, Õîòîí, Áóÿíò, Õàíãèëöàã ãîëóóä, Õàð-Óñ íóóðûí õîéä ýðýã

106

*

Ñàâ ãàçàð äàõü ÄÍÁ-èéí ºñºëòèéí 83.6% íü õýðýãëýýíèé ºñºëòººð, 14.8% íü õºðºí㺠îðóóëàëòûí ºñºëòººð õàíãàãäàíà.

107

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝà ժĪª ÀÆ ÀÕÓÉ Ìàë àæ àõóé: ÌÀË×ÈÍ ªÐÕ áà ÌÀËÛÍ ÒÎÎ Õ¿ñíýãò 17. Ñàâ ãàçàð äàõü ìàë÷èí ºðõ, ìàë÷äûí òîî

Õ¿ñíýãò 18. Ìàëûí òîî

Çóðàã 14 Ç 14. ÄÍÁ ÄÍÁ-èé öýâýð ºñºëòèéí ïðîãíîç, %

Ìàë àæ àõóé: ѯÐÃÈÉÍ Á¯ÒÝÖ Ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýö, %

Çóðàã 16. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð Çóðàã 15. CGE çàãâàð áîäñîí çàðèì ¿ð ä¿í

Çóðàã 17. Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð

Ìàë àæ àõóé: ÁÝË×ÝÝÐÈÉÍ ÍªªÖ áà ÄÀÀÖ

Õ¿ñíýãò 19. Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí áýë÷ýýðèéí íººö 108

109

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ìàë àæ àõóé: ÕÀÄËÀÍÃÈÉÍ ÍªªÖ Õ¿ñíýãò 21. Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí õàäëàíãéí íººö

Õ¿ñíýãò 20. Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí áýë÷ýýðèéí äààö

Ìàë àæ àõóé: ÕÀÄËÀÍ ÁÝËÒÃÝË

Çóðàã 18. Ñàâ ãàçàðò ñ¿¿ëèéí 3 æèëä áýëòãýñýí áàéãàëèéí õàäëàí, òîíí

Ìàë àæ àõóé: ÕÀÄËÀÍÃÈÉÍ ÍªªÖ Õ¿ñíýãò 22. Ñàâ ãàçàð äàõü ìàëûí æèëèéí òýæýýëèéí õýðýãöýý

*

Õàäëàí áà òàðèìàë òýæýýëèéí íèéò õýðýãöýýã õàíãàõ íººö ñàâ ãàçàðò õ¿ðýëöýõã¿é òóë ººð á¿ñýýñ õàíãàõ áóþó òàðèìàë òýæýýëèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Ìàë àæ àõóé: Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯¯Í ¯ÉËÄÂÝÐËÝË Òóñ ñàâ ãàçàð äàõü ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë Áàðóóí á¿ñèéí ¿éëäâýðëýëä äàðààõü æèíã òóñ òóñ ýçýëíý: • Ìàõ 32.0% • Òýìýýíèé íîîñ 25.4%

110

111

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

• Àäóó, ¿õðèéí õººâºð, õÿëãàñ 31.6-36.0% • Õîíèíû íîîñ 29.9% • ßìààíû íîîëóóð 32.3% • Ñ¿¿ 33.4% • Áîäûí øèð 25.4-36.0% • Áîãèéí àðüñ 29.9-32.3%. Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð 2002-2008 îíû äóíäæààð ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý: • Ìàõ 55.1 ìÿíãàí òîíí (àìüäûí æèíãýýð) • Ñ¿¿ 46.2 ñàÿ ëèòð • Íîîñ, íîîëóóð 13.9 òýðáóì òºãðºã • Àðüñ, øèð 3.6 òýðáóì òºãðºã • Íèéò 85.7 òýðáóì òºãðºã

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õ¿ñíýãò 26. Íîîñ, íîîëóóð ¿éëäâýðëýë

Õ¿ñíýãò 27. Àðüñ, øèð ¿éëäâýðëýë

Õ¿ñíýãò 23. Ñàâ ãàçðûí ìàë àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë

Ìàë àæ àõóé: ÕªÃÆËÈÉÍ ÕÝÒÈÉÍ ÕÀÍÄËÀÃÀ Õ¿ñíýãò 24. Ìàõ ¿éëäâýðëýë, àìüäûí æèíãýýð

Õ¿ñíýãò 25. Ñ¿¿ ¿éëäâýðëýë Çóðàã 19. Ìàëûí õîðîãäëûí öààøäûí õàíäëàãà (Íàðíû èäýâõæèëèéí äèíàìèêò ¿íäýñëýí òîîöîâ)

112

113

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õ¿ñíýãò 28. Ìàëûí òîîíû ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, òîëãîé

3376 ãà òàëáàéã ýçýìøèæ áàéíà. Òýäãýýðèéí 70% íü áàéíãà ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ, àìüäðàë àõóéãàà çàëãóóëäàã. Ãàçàð ýçýìøèã÷äèéí 83% íü 0.1-2 ãà, ¿ëäñýí õóâü íü 2.1-16 ãà òàëáàéã ýçýìøäýã. Õ¿ñíýãò 31. Ñàâ ãàçðûí 2008 îíû òàðèàëàëò, óðãàöûí òîéì

2025 îí õ¿ðòýë: òýìýý àäóó ¿õýð õîíü ÿìàà

32.1% öººðºõ 13.9% öººðºõ, 17.4% öººðºõ, 9.6% öººðºõ, 7.6% ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

Õ¿ñíýãò 32. Òàðèìëûí äóíäàæ óðãàö, òîíí/ãà

Õ¿ñíýãò 29. Àðüñ, øèð ¿éëäâýðëýëèéí ïðîãíîç, ìÿíãàí øèðõýã Õ¿ñíýãò 33. Õîâä àéìãèéí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë 1999-2008 îíóóäàä

Õ¿ñíýãò 30. պ人 àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ïðîãíîç, 2009 îíû ¿íýýð

Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë • Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Áàðóóí á¿ñýä òàðèàëàí ýðõëýõ ãîë íóòàã • Ñàâ ãàçàðò áàãòàõ Õîâä àéìàã ñ¿¿ëèéí 3 æèëä õýðýãöýýò áóóäàéíûõàà 3.5-4.6%, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû õýðýãöýýãýý ººðèéí ¿éëäâýðëýëýýð á¿ðýí õàíãàæ, öààíà íü çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõîî õàðóóëñàí.

• Áàÿí-ªëãèé àéìàã õýðýãöýýò áóóäàéãàà 100% ãàäíààñ àâ÷, òºìñíèé õýðýãöýýíèé 81.4-87.4%, õ¿íñíèé íîãîîíûõîî 14-16.4%-èéã ººðèéí ¿éëäâýðëýëýýð õàíãàæýý.

• Ñàâ ãàçðóóäûí íèéò òàðèàëàíãèéí òàëáàéí 66.1%, íèéò óðãàöûí 72% íü Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò íîãäîíî.

• 2008 îíû áàéäëààð Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò 1000 îð÷èì ãàçàð ýçýìøèã÷ íèéò 114

Áàÿí-ªëãèé àéìàãòàé õàðüöóóëàõàä Õîâä àéìãèéí õóâüä òàðèàëàí ýðõëýõ íºõöºë, òóðøëàãààð äàâóóòàé áàéíà.

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝà ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîëòûí òîéì •

ßíç á¿ðèéí õóãàöààíä õèéãäñýí ãåîëîãèéí ñóäàëãààãààð òºìºð 10, çýñ 38, ãÿíò áîëä 26, àëò 42 áàéðøèëä èëðýõ íü òîãòîîãäñîí áºãººä ¿¿íèé çýðýãöýý õàð òóãàëãà, öàéð áîëîí ìåòàëë áóñ àøèãò ìàëòìàëûí îëîí òîîíû èëðýë, ýðäýñæñýí

115

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

•

•

•

öýã, ñàðíèëûí õ¿ðýý òîäîðõîéëîãäæýý. Ñàâ ãàçðûí 2008 îíû ä¿íãýýð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áóé óóë óóðõàéí äýâñãýð ãàçàð íèéò 1122.6 ãà. ¯¿íýýñ: – Áª, Öýíãýë ñóì 738 ãà – Áª, Íîãîîííóóð ñóì 37 ãà – Áª, Óëààíõóñ ñóì 25 ãà – ÕÎ, Äàðâè ñóì 260 ãà – ÓÂ, ªìíºãîâü ñóì 50 ãà Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 22%, Õîâä àéìãèéí íóòàã äýâñãýðèéí 20 îð÷èì õóâèéã àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí çºâøººðºëòýé ãàçàð ýçýëäýã. Óëààí Óóëûí, Õîâä ãîëûí ãÿíò áîëäûí îðä, Õóóðàé ñàëààíû àëòíû îðäîä àøèãëàëò ÿâóóëæ áàéíà. Óðüä íü íººö íü òîãòîîãäîæ, õàéãóóë àøèãëàëò ýðõýëæ áàéñàí äýýð äóðäñàí îðä ãàçðóóäààñ ãàäíà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 20 îð÷èì àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä õàéãóóë, àøèãëàëòûí ëèöåíç îëãîñîí.

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ä¿ãíýëò •

• • •

• Çóðàã 20. Áàÿí-ªëãèé àéìàãò îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà (óëààíààð òýìäýãëýâ) áîëîí õàéãóóëûí çºâøººðºë àâñàí (ÿãààí) òàëáàé

Çóðàã 21. Õîâä àéìàãò îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà (óëààíààð òýìäýãëýâ) áîëîí õàéãóóëûí çºâøººðºë àâñàí (ÿãààí) òàëáàé

• • •

•

• •

ͺºö íü òîãòîîãäñîí çàðèì òîìîîõîí îðä ãàçðóóä •

•

•

116

(Õîâä àéìãèéí Äàðâè ñóì): Õºøººòèéí í¿¿ðñíèé îðä 306.1 ñàÿ òîíí í¿¿ðñíèé íººöòýé. ÌîíÝíÊî ÕÕÊ 2007 îíîîñ “Õºøººò í¿¿ðñ” òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Îëáîðëîëòûí 3 äàõü æèëýýñ í¿¿ðñ óãààõ ¿éëäâýð àøèãëàëòàíä îðóóëàõààð òºëºâëºñºí. Àñãàòûí ìºíãº-ïîëèìåòàëûí îðä (Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Íîãîîííóóð ñóì): 7.4 ìÿíãàí òîíí ìºíãº, 227.4 ìÿíãàí òîíí çýñ, 101.4 ìÿíãàí òîíí ñóðüìà, ìºí àëò, âèñìóò, ìûøúÿêèéí íººöòýé. Ìîíãîëðîñöâåòìåò ÕÕÊ òóñãàé çºâøººðëèéã íü ýçýìøäýã. 2007 îíîîñ ÓÈÕ-ûí øèéäâýðýýð ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé îðä ãàçðûí æàãñààëòàä áàãòñàí. Õîâä ãîëûí ãÿíò áîëäûí îðä (Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Öýíãýë ñóì): 1985 îíä íýýãäýæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëñýí. Îäîî ëèöåíçèéã íü CC Ìîíãîëèÿ ÕÕÊ ýçýìøäýã. Áàãà îâðûí áàÿæóóëàõ ¿éëäâýðò îëáîðëîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íýý áàÿæóóëæ, 70-80% àãóóëãàòàé WO3 áàÿæìàëûã ÀÍÓ-ä ýêñïîðòëîäîã.

