ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀÍ (WWF)-ÃÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÑÎÍÈÍ
Èõ àæëûí ýõëýëèéã òàâüñàí àÿëàë 2-ð í¿¿ðò
Óâñ íóòãèéíõàí Ìîíãîëäîî àíõäàã÷ áîëîõîîð…
Áàéãàëüä ñýòãýëòýé áîëñîí äóðñàìæ ñóðãàìæààñ
5-ð í¿¿ðò
ÓÓÄÀÌ ÃÎÂÜÄ ÁÓÓÍ ÄÓÓ ÒÀÑÐÀÕÃ¿É ÁÎË
5-ð í¿¿ðò
Øèíý æèëèéí ìýíä÷èëãýý
5-ð í¿¿ðò
¹4 (24), 2007
Àâàðãà õàðõ îëäæýý 5-ð í¿¿ðò
Õóàëèí õóóäàñ ýðãýõ õàìãèéí íàíäèí ìº÷èéí ìýíäèéã ýðõýì óíøèã÷ òàíä äýâø¿¿ëæ áàéíà. Àéëá¿ðèéíõîéìîðòçàëðàõñ¿ëäìîäºíãº÷èìãýýðàëàãëàõíüñàéõàí÷àìüäãàöóóðòàéðàõààñòàòãàëçàíàãýäýãòòàíüáèäèòãýæáàéíà.̺íõíîãîîí ãàöóóð îéäîî ÷èìýãòýé áàéæ ¿åèéí ¿åä ¿ð õîé÷èéí ìààíü ºì÷ áîëîí ¿ëäýã. Àðèóí äàãøèí áàéãàëüäàà ýýëòýé ýðõýì òàíû ¿éëñ á¿õýí èðæ áóé øèíý îíäîî á¿òýìæ ä¿¿ðýí áàéõûã åðººå! Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí íèéò õàìò îëíîîñ
Õóóëèéã “ãóóëü” áîëãîõûí ýñðýã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí õèéñýí àæëààñ Ìàíàé áàéãóóëëàãà “Õ¿íèé ýðõ, õºãæèë” òºâòýé õàìòðàí Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð “Àøèãò ìàëòìàëûí áîëîí Àâëèãûí ýñðýã õóóëèéí õýðýãæèëòýä îëîí íèéòèéí ìîíèòîðèíã õèéõ” òºñëèéã 9 ñàðûí õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëñýí áèëýý. Àøèãò ìàëòìàë, àâëèãà ãýñýí õî¸ð îéëãîëò òóí îéðõîí ñîíñîãäîõ áîëñîí ýíý öàã ¿åä í¿äýý îëñîí àæèë áîëæýý ãýõ ìàãòààëûí ¿ãèéã äàãóóëñàí ýíý òºñëèéí ¿ð ä¿íã õýäèéíý ñîíññîí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä àíõààðëààñàà õîëäóóëàõã¿é ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà. Õýäèéíý ñîíññîí ãýõèéí ó÷èð íü:
Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóä “ýçýí”-òýé áîëîõ íü
ªíãºðºã÷ 10-ð ñàðûí 25-íä áîëñîí òóñ òºñëèéí õ¿ðýýíä “Àøèãò ìàëòìàëûí áîëîí Àâëèãûí ýñðýã õóóëèéí õýðýãæèëò îðîí íóòàãò” õýëýëö¿¿ëýã áîëñîí áºãººä óäààõ ºäºð íü 25-ð Ñóâàã ÒÂ-ýýð íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã ÷ ºðíºñºí áèëýý. “Òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý, èðãýíèé íèéãìèéí èäýâõèòýé õºäºëãººí¿¿äèéã ò¿øèãëýí, áîäèò áàéäëûí äóíä, îëîí íèéòýýñ èðñýí ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí ìýðãýæëèéí ÷àäâàðëàã àæèëòíààð ã¿éöýòã¿¿ëýõèéã ýðõýìëýñýí” õýìýýí òºñëèéí óäèðäàã÷, Õîðò áîäèñ, óóë óóðõàéí àñóóäàë ýðõýëñýí àæèëòàí Äîêòîð Ë.Äîëãîðìàà ºã¿¿ëëýý.
¿ðãýëæëýë 2-ð í¿¿ðò
Ìîíãîë áºõºí Ìîíãîë íóòàãòàà àìãàëàí
Ó÷èð íü “Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë (ÁÒÇ)èéí Êîíâåíöèéí “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õºòºëáºð(ÒÕÃÍÕ)”-èéí Ìîíãîë äàõü õýðýãæèëòèéã õàíãàõ òàëààð áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèã÷ òàëóóäûí çºâëºëäºõ óóëçàëò
Óëààíáààòàð õîòíîî ýíý ñàðûí 15-16-íä áîëæ ºíãºð뺺. Ýíý çºâëºëäºõ óóëçàëò íü ìàíàé óëñûí ÒÕÃÍ-óóäàä ¿ã¿éëýãääýã àæèë ¿¿ðãèéí õóâèàðèéã òîãòîîõ á¿òýýë÷ ¿ð ä¿íòýé áîëñíîîðîî îíöëîãòîé.
¿ðãýëæëýë 2-ð í¿¿ðò
Àëñ õîëûí Àôðèê òèâèéí Íàìèá óëñàä òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàëûí òýìäýãëýë Õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýí óëàì õóðäàöòàéãààð õîðîãäîõ áîëñîí Ìîíãîë áºõºí õýìýýõ ç¿éëèéí ýíýõ¿¿ òóðóóòàí àìüòàí õýäèéíý ñ¿éðëèéí èðìýãò òóëààä áàéãàà áèëýý. òýäíèé ýâðèéã ãîëäóó äîðíûí àíàãààõ óõààíä õýðýãëýõ çîðèëãîîð õºíººäºã áºãººä Õÿòàäûí çàõ çýýëä ãàðãàõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã àæ. ×óõàì þóíû ó÷èð õàìãààëàõ
øààðäëàãàòàé áàéãàà òóõàé òà á¿õýí 8-ð í¿¿ðíýýñ óíøèæ òàíèëöààðàé. 2007 îíû 10-ð ñàðûí 29-íä ÃîâüÀëòàé àéìãèéí òºâ Àëòàé õîòîä ìîíãîë áºõºíã “íºìºðëºõ” òîìîîõîí àæëûí ýõëýë òàâèãäààä áàéíà. Òîäðóóëáàë Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð
¿ðãýëæëýë 4,5-ð í¿¿ðò
Íèäåðëàíä äàõü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí, Õÿçãààðëàãäìàë íººö á¿õèé áàéãàëüä àìüäðàõ õºòºëáºð (LIFE programme)-èéí äýìæèëãýýð íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òóðøèëãà ñóäëàõ àÿëàëûã Àôðèêèéí Íàìèá óëñàä 2007 îíû 12 äóãààð ñàðûí 08-íààñ 17 õ¿ðòýë 7 õîíîãèéí õóãàöààíä çîõèîí áàéãóóëñàí þì.
¿ðãýëæëýë 3,6-ð í¿¿ðò
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.
¹4 (24), 2007
Èõ àæëûí ýõëýëèéã òàâüñàí àÿëàë Äýëõèéí 200 îð÷èì óëñ îðîí íýãäýí îðñîí (ìàíàé îðîí ÷ íýãäñýí) Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí Êîíâåíöîîñ 2010 îí ãýõýä õóóðàé ãàçðûí, 2012 îí ãýõýä äàëàé òýíãèñèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òºëººëºë áîëæ ÷àäàõóéö, øààðäëàãàòàé õýìæýýãýýð òýëýõ çîðèëãîîð õ º ò º ë á º ð áîëîâñðóóëààä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. Î ë î í óëñûí çºâëºõ ýðäýìòýí, ý ê î ë î ã è ÷ Äîêòîð Ãîåö Øóðõîëüöèéí àõàëñàí àæëûí õýñýã 9-ð ñàðûí ñ¿¿ëèéí õàãàñò Ìîíãîë îðíû áàðóóí áèå Àëòàé Ñî¸íû á¿ñ íóòàã äàõü Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäàä àéë÷ëàí õ¿í õ¿÷íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäàìæèéí ¿íýëãýý õèéëýý. Ýíý íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ ñàíàà÷èëæ, ÁÎß äýìæèí õýðýãæ¿¿ëæ áóé àæëóóäûí íýã òºäèéã¿é Ìîíãîë óëñûí Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäûã äýëõèéí æèøèãò õ¿ðãýõ “àíõíû”, ÷óõàë àëõàì áîëñîí ãýõýä õýëñäýõã¿é. Ìàëûí òîî òîëãîéí õýò ºñºëò, ñ¿ðãèéí áóðóó á¿òýö, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò çýðýã íü áýë÷ýýðèéã äîðîéòóóëñíààñ áîëæ ìàë÷èä ÒÕÃÍ-èéí òàëõëàãäààã¿é áýë÷ýýð ë¿¿ ç¿òãýõ áîëñíûã áàðàã õ¿í á¿ð ìýäíý. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) ìýòèéí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä àðä èðãýäèéí àìæèðãààíû øèíý ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîæ, òýäýíä áàéãàëü õàìãààëàëä õóâü íýìðýý îðóóëàõ, çýðëýã àìüòäûí àìüäðàõ îð÷íûã ÷ºëººëºí í¿¿õ ÷èí ñýòãýë òºð¿¿ëýõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëæ áóéã óëàì ºðãºí
äýëãýð áîëãîîñîé ãýæ õ¿ñäýãýý àæëûí àÿëàëûí ¿åä îëîí õ¿í èëýðõèéëæ áàéâ. ̺í áîäèò áàéäàë, ýíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí îéëãîëò õî¸ðûí õîîðîíäûí çºð¿¿ àñàð èõ ãýäýã íü àÿëàëûí ÿâöàä áàéãàëü õàìãààëàã÷èäòàé óóëçàí ÿðèëöàõ ¿åä òîä õàðàãäàæ áàéëàà. 11-ð ñàðûí 15, 16-íä Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí êîíâåíöèéí òàëóóäûí 7ð õóðëààñ áàòàëñàí “ Ò ó ñ ã à é õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õºòºëáºð”-èéí Ìîíãîë äàõü õýðýãæèëòèéã õàíãàõ òàëààðõ áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèã÷ òàëóóäûí çºâëºëäºõ óóëçàëò áîëñîí áèëýý. Ýíýõ¿¿ óóëçàëòûã ÁÎß, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, Ãåðìàíû Òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýã (GTZ) õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä äýìæèã÷ òàëóóäûí ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëýõ, õàìòûí àæèëëàãààíû ÷èãëýë¿¿äèéã õàìòðàí òîäîðõîéëîõ ãîë çîðèëãîòîé þì. Òóñ õºòºëáºðò çààãäñàí àæëóóäàä àæëûí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, çàñàãëàë, îðîëöîî, òýãø ýðõ áà îðëîãûí õóâààðèëàëò, íóòãèéí èðãýä ãýõ ìýò ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîõ áîëîìæèéã õàíãàõ, ñàíõ¿¿ãèéí çºâ òîãòîëöîîãîîð õàíãàõ, õèë äàìíàñàí ÒÕÃÍ-óóäûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çýðýã øààðäëàãàòàé á¿õèé ë àðãà õýìæýý áàãòñàí àæýý. Àæëûí ¿ð ä¿í ãàðààíààñàà ýõëýí á¿òýìæòýé áàéãààñàé õýìýýí õîëáîãäîõ á¿õ òàëóóä ÷àðìàéí àæèëëàõ ë ¿ëäýæ áàéíà.
ÕÀÐ-ÓÑ ÍÓÓÐÛÍ ÕÀÌÒÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÕªÃÆÈË – ÕÀÌÒÛÍ ÀÌÆÈËÒ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëñýí “Õºäººãèéí õºãæèë” òºñºë àìæèëòòàé ºíäºðëºæ áàéãàà áºãººä ãàäààäûí äîíîðóóä ìààíü ýíý àæëàà öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéã ñàíàë áîëãîîä áàéãàà áèëýý. Ó÷èð íü îðîí íóòãèéí èðãýäèéí àìæèðãàà ñàéæèðñíààð áàéãàëü îð÷èíä õýðõýí ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã âý ãýäãèéã áèäíèé àæèë áàòàëæ ºãñºí þì. Àæëûíõàà ¿ð ä¿íãýýñ òà á¿õýíòýé õóâààëöàõ àâààñ: Áèäíèé àæèë ýõëýõ ¿åä áóþó 2005 îíä Õàð-Óñ íóóð îð÷ìûí àðä èðãýä äîîðõ áýðõøýýë¿¿äèéã àì ºðñºí õýëöãýýäýã áàéëàà 1. Ìýäëýã, ìýäýýëýë õîìñ áóþó ìýäýõã¿é ÷àäàõã¿éí áýðõøýýë 2. Áàéãàëèéí áàÿëàãèéí õîìñäîë 3. Õàìòûí àæèëëàãàà áàéõã¿é 4. Áýëýí ìºíãºíèé õîìñäîë áóþó ìàëààñ ººð îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðã¿é Õàðèí ºíººäºð áàéäàë îãò ººð áîëñîí òºäèéã¿é áàéãàëü õàìãààëàõ ìàë÷äûí 17 íºõºðëºë áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéíà.
2005 îíä òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ ¿åä ìàë÷äûí îðëîãûí 90 ãàðóé õóâèéã çºâõºí ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ îðîõ îðëîãî ýçýëäýã áàéëàà. Áèçíåñýý òºëºâëºõ, ººðñäèéí íººö áîëîìæ áîëîëöîîã çºâ òîäîðõîéëîõîä íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéã ñóðãàñíààð 2 æèëèéí ºìíººñ ìàë àæ àõóéí áóñ 4 áèçíåñ òºëºâëºãººã íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Áèçíåñ ýðõëýõýä òóëãàðàõ áýðõøýýëèéã àðèëãàõ çîðèëãîîð ìàë÷äàä õýðýãòýé ñóðãàëòûí äýìæëýãèéã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, պ人ãèéí àãðîáèçíåñèéã äýìæèõ õºòºëáºðèéí ãàçðóóä ºãñºí. Ìàë, òýð äóíäàà ÿìàà ºñºõ íü áèäíèé õ¿ñýæ áóé ¿ð ä¿í áèø áîëîâ÷ ãàíö õî¸ðõîí æèëèéí õóãàöààíä ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é þì. Ìàëûí áóñ îðëîãûã áèé áîëãîõ àæëûã íºõºðëºë¿¿ä ñàíàà÷ëàí àìæèëòòàé ÿâóóëæ áàéíà. ÌÀÀ-í áóñ áèçíåñ ¿éë àæèëëàãàà äàðààõ ÷èãëýëýýð àìæèëòòàé ºðíºæ áàéíà
¿ðãýëæëýë 3-ð í¿¿ðò
2
Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóä “ýçýí”-òýé áîëîõ íü
Ò¿ð¿¿÷ 1-ð í¿¿ðò
Ìîíãîë Óëñûí Áàéãàëü îð÷íû ÿàì, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF), Ãåðìàíû òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû
íèéãýìëýã (GTZ) õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí ýíý àðãà õýìæýýã íýýæ Áàéãàëü îð÷íû ñàéä È.Ýðäýíýáààòàð ¿ã õýëýõäýý 2010 îí ãýõýä Ìîíãîë Óëñ áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õîìñäëûã áóóðóóëàõ òàëààð áîäèòîé àæèë õèéñýí áàéíà ãýäýãò èòãýëòýé áàéãààãàà îíöîëñîí þì. ̺í ÁÒÇ-èéí Êîíâåíöèéí ÿéöýòãýõ çàõèðàë Äð. Àõìåä Æîãëàô òóñ óóëçàëòàä èëãýýëò èð¿¿ëæ, óã àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàã÷äàä áàÿð õ¿ðãýëýý. Òýðáýýð èëãýýëòäýý “Ýíýõ¿¿ óóëçàëò íü õîëáîãäîõ òàëóóäàä ñàíàë áîäëîî øóóä ñîëèëöîõ áîëîìæ îëãîõîîñ ãàäíà ìàãàäã¿é áàéãàëü õàìãààëëûí èë¿¿ ñàéí õºòºëáºð áèé áîëãîæ, õºðºí㺠ìºíãºíèé òîäîðõîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, ¿ð ºãººæòýé çàðöóóëàõ àðãà çàìûã íýýí èëð¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý ãýæ ¿çýæ áàéíà. ÁÒÇ-èéí Êîíâåíöèéí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðààñ Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí àæëûí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí ¿ð ä¿íã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé èéìýðõ¿¿ çºâëºëäºõ óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõûã á¿ðýí ä¿¿ðýí äýìæèæ áàéäãèéã èëýðõèéëýõýä òààòàé áàéíà. Áèä Ìîíãîëä áîëæ áàéãàà
ýíýõ¿¿ óóëçàëò ¿ð øèìýý ºãíº ãýäýãò áàò èòãýëòýé áàéãàà áºãººä áóñàä îðíóóä ÷ ¿¿íýýñ ¿ëãýð äóóðèàë àâ÷ ýíý ìýò çºâëºëäºõ óóëçàëòûã á¿ñ íóòãèéí áîëîí ººðèéí óëñ îðíû õýìæýýíä çîõèîí áàéãóóëíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà” ãýæ òýðýýð îíöëîí òýìäýãëýëýý. Ǻâëºëäºõ
óóëçàëòûí ¿åýð òàëóóä ÒÕÃÍÕ-èéã Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýíä èë¿¿ ¿ð àøèãòàéãààð, áóñàä àñóóäëóóäòàé óÿëäàà õîëáîîòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ýí òýðã¿¿íä ÿìàð àñóóäëûã àíõààð÷, ñàíõ¿¿æèëòèéã õýðõýí øèéäýæ, ÿìàð õóãàöààíä þóã õýí õàðèóöàí õèéâýë çîõèñòîéã òîäîðõîéëîõîîð òàë á¿ðýýñ íü íÿãòëàí õýëýëöñýí þì. ̺í ýíä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF), Ãåðìàíû òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýã (GTZ), ͯÁûí õºãæëèéí õºòºëáºð (UNDP), Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãà (FAO), Øèíý Çåëàíäûí áàéãàëèéí õ¿ðýýëýí, Õ¿í òºâòýé áàéãàëü õàìãààëàë (IPECON), Çýðëýã àìüòäûã õàìãààëàõ íèéãýìëýã (WCS), Õóñòàéí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçàð, Äýëõèéí áàíê (WB), ÀÍÓ-ûí áàéãàëü õàìãààëëûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà TNC çýðýã áàéãóóëëàãûí òºëººëë¿¿ä èëòãýë òàâüñàí þì.