•

• •

•

•

Ñàâ ãàçðûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 80 ãàðóé õóâü íü õºäºº àæ àõóéí çîðèóëàëòòàé ãàçàð, ¿¿íèé äèéëýíõ íü áýë÷ýýðèéí òàëáàé áàéãàà íü òóñ ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñàãò ìàë àæ àõóéí ñàëáàð ãîëëîõ áàéð ñóóðüòàé áîëîõûã íºõöºëä¿¿ëæ áàéíà. Áýë÷ýýð, òàðèàëàíãèéí òàëáàéí äîðîéòëûí ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü ìýðýã÷, õîðòîí øàâüæèä íýðâýãäñýí, áýë÷ýýðèéí äààö õýòýð÷ öºëæñºí çýðýã øàëòãààí áàéíà. Ñàâ ãàçðûí ìàëûí íèéò òîîíä ÿìààíû ýçëýõ õóâü 50.1-55.7 õóâüòàé áàéãàà íü öºëæèëò, áýë÷ýýðèéí äîðîéòîëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ çîõèñã¿é õàíäëàãà áàéíà. Ñàâ ãàçàðò õ¿í àìûí øèëæèëò õºäºë㺺í èõòýé áàéãàà íü 2 ¿íäñýí øàëòãààíòàé: • áàéãàëü îð÷èí, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñºðºã íºëºº óëàì íýìýãäýæ, óëàìæëàëò ìàë àõóéã ýðõëýõýä óëàì á¿ð õ¿íäðýëòýé áîëæ áàéãàà • äýä á¿òýö, ¿éëäâýðèéí õºãæèë ñóë, àæëûí áàéð õîìñ, çàõ çýýëýýñ àëñëàãäñàí áàéäàë íü ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí àìüæèðãààíä ñºðºã íºëººòýé áàéíà Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëò óëñûí äóíäàæ áîëîí Áàðóóí á¿ñèéíõýýñ äýýã¿¿ð áîëîâ÷ àæèëã¿éä-ëèéí áîëîí ÿäóóðëûí òºâøèí èõ áàéíà. Àæèë ýðõëýã÷äèéí 70 ãàðóé õóâü íü õºäºº àæ àõóéä àæèëëàæ áàéíà. Íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-íèé ¿ç¿¿ëýëòýýð òóñ ñàâ ãàçàðò áàãòäàã Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Óâñ àéìàã óëñûí äóíäæààñ äîîãóóð òºâøèíä áàéíà. Ñàâ ãàçðûí àéìãóóäûí ÄÍÁ-íèé á¿òöýä õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí ýçëýõ áàéð ñóóðü 75.4% áàéãàà íü ýäèéí çàñàã íü äàí ãàíö ñàëáàðò òóëãóóðëàñàí ÿâöóó á¿òýö-òýé áîëîõûã õàðóóëíà. Áàðóóí á¿ñýä õàòóó õó÷èëòòàé àâòî çàì òàâèõ óëñûí áîäëîãî òîäîðõîéëîãäñîí áîëîâ÷ õýðýãæèëò íü óäàà-øèðàëòàé, õàðèí ñàâ ãàçðûí á¿õ ñóìûí òºâ ýð÷èì õ¿÷íèé øóãàì ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí áàéíà. Ñàâ ãàçàðò àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèë ñóë, õºíãºí ¿éëäâýðò Ẻíèé áîëîí æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýë ãîëëîõ áàéð ñóóðüòàé áàéíà. Õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëèéí õóâüä ìàõ, ñ¿¿, òºìñ, íîãîî-ãîîð ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä ººðèéí äîòîîä õýðýãöýýãýý õàíãàõ òºâøèíä õ¿ðñýí, õàðèí õýðýãöýýò ãóðèëûíõàà 95 õóâèéã èìïîðòîîð áîëîí Óëààíáààòàðààñ àâ÷ õàíãàæ áàéíà. ¯éëäâýð¿¿äèéí áîëîâñðóóëàëòûí òºâøèí äîî-ãóóð, òåõíîëîãè íü õîöðîãäñîí, á¿òýýãäýõ¿¿íèéõ íü ºðñºëäºõ ÷àäâàð ñóë òóë ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí èõýíõèéã ýêñïîðòîä ãàðãàæ áàéíà. Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñàãò àÿëàë æóóë÷ëàë èðýýä¿éòýé ãîë ñàëáàð áîëîâ÷ ºíººãèéí íºõöºëä áàéãàà íººö áîëîìæèéã á¿ðýí àøèãëàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä 8.1 ñàÿ ãà áýë÷ýýðèéí òàëáàéòàé áºãººä ãà-ãèéí äóíäàæ óðãàö íü 3.13 ö/ãà, íýã ãà áýë÷ýý-ðèéí òýæýýëèéí íýãæ íü 1.94 ö/ãà, íýã ãà áýë÷ýýðò 0.54 õîíèí òîëãîé íîãäîæ áàéíà. Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð îäîî áàéãàà áýë÷ýýðèéí òýæýý-ëèéí íººö íü 1580.1 ìÿíãàí òýæýýëèéí íýãæòýé òýíöýõ áºãººä áàéãàà ìàëûí òýæýýëèéí õýðýãöýý íü 1810.6 ìÿíãàí òîíí òýæýýëèéí íýãæ áóþó áîëîìæîîñîî 229.7 ìÿíãàí òîíí òýæýýëèéí íýãæýýð áýë÷ýýðèéí äààö õýòýð÷ýý. Äóòàãäàæ áóé áýë÷ýýð-òýæýýëèéí 13.1 ìÿíãàí òîíí òýæýýë íýãæèéã íü õàäëàíãààð áýëòãýæ õàíãàõ áîëîìæòîé, ¿ëäýõ 216.6 ìÿíãàí òîíí òýæýýëèéí íýãæèéí õýðýãöýýã òàðèìàë òýæýýë òàðèàëàõ çàìààð õàíãàõ ýñâýë îäîî áàéãàà ìàëûí òîîã 637.1 ìÿíãàí õîíèí òîëãîéãîîð áóóðóóëàõ çàìààð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé.

117

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

•

•

• • •

•

Ñàâ ãàçàðò æèëä äóíäæààð íýã ìàëààñ (õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñíýýð) 19.4-20.1 ìÿíãàí òºãðºãèéí, íýã ãà áýë÷ýýðýýñ 9.9-14.0 ìÿíãàí òºãðºãèéí ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ áàéíà. Ìàëûí òîîíû ºñºëòèéí ïðîãíîçîîñ ¿çýõýä õýðýâ òºðººñ òóñãàéëñàí çîõèöóóëàëò õèéõã¿é áîë ìàëûí òºðºë õîîðîíäûí õàðüöàà áîëîí ÿìààíû òîîíû çîõèñã¿é ºñºëò îéðûí 10 æèëä õýâýýð õàäãàëàãäàõ òºëºâòýé áàéíà. Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð òàðèàëàíä òîõèðîìòîé ãàçðûí õýìæýý 2600 ãà îð÷èì áàéíà. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí á¿òýö îíîâ÷òîé áóñ áàéíà. Ñàâ ãàçàðò îëîí òîîíû àøèãëàëòûí áîëîí õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºëòýé àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áàéãàà áîëîâ÷ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü öººõºí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îðîí íóòãèéí øèíæòýé, íººö áàãàòàé àëòíû áîëîí ãÿíò áîëäûí îðä ãàçðóóäàä ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðäëîã÷äûí òîî íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áîëæýý. Õºøººòèéí í¿¿ðñíèé îðäûã ýñ òîîöâîë íººö íü òîãòîîãäñîí òîìîîõîí õýìæýýíèé îðä ãàçðóóäûã àøèãëàëòàä îðóóëàõ, õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ àæëûí ÿâö óäààøèðàëòàé áàéãàà íü òóñ á¿ñ íóòãèéí àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ áîëîìæ îëãîõã¿é áàéíà.

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÁÓßÍÒ, ÕÎÂÄ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÀËÁÀÐÓÓÄÛÍ ÓÑ ÕÝÐÝÃËÝÝ Ä.×àíäìàíü, Ph.D Óñíû ñóäàëãàà, õºãæëèéí õ¿ðýýëýí Óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ¿íäýñëýë ÌÎ-íû óñíû ñàâ ãàçàð – 29 Ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàõ Óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ 28 äóãààðò íü áèäíèé ñóäàëãàà õèéæ áóé Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûã Õàð íóóð-Õîâäûí ñàâ ãàçàð ãýæ íýðëýñýí Íèéò 87767.3 êì2 òàëáàéòàé

Ñàíàë, çºâëºìæ • Ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä: • íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí äýýð äóðäñàí òóëãàìäñàí àñóóäëûã çîõèñòîé øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã, • ñàëáàðóóäûí õýòèéí õàíäëàãûã óñíû íººö, õýðýãëýý, àøèãëàòòàé íÿãò óÿëäóóëàí öîãö áàéäëààð òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

• Ñàâ ãàçàð äàõü òàðèàëàíä òîõèîðìæòîé ãàçàðò òàðè-ìàë òýæýýë òàðèàëæ, òýæýýëèéí íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ìàëûí òîî òîëãîé, á¿òöèéã áýë÷ýýðèéí äààöàä íèéö¿¿-ëýõ áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ • Àéìãóóäûí õýòèéí õºãæëèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí äàðààõ òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ: • Ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäýä ñóóðèëñàí æèæèã, äóíä ¿éëäâýð¿¿äèéã ñóì äóíä òºðºëæ¿¿ëýí áàéãóóëàí õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ìàë÷äûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëãîõ.

• Öàãààííóóðûí õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñèéã ò¿øèãëýí æèëä 1.0-2.0 ìÿíãàí òîíí ìàõ áîëîâñðóóëæ, ÎÕÓ, Êàçàõñòàí, ÁÍÕÀÓ-ä ýêñïëîðòëîõ, ò¿¿í÷ëýí 15.0-20.0 ìÿíãàí òîííû áàãòààìæòàé óëààí áóóäàé õàäãàëàõ ýëåâàòîð áàðèõ, æèëä 10.0-20.0 ìÿíãàí òîíí óëààíáóóäàé òýýðýìäýæ, 7.5-15.0 ìÿíãàí òîíí ãóðèë, 2.5-5.0 ìÿíãàí òîíí òýæýýë ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé ¿éëäâýð áàéãóóëàõ.

• Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Àñãàòûí ìºíãº, Õîâä àéìãèéí Õàëçàí á¿ðãýäòýéí ãàçðûí õîâîð ýëåìåíò çýðýã òîìîîõîí íººö á¿õèé ãàçðóóäûã ò¿øèãëýí îëáîðëîõ, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð áàéãóóëàõ.

• Õîâä àéìãèéí Õºøººòèéí óóðõàéã ò¿øèãëýí í¿¿ðñ êîêñæóóëàõ, õèéí öàõèëãààí ñòàíö áàðüæ áàéãóóëàõ.

118

119

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÕÎÂÄ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÀÐ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí óñ õýðýãëýý Áóÿíò, Õîâä ãîëóóäûí ñàâ ãàçàð: -

Õ¿í àìûí óíäíû áà àõóéí Ìàë àæ àõóéí ¯éëäâýðèéí Ãàçàð òàðèàëàíãèéí Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí

Õ¿í àìûí óíäíû áà àõóéí óñ õýðýãëýý = Õîâä ãîëûí ñàâä 2 õîò 3 àéìãèéí 20 ñóì ñóóðèí ãàçàð Õîâä õîò æèëä 1.06 ñàÿ ì3 ªëãèé õîò æèëä 1.44 ñàÿ ì3 Æèëèéí óñ õýðýãëýýíèé 40%-èéã ªëãèé, Õîâä õîò õýðýãëýäýã

Çóðàã 1. Õ¿í àìûí óñíû ýõ ¿¿ñâýð ÿíèé õóäàã, öîîíîã Óñ õàíãàìæèéí ýõ ¿¿ñâýð-ÿíèé õóäàã

ªëãèé õîòûí óñàí õàíãàìæ • ªëãèé õîòûí óñ õàíãàìæ - 4 õóäàã • 2 - õóäàã áàéíãûí àæèëëàãààòàé • Äàëä ñ¿ëæýý - 24.2 êì óðò • Ãîë øóãàì - 0,0243 ì3/ñ, æèëäýý 0.8 ñàÿ ì3 • 1000 ì3 óñàí ñàí -2 ø • Öýâýð óñíû 1, 2-ð ºðãºã÷ íàñîñ ñòàíö • Áàãóóäàä -5 ã¿íèé õóäàã æèëä 0.2 ñàÿ ì3 óñ õýðýãëýæ áàéíà.

Õîâä õîòûí óñàí õàíãàìæ Õîâä õîòûí óñ õýðýãëýý - Áóÿíò ãîëûí ñàâûí 47% Õîâä õîòîîñ áàðóóí óðàãø 4-6 êìò îðøèõ 10 á¿ëýã öîîíîã á¿õèé ã¿íèé õóäãààñ íýã ºðãºëòûí íàñîñîîð óñàà àâ÷ áàéíà Õ¿í àìûí 30 ìÿíãà îð÷èì íü òºâëºðñºí óñàí õàíãàìæòàé Çóðàã 2 Ç 2. Ñ Ñóìóóäûí óñàí õàíãàìæ - ã¿íèé é õóäãààñ 纺âðººð 120

121

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Õ¿ñíýãò 1. Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí óñ õýðýãëýý Óñ õýðýãëýý æèëèéí óñ õýðýãëýý (ñàÿ ë/æèë)

Õîâä

Ìÿíãàä 70%

393

2049

4748

1168

809

50

7024

16391

30193

23

Õîâä

̺ñò

933

2675

11261

1940

1343

8397

6420

14980

44342

24

Õîâä

̺íõõàéðõàí

796

1616

9607

1655

1146

71

3878

9049

25409

25

Õîâä

Öýöýã

527

1949

6360

1096

758

47

4677

10914

23855

26

Õîâä

×àíäìàíü

647

2481

7809

1345

931

58

5954

13893

29992

Õîâä

Ýðäýíýá¿ðýí

662

2718

7990

1376

15220

32124

22267

66113

272880 46666

4668063

27

4509850

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð

Äýë¿¿í

1523

5555

18382

3167

2193

137

13332

31108

Õîâä

Äóóò

470

1582

5672

977

676

42

3796

8859

3

Õîâä

Õîâä

619

4

Õîâä

Áóÿíò 1287 Ìÿíãàä 5 Õîâä 169 30% Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð 4068

պ人 îðîí íóòàãò

Ñóì

Õîò ñóóðèíä

Áª

2

Íèéò õ¿í àìûí óñ õýðýãëýý (ë/õ)

138.8

351248 128.2 Ãîë, áóëàã, øàíä, ãàð õóäãààñ. (ë/õ)

47550

1517.9

ªðõ àéëûí õóäãààñ (ë/õ)

1686.5

4158602

Ãîë, áóëàã, øàíä, ãàð õóäãààñ

4620513

43906

ªðõ àéëûí õóäãààñ (ë/ õ)

47550

41991

Õóäãààñ /纺âðèéí/ (ë/õ)

46381

Òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíýýñ (ë/õ)

õîíîãèéí óñ õýðýãëýý (ë/õ)

1

Àéìàã

Íèéò õ¿í àìûí óñ õýðýãëýý(ë/õ)

22

պ人 îðîí íóòàãò

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí õ¿í àìûí óñíû õýðýãëýý Õîâä àéìãèéí õ¿í àìûí óñíû õýðýãëýý

պ人 îðîí íóòàãò õîíîãèéí ó/õ (ë/õ)

Ñóì

Õîò, ñóóðèíä

Àéìàã

Õîò, ñóóðèíä

æèëèéí ó/õ (ñàÿ ë/æèë)

Õ¿í àìûí òîî

953

59

6523

32307

10332

160778 375149 898115

Ìàëûí óñ õýðýãëýý

68320 20025

3998

7471

1287

891

55

9595

22388

41689

1661

13047

2867

1576

96

3986

9301

30876

878

2035

350

242

15

2107

4917

9668

13674

46609

8650

5580

346

32817

76575

170580

Áª

Àëòàé

75

6772

7

Áª

Àëòàíöºãö

1137

1977

13723

2364

1637

102

4744

8

Áª

Áàÿííóóð

1851

3161

22341

3850

2665

166

7586

Íèéò õ¿í àìûí óñ õýðýãëýý (ë/õ)

1205

ªðõ àéëûí õóäãààñ (ë/õ)

6

Ãîë, áóëàã, øàíä, ãàð õóäãààñ. (ë/õ)

1740

Ãîë, áóëàã, øàíä, ãàð õóäãààñ

10102

ªðõ àéëûí õóäãààñ (ë/õ)

2822

Õóäãààñ /纺âðèéí/ (ë/õ)

Òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíýýñ (ë/õ)

837

պ人 îðîí íóòàãò

Õîò ñóóðèíä

Ñóì

Àéìàã

Õ¿ñíýãò 2. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí óñ õýðýãëýý

Óñ õýðýãëýý (ë/õ)

72

30

32

4.6

4.6

15803

35700

1

Áª

Äýë¿¿í

17640

182370

290048

265668

357732

11071

33644

2

Õîâä

Äóóò

9360

61080

164640

198793

284385

718259

17701

54311

3

Õîâä

Õîâä

30456

109500

97056

151938

357378

746328

4

Õîâä

12096

194250

324864

199759

355198

1086167

5

Õîâä

16005

64683

93753

83298

125789

383530

85557

611883

970361

899457

1480485

4047745

9

Áª

Áóãàò

1238

2503

14942

2575

1782

111

6007

14016

39435

10

Áª

Áóÿíò

723

1960

8726

1503

1041

65

4704

10976

27016

11

Áª

Íîãîîííóóð

2530

4036

30537

5262

3643

227

9686

22601

71958

12

Áª

Ñàãñàé

1283

3891

15485

2668

1847

115

9338

21789

51245

13

Áª

Òîëáî

990

3086

11949

2059

1425

89

7406

17281

40211

14

Áª

Óëààíõóñ

1354

7394

16342

2816

1949

121

17745

41406

80382

15

Áª

Öýíãýë

1659

6646

24137

3450

2388

149

15950

37217

83294

16

Óâñ

Õîâä

414

2060

4996

861

596

37

4944

17

Óâñ

ªìíºãîâü

988

3348

2055

1422

88

18748

42275

18

Õîâä

Äàðâè

577

2081

6964

1200

830

51

4994

11653

25695

19

Õîâä

Çýðýã

816

2222

9849

1697

1175

73

5332

12443

30570

20

Õîâä

Ìàíõàí

1262

3079

15232

2624

1817

113

7389

17242

44420

21

Õîâä

ĺðãºí

650

2359

7845

1352

936

58

5661

13210

29064

122

8035

Õ¿ñíýãò 3. Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìàëûí óñ õýðýãëýý Ìàëûí íýð òºðºë

Òýìýý

Áóÿíò Ìÿíãàä 30% Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð

Àäóó

¯õýð

Õîíü

ßìàà

Á¿ãä ä¿í (ë/õ)

Ìÿíãàí ì.êóá/æèë

1113459

406.4 262.1 272.4 396.4 140.0 1477.4

Õ¿ñíýãò 4. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìàëûí óñ õýðýãëýý 1

Áª

Àëòàé

25704

180960

274784

220326

186622

888396

2

Áª

Àëòàíöºãö

24912

113760

109856

141477

222750

612756

223.6

3

Áª

Áàÿííóóð

25488

139920

134688

161124

397918

859138

313.5

4

Áª

Áóãàò

1008

110250

139680

173631

206245

630815

230.2

5

Áª

Áóÿíò

7200

76380

160576

189538

142301

575995

210.2

6

Áª

Íîãîîííóóð

20880

160380

188608

246146

394532

1010546

368.8

7

Áª

Ñàãñàé

20952

150810

8

Áª

Òîëáî

5904

76170

128704

194561

156524

561863

205.0

9

Áª

Óëààíõóñ

49248

199860

351296

379049

362079

1341533

489.6

10

Áª

Öýíãýë

41400

206640

344480

379122

464558

1436201

524.2

11

Óâñ

Õîâä

25500

123968

173472

150792

331618

805351

289.5

12

Óâñ

ªìíºãîâü

29610

148928

165344

368552

338431

1050865

382.1

186816

225528

22351

807620

324.2

294.7

123

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

13

Õîâä

Äàðâè

49176

158520

104864

327014

311788

951362

347.2

14

Õîâä

Çýðýã

118728

156870

179360

216172

359536

1030666

376.1

15

Õîâä

Ìàíõàí

160776

185220

169728

337750

549405

1402880

512.0

16

Õîâä

ĺðãºí

199008

128970

100672

86999

337111

852760

311.2

17

Õîâä

Ìÿíãàä 70%

37346

150927

218758

194362

293509

894903

326.6

18

Õîâä

̺ñò

42048

165180

323680

338503

353905

1223617

446.6

19

Õîâä

̺íõõàéðõàí

14616

64440

180800

192758

201286

653901

20

Õîâä

Öýöýã

57096

154650

163232

254725

317367

947070

345.6

21

Õîâä

×àíäìàíü

137952

185040

228864

333421

390581

1275859

465.6

22

Õîâä

Ýðäýíýá¿ðýí

64296

177960

91136

247144

308080

888616

324.3

1158848

3215803

4119398

5358703

6648506

20702721

7550.6

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð

Áª

Äýë¿¿í

2

ÕÎ

Äóóò

31904

3785

10425

109385

155498

3

ÕÎ

Õîâä

62767

7081

19553

188792

278194

4

ÕÎ

Áóÿíò

51288

4863

18867

233796

308814

5 ÕÎ Ìÿíãàä 30% ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ Ä¯Í

15654

1711

5357

64204

86926

241694

26238

82170

934598

1284700

1 Áª Àëòàé 2 Áª Àëòàíöºãö 3 Áª Áàÿííóóð 4 Áª Áóãàò+ªëãèé 5 Áª Áóÿíò 6 Áª Íîãîîííóóð 7 Áª Ñàãñàé 8 Áª Òîëáî 9 Áª Óëààíõóñ 10 Áª Öýíãýë 11 Ó ªìíºãîâü 12 Ó Õîâä 13 ÕÎ Äàðâè 14 ÕÎ Çýðýã 15 ÕÎ Ìàíõàí 16 ÕΠĺðãºí 17 ÕÎ Ìÿíãàä 70% 18 ÕΠ̺ñò 19 ÕΠ̺íõõàéðõàí 20 ÕÎ Öýöýã 21 ÕÎ ×àíäìàíà 22 ÕÎ Ýðäýíýá¿ðýí ÕÎÂÄ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ Ä¯Í

40054 30520 43699 36973 31419 54602 41802 38889 59958 67661 51177 30707 32259 35114 57604 27038 36526 49823 35268 42745 54319 49387

4300 3675 5040 4054 3855 6937 5006 5169 7656 8077 7401 3415 4955 4340 7917 2939 3993 6249 4418 5551 7342 6757

14816 9328 13108 12963 10808 16109 13699 12192 19303 21998 13954 10012 7700 10631 15341 8358 12501 16235 11567 12726 15787 13239

204573 99743 117160 154116 136016 157514 173588 139553 232416 246517 129565 104327 56876 109778 113463 82204 149809 186875 126969 131815 155526 132648

263743 143265 179007 208105 182098 235162 234095 195803 319333 344253 202097 148460 101790 159863 194325 120539 202827 259182 178223 192838 232973 202031

947542

119045

292374

3141049

4500010

124

ÀÉÌÀÃ

1

Íîîñ Ìàõíû ¿éëäâýð- íîîëóóðûí ëýëä àøèãëàñàí ¿éëäâýð-ëýëä óñ, ì3/æèë àøèãëàñàí óñíû õýìæýý, ì3/æèë 80081 8797

ÑÓÌ

Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàð

238.6

Õ¿ñíýãò 5. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí óñ õýðýãëýý ì3/æèë /2002-2008 îí/ ¹

Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð

Ñ¿¿íèé ¿éëäâýð-ëýëä àøèãëàñàí óñíû õýìæýý óñ, ì3/ æèë 27968

Àðüñ øèðíèé ¿éëäâýð-ëýëä àøèãëàñàí óñíû õýìæýý, ì3/æèë

Íèéò àøèãëàñàí óñíû õýìæýý, ì3/æèë

338422

455267

ÃÀÇÀÐ ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÓÑ ÕÝÐÝÃËÝÝ Õîâä, Áóÿíò áîëîí áóñàä ãîëîîñ óñ àâàõ èíæåíåðèéí õèéöòýé 3995 ãà òàëáàé á¿õèé óñëàëòûí ñèñòåì -15 Òîëãîéí áàðèëãà, ãîë ñóâàã á¿õèé õàëèàõ àðãààð ìàëûí òýæýýë, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû òàðèàëàí - 12 Õîâä ãîë ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäàä èíæåíåðèéí õèéöòýé 2995 ãà - 10

125

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Çóðàã 3. ÓÐÃÀÖ, òí /2006-2008îí/

Çóðàã 4. Ñóìäûí ãàçðûí òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë /óðãàö, òí/

ÃÀÇÀÐ ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÓÑ ÕÝÐÝÃËÝÝ

Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò Õîâä, Áóÿíò ñóìûí íèéò 361 ºðõ àéë 3670.95 ãà ãàçàðòàé Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, ãóàòàí Ìàëûí òýæýýë, õàäëàí Áóÿíò, Æàðãàëàíò, Õîâä, Ìÿíãàä ñóìä 2008 îíä 4604.9 ãà òàëáàéãààñ 19702.3 òí óðãàö àâñàí Ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñàëãààíä íèéò 25165.8 ìÿí.ì3 óñ àøèãëàñàí

Óñ õýðýãëýýíèé õýòèéí òºëºâ • Æàðãàëàíò, Õîâä, Áóÿíò ñóìäûí 500 ãýð á¿ë, àæ àõóéí íýãæ, õîðøîî, õ¿í • 2000 ãàðóé ãà òàëáàéã Áóÿíò ãîëûí óñààð óñàëãàà õèéæ, òºìñ õ¿íñíèé íîãîî, ìàëûí òýæýýë, æèìñ æèìñãýíý òàðèàëàõ õ¿ñýëòòýé áàéíà.

• Îäîîãèéí óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí õýìæýý 3-4 äàõèí íýìýãäýíý.

• Áóÿíò ãîëä òîõèðóóëãà õèéõ Óñàí ñàí áàéãóóëàõ ãàçàð, óñ õóðèìòëàõ òàëáàé

Æàíæèí áîîëò

126

127

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí óñ õýðýãëýý Öàõèëãààí ñòàíöûí õ¿÷èí ÷àäàë 12 ÌÂò Æèëä ¿éëäâýðëýõ ýð÷èì õ¿÷ 38 ñàÿ êÂò/öàã Óñàí ñàíãèéí óñíû ò¿âøèí 1159.5 ì Óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí 3 òóðáèíûã çýðýã àæèëëóóëàõ óðñàöûí õýìæýý 107.4 ì3/ñ èíæåíåðèéí áàðèëãà 1360 ì2 òàëáàéòàé äàëàíãèéí ºíäºð 1146 ì 107.4 ì3/ñ-ä õàðãàëçàõ ºíäºð íü 1159.5 ì íü õàÿõ ñóâãààñ äîîøèõ ãîëûí óñàíä àâòàõ òàëáàéí õÿçãààð.

Çóðàã 5. Äàëàí áàéãóóëàõ ãàçðûí îäîîãèéí áàéäàë. Õîâä õîò 9 êì Äàëàíãèéí õºíäë¿¿ð

Çóðàã 6. Áîîìòûí õºíäë¿¿ð ñîíãîñîí óñíû èíæåíåð Ä.×àíäìàíü, Á.Äàãâàäîðæ

Òºñëèéí çîðèëãî

Çóðàã 7. ×îíîõàðàéõ ãîëûí óðñàö -ÓÖÑ-ûí äîîä áúåôä 26.7 ì3/ñ

Óóë óóðõàéí óñ õýðýãëýý • • • • • • • •

• Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí óñ õýðýãëýý Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò: Ìàíõàí ñóìàíä 150 êÂò ̺íõõàéðõàí ñóìàíä 150 êÂò ¯åí÷èéí 960 êÂò ĺðãºí ñóìàíä 12 ÌÂò-ûí õ¿÷èí ÷àäàëòàé óñàí öàõèëãààí ñòàíöóóä óñààð öàõèëãààí ¿éëäâýðëýæ áàéíà Ñàâ ãàçðûí íèéò óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéí 0.4%-èéã àøèãëàæ áàéíà

128

•

Õºøººòèéí í¿¿ðñíèé óóðõàéí ¿éëäâýðëýë òåõíèêèéí óñ õýðýãëýý: Õîíîãò - 24000 ì3 Ãåîôèçèêèéí õàéãóóë, ñóäàëãàà-50 êì-ò 5 òàëáàéã ñîíãîí ÿâóóëæýý. Äàðâèéí õºíäèé-120-140 ì ã¿íä óñòàé Çýðãèéí õºíäèé -180-240 ì-ò óñò ¿åòýé Öýöýã íóóðûí îð÷èìä - 80-120 ì-èéí ã¿íä 40-80 ì çóçààíòàé óñò ¿å èëýðñýí Õºøººòèéí ãîëûí óñ, áîðîî, öàñíû óñûã íººöëºæ ¿éëäâýðèéí óñàí õàíãàìæèä àøèãëàõ áîëîìæòîé Õºøººòèéí í¿¿ðñíèé óóðõàéí îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíä ìºíãºí óñ, öèàíèä íàòðè çàìáàðààã¿é õýðýãëýæ Õºøººòèéí ãîëûí óñûã èõýýð áîõèðäóóëæ, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, ìàë àìüòàíä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéãààã òîãòîîñîí áàéäàã. Õýí ÷ òýäýíòýé õàðèóöëàãà òîîöîîã¿é, áàéãàëü õàìãààëàõ òàëààð øààðäëàãà òàâüäàãã¿é Àøèãò ìàëòìàëûã áàéãàëüä ýýëòýé àðãà, òåõíîëîãèîð àøèãëàõûã äýìæèæ, àøèãëàñàí îðä ãàçðûí íºõºí ñýðãýýõ àæëûí õÿíàëò, óðàìøóóëëûí àðãà, õýëáýðèéã ¿ð íºëººòýé õîñëóóëàí õýâø¿¿ëýõ øààðäëàãà áàéíà.