Ò¿ð¿¿÷ 1-ð í¿¿ðò Ìîíãîë îðíû ìààíü ¿çýñãýëýíò áàéãàëèéí ºíººãèéí ºðºâäºëòýé ä¿ð çóðãèéã èðãýä ìààíü õàðààä ç¿ãýýð ñóóãààä áàéãààã¿é ãýäãèéã õýí á¿õýí ìýäíý. Èðãýä õ¿÷, îþóíàà íýãòãýí èðãýíèé õºäºëãººí¿¿äèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ òýìöýöãýýæ áàéãàà áèëýý. Òýäãýýðýýñ Ñýëýíãý, Õºâñãºë, Õýíòèé àéìãóóä äàõü õàìãèéí ¿ð íºëººòýé, çîõèîí áàéãóóëàëò ñàéòàé õºäºëãººí¿¿ä ýíý àæèëä ìºí õ¿÷ íýãäñýí þì. Òýäíèé òóñëàìæòàéãààð õèéñýí ìîíèòîðèíãèéí ä¿í õèðä õèéëãýì ñîíñîãäñîí íü õýð ¿íýí áàéäàëä íèéöòýé àæèë áîëñíûã èëòãýíý. Á¿õ àðä íèéòýýðýý áèò¿¿õýí
õàðäààä áàéãàà òýð õýö¿¿õýí áàéäëûã áàðèìòààð äýëãýí õàðóóëñàí íü ýíý àæëûí îíöëîã ãýëòýé. Ýöýñò òýìäýãëýõýä òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷èä ÿìàðòàé ÷ áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé, ¿íýí øóäàðãà áàéäëûã òîãòîîõûí òºëºº Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàëä áàéãàëü îð÷èíã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ãàðñàí õóóëèéí çààëò á¿ðýýð ìîíèòîðèíã õèéæ, çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí òºäèéã¿é ò¿¿íèéã àðèëãóóëàõ òàëààð çºâëºìæ ãàðãàëàà. ¯¿íèéã õîëáîãäîõ äýýä àëáàíûõàí ýõ îðîí÷ ¿çëýýð àæèë õýðýã áîëãîõ ë ¿ëäýýä áàéíà.
3
¹4 (24), 2007
Ò¿ð¿¿÷ 2-ð í¿¿ðò 1. Ãàçàð òàðèàëàí Áóÿíò ñóìûí “Ìºíõò¿øèã”, “Áàÿñãàëàíò àìüäðàë”, ×àíäìàíü ñóìûí “Ò¿ð¿¿ õàéðõàí” íºõºðëºëèéí ãàçàð òàðèàëàíãèéí áèçíåñ ýðõýëæ íèéò 22 ãà ãàçàðò òºìñ õ¿íñíèé íîãîî, îâú¸îñ òàðèàëæ áàéíà. Òýä àòàðøñàí øèíý ãàçðóóäûã ñîíãîæ àâñàí áºãººä òýäãýýð íü íºõºðëºëèéí íýð äýýðõè äóíäûí òàëáàéíóóä þì. 2. Õîðãîëûí çóóõ ×àíäìàíü ñóìûí “Ãàëûí äºë” íºõºðëºë æèëä 30-40 îð÷èì õîðãîëûí çóóõ ¿éëäâýðëýõ áîëñíîîð áóòëàã óðãàìëûí ò¿ëøíèé õýðýãëýýãýý áàãàñãàæ ýõýëæýý. ̺í áóñàä íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä ìàë÷äàä ñóðãàõ àæëûã 2 óäàà çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà. 3. Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàë ×àíäìàíü ñóìûí “Æàðãàëàíò îðãèë” íºõºðëºë, Ìàíõàí ñóìûí “Áàéãàëü ýõ” íºõºðëºë Æàðãàëàíò õàéðõàí óóëûí Ðàøààíòûí àì, Ãóðâàí öýíõýðèéí àãóéã ò¿øèãëýæ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñíààð èðýõ æóóë÷äûí òîî íýìýãäýæ áàéíà. 4. Ìàëûí õàøàà ñàðàâ÷, õóäàã óñ ñýðãýýõ ×àíäìàíü ñóìûí “Õàìòûí õ¿÷” íºõºðëºë ìàë÷äûí çàõèàëãààð æèëä 20 îð÷èì çàäãàé ÷óëóóí õàøàà, 4-5 áèò¿¿ äóëààí õàøàà áàðèõààñ ãàäíà õóó÷èí õóäàã çàñâàðëàõ, ñýðãýýõ àæëóóäûã õèéæ áàéíà. ÌÀÀ-í ò¿¿õèé ýäèéí ¿íýëýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ àæëóóä ÷ àìæèëòòàé áàéãàà àæýý 1. Ñ¿¿ öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ Ìÿíãàä ñóìûí “Öýíõýð çàëàà” íºõºðëºë òàðàã, ìîëîêî ¿éëäâýðëýõ àæëûã õèéæ ñóðãóóëèéí ¿äèéí öàéíû õºòºëáºðò íèéë¿¿ëæ áàéíà. 2. ÌÀÀ-í òîíîãëîë ¿éëäâýðëýõ Ìÿíãàä ñóìûí “Öàãààí ñóâàðãà” íºõºðëºë ñóðàí ýäëýë ¿éëäâýðëýõ àæëûã õèéæ çýðãýëäýý ñóìóóäàä áîðëóóëàëò õèéæ áàéíà. 3. Èíãýíèé ôåðìåðèéí àæ àõóé ĺðãºí ñóìûí “¨ëûí óíäàðãà” íºõºðëºë èíãýíèé ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ ñóìûí òºâèéí õýðýãöýýã õàíãàæ áàéíà. 4. ¯íýýíèé ôåðìåðèéí àæ àõóé Ìÿíãàä ñóìûí “¯íýýò” íºõºðëºë ¿íýýíèé ôåðìåðèéí àæ àõóé ýðõëýõ áèçíåñèéã ýõëýýä õàäëàí òýæýýëèéí õàøàà áàðèõ, 10 ¿íýýíä çîõèîìîë õýýëò¿¿ëýã õèéëãýñýí. Äóëààí áàéð áàðèõ àæëûã õèéæ áàéíà. 5. Ãýðèéí ýñãèé, ãàð óðëàë Áóÿíò ñóìûí “Àëòàíãóðãóóë” íºõºðëºë óëàìæëàëò àðãààð ãýðèéí ýñãèé ¿éëäâýðëýõ, “Æàðãàëàíò îðãèë”, “̺íõò¿øèã”, “Õàìòûí õ¿÷” íºõºðëºë¿¿ä ãîë áà òóñëàõ áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëãîí õîíèíû íîîñîîð ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ áàéíà.
6. Õàäëàí òýæýýë áýëòãýë Ìÿíãàä ñóìûí “×àíäìàíü õàéðõàí” íºõºðëºë õàäëàí áýëòãýæ áîðëóóëàõ áèçíåñèéã ýðõýëæ áàéíà. ͺõºðëºë òóñ á¿ðýýñ 2 ãèø¿¿íèéã ñîíãîæ áèçíåñ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ñóðãàã÷ áàãø íàð áîëãîí áýëòãýñýí. Õàìãèéí ãîë íü çàõ çýýëýý îëîõ, á¿òýýãäýõ¿¿íýý ñóðòàë÷ëàõ àæëóóäàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñíýýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëò íýìýãäýæ áàéãàà þì. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ èðãýä õîîðîíäûí èòãýëöýë äýýð ¿íäýñëýñýí áèçíåñèéí ñàíààã äýìæèæ “Ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõ” 45000 àì.äîëëàðûí ýðãýëòèéí ñàíã 2005 îíîîñ ýõëýí àæèëëóóëæ áàéíà. ªíãºðñºí õóãàöààíä 11 íºõºðëºëä 25 628 500 òºãðºãèéí çýýë, 3 ìàëûí ýì÷èéí ýìèéí ýðãýëòèéí ñàí, øèëìýë ñóóðü áàéãóóëëàõ áèçíåñèéã äýìæèæ 6 ñàÿ òºãðºãèéí çýýë îëãîñîí. Çýýëèéí ýðãýí òºëºëò 98.9 õóâü /2007-10.01/ áàéãàà íü òóí ÷ àìæèëòòàé ¿ç¿¿ëýëò áèëýý.