129

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Óñíû ìåíåæìåíòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä çºâëºìæ Óñ õýìíýõ äýâøèëòýò òåõíîëîãè á¿õèé èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëàõ: Äóñëûí óñëàëòûí ñèñòåì Óñ òàòàõ, ºðãºõ òåõíîëîãè Óñíû áàéãàëèéí àëäàãäëûã áóóðóóëàõ äàëä áîëîí äîòîðëîãîîòîé ñ¿ëæýý á¿õèé óñàëãààíû ñèñòåì Óñíû ìåíåæìåíòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä çºâëºìæ •

•

•

•

•

Óñ õóðèìòëóóëàõ: Õºâ áàéãóóëàõ çàìààð óñíû íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ Óëèðëûí óñ, ÷èéãèéã õóðèìòëóóëàõ áè÷èë àðãóóä Öàñ öóãëóóëàõ, íÿãòðóóëàõ, õàøëàãà õàìãààëàëò õèéõ Óñ õýìíýõ òàðèëòûí àðãóóäûã íýâòð¿¿ëýõ Ïë¸íêîîð á¿ðæ òàðèàëàõ / ìèíè-õ¿ëýìæ/ Õ¿ëýìæèéí òàðèàëàëòûí òåõíîëîãè Ãàíä òýñâýðòýé ñîðòóóäûã áóé áîëãîõ պ人 àæ àõóéí îéæóóëàëò/æèìñ, æèìñãýíèé ¿éëäâýðýëýëä: Ѻºëæëºí òàðèàëàõ òåõíîëîãè (intercropping) Àøèãò æèìñ æèìñãýíèé ìîä òàðèàëàõ òåõíîëîãè Òàðèàëàíãèéí õºðñèéã õàìãààëàõ îéí çóðâàñ Òàðèàëàíãèéí ãàçðûí õàìãààëàëòûí çóðâàñ áàéãóóëàõ Îéí çóðâàñ áàéãóóëàõ ×óëóóí õàøëàãà áàéãóóëàõ Õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ñàéæðóóëàõ Ñ¿ðýë çýðýã îðãàíèê ìàòåðèàëààð õó÷èõ Îðãàíèê áîðäîî õýðýãëýõ Óðãàìëûí ãàðàëòàé ÿëçìàã áèé áîëãîõ

ÝÌÕÝÒÃÝË

• • • •

Íîãîîí õîò áàéãóóëàõ Íîãîîí áàéãóóëàìæèéí óñàëãààíû òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ Õîòûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ Õîò, ñóóðèí ãàçðûí äýä á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ

Ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàõ áóñàä ãàçàðò: • • • • • • • •

Óóë óóðõàéí ãàçðûí íºõºí ñýðãýýëò Òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëò Óóðõàéí óñûã öýâýðø¿¿ëýõ çàìààð óñíû íººö áóé áîëãîõ Òàðèìàëæóóëàõ, îéæóóëàõ Ýëñ áýõæ¿¿ëýõ/óðãàìàëæóóëàõ Ìåõàíèê õàìãààëàëò áàéãóóëàõ ¯ð öàöàõ çàìààð óðãàìàëæóóëàõ Çàì õàðãóéã íºõºí ñýðãýýõ çýðýã àðãà õýìæýý òåõíîëîãèéã èæ á¿ðäëýýð íü Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä тусгахыг зºвлºмж болгож байна.

Ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýð àøèãëàëò óñàí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ: • • • • • •

Áýë÷ýýðèéã ñýëãýæ àøèãëàõ Áýë÷ýýðèéã òàðèìàëæóóëàõ Íýã áà îëîí íàñòûí ¿ð öàöàõ Õàøèæ õàìãààëàõ Òýæýýëèéí óðãàìëûí ¿ð áýëòãýõ/¿ðèéí ñàí áàéãóóëàõ Àòàðøñàí ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ

Áýë÷ýýðèéí óñàí õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ: • • • •

Áýë÷ýýð óñæóóëàõ õºâ öººðºì áàéãóóëàõ Áýë÷ýýðò öàñ òîãòîîõ Õîðòîí øàâæ, ìýðýã÷äýýñ õàìãààëàõ Ìàëûí òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõ ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ áýë÷ýýðèéí äààö áàãòààìæèä òîõèðóóëàõ Ñàâ ãàçðûí õîò, ñóóðèí ãàçàðò: • Õàìãààëàëòûí çóðâàñ áàéãóóëàõ

130

131

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÀÐÒ ÕÈÉÑÝÍ ÓÑÍÛ ÕÓÓËÜ ÝÐÕǯÉ, Á¯ÒÝÖ, ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ, ×ÀÄÀÂÕÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Ã.Áàòñàéõàí, Ñ.Áàíäè, ×.Öýäýíäîðæ Óñûã àøèãëàõ, õàìãààëàõäàà ò¿¿íèéã õèë õÿçãààðààð õóâààí òàñàëæ, òóñ òóñä íü ººð ººð áîäëîãîîð çîõèöóóëàõ áîëîìæã¿é òóë óñàíä õèë õÿçãààð áàéäàãã¿é ãýäýã. Ãîëûí ýõ, àäãèéí òºâºãòýé çºð÷ëèéã øèéäýõ, óñ ç¿é, óñíû õèìè, óñíû áèîëîãèéí ¿éë ÿâöûã çîõèöóóëàõ, ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõè óñ, íàìãàðõàã ãàçðûí ýêîëîãèéí òºëºâ áàéäëûí òýíöâýðèéã õàíãàõ, ò¿¿í÷ëýí ºðòºã, àøãèéã õóâààðèëàõ çýðýã àñóóäëûã óñíû íèéò ñàâ ãàçðûíõ íü õýìæýýíä òºëºâëºí, çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Îëîí óëñàä óñíû áîäëîãûã ñàâ ãàçðààð íü òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí, ìàíàé óëñàä ÷ ýíý òàëààð ýðõç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàëàà îëæ, õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæ áàéíà. Ñàâ ãàçàðòàé õîëáîîòîé áàðèìò áè÷ã¿¿ä, ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò. Óñíû òóõàé õóóëü Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí ä¿ðýì Õîâä Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàõ òóõàé ÁÎÀÆ-ûí ñàéäûí òóøààë Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàãäñàí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äîòîîä æóðàì Ñàâ ãàçðûí çºâëºëººñ 2009 îíä ã¿éöýòãýõ àæëûí òºëºâëºãºº Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äàðãà, ãèø¿¿äèéã õóóëüä çààñíû äàãóó áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áîëîí òóõàéí øàòíû ÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷èä òîìèëæ ÷ºëººëºõ òóë ýäãýýð íü ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí àæëàà òàéëàãíàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà íü áîëíî. Óñíû ãàçàð íü ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã ìýðãýæëèéí óäèðäëàãààð õàíãàæ áàéõààð ä¿ðýìä çààñàí. Ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü àéìàã äàõü òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé ãàçàðòàé õàìòðàí àæèëëàæ, òýäíèé àëäàà äóòàãäëûã ÈÒÕ-ààð äàìæóóëàí çàñàæ çàëðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõààð òóñãàñàí áàéíà. Îðîí íóòàã äàõü óñíû ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð äàðààõ ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ áàéíà: 1. Îðîí íóòàãò óñíû àñóóäàë õàðèóöñàí òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò íü Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí äàãóó çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéíà.

2. Óñíû òóõàé õóóëüä îðîí íóòàãò óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí òóñãàé íýãæ, áàéãóóëëàãà áàéõûã çààãààã¿é òóë ýäãýýð áàéãóóëëàãóóäàä çààâàë óñíû ìýðãýæëèéí õ¿í áàéõ ¸ñòîé ãýñýí õóóëü ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áàñ áàéõã¿é þì áàéíà. Èéìä îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä óñíû ìýðãýæëèéí õ¿í áàðàã áàéäàãã¿é áºãººä ýíý íü óñíû òàëààðõ àëèâàà çîõèöóóëàëò îðîí íóòàãò àìæèëòòàé õýðýãæèõ ¿íäýñ áàéõã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

132

3. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò íü ìºí Óñíû òóõàé õóóëü áîëîí ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ä¿ðìèéí äàãóó áàéãóóëàãäàæ, äîòîîä æóðìàà ýäãýýð áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ¿íäýñëýí ãàðãàæýý.

4. Õóóëèàð ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí õèéæ áîëîõ ãàíö áîäèòîé àæèë íü ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ þì. Áóñàä íü øàëãàõ, ä¿ãíýõ, çºâëºõ, øààðäàõ øèíæòýé àæëóóäûã ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã áàéíà. Ãýòýë Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí 2009 îíä õèéõ àæëûí òºëºâëºãººíººñ õàðàõàä ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûã òóñãààã¿é, õàðèí áóñàä ñàëáàðóóäûí ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé àæëóóäààñ íèëýýäèéã òóñãàæ îðóóëñàí áàéäàã. Ýíý íü õóóëüä òýäíèé ýðõ ¿¿ðãèéã çºâ òîäîðõîéëæ ºãººã¿éòýé õîëáîîòîé þì.

5. Äýýðõ áàéäëààñ õàðàõàä õóóëèéí îð÷èíã íü çºâ áîëãîæ ºãººã¿é íºõöºëä îðîí íóòàãò óñûã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ ìýðãýæëèéí ¿¿ðýã, ôóíêöóóä íü ÷àíàðòàé áèåëýãäýõ, òýð òóñìàà óñíû àñóóäëûã ñàâ ãàçðààð íü çîõèöóóëàõ, ñàâ ãàçðûã íýãäñýí ìåíåæìåíòýýð õàíãàõ àñóóäàë øèéäýãäýõã¿é þì áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíý á¿õíèé ¿íäýñ íü Óñíû òóõàé õóóëüä ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò õèéõ ÿâäàë þì. Óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ ýðõç¿éí ¿íäýñ: Óñíû òóõàéí õóóëü; Òºðººñ óñíû òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî; Óñíû òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà õºòºëáºð¿¿ä; Óñíû òóõàé õóóëèéí äàãóó áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëñýí ä¿ðýì, æóðìóóä; Óëñûí óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº; Íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí êîíâåíö, õºðø îðíóóäòàé áàéãóóëñàí õèëèéí óñíû ãýðýý, õýëýëöýýð, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä ãàðãàñàí áóñàä áàðèìò áè÷èã; Óñíû íººöèéí ñóäàëãààíû øèíæëýõ-óõààí, òåõíèêèéí íýãäñýí áîäëîãî; Óñíû ýðýë, õàéãóóë, çóðàã òºñºë, ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû òºëºâëºãºº. Óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ýðõç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ºíººãèéí áàéäëûí òàëààð äàðààõü ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ áàéíà: 1. Ñàâ ãàçðûí óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä øààðäëàãàòàé õàìãèéí ÷óõàë ¿íäñýí 2 áàðèìò áè÷èã áàéäàãã¿é. Ýíý íü ñàâ ãàçðóóä óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ íºõöºëä áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãºº íü õîîðîíäîî óÿëäàà ìóóòàé, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íýãäñýí ýðõ àøãèéí òºëºº á¿ðýí ÷èãëýæ ÷àäààã¿é, õîæèì íü õîîðîíäîî çºð÷èëäºí, ìàðãàëäàæ áîëçîøã¿é ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîæ ìýäýõýýð áàéíà.

2. Óñíû òóõàé õóóëüä òºðèéí óñíû áîäëîãûã Óëñûí Èõ Õóðàë òîäîðõîéëíî ãýæ çààñàí áîëîâ÷ õýí ýíý áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõûã çààãààã¿é áàéäàã. Õàðèí áóñàä áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ áîëîí áàòëàõ ñóáüåêòóóäûã íü õóóëü÷ëààä ºã÷èõñºí áàéíà. Ìàãàäã¿é, ýíý íü òºðèéí óñíû áîäëîãî ãàðàõã¿é áàéãààãèéí íýã øàëòãààí áàéæ ìýäýõ þì.

3. Óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº, óñíû íººöèéí ñóäàëãààíû øèíæëýõóõààí, òåõíèêèéí íýãäñýí áîäëîãî, óñíû ýðýë, õàéãóóë, çóðàã òºñºë, ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû òºëºâëºãºº îäîî õ¿ðòýë ãàðààã¿é áàéíà ãýäýã áîë ÿàõ àðãàã¿é ÁÎÀÆß, Óñíû ãàçðûí ñàíàà÷èëãà, ÷àäâàð, ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèé îðîëöîîã çîõèîí áàéãóóëààã¿éòýé õîëáîîòîé þì.

133

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Óñíû òàëààð òºðººñ ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ôóíêöèéí õóâààðèëàëò, áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäàìæèéí òàëààð Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäààñ óñíû ÷èãëýëýýð ã¿éöýòãýæ áóé àæèë ¿¿ðã¿¿äèéã Óñíû òóõàé áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëüä õýðõýí òóñãàñàí òàëààð àíàëèç õèéõýä óñíû àñóóäàë 16 õóóëèíä òóñãàãäñàí, ìºí òºðèéí 23 ñóáüåêòýä õàìààð÷ áàéíà. ¯¿íä: ÓÈÕ Çàñãèéí ãàçàð 11 ÿàì Àãåíòëàã Îðîí íóòãèéí 8 òºðëèéí áàéãóóëëàãà îðîëöîæ áàéíà. Óñíû òàëààðõè ÷èã ¿¿ðãèéã ãîëëîí õýðýãæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãóóäûí óñíû áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ã¿éöýòãýæ áóé åðºíõèé ÷èã ¿¿ðãèéã íàðèéâ÷ëàí òîäðóóëæ ¿çýõýä Óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéã ãàðäàí õàðèóöàã÷ íü õóóëèàð ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà íàð áàéäàã áàéíà; Ãýòýë Ìîíãîë óëñûí 300 ãàðóé ñóìûí 90 ãàðóé õóâüä íü óñ õàðèóöñàí ò¿øìýë, ìýðãýæèëòíèé îðîí òîî áàéõã¿éãýýñ ºíººäºð õàðèóöñàí ìýðãýæëèéí õ¿íã¿é áàéíà. ̺í àéìãóóäûí áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàð, Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò àæèëëàãñäûí äºíãºæ 6,3% íü óñíû ÷èãëýëèéí ìýðãýæèëòýé õ¿í áàéãàà íü îðîí íóòàã äàõü òºðèéí áàéãóóëëàãóóä óñíû òàëààð áàãà àíõààð÷ áàéãàà, ìºí ìýðãýæëèéí õ¿íèé íººö õàíãàëòã¿é áàéãààãèéí èëðýë þì. ªºðººð õýëáýë óñíû ñàëáàð õàìãèéí ãîë àæëàà ìýðãýæëèéí áóñ õ¿ì¿¿ñýýð ã¿éöýòã¿¿ëäýã áºãººä òýäíýýñ óñíû ÷èãëýëèéí ìýðãýæëèéí àæèë ã¿éöýòãýõ òàëààð ÷àíàðòàé ¿ð ä¿íã õ¿ëýýõ áîëîìæ õîìñ áàéíà. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàõ ¿åýýð óñ àøèãëàã÷äûí çºâëºãººí áîëæýý. Ýíý ¿åýýð ñàâ ãàçðóóäàä õèéãäýõ øààðäëàãàòàé 66 àæëûã íýãòãýí ãàðãàæýý. Ǻâëºìæèä òóñãàñàí íèéò àæëààñ 17 àæèë àéìãèéí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçðûí, 4 àæèë àéìãèéí ÈÒÕ-ûí, 11 àæèë àéìãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí, 12 àæèë ñóìûí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí, 10 àæèë Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí, 10 àæèë îðîí íóòãèéí áóñ áàéãóóëëàãà õèéõýýð òýäíèé á¿ðýí ýðõýä íü òóñãàãäñàí áàéíà. Õàðèí íýã àæëûã íü ñàâ ãàçðûí çºâëºëººñ ã¿éöýòãýõýýð õóóëüä òóñãàñàí íü ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäýõã¿é áàéãààãààð ø¿¿ìæëýãäñýí áàéíà. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí 2009 îíä õèéõ àæëûí òºëºâëºãººã áàòàëñàí áàéíà. Äýýðõ ñàâ ãàçðóóäûí òºëºâëºñºí 29 àæëààñ 1 àæèë Óñíû ãàçðûí, 9 àæèë àéìãèéí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçðûí, 9 àæèë àéìãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí, 3 àæèë ñóìûí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí, 2 àæèë Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí õèéõ ¸ñòîé àæëóóä áàéíà. Õàðèí ¿ëäñýí 6 àæèë íü ñàâ ãàçðûí çºâëºëººñ ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé àæèë áºãººä ýäãýýð íü åðºíõèé人 îðîí íóòàãò òºðèéí áàéãóóëëàãààñ óñíû òàëààð çîõèîæ áàéãàà àæëûí áàéäàëä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ øèíæòýé àæëóóä áàéíà.

134

ÝÌÕÝÒÃÝË

Ýíý á¿õíýýñ äàðààõ ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ áàéíà: À. Óñíû àñóóäàë çºâõºí íýã óëñûí áèø äýëõèé íèéòýä õóðöààð òàâèãäàæ áàéãàà, óëñ îðíóóäûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñ ñóóðü áîëîõ àñóóäëûí õóâüä ìàíàéä, îðîí íóòàãò óñíû àñóóäàë õàðèóöñàí áàéãóóëëàãàòàé áîëîõ õýðýãòýé áàéíà. ººðººð õýëáýë óñíû ñàëáàð õºëã¿é áàéãààã àíõààðàí ¿çýæ, õºëòýé áîëãîõ õýðýãòýé; Á. Îðîí íóòãèéí óñíû ýíý áàéãóóëëàãà íü çºâõºí óñíû íýã ìýðãýæëèéí ãàíö õ¿í áèø óñíû òºðºë á¿ðèéí (ãèäðîëîãè÷, ãèäðîãåîëîãè÷, ãèäðîòåõíèê÷, ãèäðîìåëèîðàòîð÷, ãèäðîõèìè÷, ãåîôèçèê÷, ºðºìäëºãèéí èíæåíåð ã.ì) ìýðãýæèëòí¿¿ä õàìòàð÷ óñíû àñóóäëûã öîãöîîð íü øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîñîí, ëàáîðàòîðè áóñàä òåõíèê õýðýãñëýýð õàíãàãäñàí áàéãóóëëàãà áàéõ øààðäëàãàòàé; Â. Óñíû áàéãóóëëàãà íü äýëõèé íèéòèéí æèøãèéí äàãóó óñûã íèéò ñàâ ãàçðààð íü çîõèñòîé àøèãëàæ, õàìãààëäàã áàéãóóëëàãà áàéõ ¸ñòîé. Ýíý áàéãóóëëàãà íü îäîîãèéí ñàâ ãàçðûí çºâëºë áèø þì. Ýíý çºâëºë íü óñíû ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí äýðãýä áàéõ áºãººä ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãóóëàõ, òºðèéí áîäëîãîä íèéöýæ áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò òàâèõ, ãîë÷ëîí çºâëºãºº ºãºõ ¿¿ðýãòýé áàéãóóëëàãà áàéõ þì; Îëîí óëñûí æèøèã ÷ èéì áàéäàã þì áàéíà Ã. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà íü ìýäýýæ òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æäýã áàéõ, òýãýõäýý ñàíõ¿¿æèëòèéí õýìæýýã óñ àøèãëóóëñíû òºëáºð áîëîí áîõèðäóóëñíû íºõºí òºëáºðèéí òîäîðõîé õóâèàð òîãòîîäîã áàéõ. Óñíû òóõàé õóóëüä õèéñýí ä¿ãíýëò Ìîíãîëä õýäèéãýýð ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéã áàéãóóëæ ýõýëæ áàéãàà ÷ õóóëü ýðõç¿éí õ¿ðýýíä òýä àæèëëàõ áîëîìæîîð õàíãàãäàõã¿é, çàðèì íýã àæèë õèéñýí ÷ òýð íü óñíû ñàâ ãàçàðò ¿ð íºëººãºº ºã÷ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ýíý òàëààð îðîí íóòàãò õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü ¿éë àæèëëàãààíûõàà õ¿ðýýíä á¿ðýí àæèëëàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà, ººðèéí ãýñýí ñàíõ¿¿æèëò áàéõã¿é, ãèø¿¿äèéí äèéëýíõ îëîíõ íü äàâõàð àæèëòàé, òóñäàà áàéðã¿é, òîìîîõîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü õýä õýä õóâààãä÷èõñàí çýðãýýñ øàëòãààëàí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü òîäîðõîé áóñ, åðºíõèé人 îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ãîëûí ýðýã îð÷ìûí õîã õàÿãäëûã çàéëóóëàõ, öýâýðëýõ, óñíû òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë àæèëëàãàà ãýõ ìýòõýíýýð àæèë íü õÿçãààðëàãäàæ áàéíà. Óñíû òóõàé õóóëüä óñíû ñàâ ãàçðûí òàëààð äàðààõ ººð÷ëºëòèéã õèéõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà: 1. Õóóëüä ãîë, ìºðíèé ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ñòàòóñûã òîäîðõîé çààæ ºãººã¿é áàéíà. Îäîîãèéí ìºðäºæ áàéãàà õóóëüä òóñãàãäñàíààð ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí çîðèëãî /19.1 äýõ çààëò/, á¿ðýëäýõ¿¿íèéã /19.4 äýõ çààëò/ íü õàðâàë ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéìààð þì øèã, áàéãóóëàãäàõ õýëáýðèéã/19.2, 19.3 äàõü çààëò/ íü õàðâàë òºðèéí áàéãóóëëàãûí äýðãýäýõ îðîí òîîíû áóñ çºâëºë þì øèã, á¿ðýí ýðõèéã íü õàðâàë ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí /19.6.1, 19.6.3, 19.6.4, 19.6.6, 19.6.9/ îðîí íóòàã äàõü òºðèéí áàéãóóëëàãûí /19.6.2, 19.6.7, 19.6.8/ áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí /19.6.5, 19.6.8/ ã¿éöýòãýõ ¿¿ðã¿¿äèéí ãîë àæëóóäûã äàâõàðäóóëàí ã¿éöýòãýõ þì øèã õàðàãäàæ áàéíà. Ñòàòóñ íü òîäîðõîé áóñ áàéñíààð ýíý áàéãóóëëàãà íü ÿìàð õóóëüä çàõèðàãäàõ íü áàñ òîäîðõîéã¿é áîëæ ÿìàð íýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é ñóáúåêò áîëæ õóâèð÷ áàéíà. Àëèâàà áàéãóóëëàãà ÿìàð íýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é áîë òýäíýýñ àæëûí ¿ð ä¿í õ¿ëýýõ íü óòãàã¿é þì.

135

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Èéìä îðîí íóòàãò óñíû àñóóäëûã ñàâ ãàçðààð íü õàðèóöäàã, òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æäýã áàéãóóëëàãà áèé áîëãîîä ò¿¿íèé äýðãýä ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã àæèëëóóëàõ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã áîëãîõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

2. Óñíû òóõàé õóóëüä óñíû ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí òàëààð ÿìàð ÷ çààëò òóñãàãäààã¿é áàéíà. Ñàíõ¿¿æèëòã¿é áîë ñàâ ãàçðûí çºâëºë þó ÷ õèéæ ÷àäàõã¿é, ìºí õèéãýýã¿éí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëîìæã¿é áàéíà. Õýäèéãýýð áóñàä õîëáîãäîõ õóóëèàñ õàðàõàä óñíû íººö àøèãëàñíû òºëáºðñ îðñîí îðëîãûí 35 õ¿ðòýëõ õóâèàð ñàíõ¿¿æèõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ ýíý çºâëºë ÷óõàì õýäýí õóâèéã, ÿìàð ìåõàíèçìààð àâ÷ áîëîõ òàëààð õóóëüä ÿìàð íýã çààëò áàéõã¿é òóë ¿¿íèéã ñàâ ãàçðóóä àâàõ áîëîìæ ÷, áàñ ÷àäàìæ ÷ áàéõã¿é ãýæ õýëæ áîëîõ þì. Èéìä Óñíû òóõàé õóóëüä ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿æèëòèéí òàëààð õàòóó òîî çààí îðóóëæ, ñàíõ¿¿æèëòèéã õýäèéä ÿìàð õýëáýðýýð îëãîæ áàéõûã òîäîðõîé òóñãàæ ºãºõ øààðäëàãàòàé þì.

3. Ñàâ ãàçðûí òîãòîëöîîã õóóëüä øèíýýð îðóóëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íèé òóëä ýõíèé ýýëæèíä ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûã (çàõèðãàà) øèíýýð áàéãóóëàõ, ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõ, áóñàä çîõèöóóëàëòûã õóóëü÷ëàõ, óñíû òàëààð îðîí íóòàãò ñóìûí Çàñàã äàðãà íàðûí ã¿éöýòãýæ áàéãàà àæèë ¿¿ðýã áîëîõ ñàâ ãàçàðò óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí á¿õèé ñàâ ãàçðûí çàõèðãààíä íü øèëæ¿¿ëæ ºãºõ õýðýãòýé.

- Óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéí òîî, óñíû íººö, ÷àíàð, àøèãëàñàí áîëîí õàÿãäàë óñíû õýìæýý, á¿ðòãýëèéã æèë á¿ð ñóìûí Çàñàã äàðãà íàð ãàðãàæ Óñíû ãàçàðò èð¿¿ëæ áàéõ ¸ñòîé áîëîâ÷ ýíý àæèë îãò õèéãäýõã¿é, õèéõ ìýðãýæèëòíèé áîëîìæ ÷ ¿ã¿é áàéãàà òóë õèéõèéã íü ÷ äýýä ãàçðààñ íü øààðäàæ ÷àäàõã¿é áàéíà; - Îðîí íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà ¿éëäâýð, óóë óóðõàéí áàéãóóëëàãà óñíû íººöºä õèð íºëººëæ áàéãàà, óñûã ÿìàð õýìæýýãýýð áîõèðäóóëæ áàéãàà, õºäººãèéí èðãýä óíä, àõóéäàà õýðýãëýõýä òîõèðîõ óñ õýðýãëýæ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ, óñíû áîõèðäëûí õÿíàëò øèíæèëãýý õèéõ ëàáîðàòîðè, áîëîâñîí õ¿÷èí áàéõã¿é òóë ýíý àæèë îãò õèéãäýõã¿é áàéíà; - Ñàâ ãàçðûí óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã ºíººã õ¿ðòýë áîëîâñðóóëæ ýõëýýã¿é áàéíà. Èíãýñíýýð òýä ºíººäºð îðîí íóòàãò õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà äàðààõ àæëóóäûã ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé áîëíî. Æèøýýëáýë: - Îðîí íóòàãò õèéãäýæ áàéãàà ãèäðîãåîëîãèéí áîëîí óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí àæëûã çóðàã òºñºë, òåõíîëîãèéí äàãóó ã¿éöýòãýæ áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò òàâèõ - Îðîí íóòàãò àøèãëàõ óñíû õýìæýýã óñíû íººöòýé íü óÿëäóóëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ - Õóäàã ãàðãàõ, àøèãëàëòàä õ¿ëýýí àâàõ, àøèãëàõ ìºí õºâ, õèéìýë íóóð, óñëàëòûí ñèñòåì áàðüæ áàéãóóëàõ àñóóäàë õºäººä ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ã¿éöýòãýãääýãã¿é, òýäãýýðò ìýðãýæëèéí õÿíàëò, øààðäëàãà òàâèõ ìýðãýæèëòíèé ò¿âøèíä ã¿éöýòãýõ - Óñíû ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñ áîëîõ ìîíèòîðèíãèéí ñ¿ëæýýã áèé áîëãîõ - Óñ àøèãëóóëñíû òºëáºð, õóðààìæèéã çºâ òîãòîîæ, á¿ðýí õóðààí àâàõ ãýõ ìýò.

4. Óñíû òóõàé õóóëüä ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷èéí á¿ðýí ýðõèéí òóõàé ÿìàð íýã ç¿éë òóñãàãäààã¿é áºãººä ò¿¿íèé õèéõ àæëûã åðºíõèéä íü ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýí ýðõýä îðóóëæ áè÷ñýí áàéäàã.