Ýäãýýð íºõºðëºë¿¿ä ìààíü ýðãýýä áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä äàðààõ õóâü íýìðèéã îðóóëààä áàéíà: 1. Áàéãàëü îð÷íû 3 çºð÷ëèéí ìýäýýëýã÷ íü íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä áàéëàà. 2. Äàðàãäààä áàéñàí õî¸ð áóëàã, ðàøààíû óíäàðãûã ñýðãýýõ, çàì çàñàõ, óñã¿é õî¸ð øóóäóóã ñýðãýýõ àæëûã õèéñýí. 3. Áóÿíò ñóìûí ãóðâàí íºõºðëºë ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí íóòãèéí ìàë÷èäòàé õàìòðàí áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí õîëáîî áàéãóóëàí, ñóì îðîí íóòãèéí óäèðäëàãàòàé òîäîðõîé çºâøèëöºëä õ¿ðýýä áàéíà. 4. Àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáàòàé õàìòðàí ×àíäìàíü ñóìûí Áàÿíõàéðõàí áàãò 17 ãà ãàçàðò îéæóóëàëò, Áóÿíò ñóìûí çàõûí ãóóä áàéãàëèéí ñýðãýýí óðãàëòàä òóñëàõ çîðèëãîîð 500ø ÷àöàðãàíû ìîä òàðèàëñàí íü óðãàëò 80 ãàðóé õóâüòàé áàéíà. 5. Áàéãàëü îð÷íû àëáà, íºõºðëºë, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí õàìòðàí èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã ñóðãàõ, ¿íýìëýõæ¿¿ëýõ àæëûã 10 ñàðä õèéëýý. 15 íºõºðëºëººñ ñîíãîãäñîí èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä ýíý îíûã çýãñíèé ãàõàéí õóóëü áóñ àãíóóðòàé òýìöýõ îí áîëãîõ óðèàëãà ãàðãàëàà. Ãàð óòàñíû ñ¿ëæýý áàéõã¿é ĺðãºí, ×àíäìàíü, Ìàíõàí ñóìäûí 4 èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä õýò áîãèíî äîëãèîíû ãàð ñòàíö îëãîñíîîð õîëáîîæóóëàëòûã á¿ðýí øèéäëýý. 6. ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿ä íýã íýãýíäýý õÿíàëò òàâèõ, õàðèóöëàãà òîîöîæ áàéíà. Æ íü: Æàðãàëàíò îðãèë íºõºðëºëèéí 2 ãèø¿¿í ºíãºðñºí ºâºë çàãàñíû õóóëü áóñ àãíóóðûí çºð÷èë ãàðãàñàí ó÷ðààñ íºõºðëºëººñ ãàðãàõ àñóóäëûã á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààð øèéäâýðëýæýý.
Àëñ õîëûí Àôðèê òèâèéí Íàìèá óëñàä òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàëûí òýìäýãëýë
Ò¿ð¿¿÷ 1-ð í¿¿ðò
2005 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëèóäàä áàéãàëèéí òîäîðõîé òºðëèéí áàÿëàãèéã áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë õàìãààëàõ, ãýðýýãýýð çîõèñòîé àøèãëàõ,
ýçýìøèõ àñóóäëûã òóñãàñíààð îé, óðãàìàë, àí àìüòíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéã íºõºðëºë õàðèóöàõ ýðõ ç¿éí áîëîìæ íýýãäñýí. Õàðèí Íàìèá óëñ 1996 îíîîñ ýõëýí çýðëýã àìüòàí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìåíåæìåíòèéã íóòãèéí èðãýääýý øèëæ¿¿ëñýí áºãººä àøèãëàëò, õàìãààëàëòûã íºõºðëºë íü õàðèóöäàã áîäëîãûã íýâòð¿¿ëñíýýð àìæèëòàíä õ¿ð÷ýý. Ýíý óäààä óíøèã÷ òà á¿ãäýä Íàìèá óëñàä àãíóóðûí ìåíåæìåíòèéã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëäàã òóõàé ºã¿¿ëüå. Äàðààãèéí äóãààðò íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàé ºã¿¿ëýõ áîëíî. Íàìèá óëñûí òóõàé òîâ÷ òàíèëöóóëãà Íàìèá óëñ íü Àôðèêèéí áàðóóí ºìíºä õýñýãò îðøäîã òîìîîõîí óëñ þì. Ãàçàð íóòãèéí õýìæýý 823,988 àì.êì.
ªìí¿¿ðýý ªìíºä Àôðèê, õîéãóóðàà Àíãîë, ç¿¿í òàëààðàà Áîòñâàíàòàé õèë çàëãàäàã. Õ¿í àì íü 1,826,854. Íàìèá íü Àôðèêèéí Ñàõàðûí óëñóóäààñ õàìãèéí ñèéðýã õ¿í àìòàé óëñûí òîîíä îðäîã. ªðãºí óóäàì ãàçàð íóòãèéíõ íü èõýíõ õóâüä õóóðàé óóð àìüñãàë çîíõèëíî. Ýíä îëîí ÿíçûí ýêîñèñòåì¿¿ä áàéäãààñ Íàìèá, Êàëàõàðè ãýñýí 2 àëäàðòàé öºë áèé. Àí àìüòíû õóâüä ìàø áàÿëàã, òýð äóíäàà îëçâîðûí àãíóóðààð äýëõèéä àëäàðòàé. Òóõàéëáàë Àôðèêèéí 5 òîì õºõòºí àìüòàí áîëîõ çààí, õèðñ, àðñëàí, çýðëýã ¿õýð, èðâýñ çýðýã àìüòäààðàà áàõàðõäàã. Íýìæ õýëýõýä äýëõèéí õàìãèéí òîì ÷èòàãèéí ïîïóëÿö áàéäàã áºãººä öºëèéí àìüòàä íü îëîí óëñûí îëçâîðûí àãíóóðò èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Íàìèá óëñ 1990 îíîîñ òóñãààð òîãòíîæ 1996 îíä áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ çàìààð õàìãààëàõ øèíý ñàíàà÷ëàãûã ãàðãàæ èðñýí óëñ þì. Ýíýõ¿¿ áîäëîãî íü íèéòèéí ýçýìøëèéí ãàçàðò íºõºðëºë ººðñ人 çýðëýã àìüòíûõàà íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ çàìààð õàìãààëäàã, íºõºðëºë¿¿äèéí ñàíàà÷ëàãààð àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýðõëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîæýý. Èíãýñíýýð àí àìüòíû õóäàëäàà áîëîí àÿëàë æóóë÷ëàëûã òóõàéí íóòãèéí èðãýäýä ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãòàé, çîõèñòîé õýëáýðýýð õºãæ¿¿ëýõ ¿íäýñ òàâèãäñàí. Áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ çàìààð õàìãààëàõ çàð÷ìûã áîäëîãûí ò¿âøèíä òóñãàõäàà íóòãèéí èðãýäèéí
àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõ, õºãæèõ àñóóäàëòàé øóóä õîëáîæ ÷àäæýý. Èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí àøèã íü íºõºðëºë¿¿äèéí àìæèðãààíä øóóä íºëººëñíººð çýðëýã àìüòíû ¿íý öýíèéã óëàì ºíäºð áîëãîñîí áàéíà. 2007 îíû 6-ð ñàð ãýõýä 50 íºõºðëºëèéí íèéò 230.000 íóòãèéí èðãýä 11.8 ñàÿ ãà íóòãèéã õàðèóöàí áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ çàìààð õàìãààëëûí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä õóóëü áóñ àãíóóð çîãñîæ, àí àìüòíû òîî òîëãîé ýðñ ºñæýý. Àí àìüòàí, àãíóóðûí ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñíèé áîäëîãî ýðõ ç¿é: Õóóëèàð àí àìüòäûã 3 àíãèëäàã. 1. Îíöãîéëîí õàìãààëàãäñàí àìüòàä: (äýëõèéä õîðâîðäñîí àí àìüòàä áîëîõ õèðñ, çààí ãýõ ìýò àìüòàä õàìðàãäàíà) 2. Õàìãààëàãäñàí àìüòàä: (õîâîðäîæ áàéãàà àí àìüòàä õàìðàãäàíà) 3.Àãíóóðûí àìüòàä: (àãíóóðûí ýëáýã àìüòàä õàìðàãäàíà) Òóõàéí æèëä àãíàõ àìüòíû òîîã íºõºðëºëèéí õàðèóöñàí ãàçàðò íºõºðëºë, ÿàì, áóñàä òºðèéí áóñ áàéãóóëàãàòàé õàìòðàí æèë á¿ðèéí 6 ñàðä òîîëëîãî õèéæ òîãòîîäîã. Õàìòàðñàí òîîëëîãûí ä¿íã ¿íäýñëýí äîîðõ ÷èãëýëýýð àãíóóðûã çîõèîí áàéãóóëíà. • Îëçâîðûí àãíóóð (òðîôåéí àãíóóð) • Àõóéí çîðèóëàëòûí àãíóóð • Ñóðãàëòûí àãíóóð (àí õèéæ ñóðàõ çîðèëãîîð çºâõºí àãíóóðûí àìüòàä àãíàõ ñóðãàëòûí àãíóóðûã çîõèîí áàéãóóëäàã îëçâîðûí àãíóóðààñ ÿëãàãäàõ íü àãíàñàí àìüòíûõàà ýä ç¿éëèéã àâäàãã¿é) • Õóäàëäààëàõ çîðèëãûí àãíóóð (ìàõ, àðüñ çýðýã ò¿¿õèé ýäèéã õóäàëäààëàõ