136

ÝÌÕÝÒÃÝË

Èéìä Óñíû òóõàé õóóëüä ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷èéí á¿ðýí ýðõèéí òóõàé øèíýýð ç¿éë íýìæ îðóóëàõ øààðäëàãàòàé áà ¿¿íèéã äàãààä ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýí ýðõýä áàñ ººð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãà ãàðíà.

5. Õóóëüä ìºí äàðààõ àñóóäëûã çàñàæ çàëðóóëàõ áîëîí íýìæ îðóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà: - Óñíû ñàâ ãàçàð, ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçàð, íóóðûí ñàâ ãàçàð ãýõ ìýò îéëãîëòóóäûã òîäîðõîé áîëãîõ. Ó÷èð íü õóóëüä “ñàâ ãàçàð”, “ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçàð” ãýõ ìýò õýëëýã¿¿ä îðñîí áàéãàà áà ýäãýýð íü íýã ç¿éëèéí òóõàé ºã¿¿ëæ áàéãàà ýñýõèéã òîäðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà; - Õóóëèéí çîðèëòîä óñíààñ ãàäíà ñàâ ãàçðûí àøèãëàëò, õàìãààëàëò, íºõºí ñýðãýýëòèéí àñóóäëûã çîõèöóóëíà ãýæ îðæýý. Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéã 29 ñàâ ãàçàðò õóâààãààä ñàâ ãàçàðò õàìààðàëã¿é ãàçàð ãýæ áàéäàãã¿é. Ãýòýë ñàâ ãàçðûí àøèãëàëò õàìãààëàëò, íºõºí ñýðãýýëòèéí àñóóäëûã çîõèöóóëíà ãýõýýð óñíû àñóóäëààñ õýò õîëäîæ áàéíà; - Óñûã “íºõºí ñýðãýýõ” ãýäýã ¿ãèéí òàéëáàðûã õóóëüä îðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Õýðýâ íºõºí ñýðãýýõ ãýæ óñûã õóðèìòëóóëàõ, öýâýðø¿¿ëýõèéã õýëæ áàéãàà áîë öààøèä “õóðèìòëóóëàõ, öýâýðø¿¿ëýõ” ãýäýã ¿ãýý õóóëüä õýðýãëýñýí íü äýýð áàéõ; - Ãîë, ìºðíèé ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ä¿ðìèéã áàòëàõ ýðõèéã Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãàä ºãñºí áîëîâ÷ óã ä¿ðýìä çààâàë òóñãàõ ¸ñòîé åðºíõèé àãóóëãûã õóóëü÷ëàõ; - Óñíû áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ ñóáúåêòèéã õóóëüä çààæ ºãºõ; - Çàðèì øààðäëàãàòàé ãàçàð óñûã ìàø õÿìäààð õýðýãë¿¿ëæ áîëíî. Ãýõäýý óñûã ¿íýã¿éãýýð õýðýãë¿¿ëæ, àøèãëóóëæ áîëîõã¿é áºãººä ¿¿íèéã áàñ õóóëü÷ëàõ õýðýãòýé; - Óñ õàìãààëàõ ¿éëñ íü îëîí ñàëáàðóóäûí áîäëîãûã íýãòãýí óÿëäóóëñíààð àìæèëòàíä õ¿ðýõ áîëîìæòîé. Èéìä ãàçàð, îéí àæ àõóé áîëîí áóñàä ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü óñíû ýõèéã õàìãààëàõ, áîõèðäóóëàõã¿é áàéõ óòãààðàà ñàâ ãàçàðò õèéãäýõ àëèâàà òºëºâëºëò, ¿éë àæèëëàãààíäàà ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãààñ ýåðýã ä¿ãíýëò ãàðãóóëñíû ¿íäñýí äýýð ã¿éöýòãýæ áàéõûã õóóëü÷èëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé; - Óñíû òóõàé õóóëüä äýýðõ ººð÷ëºëò¿¿ä îðîõ íºõöºëä óñíû ÷èãëýëèéí áóñàä õóóëü òîãòîîìæ, ìºí Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëèéí áîëîí áóñàä ñàëáàðûí õóóëèóäûí óñòàé õîëáîîòîé çààëòóóäàä äàãàæ ººð÷ëºëò îðîõ íü òîäîðõîé áîëíî. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã íü ñàéæðóóëàõ àæëûí çîðèëãî: Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óñûã àøèãëàõ, õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã ñàâ ãàçðûõ íü õýìæýýíä òºëºâëºí, õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàð á¿õèé ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí á¿òöèéã áèé áîëãîõ, ò¿¿íèé àæèëëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õóóëü, ä¿ðýì, æóðìûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ, àëáàæóóëàõàä ò¿ëõýö ºãºõ çîðèëãîîð õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñò óõóóëãà, ëîááè, ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ. Çîðèëãûí õ¿ðýýíä äàðààõ çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä: 1. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí á¿òýö, òýäãýýðèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí, íºõöëèéí òàëààð îëîí óëñûí òóðøëàãûã ñóäàëæ, ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí Ìîíãîë îðîíä òîõèðîõóéö 137

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

2

Íèéò àæèëò-íû òîî

Ìýäýýë-ëèéí õýðýãñýë-òýé ýñýõ

¯¿íýýñ

Óñíû ìýðãýæèëòýé

4

5

Àéìàã á¿ð-1 õ¿íòýé, Íèéò-3

Áàéõã¿é

138

Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëæ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã õàíãàí èðãýäýä òºðèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ, áàéãàëü îð÷íû õàðèóöñàí ÷èãëýëèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ

Óâñ àéìãèéí ÖÓÎØ-íèé àëáà

Öàã àãààðûí àþóëò áîëîí ãàìøèãò ¿çýãäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

Áàÿí-ªëãèéí ÖÓÎØ-íèé àëáà

Öàã àãààðûí àþóëò áîëîí ãàìøèãò ¿çýãäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

Àéìàã òóñ á¿ð 6-8 õ¿íòýé, Íèéò-21

-Èíæ. ãèäðîòåõí.-1 -Èíæ.ãèäðîãåîë.1 (õî¸óëàà Óâñ àéì-ãèéíõ)

Öàã àãààðûí ìýäýýëýë, óðüä÷èëñàí ìýäýýã èðãýäýä ¿íýí çºâ, øóóðõàé, öàã àëäàëã¿é ìýäýýëæ áàéõ Öàã àãààðûí ìýäýýëýë, óðüä÷èëñàí ìýäýýã èðãýäýä ¿íýí çºâ, øóóðõàé, öàã àëäàëã¿é ìýäýýëæ áàéõ

Ãèäðîëîã÷ èíæ.-3

3

-Ãèäðîõèìè÷-1

Áèé

Áèé

Áèé

Áèé 95

-Äîêòîðàíò -2 (óñ-íû ÷èãëýëýýð ñóðäàã)

Áèé

Õîâä Èõ Ñóðãóóëèéí óñíû ëàáîðàòîðè

Áàéõã¿é

-Ãèäðîõèìè÷-10 (äîêò.–2, ìàãèñð8) - Ãèäðîëîã÷ èíæ.- 1

Áèé

Õîâä Èõ Ñóðãóóëü

Àéìàã á¿ð 2-4 õ¿íòýé, Íèéò-9

- Ãèäðîëîã÷ èíæ.- 1 -Ãèäðîòåõíèê÷ -2

Áèé

Õîâä àéìãèéí Áàéãàëü îð÷íû øèíæèëãýý, ÁÎØ-íèé ñóäàëãàà, àãààðûí ñîðüö ëàáîðàòîðè äýýæ øèíæëýõ

Á/ª-11, Õîâä-11, Áàéõã¿é Óâñ-3, Íèéò-25 Á/ª-15, Áàéãàëü îð÷íû õóóëü Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ Õîâä-14, Áàéãàëü Áàéõã¿é òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýä òóõàé õóóëèéí 28 äóãààð ç¿éëä Óâñ-4, õàìãààëàã÷èä õÿíàëò òàâèõ çààñàí ýðõ, ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ Íèéò-33 -Èíæåíåð ãèäðîòåõíèê÷ - 1 -Òåõíèê÷ ãèäðîòåõíèê÷ - 2 -Èíæåíåð ãèäðîãåîëîãè÷ - 1 Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàìààðàõ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä -Ãèäðîëîãè÷ èíæåíåð 5 àæèëëàäàã óñíû ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òîî (ìýðãýæèë òóñ á¿ðýýð) -Ãèäðîõèìè÷ – 13 Íèéò èíæ.-òåõí.-èéí àæèëëàãñàä - 22 Á. Áàéãàëü îð÷íû òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä Áàÿí-ªëãèé, Ìîíãîë öàðìûí á¿ðãýä Öàðìûí á¿ðãýä, ò¿¿íèé àìüäðàõ 1 Áàéõã¿é íèéãýìëýã îð÷íûã õàìãààëàõ Áàÿí-ªëãèé, ÌÁÎÕÕ-íû Áàÿí-ªëãèé Áàéãàëü õàìãààëàõ òàëààðõ 1 Áàéõã¿é àéìãèéí ñàëáàð ñóðòàë÷èëãàà Ñóìäûí ÇÄÒÃÁàéãàëü îð÷íû õóóëü ûí áàéãàëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýä îð÷íû õÿíàëò òàâèõ áàéöààã÷èä

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëä çààñàí ýðõ, ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ

Áàÿí-ªëãèé, Ìîíãîëûí á¿ðãýä÷èäèéí õîëáîî

Á¿ðãýäèéí àìüäðàõ îð÷íûã õàìãààëàõ

Áàÿí-ªëãèé, Æàðõûí

Ìîä òàðèõ

Õîâä, Îé, àí èíòåðíåéøíë õîðøîî

Áèé

- Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ - Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã õàíãàí èðãýäýä òºðèéí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ -Áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëýõ -Áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæóóäûã ñóðòàë÷ëàõ, ñóðãàëò, ñóäàëãààíû àæèë Áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé ã¿éöýòãýõ -Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë àøèãëàõ, õàìãààëàõ, Àéìãóóäèéí æóóë÷ëàëûí òóõàé õóóëü óñíû ñàâ ãàçðûí áîëîí Áàéãàëü òîãîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò, îð÷èí, àÿëàë -Îðîí íóòàãòàà áàéãàëü óñíû áîõèðäëûã áàãàñãàõ, æóóë÷ëàëûí öºëæèëòòýé òýìöýõ, îéæóóëàõ, õàìãààëàõ, áàéãàëèéí ãàçàð áàÿëãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýõ, ìýäýýëëèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ñàí á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëò, àðãà õýìæýýíèé õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ

Àéìãóóäûí ÇÄÒÃ-ûí áàéãàëü îð÷íû áîäëîãî õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí

Áèé

À. Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä, òýíä àæèëëàãñàä

Õîâä àéìãèéí Öàã àãààðûí àþóëò áîëîí ÖÓÎØ-íèé ãàìøèãò ¿çýãäëýýñ óðüä÷èëàí àëáà ñýðãèéëýõ

-Ìîíãîë óëñûí õóóëü òîãòîîìæ áîëîí òýäãýýðòýé íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí õóóëü ýðõèéí àêòóóä, ñòàíäàðòûí õýðýãæèëòýä õÿíàëò øàëãàëò õèéæ, èëýðñýí çºð÷èë, äóòàãäëûã àðèëãàõ -ÓÌÕÃ, àéìãèéí ÈÒÕ, Çàñàã äàðãààñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ Öàã àãààðûí ìýäýýëýë, óðüä÷èëñàí ìýäýýã èðãýäýä ¿íýí çºâ, øóóðõàé, öàã àëäàëã¿é ìýäýýëæ áàéõ Áàéãàëü îð÷íû øèíæèëãýýã ¿íýí çºâ ãàðãàí äýýä áàéãóóëëàãóóääàà ìýäýýëýõ, ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ

Õîâä, Áàÿí Àëòàé ÒÁÁ Õîâä, Õîâä ñàôàðè êîìïàíè Õîâä, ÌÁÎÕÕ-íû Õîâä àéìãèéí ñàëáàð Õîâä, Íîãîî÷äûí íºõºðëºë

Îéæóóëàõ, òàðüö, ñóóëãàö áýëòãýõ, æèìñ æèìñãýíý òàðèõ Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ véë àæèëëàãààã ñóðòàë÷ëàõ Îéæóóëàëò õèéõ Áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàìãààëàõ Íîãîî÷äîä çààâàð, çºâëºìæ ºãºõ

Áèé Áèé Áèé

1

3

¯éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, çîðèëãî

Áàéãóóëëàãà, àæèë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòí¿¿ä À

¯éë àæèëëàãààíû áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé çîðèëòóóä

À. Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä Àéìãóóäûí ÇÄÒà – 0 , ÁÎÀÆà – 2 /Óâñ/, ÌÕÃ-0 , ÖÓÎØÃ- 7 /Õîâä, Óâñ, Áàÿíªëãèé/, ÁÎØËàá – 1 /Õîâä/ Ñóìäûí ÇÄÒà - 0 Õîâä Èõ Ñóðãóóëü - 10 Áàéãàëü õàìãààëàã÷èä - 0 Á. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà -17 áàéãóóëëàãàä 2 óñíû ìýðãýæëèéí õ¿í áàéíà. Áàéãàëü îð÷íûã ñóðòàë÷ëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ Îéæóóëàõ Öàðìûí á¿ðãýä íèéãýìëýã Â. Ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà- 10 áàéãóóëëàãàä 47 óñíû ìýðãýæëèéí õ¿í áàéíà Õîòûí óñàí õàíãàìæ, àðèóòãàõ òàòóóðãûí ¿éë÷èëãýý Óñíû õàéãóóë Õóäàã ãàðãàõ, çàñâàðëàõ Óñëàëòûí ñèñòåì áàðèõ, çàñâàðëàõ Ã. Õîëáîî, íºõºðëºë /ìàë÷èä, òàðèàëàí÷èä/

Ìîíãîë óëñûí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ çàìààð ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, èðãýäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ íºõöºëèéã õàíãàõ, îð÷íûã áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ,