çîðèëãîîð) • Àìüäààð õóäàëäààëàõ àãíóóð (ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ çîðèëãîîð àãíàõ) • Óëàìæëàëò àãíóóð (¸ñ çàíøèëòàé õîëáîãäñîí àãíóóð) • Áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áóé àìüòäûí àãíóóð (àðñëàí õ¿í ð¿¿ äàéðàõ ãýõ ìýò õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áóé òîõèîëäîëä õèéõ àãíóóð) Àãíóóðûã Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíààñ òóñãàé ýðõ àâñàí ìàñòåð àí÷èí, ìýðãýæëèéí àí÷èí, òîì àíãèéí àí÷èí ãýñýí çýðýãëýë á¿õèé õºòº÷ àí÷äààð äàìæóóëàí çîõèîí áàéãóóëäàã. ͺõºðëºëèéí õàðèóöñàí ãàçàð íóòàãò òðîôåéí àãíóóð õèéõ òîõèîëäîëä òîì àíãèéí àí÷èä áîëîí ìýðãýæëèéí àí÷äûã òåíäýðèéí çàð÷ìààð øàëãàðóóëæ ýõíèé ãóðâàí áàéðò øàëãàðñàí íºõºðëºëèéí ìåíåæìåíòèéí óäèðäàõ çºâëºëòýé
ÿðèëöëàãà õèéëãýí ýöñèéí øèéäâýðèéã íºõºðëºë ãàðãàí ãýðýý áàéãóóëäàã áàéíà. ͺõºðëºë àãíóóðûí àìüòíû íººö àøèãëàñíû òºëáºð, õóðààìæ ãýñýí àëèâàà òàòâàðààñ á¿ðýí ÷ºëººëºãäñºí òóë àíãèéí íººöººñ ãàðñàí á¿õ àøèã íºõºðëºëä øóóä îðäîã. 1996 îíä ãàðñàí õóóëèéí äàãóó àí àìüòíû ìåíåæìåíòèéã íºõºðëºë õàðèóöäàã áîëñíîîñ õîéø àãíóóðààñ
¿ðãýëæëýë 6-ð í¿¿ðò
¹4 (24), 2007
Ìîíãîë áºõºí Ìîíãîë íóòàãòàà àìãàëàí
4
Ò¿ð¿¿÷ 1-ð í¿¿ðò
Íýýëòèéí ºäºðëºã ìîíãîë áºõºí õàìãààëàõ óðò õóãàöààíû òºñëèéí íýýëòèéí ¿åýð ºäºðëºã çîõèîí áàéãóóëñàí íü òóí àæèë õýðýã÷ óóð àìüñãàëòýé áîëæ ºíãºðñºí þì. ̺í àéìãèéí òºâèéí îëîí õºëèéí ãàçðóóäàä áºõºí õàìãààëàëä óðèàëñàí ñàìáàðóóä áàéðëóóëæ, àðä èðãýäèéã óõóóëàõ ñóðòàë÷èëãààíû àæëóóä ºðíºëºº. Ìîíãîë áºõºíãèéí ãîë òàðõàö íóòãóóäûí ºëãèé áîëñîí ýíý àéìãèéí àðä ò¿ìýí òºäèéã¿é íºëºº á¿õèé áàéãóóëëàãóóä îíöãîéëîí àíõààð÷ õàìòðàí àæèëëàíà ãýäãýý èëýðõèéæ
áàéëàà. Íàìðûí íàëãàð ýíý öàãò Àëòàé õîòîä -17 õýì òà÷èãíàæ áàéñàí ÷ íóòãèéí îëîí õàëóóí äóëààí óóð àìüñãàë áèé áîëãîæ áèäíèé ¿éëñèéã äóëààöóóëæ áàéëàà. Îëíû õºëèéí ãàçðóóä áîëîí àëáàí áàéãóóëëàãóóä ¿äèéí öàéíûõàà öàãèéã áºõºí õàìãààëàõ ¿éëñèéã äýìæèõýä çàðöóóëñàíäàà ñýòãýë õàíãàëóóí ¿ëäñýí þì. Òºñëèéí íýýëòèéí ¿åýð îëîí ¿éë ÿâäëóóä áîëæ ºíãºðñíèéã òà á¿õýíä òîâ÷ äýëãýå.
Ìîíãîë áºõºí õàìãààëàõ “ôðîíòûíõîí” Ãîâü-Àëòàé àéìàã äàõü ìîíãîë áºõºíãèéí ãîë òàðõàö íóòãóóäàä àæèëëàõ áºõºí õàìãààëàã÷ 9 ýðñ àæèëäàà óëàì
ýð÷ õ¿÷òýé, ÷èí ¿íýí÷ ç¿òãýõýý áàòëàí òàíãàðàã ºðãºëºº. Òºñëèéí õ¿ðýýíä áºõºí õàìãààëàã÷äàä øààðäëàãàòàé á¿õ òåõíèê õýðýãñýë, ºìñãºë ñýëòýýð ºâ÷ õàíãàñíû çýðýãöýý õîëáîãäîõ áóñàä
àëáàíûõàí òýäíèéã äýìæèí àæèëëàõàà èëýðõèéëñýí þì. Áóäàã íü õàíõàëñàí øèíýõýí óíàà õºëºãëºæ, èæ á¿ðäýë àãññàí áºõºí õàìãààëàã÷èä àéìãèéí òºâººð ïðàä õèéí òîéðîõîä àéìãèéí öàãäààãèéí ãàçàð õàìãààëàëò õèéæ ÿâñàí íü òýäíèé ñ¿ð õ¿÷èéã óëàì íýìæ áàéëàà. ßìàðòàé ÷ Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü, Äàðâè, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Äàðâè, Õºõìîðüò, ÁàÿíÓóë, Øàðãà, Õàëèóí, Òºãðºã, Òîíõèë çýðýã ñóìäûí íóòàãò ìîíãîë áºõºí àìãàëàí îðøèõ áóé çà õýìýýí íóòãèéí îëîí áèëãýøýýæ áàéñàí þì. Ãýâ÷ õóóëü áóñ àí àãíóóð, àíãèéí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóóëü áóñ õóäàëäààëàëòûí õîð õîëáîãäîë íýã ¿åý
Áèä òà á¿õýíòýé íýãýí ÷èãò… Àðä èðãýäèéí àìüäðàë óðóó äîðîé áàéãàà òóõàé îëîíòàà ÿðüæ õýëöãýýäýã. Ãýâ÷ òýäíèé ººäðºã õàëóóí ñýòãýë äóíäðààã¿é ãýäãèéã áºõºí
áóñäûã óðèàëàí äóóäàæ ýõýëëýý. ÃîâüÀëòàé àéìãèéí òºâä ãýõýä îëîí íèéòèéí 15 áàéãóóëëàãà äýýð áºõºí õàìãààëëûí èäýâõòýé ñàìáàðóóä áàéðëóóëààä
õàìãààëëûã äýìæèã÷èä èëýðõèéëëýý. Ǻâõºí ñýòãýë õºäëºëººðºº ãàíö ºäºð øóóãèàä ºíãºðºõ áóñ, òîäîðõîé çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðñîí áºõºí õàìãààëàõ õ¿¿õäèéí áîëîí îþóòàí çàëóóñûí îëîí êëóá ¿éë àæèëëàãààãàà ¿íäýñëýýä áàéãàà áèëýý. Òýä áºõºíãèéí áàéãàëü äàõü à÷ õîëáîãäîë áîëîí ò¿¿íèéã õàìãààëàõàä æèðèéí èðãýä õýðõýí õóâü íýìýð îðóóëàõ òàëààð ìýäýýëýë ò¿ãýýí,
áàéãàà. ̺í áºõºí õàìãààëàëä ººðèéí õóâü íýìðýý èäýâõòýé îðóóëäàã õ¿¿õäèéí êëóáóóäèéíõýí àëáàí ¸ñíû áºõºí õàìãààëàã÷äûí áýëãý òýìäãèéã ç¿¿öãýýõ áîëëîî. Õàðèí “Áè ÷ áàñ áºõºí õàìãààëàã÷” ãýñýí äýýðõ áýëãýäëèéã òºñëèéí óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ ñàéí äóðûí áºõºí õàìãààëàã÷èääàà òóñãàéëàí çîðèóëæ ãàðãàñàí þì.
áîäâîë îëîí íèéòýä òàíèãäààä áàéãàà ºíºº ¿åä ýíý ¿éë ÿâäàë óëàì õ¿÷ íýìñýí õýìýýí ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðòàé õàìòðàí àæèëëàäàã “Èðâýñ1”, “Èðâýñ-3” øóóðõàé áàãèéíõàí àìüä áàéãàëèéí ýñðýã ãýìò õýðãèéã òàñëàí çîãñîîõ ¿éëñýä ñàéí õºðñ ñóóðü áèé áîëãîæ ºãñíèéã äóðäàõ íü ç¿éòýé. Óðü ºìíº Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ òóõàéí á¿ñ íóòàãò õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí àìüòíû ç¿éëèéã õàìãààëàõ òºñ뺺ñ ýíý óäààãèéí Ìîíãîë áºõºí õàìãààëàõ òºñºë íü á¿õýë öîãö õýëáýðòýéãýýðýý îíöëîã þì. Àí àìüòäûã õàìãààëàõàä áóó ñýëò àãñàõààñàà èë¿¿ àþóë çàíàëûí ¿íäýñ ñóóðèéã òàñëàí çîãñîîõ íü ÷óõàë.
Ãàðàà ñàéí áîë áàðèà ñàéí ãýã÷èéí ¿ëãýðýýð áºõºí õàìãààëàõ ¿éëñ òóí ýð÷ õ¿÷òýé ýõëýñýí ÷ íóòãèéí èðãýäèéí ÷èí
ñýòãýë á¿õíýýñ ýðõýì äýì áîëîõ áèëýý. Þóòàé ÷ ìîíãîë áºõºíãèéí íóòãààð óðâóó ñýòãýë ºâºðòëºí ãýòýõ áîëîìæã¿é áîëãîõîîð áºõºí õàìãààëàã÷èä ñýòãýë øóëóóäàí ìîðäîöãîîëîî.
Íóëèìñòàé í¿äýíä á¿ðýëçýõ “Øàðãà÷èí” òîãëîëò Àëòàé õîòûí III äóíä ñóðãóóëèéí ýêîêëóáûí õ¿¿õä¿¿ä ×.Ëîäîéäàìáûí çîõèîë “Øàðãà÷èí” ºã¿¿ëëýãýýð ñýäýâëýñýí æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò îëíû ñýòãýëèéã èõýä õºäºëãºëºº. Òóñ ºã¿¿ëëýãò ýõýýñ ìýíäëýýä óäààã¿é áÿöõàí ÿíçãàà äàãóóëàí èäýýøèëæ ÿâàà øàðãà÷èíã õîâäîã ñóâõàé ñýòãýëòí¿¿ä õºíººñºí òóõàé ºã¿¿ëäýã.
ªí÷èð÷ õîöîðñîí ÿíçãàíû ä¿ðèéã á¿òýýñýí îõèíû õîîëîé çàíãèðàí ¿ãýý ÷ õýëæ ÷àäàõã¿é ýýäðýõýä õóðñàí îëîí ººðèéí ýðõã¿é ñàìñàà øàðõèðàõàä õ¿ðëýý. Õàðèí õýðýãòí¿¿äèéã õîëáîãäîõ àëáàíûõàí ò¿ðãýí øóóðõàé áàðèâ÷èëæ áàéãààãààð òºãñãºñºí íü ýìãýíýëò çîõèîëûí àãóóëãûã ñ¿ëñýí þì.
5
¹4 (24), 2007
¿ðýãæëýë 1,4-ð í¿¿ðò
Áèäíèé ìîíãîë áºõºí õàìãààëàõ ¿éëñèéã ýëãýìñýãýýð õ¿ëýýí àâ÷ äýìæñýí äîîðõ áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñò ÷èí ñýòãýëèéí òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà 1. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí çàõèðãàà 2. Àëòàé õîòûí äàðãà áîëîí áóñàä àæèë÷èä 3. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Áàéãàëü îð÷íû àëáà 4. ÓÌÕÃ-ûí Ãîâü-Àëòàé àéìàã äàõü ñàëáàð 5. Àëòàé õîòûí çàìûí öàãäààãèéí ãàçàð 6. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí I, III ñóðãóóëü áîëîí Ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ¿éëäâýðëýëèéí òºâèéí ýêî-êëóáûí ãèø¿¿ä 7. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí I, III ñóðãóóëü áîëîí Ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ¿éëäâýðëýëèéí òºâèéí áàãø, óäèðäëàãóóä 8. Àíàãààõ óõààíû êîëëåæèéí îþóòíû êëóáèéíõýí 9. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí áîëîâñðîëûí ñàëáàðûíõàí 10 Îðîí íóòãèéí “Áóðõàí Áóóäàé” Ðàäèî, ò¿¿íèé ñýòã¿¿ë÷èä 11. Îðîí íóòãèéí ñàéí äóðûíõàí
Îëîí íèéò áºõºí õàìãààëëûí òºëºº Òºñëèéí íýýëòèéí ¿åýð Àëòàé õîòûí îëîí íèéò îëíîîð öóãëàðñàí ãàçðóóäààñ ýêî-êëóáèéíõíèé äýìæëýãòýéãýýð ñóðòàë÷èëãààíû àæèë ºðí¿¿ëëýý. Òýäýíä áºõºíãèéí áàéãàëüä ¿ç¿¿ëäýã îíöãîé à÷ õîëáîãäëûí òàëààð ñóðòàë÷ëàõààñ ãàäíà ñàíààòàé, ñàíààíäã¿é ¿éëäë¿¿äýýñ áîëæ áºõºí ¿õýëä õ¿ðäýã òóõàé ìýäýýëýë ºã뺺. Òóõàéëáàë áºõºíã õººæ õóðäëóóëñíààð áèåèéí òåìïåðàòóð íü ºñºí áóöàæ áóóðàëã¿é áàéñààð ¿õäýã ãýäãèéã ñàíóóëàõ çîðèëãîòîé àâòîìàøèí, ìîòîöèêëä çîðèóëñàí íààëò òàðààëàà
Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Îëîí Íèéòèéí Ðàäèî òà á¿õýíòýé õàìò Áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí óðìûã äýìíýí õîîðîíä íü ã¿¿ð áîëîõ çîðèëãîòîéãîîð Äýëõèé áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð ̯ÎÍÐ-òîé õàìòðàí öóâðàë íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëàõààð áýëòãýæ áàéíà. Òóñ
íýâòð¿¿ëýã 2008 îíû 1-ð ñàðààñ ýõëýí äîëîî õîíîã á¿ð äàâòàëòòàéãààð õî¸ð óäàà öàöàãäàõ áºãººä äóãààð á¿ðýý òà á¿õýíä àëü áîëîõ ñîíñãîëîíòîé áàéõààð çîõèîìæèëæ áàéãàà áèëýý. Íýâòð¿¿ëýã ýõýëñýí öàãààñàà òà á¿õíýýñ ñàíàë õ¿ñýëò õ¿ëýýí àâàõäàà ÿìàãò áàÿðòàé
Óâñ íóòãèéíõàí Ìîíãîëäîî àíõäàã÷ áîëîõîîð… Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí àãíóóðûí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìûí íóòàã áîëîõ Øàð õàðãàé, Öàãààí ãîë, Õîéä, Óðä Õ¿ðýìò, Ìàíäàõûí îð÷èìä õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà.
Ýíý íü Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä àíõíû, òóðøèëòûí ¿éë ÿâö áîëæ áàéãàà áºãººä íèéòäýý 450 îð÷èì êì2 íóòãèéã õàìàð÷ áàéíà. Äýýðõ ãàçàð íóòãóóäûã òîäîðõîé øàëãóóðóóäûã ¿íäýñëýí ñîíãîí àâñàí àæýý. Òóõàéëáàë îðîí íóòãèéíõ íü àðä èðãýäèéí èäýâõè ñàíàà÷ëàãà, àãíóóðûí ÷óõàë ç¿éë¿¿ä îðøäîã ýñýõ ãýõ ìýò îëîí õ¿÷èí ç¿éëñèéã õàðãàëçñàí áàéíà. Òºñëèéí õ¿ðýýíä 2007 îíû 5ð ñàðààñ ýõëýí õýä õýäýí óäààãèéí òîìîîõîí óóëçàëòóóäûã Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìäûí ìàë÷èí èðãýäèéí äóíä çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä ãîë çîðèëãî íü ìàë÷äàä õàìòàð÷ àæèëëàõûí äàâóó òàë, õàìò îëîí áîëîõûí à÷ òóñûã îéëãóóëàõ, áàéãàëü õàìãààëàõàä òýäíèé ¿¿ðýã îðîëöîî ÷óõàë ãýäãèéã óõàìñàðëóóëàõ, ò¿íøëýã÷ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõàä íü øèíý ñàíàà ºã÷, õàíäëàãûã íü ººð÷ëºõ ÿâäàë ãýíý. Óóëçàëòûí ÿâöàä ìàë÷èí àðä
èðãýäýä ìàëûí áóñ àøèã îðëîãî õýðýãòýé áàéãàà, õàðèí òýäýíä àðãà çàìûã íü íýýí ÷èãë¿¿ëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé ãýäýã íü òîäîðõîé áîëñîí áàéíà. Íóòàã îðîíäîî áàéãàëèéí íººöèéã õîìñäóóëàëã¿é àøèã îðëîãî îëæ àæ òºðæ áîëäîã ãýäãèéã ãýð÷ëýõýýð Áºõìºðºí ñóìûí Øàð õàðãàéò, ßìààò, Öàãààí ò¿íãý, Ñàãèë ñóìûí Õàðèã õýìýýõ äºðâºí ãàçàðò èðãýä íºõºðëºë áàéãóóëàí àæëàà ýõëýýä áàéíà. Èéíõ¿¿ áèé áîëñîí áîäèò ¿ð íºëºº, ÷àäàâõèéã óëàì áýõæ¿¿ëýõ, ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ ßìààò íºõºðëºëèéí 3 ãèø¿¿íèéã Õîâä àéìãèéí Æàðãàëàíò îðãèë, ̺íõ-ò¿øèã íºõºðëºëººñ òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàëûã ºíãºðºã÷ 7-ð ñàðä çîõèîí áàéãóóëñàí àæýý. ̺í Áàÿí-ªëãèé àéìàãò çîõèîí áàéãóóëàãäñàí íºõºðëºë õºãæëèéí íààäàìä ßìààò, Öàãààí îâîî, ÀðãàëòÕàðèã íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä áîëîí Ìàíäàõûí ààðàã îð÷ìûí ìàë÷äûí òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëñàí áàéíà. ̺í áàéãàëü õàìãààëàã÷èä áîëîí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä òóõàéí àðãà õýìæýý, ¿éë àæèëëàãààíû ìýäëýã òóðøëàãà îëãîõ ñóðãàëòûã àìüäðàë ïðàêòèê äýýð çààæ ñóðãàõ ¿¿äíýýñ 2007 îíû 11-ð ñàðûí 26-íààñ 12-ð ñàðûí 5íû õîîðîíä “ßìààò”,”Àðãàëò - Õàðèã” íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä ýñãèéãýýð á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõ ñóðãàëò Áºõìºðºí ñóìûí “ßìààò” íºõºðëºë äýýð àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëëàãäëàà . Ìýäýý áýëòãýñýí: ÄÁÕÑ-èéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí Ãàçðûí Óâñ àéìàã äàõü àæèëòàí Á. Áàÿðìàà
áàéæ, ñàíàà áîäëûã òàíü õºòºëáºðòºº àëü áîëîõ òóñãàõ áîëíî. ̺í öóâðàëûí ýõíýýñ ñîíñîã÷ õ¿¿õä¿¿äèéíõýý äóíä íýâòð¿¿ëãýýñ îëæ àâñàí ìýäýýëýëäýý òóëãóóðëàí áè÷ñýí çîõèîí áè÷èëãèéí óðàëäààíûã çàðëàõààð òºëºâëºæ áàéãàà. Ýíý óðàëäààíä
øàëãàðñàí õ¿¿õä¿¿äèéã íýâòð¿¿ëãèéí äóãààðò óðèëãààð îðîëöóóëàõààñ ãàäíà Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ óðàìøóóëàõ áîëíî. Èéìýýñ òà á¿õýí öóâðàë íýâòð¿¿ëã¿¿äýý äóãààð àëãàñàëã¿é ñîíñîîðîé.