1

Áàéõã¿é Áàéõã¿é

Áèé Áèé Áèé Áèé

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû ìåíåæìåíòýä îðîëöîã÷ òàëóóä, óñíû ìýðãýæëèéí õ¿íèé íººö

Àéìãóóäûí Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷èä

3

10

Áàéõã¿é

Áèé Áèé

á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ 2. Äýýðõ áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààãàà õýâèéí ÿâóóëàõ íºõöëèéã áèé áîëãîæ ÷àäàõ õóóëü áîëîí áóñàä ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ¿íäýñëýë, òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ 3. Áîëîâñðóóëñàí õóóëü, ä¿ðìèéí òºñëèéã áàòëàõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêòýä íü òàíèëöóóëæ, îéëãóóëàõ õýëýëö¿¿ëýã, ñóðòàë÷èëãàà, ëîááè-íû àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ

1

Áàéõã¿é

Áàéõã¿é Áàéõã¿é

Áàéõã¿é

139

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÕÎÂÄ ÃÎË, ÕÀÐ-ÓÑ ÍÓÓÐ, ĪÐÃªÍ ÍÓÓÐÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ

ÝÌÕÝÒÃÝË

•

ÑÈÑÒÅÌÈÉà ÁYÐÄYYËÑÝÍ ÒÓÕÀÉ • Ä.Ñàíæìÿòàâ: ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Ì.Íÿìõ¿¿ ØÓÀ, Ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýí Õóðààíãóé Õîâä ãîë, Õàð-Óñ íóóð, ĺðãºí íóóðûí ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ñóóðü ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä ìýðãýæëèééí áàéãóóëëàãà ñóäëàà÷äûí çîõèîñîí ñýäýâ÷èëñýí çóðãóóäûã Ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìä îðóóëæ íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëýõ àæèë íü ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõ õºòºëáºðèéí ãàçàðò 2009-2010 îíä õèéãäñýí. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæèëä 10 ãàðóé áàéãóóëëàãûí 20 ãàðàí ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí çîõèîñîí 30 ãàðóé çóðãèéí òîîí ìýäýýëýë õàäãàëàãäàæ áàéíà. Öààøèä ýíý ìýäýýëëèéí ñàíãààñ ìýäýýëýë àâàõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, ìýäýýëëèéã øèíý÷ëýõ áîëîëöîîòîéãîîñ ãàäíà äýýðõ á¿õ ìýäýýëë¿¿ä òîîí áîëîí çóðãàí õýëáýðýýðýý àðõèâëàãäàí õàäãàëàãäàæ áàéãààãààðàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

•

Öóãëóóëñàí ìýäýýëëýý íýã çàãâàðûí äàãóó Ìýäýýëëèéí ñàíäàà íýãòãýæ îðóóëàõ, îðîí çàéí áîëîí óòãûí àëäààòàé ýñýõèéã øàëãàõ, çîõèîã÷èéí ºãñºí ôàéëûí òàéëáàð, áîëîí ñýäýâ÷èëñýí çóðãèéã çîõèîñîí àðãà ç¿é, ýõ ñóðâàëæèéí òóõàé òàéëáàðûã íýãòãýâ. Á¿õ ìýäýýëëèéã íýã çàãâàðûí äàãóó Ìýäýýëëèéí ñàíäàà îðóóëàí ôàéëûí òàéëáàðûã áè÷èæ äóóñãàõ, á¿õ çóðãèéí õýâëýëèéí ýõ áýëòãýõ áîëîí õýâëýõýä áýëýí áîëñîí çóðãóóä, äóðûí íýãýí õýðýãëýã÷äýä çîðèóëñàí öàõèì ãàçðûí çóðãèéã áèé áîëãîâ. Ìýäýýëëèéí ñàíä áàéðëàæ áóé ÃÌÑ-èéí ôàéëóóäûí õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë íü ìîíãîë áîëîí àíãëè õýëýýð áè÷èãäñýí áºãººä ãàçàð óñíû îíîîñîí íýðèéã ëàòèí ¿ñãýýð ãàëèãëàí îðóóëñàí.

¯ð ä¿í Ãàçàðç¿éí Ìýäýýëëèéí Ñàíãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã äàðààõ áàéäëààð õèéñýí

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: geographical information system, geodata base, layer, metadata Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ ìýðãýæëèéí áîëîí òåõíèêèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð 2009 îíû 5 ñàðä ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé åðºíõèé á¿òýö, àãóóëãûã ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñòýé õàìòðàí áîëîâñðóóëàõ àæëûã ýõë¿¿ëñýí. Ýíýõ¿¿ àæëûí õ¿ðýýíä Õîâä ãîë, Õàð-Óñ íóóð, ĺðãºí íóóðûí ñàâ ãàçàðò ñóóðü ñóäàëãàà (áàéãàëèéí íºõöºë, íººö, õºðñ, óðãàìàë ãýõ ìýò), ãàäàðãûí óñíû ñóäàëãàà, óñ àøèãëàëò áîëîí óñíû ÷àíàðûí ñóäàëãàà, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, ñóäëàà÷äààð õèéëãýñýí. Ñóäàëãààíû àæëûí äàðàà ìýðãýæëèéí ñóäëàà÷äààð á¿ðä¿¿ëñýí áàãóóä íü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýý áîëîâñðóóëàí îëîí òºðëèéí, ÿíç á¿ðèéí óòãà àãóóëãàòàé ñýäýâ÷èëñýí çóðãóóä çîõèîñîí áºãººä ýäãýýð çóðãóóäûã ñýäâèéí äàãóó íýãäñýí íýã õýëáýðòýé ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìä íýãòãýõ íü ÷óõàë þì. Öààøèä îëîí òºðëèéí ìýäýýëëýýð áàÿæóóëæ, øèíý÷èëæ áàéõ ó÷èð ìýäýýëëèéí ñàíãàà àíõíààñ íü íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ¿¿ñãýõ øààðäëàãàòàé þì. Çîðèëãî Ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, ñóäëàà÷äûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä õèéãäñýí ñýäýâ÷èëñýí çóðãóóäûã íýãòãýæ íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìä íýãòãýõ íü ýíýõ¿¿ àæëûí ãîë çîðèëãî þì. Àðãà ç¿é Ìýäýýëëèéí ñàíãèéã äàðààõ ¿å øàòààð á¿ðä¿¿ëñýí. ¯¿íä: • •

140

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóóðü ìýäýýëëèéã á¿ðä¿¿ëæ, ôàéëûí òàéëáàðûí õàìò ñóäàëãààíû áàã á¿ðò òàðààí ºãñºí Ñóäàëãààíû áàãóóäûí òàéëàíä òóñãàãäñàí çóðãóóäûí ýõ ôàéëûã çîõèîã÷îîñ íü àâ÷ ìýäýýëëèéã öóãëóóëñàí

Çóðàã 1. Õîâä ãîëûí àé ñàâûí ÃÌÑ-ûí á¿òýö

Äýýðõ çóðàãò ¿ç¿¿ëñíýýð Õîâä ãîë, Õàð-Óñ íóóð, ĺðãºí íóóðûí ñàâ ãàçðûí ÃÌÑèñòåì íü: --\\ bsnkh_background_map |--\\exported_maps |--\\install |--\\metadata_doc |--\\mxd |--\\raster_image |--\\save_layer |--\\gdb_data

(Á¿õ ìýäýýëýë õàäãàëñàí õàâòàñ) (*.jpg ºðãºòãºëòýé çóðãóóä) (Service pack6 ,0, MAK ìîíãîë ¿ñãèéí ôîíò) (ÃÌÑ-èéí ôàéëóóäûí òàéëáàð áîëîí çóðãèéí òîäîðõîéëîëò) (Õýâëýõýä áýëýí çóðãóóä) (Ñýäâèéí äàãóóõ ðàñòåð çóðàã) (Äàâõàðãóóäûí ñýäýâ÷èëýí àíãèëàë õèéñýí ôàéë) (Òîîí ìýäýýëëèéã àãóóëæ áóé ãåî ìýäýýëëèéí áààç)

ãýñýí á¿òýöòýé. Ýäãýýðýýñ õàìãèéí ãîë ìýäýýëýë àãóóëàãäàæ áàéãàà gbd_data.mdb íü ìýäýýëëèéí ñàíä àãóóëàãäàæ áàéãàà á¿õ ñýäýâ÷èëñýí çóðãóóäûí òîîí ìýäýýëëèéã àãóóëæ áóé ãåî ìýäýýëëèéí áààç. Ýíý õàâòàñò íü àãóóëàãäàæ áàéãàà ìýäýýëëèéí àãóóëãà, òºð뺺ñ õàìààðàí äîòðîî 6 õýñýãò õóâààãäàíà. Òóõàéëáàë economy õàâòàñò áàéãàà ôàéëóóäûã ýíäýýñ õàðæ áîëîõ áºãººä òóõàéí ôàéëûí àãóóëãûã òóñãàéëàí áè÷ñýí òàéëáàðààñ õàðæ áîëíî

141

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÝÌÕÝÒÃÝË

Òóõàéí ÃÌÑ-ûí õýí íýãýí íü àøèãëàõ, ººð÷ëºõ, øèíý÷ëýõ ¿åä ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí ôàéë, òýäãýýðèéí õ¿ñíýãòýí ìýäýýëëèéí òàéëáàð áîëîí ýõ ñóðâàëæóóä íü íýí øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë þì. ̺í ò¿¿í÷ëýí ÃÌÑàíä áàéãàà á¿õ ñýäýâ÷èëñýí çóðãèéã íýãòãýí öàõèì òîõèìîë ãàðãàñàí (Çóðàã 3) áºãººä ýíýõ¿¿ ôàéëûã ñ¿ëæýýíä áàéðëóóëñíààð áóñàä õýðýãëýã÷èä ñóäàëãàà ÿâóóëñàí äýýðõ ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä ººðèéí ñîíèðõñîí ìýäýýëëèéã àâàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Ä¿ãíýëò ªíºº ¿åä ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã õàìààð÷ áóé õ¿÷èí ç¿éëýýñ íü õàìààðóóëæ îðîéí çàéä õýðõýí òàðõàõûã çóðàãëàõ íü àëü ÷ òàëààð èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã íýãäñýí íýã ñèñòåìä îðóóëñàí íü äàâóó òàëòàé áîëîâ÷ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í òîì áàãà ìàñøòàáòàé áàéãàà íü õàðüöóóëñàí ¿ð ãàðãàõàä äóòàãäàëòàé. Áèäíèé íýãòãýñýí ãåîìýäýýëëèéí áààçä áóé ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí ôàéë íü ººðèéí øèíæ ÷àíðûã àãóóëñàí òàéëáàðòàé áàéãàà íü öààøèä àøèãëàõàä óã ìýäýýëýë á¿ðýí ìýäýýëýë ºã÷ ÷àäíà. Ñýäýâ÷èëñýí çóðãèéí öàõèì òîõèìîëûã áèé áîëãîñîí íü òóõàéí ñóäàëãààíû ãàçàðò ºíºº áîëîîä èðýýä¿éä áàéãàëü, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ÿìàð òºëºâ áàéãààã îðîí çàéí õóâüä õàðæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ áîëîæèéã á¿ðä¿¿ëíý. Çóðãèéã çîõèîõîä àøèãëàñàí ìýäýý ìàòåðèàëûí ýõ ñóðâàëæóóä, çîõèîã÷èéí íýð, àæëûí ãàçàð íü òóõàéí çóðãàíä áè÷èãäñýí òóë èë¿¿ íàðèéí ìýäýýëýë àâàõûí òóëä çîõèîã÷òîé íü õîëáîãäîõ áîëîìæ îëãîíî. Çóðàã 2. ÃÌÑ-èéí ôàéëóóä, òýäãýýðèéí òàéëáàð, ýõ ñóðâàëæóóä

Çóðàã 3. Ñýäýâ÷èëñýí çóðãèéí öàõèì òîâõèìîë

142

143

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Õàâñðàëò

Ýöñèéí õóâèëáàð

À. ÓÑÍÛ ÍÝÃÄÑÝÍ ÁÀËÀÍÑ ÕÈÉÕ ÀÆËÛÍ ÓÄÈÐÄÀÌÆ 1. Ãîëûí äàãóóä óñ àøèãëàëòûí ç¿ñýëò (íèéò íººö, 6 äóãààð ñàð, 95 õóâü õàíãàìøèëòàé æèë, óñ àøèãëàëòûí íèéëáýð õýìæýý Õîâä, Áóÿíò ãîëûí äàãóóä), -Á.Äàãâàäîðæ, Ä. ×àíäìàíü, Ã. Äàâàà 2. Óñ àøèãëàëò, áàëàíñûí íýãæ¿¿ä - Á. Äàãâàäîðæ, Ä. ×àíäìàíü 3. Óñíû áàëàíñûí íýãæ òóñ á¿ðèéí óñíû íººö (ñàÿ øîî ì) (öóòãàë ãîëóóäûí ñàâààð àâàõ, 95% õàíãàìøèëòàé æèë, 6 äóãààð ñàð, æèëèéí íèéò íººö) - Ä. Îþóíáààòàð 4. Ãàçàð äîîðõ óñíû íººö- óñíû áàëàíñûí íýãæýýð – Í. Æàäàìáàà 5. Óñ àøèãëàëò õýðýãëýý 2015, 2020 îíä -Óñ àøèãëàëò, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õýñýãÁ. Äàãâàäîðæ, Ä.×àíäìàíü, À. Áàêåé, Ë. Íÿìáàò Óñ àøèãëàëò õýðýãëýý 2015, 2020 îíä -Óñ àøèãëàëò, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õýñýã- Á. Äàãâàäîðæ, Ä. ×àíäìàíü À. Áàêåé, Ë. Íÿìáàò • • • • • • • •

Õ¿í àì (ñàÿ øîî ì) ¯éëäâýð, óóðõàé, (ñàÿ øîî ì) Óñàëãààòàé òàðèàëàí, (ñàÿ øîî ì) Áýë÷ýýð óñæóóëàëò, (ñàÿ øîî ì) Óñíû óóðøèëò, àëäàãäàë, (ñàÿ øîî ì), (2015, 2020 óñàí ñàíãèéí òàëáàé) Íèéò, (ñàÿ øîî ì) Óñíû íººöºä ýçëýõ õóâü Óñ àøèãëàëòààñ Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí Õÿðãàñ, Àéðàã, Õàð, ĺðãºí, Õàð-Óñ íóóðò ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí òîéì ¿íýëãýý – Ã. Äàâàà, Ä.Îþóíáààòàð

Óñíû íººö, àøèãëàëòûí áàëàíñûí íýãæ

Óñíû íººö, óñ àøèãëàëòûí ãîëûí äàãóóõ ç¿ñýëò 144

Á. ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÍÝÃÄÑÝÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÅЪÍÕÈÉ Á¯ÒÝÖ, ÀÃÓÓËÃÀ 1. Òàíèëöóóëãà

o Åðºíõèé òàíèëöóóëãà, ãîëûí ñàâ ãàçðûí åðºíõèé òîäîðõîéëîëò (ãàçàðç¿éí áîëîí çàñàã çàõèðãààíû õèë õÿçãààð) o Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàëò, àðãàç¿é 2. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò, ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë

o Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òóõàé îéëãîëò o ¯íäýñëýë, õàìðàõ õ¿ðýý, çîðèëãî o Óñ – ýêîëîãè – íèéãýì - ýäèéí çàñãèéí õîëáîî õàìààðëûí ñõåì o Óóð àìüñãàë, ôèçèê ãàçàðç¿é, äýä á¿òöèéã íýìæ íýãòãýñýí ñõåì o Ãîëûí ñàâ ãàçðûã äîòîð íü õóâààõ áàéãàëèéí áîëîí õºãæëèéí äýä á¿ñ¿¿ä o Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ñòàòóñ áîëîí áàòëàõ ïðîöåññ o Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çîõèîí áàéãóóëàëò o Óñíû òóõàé õóóëü, óëñûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíò ÿâóóëàõ òºðèéí òºâ áàéãóóëëàãà o Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãàà o Õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí /îðîëöîã÷ òàëóóä/ òàíèëöóóëãà o Ìýäýýëýë õàðèëöàà o Ìýäýýëëèéí ìåíåæìåíò 3. Ñàâ ãàçðûí õºãæëèéí ºíººãèéí òºëºâ áàéäàë, õàíäëàãà Äàðààõ ¿íäñýí õýñã¿¿äýä ñàâ ãàçðûí òîäîðõîéëîëò, îíöëîãèéã àâ÷ ¿çýõ:

- ªíãºðñºí - Îäîî - Õîëáîãäîõ áîäëîãî, òºëºâëºãºº - Èðýýä¿éí õàíäëàãà/ õºãæèë Ýäãýýð íü ñóóðü ìýäýýëýëä õèéñýí àíàëèç, òàéëáàð, ãàçàðç¿éí çóðàãëàë á¿õèé òîì á¿ëýã áîëîõ ó÷èð ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä õóðààíãóéëàí òóñãàæ, õîëáîãäîõ çóðàã ñóóðü ñóäàëãààíû òàéëàíä íýìýëò õàâñðàëò áàéäëààð îðíî. Ýíýõ¿¿ á¿ëãèéí ¿íäñýí àãóóëãàä óóð àìüñãàë/öàã óóð, ãåîëîãè/ôèçèê ãàçàðç¿é, óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæ, óñíû íººö, ýêîñèñòåì, íèéãýì ýäèéí çàñàã áîëîí òýäãýýðèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî. À. Óñíû õàãàëáàðûí õèë/çàñàã çàõèðãàà/òîìîîõîí óñ õàãàëáàðûí äîòîðõ õýñýã; ýöýñò íü ñàâ ãàçðûã á¿ñ÷ëýõ þìóó äýä ñàâ ãàçðóóäàä õóâààõ; Á. Óóð àìüñãàë, öàã óóð (òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñ, ¿¿ë); Â. Ãåîëîãè, ôèçèê ãàçàðç¿é, õºðñ – ãàçðûí çóðàã/òîäîðõîéëîëò; Ã. Òîìîîõîí óñàí áàéãóóëàìæóóä (äàëàí, óñàí öàõèëãààí ñòàíö, òîìîîõîí óñ àøèãëàëò, õàÿãäàë óñ íèéë¿¿ëýëò, ñóâàã øóóäóó ãýõ ìýò) Ä. Óñíû ñèñòåì (ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõ óñ) o Ãàäàðãûí óñ, ìºíõ öàñ, íóóð, ãîë; o Ãîëûí óðñàöûí áàéäëûí çóðàã/õóãàöàà; ºíäºðøèë-ýõýýñ àäàã õ¿ðòýëõ ñõåì;

145

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Å.

¨.

Æ.

Ç.

Ê. Ë.

146

o Ãàçðûí äîîðõ óñ, ìºíõ öýâäýã, óñò äàâõðàãà; o Óóðøèöûí áàéäàë, ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõ óñíû òýæýýìæèéí êîåôèöèåíò o Óñíû íººöèéí áàëàíñ o Áîõèðäëûí ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä áîëîí áîõèðäñîí ãàçðóóä (õºðñ/óñ) Ýêîëîãèéí ñèñòåì o Àìüäðàõ îð÷èí/ á¿ñ¿¿ä o Ç¿éë, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë Ýêîëîãè áîëîí óñíû óÿëäàà õîëáîî o Óñíààñ õàìààðàë á¿õèé ýêîëîãèéí íºõöë¿¿äèéí òîäîðõîéëîëò o Ýêîëîãèéí óðñàö Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñèñòåì o Õ¿í àì, ºñºëò, ÿñòàí, øèëæèí ñóóðüøèëò o Ò¿¿õýí õºãæèë o Õîò ñóóðèí, óëèðëûí øèëæèí ñóóðüøèëò o Á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñàã o Õ¿í àìûí ñóóðüøëûí òºëºâëºëòèéí áîäëîãî o Áîõèð óñ/ õîã õàÿãäàë çàéëóóëàëò o Àÿëàë æóóë÷ëàë o ¯åðèéí õàìãààëàëòûí áàéãóóëàìæ o Áàéãàëèéí ãàìøèã (îéí ò¿ìýð, ãàí çóä, ¿åð ãýõ ìýò) o Íèéò ãàçàð àøèãëàëò o Áýë÷ýýð o Ìàë àæ àõóé (í¿¿äëèéí áà ýð÷èìæñýí) o Ãàçàð òàðèàëàí (óñæóóëàëòòàé áà óñæóóëàëòã¿é) o Îéí àæ àõóé o ¯éëäâýð o Óóë óóðõàé, àøèãò ìàëòìàëûí îðäóóä o Äýä á¿òýö (çàì, òºìºð çàì, ýð÷èì õ¿÷, øóãàì õîîëîé/êàáëü) o Áóñàä àøèãëàëò Óñ áà íèéãýì ýäèéí çàñãèéí óÿëäàà õîëáîî o Óñíààñ õàìààðàëòàé óÿëäàà õîëáîîíóóäûí òîäîðõîéëîëò o Óñ àøèãëàëò áîëîí óñ õàíãàìæ/õýðýãöýýíèé çóðàã (ñàëáàð á¿ðò), ì3, óñ øèëæ¿¿ëýí óðñãàõ áîëîí òýýâýðëýëò ãýõ ìýò o Àõóéí áîëîí ¿éëäâýðèéí óñ õàíãàìæ o Óñëàëòûí ñèñòåì o Ãàçðûí äîîðõ óñíû îëáîðëîëò, õóäàã, m3; o Óñàí öàõèëãààí ñòàíöèéí äàëàí o ¯åðèéí äàëàí o Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ o Óñíû òºëáºðèéí ñèñòåì, óñ õàíãàìæèéí áîëîí öýâýðëýëòèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý o Àðèóòãàõ òàòóóðãà, áîõèð óñ íèéë¿¿ëýëò áîëîí öýâýðëýãýý Áàéãàëèéí óðñàöûã ¿íýëñýí óñ àøèãëàëòûí áàëàíñ Òóõàéí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò õýðýãæ¿¿ëýõ õàìààðàõ ºíººãèéí õóóëü ýðõç¿é, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí îð÷èí (¿¿íä: õîëáîãäîõ áîäëîãûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä áîëîõ ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí õºãæëèéí õºòºëáºð, á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð òóñãàõ), õ¿íèé íººö, ÷àäàâõè

ÕÀÂÑÐÀËÒ

4. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ¿íäñýí àñóóäëóóä

o Óñ-ýêîëîãè-íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õîîðîíäûí óÿëäààã òîâ÷ ä¿ãíýí áîëîí ãîë àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëæ ãàðãàæ èðýõ. Òóõàéëáàë, • Óóð àìüñãàë • Óñíû íººöèéí õîìñäîë • Óñíû ÷àíàðûí äîðîéòîë • Áàéãàëèéí íººöèéí õýò àøèãëàëò • Óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õàíãàëòã¿é áàéäàë • Áàéãàëèéí ãàìøèã ãýõ ìýò 5. Ýõíèé ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé çîðèëãî (2010-2015, 2016-2021 íèéò 10 æèë, 2 ¿å øàò)

o Òóõàéí ãîëûí ñàâ ãàçàðò òîõèðñîí çîðèëãî, çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîõ; 6. Ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý, õ¿ëýýæ áóé ¿ð ä¿í

o Àðãà õýìæýýíèé òîìú¸îëîë áîëîí ñîíãîñîí àðãà çàì/ òàéëáàð; o Òóõàéí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý, õ¿ëýýæ áóé ¿ð ä¿í Ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã íýí õýðýãöýýòýé áàéäàë, áîãèíî õóãàöààíä õýðýãæèõ áîëîëöîî (5 æèë), ºíººãèéí íºõöºëä ¿ç¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäëîîñ õàìààðóóëàí ýðýìáëýíý. Ãîë àðãà õýìæýýã ñîíãîõîä ¿íäñýí çîðèëãî áîëîí òîäîðõîé çîðèëòóóä çààâàð áîëæ ºãíº. o Ýõíèé øàòàíä: 3 ãàçðûã ñîíãîí, òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýí, óñíû ìåíåæìåíòèéí ñàéí ¿ð ä¿íã õàðóóëàõ: o 1…Àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, 5 æèëä õ¿ëýýæ áóé ¿ð ä¿í. o 2… o 3… o 2-ð øàòàíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý (Ýðýìáèéí äàãóó): 1-10 (Àðãà õýìæýý, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, õ¿ëýýæ áóé ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõ) o 3-ð øàòàíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý (Ýðýìáèéí äàãóó): 11-20 7. Õýðýãæ¿¿ëýëò, çîõèîí áàéãóóëàëò, õÿíàëò

o Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áàòëàõ ÿâö o Õýðýãæ¿¿ëýëòèéí ñõåì (õýí ÿìàð àðãà õýìæýýã (¿éë àæèëëàãàà) õàðèóöàæ, õýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé, òóõàéëáàë, òóõàéí ñàâ ãàçàðò õýðýãæèæ áóé òºñºë, çýðãýëäýý ñàâ ãàçðûí çºâëºëòýé õàìòðàõ) o Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò, àðãà õýìæýý, ò¿¿íèé ñàíõ¿¿æèëòýä Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã o Ñàíõ¿¿æèëò áîëîí õÿíàëòûí ñõåì o Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò/ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí îð÷èí, õ¿íèé íººö, ÷àäàâõèæóóëàëò o Õýâëýë, ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóä áîëîí îëîí íèéòèéí îðîëöîî o ¯éë ÿâöûí õÿíàëò øèíæèëãýý, øàëãóóð áà ¿íýëãýý, o Óëñûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò áîëîâñðóóëàëò, ñàéæðóóëàëòàíä ýðãýæ ìýäýýëëýýð õàíãàõ 8. Ýðñäëèéí ìåíåæìåíò o Áàéãàëèéí ãàìøèã ãýõ ìýò

147

ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒ

Â. ÕÎÂÄ, ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ ÒªËªÂ˪êªÍÈÉ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ¯Ð įÍà ÕÝËÝËÖÝÕ ÓÓËÇÀËÒÀÍÄ ÎÐÎËÖÎÃ×ÄÛÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ 2010 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðûí 22 1.

1 2 3 4 5 6 7 2.

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 3.

21 22 4 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 5 34 35 36 6 37 38 39 40 7 41

148

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Á.×èìýä-Î÷èð Á.Ëõàãâàñ¿ðýí Á.Áàòõóÿã ¨.Îíîí Á.̺íõ÷óëóóí Ä.Ñàíæìÿòàâ Á.Îþóíìºíõ Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýã Ä.Ãàíáîëä Ç.Äîëãîðñ¿ðýí Ï.Ìàãñàðæàâ ß.Öýäýíáàëæèð Ä.Öýâýýíðàâäàí Ê.Áîëàò Õ.Ìàíòàé À.Àòàé ×.Îþóíáàò Ý.Âàí÷èíõ¿¿ Ä.Áààñàíäîðæ Ý.Áóìàíöýöýã Õ.Áàòáîëä Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ìýðãýæëèéí çºâëºõ áàã À.Áàêåé Ã.Äàâàà Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé ñóóðü ñóäàëãààíû áàãóóä Ñ.Áàíäè Ï.Ãîìáîë¿¿äýâ Í.Æàäàìáàà Í.Ñîíèíõèøèã Ä.Îþóíáààòàð Ä.Áààñàíäîðæ ß.Ýðäýíýáàÿð Á.Äàãâàäîðæ Ä.×àíäìàíü Ë.Íÿìáàò Ì.Íÿìõ¿¿ Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Óâñ àéìãèéí ÈÒÕ-ûí äàðãà íàð Ä.Áàòñàéõàí Óâñ àéìãèéí ÈÒÕ-ûí äàðãà Ò.Áàÿðñàéõàí Õîâä àéìãèéí ÈÒÕ-ûí äàðãûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ À.Äàðèìõàí Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí ÈÒÕ-ûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Óñíû Ãàçàð, ÓÍÍÌ òºñºë Õ.Ñýâæèäìàà Ñ.Íàðàíòóÿà Ï.Áàòèìàà Ã.Äîëãîðñ¿ðýí Áóñàä Alana Wilson