Õàìãèéí ýýëòýé “Èðâýñ” Áàðóóí àéìãóóäûí íóòàã äýâñãýðò àìüòàíä õàëòàé àëèâàà ¿éëäýë õèéíý ãýâýë ìîðäîõûí õàçãàé ãýã÷ áîëíî ãýäãèéã îéëãóóëæ ÷àäñàí áààòàð ýðñèéã áàõàäìààð áàéíà. Õÿíàëò øàëãàëòûí àðãà íàðèéñàõ òóñàì ãýìò õýðýãòí¿¿ä ìºí àðãà ñ¿âýã÷èëäýã íü õàà ÷ òîõèîëääîã. Õàðèí òýäíèé àðãà óõààíûã ºìíºº îðóóëàõã¿é áàéõ íü àæëàà ìýääýã õ¿ì¿¿ñò áîë áîëîìæèò ç¿éë àæ. Õóóëü áóñ àí àãíóóð, àíãèéí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóóëü áóñ õóäàëäààëàëòûí ãàðàëòûã òàñëàí çîãñîîñîí ãýæ õýëýõ áîëîìæ óãààñ áàéõã¿é. Ãýâ÷ ãýìò ¿éëäýë á¿ðèéã èëð¿¿ëýí èë÷ëýýä áàéõ àâààñ ÿäàæ òºðèéí òºìºð í¿¿ð ãýæ þó áîëîõûã ìýäýæ àâàõ ó÷èðòàé. “Èðâýñ-1” áàãèéíõíû èëð¿¿ëýëòèéí çàõ çóõààñ ºã¿¿ëüå. Ǻâõºí ãàíö õî¸ðõîí ñàðûí òàéëàíã õàðàõàä òàðâàãàíû õóóëü áóñ àãíóóðòàé õîëáîîòîé 10 ãàðóé õýðýã á¿ðòãýñíýýñ èõýíõ ýçýí õîëáîãäîã÷äûã õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäàä øèëæ¿¿ëýýä áàéãàà àæýý. Íýã ¿åý áîäâîë àí àãíóóðòàé õîëáîîòîé õóóëü áóñ ¿éëäýë õèéñýí õ¿í õàðèóöëàãà õ¿ëýýõäýý “÷èõ íü 纺ëºí”, ººðººð õýëáýë áè òºðèéí õóóëèàñ ìóëòðàõã¿é ãýñýí îéëãîëò ÿñ ìàõàíä íü øèíãýñýí ãýõýä õèëñäýõã¿é. Õàðèí ìàíàé îðíû ¿çýñãýëýíò áàéãàëüòàé òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäàä àøèãò ìàëòìàëûí õóóëü áóñ îëáîðëîëò ÿâàãäñààð áàéãàà íü õàðàìñàëòàé. Ýíý õóãàöààíä Ãýâ÷ “Èðâýñ-1” øóóðõàé áàãèéíõàí àðä èðãýäèéí “òàðõè, ç¿ðõ” õî¸ðòîé äàâõàð àæèëëàæ, õýðãèéã çºâõºí ãàðñàí õîéíî
íü õººöºëäºõ áóñ óë ñóóðèàð íü àðèëãàõ àðãààð òýìöýõ øèíý çàìûã ñîíãîîä áàéíà. ªìíºõ äóãààðò Õîâä, Ãîâü-Àëòàé àéìãóóäàä ãîë÷ëîí àæèëëàäàã “Èðâýñ3” øóóðõàé áàãèéí òóõàé ºã¿¿ëñýí áèëýý. Ýäíèé àìæèëò, òóðøëàãûã èæèë òºñòýé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã áóñàä áàéãóóëëàãóóä íýâòð¿¿ëáýë õýí õýíäýý èõýä òóñòàé ìýò ñàíàãäàíà. “Èðâýñ-3” øóóðõàé áàãèéí ñ¿¿ëèéí 6 ñàðûí õóãàöààíä èëð¿¿ëñýí õýðã¿¿äýýñ… • 3 õóëàí, 3 õàð ñ¿¿ëò õóóëü áóñààð àãíàñàí õýðýã áîëîí 109 øèðõýã òàðâàãàíû àðüñ èëð¿¿ëñýí – Ãîâü-Àëòàé àéìàãò (7 õ¿íä ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí øàëãàæ áàéãàà) • 2 çýðëýã ãàõàé, 4 õîòîí àãíàñàí õýðýã – Õîâä àéìàãò (ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä áàéãàà) • 128 øèðõýã òàðâàãàíû àðüñ èëð¿¿ëñýí – Ãîâü-Àëòàé àéìàãò (õÿíàí øèéäâýðëýãäñýí) • Àí õèéõ çîðèëãîîð àâ÷ ÿâñàí, áè÷èã áàðèìòûí çºð÷èëòýé ÒÎÇ-8 êàëåáðü áóó 14 ø-èéã õóðààñàí (öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëñýí) Ýðõýì òà õóóëü áóñ àí àãíóóð, àíãèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí õóóëü áóñ õóäàëäààëàëòòàé õîëáîîòîé ¿íýí çºâ ìýäýýëëèéã äîîðõ óòñóóäàä õîëáîãäîí ºã÷ äýëõèéí ºì÷èéã õàìãààëàõàä õóâü íýìðýý îðóóëíà óó! Óâñ àéìàãò: 99255265, 99459936 Õîâä àéìàãò: 99437655, 99435624, 99866602
¹4 (24), 2007
6
Ò¿ð¿¿÷ 1,3-ð í¿¿ðò îðîõ îðëîãî íýìýãäñýí áàéíà. Òóõàéëáàë: Íàìèáèéí íºõºðëºë¿¿ä 2000 îíä àãíóóðààñ 164.988 àì.äîëëàðûí îðëîãîòîé áàéñàí áîë 2006 îíä 1.329.235 àì.äîëëàðûí îðëîãî îëæýý. Àãíóóðûí ìåíåæìåíòèéã íºõºðëºëä øèëæ¿¿ëñíýýð íóòãèéí èðãýäýä ýäèéí çàñãèéí øóóä àøèã îðóóëàõààñ ãàäíà äîîðõ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷àäæýý. 1. Àí àìüòíû òîî òîëãîé 2000 îíîîñ õîéø ýðñ ºññºí. 2. Èðãýäèéí çýðëýã àìüòäàä õàíäàõ õàíäëàãà ººð÷ëºãäñºí. Õóóëü áóñ àãíóóð çîãññîí. 3. Íèéòèéí ýçýìøëèéí áîëîí çàðèì òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû á¿ñèéí àí àìüòíû ìåíåæìåíòèéã íºõºðëºë õàðèóöäàã áîëñîí. Íàìèá óëñàä íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ òýäýíä òåõíèê, àðãà ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã 15 îð÷èì òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà àæèëëàäàã þì áàéíà.
Ýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààã íýãòãýæ, áàéãàëü õàìãààëàë, õºäººãèéí õºãæëèéã öîãöîîð íü àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñëàõ çîðèëãîòîé 1999 îíä Íàìèáèéí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãóóäûí íèéãýìëýã (NACSO) áàéãóóëàãäñàí. Òóñ íèéãýìëýã íü íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí ¯íäýñíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä íºõºðëºë¿¿äýä: 1. Áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò, 2. Áàéãóóëëàãûí õºãæèë, õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõè, 3. Áèçíåñ, ¿éëäâýðëýëèéí õºãæëèéã äýìæèõ ãýñýí ãóðâàí ÷èãëýëýýð äýýðõ 15 îð÷èì òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã çàíãèäàæ ÷èãë¿¿ëäýã. Áèä àÿëàëûí ¿åýð ¿éë àæèëëàãàà íü ñàéí, äóíä çýðýã ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéãàà 3 íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöñàí.
Àÿëàëûí ¿åýð îëæ ìýäñýí ç¿éëñýý Ìîíãîë îðíûõòîé õàðüöóóëñàí ä¿ãíýëò ßëãàà ͺõºðëºë ãýæ þó âý?
ͺõºðëºëèéã á¿ðòãýõ ìåõàíèçì
Íàìèáèéí áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë ͺõºðëºë íü íèéòèéí ýçýìøëèéí ãàçàð íóòàã äàõü áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ, çýðëýã àìüòíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ çàìààð õºäºº àæ àõóé ýðýõëýäýã õîò àéë, ãàçðûí ýçýí, ãèø¿¿ä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãäàíà. ͺõºðëºë äîîðõ áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëæ Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìàíä á¿ðòã¿¿ëíý
Ìîíãîëûí áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë Òóõàéí íóòàã äýâñãýðòýý áàéãàà áàéãàëèéí òîäîðõîé òºðëèéí áàÿëàãèéã (îé, àí àìüòàí, óðãàìàë) õàìãààëàõ, ãýðýýãýýð çîõèñòîé àøèãëàõ, ýçýìøèõ çîðèëãîîð èðãýäèéí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð íºõºðëºë áàéãóóëàãäàíà.
1. Õàðèóöàõ ãàçàð íóòãèéí õèë õÿçãààð
1. Ãèø¿¿äèéí õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý 2. ͺõºðëºëèéí ä¿ðýì
2. Ãèø¿¿äèéí á¿ðòãýë
3. Áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð
3. Óäèðäàõ çºâëºë
4. Òóõàéí áàãèéí èðãýäèéí íèéòèéí õóðëûí ñàíàë
4. Ä¿ðýì, æóðàì
ͺõºðëºëèéí õàðèóöàõ òàëáàé
ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí òîî
Çîõèîí áàéãóóëàëò
ͺõºðëºë íü äîîðõ áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëæ, òóõàéí ñóìûí çàñàã äàðãàòàé 5 õ¿ðòýëõ æèëýýð ìåíåæìåíòèéí ãýðýý áàéãóóëàí á¿ðòã¿¿ëíý.
5. Ñóìûí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëûí øèéäâýð
5. Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº, ìîíèòîðèíã õèéõ òºëºâëºëò
6. Áàéãàëü õìàãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ºðãºäºë, õ¿ñýëò
Öèöýá – 808,300 ãà
Õàìòûí ìåíåæìåíòèéí ãýðýýã öààøèä òóõàé á¿ðò 5 æèëèéí õóãàöààòàé ñóíãàæ áîëíî. (Íýã íºõºðëºëèéí õàðèóöàõ íóòãèéí òàëáàé íü á¿ñýý𠺺𠺺ð)
Äîððî Íàâàñ – 407,300 ãà
Õàíãàéí á¿ñýä – 6000 ãà õ¿ðòýë
Õîàäè-Õîàñ – 336,600 ãà
Ãîâü, õýýðèéí á¿ñýä – 10000 ãà õ¿ðòýë
(18 íàñíààñ äýýø)
(ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí òîî íü á¿ñýý𠺺𠺺ð)
Äîððî Íàâàñ – 430
Õàíãàéí á¿ñýä – 30 õ¿í (15 ºðõ) äýýø
Õîàäè-Õîàñ – 1600
Ãîâü, õýýðèéí á¿ñýä – 20 õ¿í (10 ºðõ) äýýø
Öèöýá – 950 Óäèðäàõ çºâëºëä íºõºðëºëèéí àõëàã÷, ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãàà õàðèóöñàí ͺõºðëºëèéí àõëàã÷, óäèðäàõ çºâëºë, õÿíàëòûí çºâëºëòýé áàéíà. õ¿í, 2-4 áàéãàëü õàìãààëàã÷, õýñýã á¿ðýýñ òºëººëºë îðñîí áàéíà. Ä¿ðýìäýý äóíäûí ñàíãèéí ýä õºðºíãèéí òºðºë, íèéò õýìæýý, çàõèðàí Óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí öàëèíã îðëîãîîñ õóâààðèëæ îëãîíî. Æèë çàðöóóëàõ äîòîîä æóðàì çýðãèéã áàãòààñàí áàéíà. á¿ð á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààð àøèã îðëîãûí õóâààðèëàëò, äàðàà æèëèéí òîìîîõîí àñóóäëàà øèéääýã. Àãíóóð, àÿëàë æóóë÷ëàëààñ îëñîí îðëîãûã ãèø¿¿äýä àøèã, îðëîãî õóâààðèëàõ òºëºâëºãººíèé äàãóó õóâààðèëàíà.
ͺõºðëºëèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº Òóõàéí æèëä àøèãëàõ áàéãàëèéí íººöèéí àøèãëàëòûí òîî õýìæýýã òîãòîîõ Õÿíàëò, ìîíèòîðèíã
Õàðèóöñàí íóòàã äýâñãýðòýý äîòîîä á¿ñ÷ëýëèéã òîãòîîæ ìåíåæìåíòèéí Òîäîðõîé áóñ òºëºâëºãººí人 òóñãàíà.
Îðëîãûí õóâààðèëàëò
Ýíý àñóóäàë íºõºðëºëèéí õóâüä õàìãèéí õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Çàðèì ͺõºðëºë áàéãàëèéí íººöººñ îëñîí ýäèéí çàñãèéí øóóä îðëîãî áàéõã¿é. íºõºðëºë ìºíãèéã òýãø áàéäëààð õóâààðèëäàã, çàðèì íü ñóðãóóëü , Áèçíåñèéí îðëîãîîñ äîòîîä ä¿ðìèéíõýý äàãóó òîäîðõîé õóâèéã íºõºðëºëèéí ýìíýëýã, ñ¿ì çýðýãò õºðºí㺠îðóóëàõ çàìààð øóóä áóñààð õóâààðèëíà. äóíäûí ñàíä òºâëºð¿¿ëæ, çàõèðàí çàðöóóëäàã. Èõýíõäýý õàëàìæèéí áàéäëààð õ¿ðòýýíý. ¯¿íèéãýý á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààð øèéäâýðëýäýã.
Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû òºëººëºë, íºõºðëºëèéí Áàéãàëü îð÷íû ÿàì ¿íäýñíèé õýìæýýãýýð òîãòîîí, àéìãóóäàä õóâààðèëäàã. ãèø¿¿äèéí òºëººëºë, õîëáîãäîõ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºëººñ Àéìàã íü ñóìóóäàä õóâààðèëäàã. á¿ðäñýí çºâëºë æèë á¿ðèéí 6-ð ñàðä àí àìüòíû òîîëëîãî õèéæ àãíàõ Òóõàéí æèëä àøèãëàõ áàéãàëèéí íººöèéí õýìæýý õÿçãààðûã òîãòîîõîä àìüòíû òîîã òîãòîîíî. íºõºðëºë îðîëöäîãã¿é. ͺõºðëºë á¿ð çýðëýã àìüòíû õàìãààëàã÷ àæèëëóóëäàã. Òóõàéí íºõºðëºë ÿìàð áàéãàëèéí íººö人 õÿíàëò, ¿íýëãýý õèéõèéã ñîíãîæ ºäºð á¿ð áàéãàëü õàìãààëàã÷ ýíãèéí àðãà ç¿éãýýð á¿ðòãýë õèéíý. Ñàð á¿ð áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûí àõëàã÷ á¿ðòãýëèéí ä¿íã íýãòãýíý. Æèëèéí ýöýñò òàéëàí áîëîâñðóóëäàã.
Èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷èéã àæèëóóëæ áîëíî. Èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷ òóõàéí õàðèóöñàí íóòàã äýâñãýðòýý áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ, áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ñóðòàë÷èëãàà õèéõ, õýðýã çºð÷èëòýé òýìöýõ, òàñëàí çîãñîîõ ¿¿ðýãòýéãýýð àæèëëàíà. Àæëûí òàéëàíãàà æèë á¿ð ñóìûí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàëä òàíèëöóóëàí àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáàíä èð¿¿ëýí ä¿ãí¿¿ëæ áàéíà. Áàéãàëèéí íººöººñ ͺõºðëºë íü àãíóóðûí íººöººñ ýäèéí çàñãèéí øóóä àøèã õ¿ðòýõýýñ ãàäíà ͺõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýõëýëèéí øàòàíä áàéãàà ó÷ðààñ ¿¿íèéã îëæ áàéãàà àøèã õ¿íñýíäýý àíãèéí ìàõûã õýðýãëýõ çàìààð àøèã õ¿ðòýíý. ͺõºðëºëèéí òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é áàéíà. íóòàã äýâñãýðò àÿëàë æóóë÷ëàë ýðõëýõ õóâèéí àæ àõóé íýãæ íºõºðëºëòýé ãýðýýãýýð òîõèðîëöîæ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áèçíåñ ÿâóóëäàã. Ýíý ãýðýýíä íºõºðëºë äàâóó ýðõòýéãýýð îðîëöäîã. Òóõàéëáàë: Õîàäè-Õîàñ íºõºðëºë
Íàìèáèéí íºõºðëºëèéí òàëààðõ áîäëîãî áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ çàìààð õºäººãèéí õºãæëèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýãäñýí òóë ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðãèéã áèé áîëãîæ ÷àäñàí. Èíãýñíýýð íóòãèéí èðãýä õàìãààëàëûã á¿ðýí õýìæýýãýý𠺺ðñ人 õàðèóöàõ ÷àäâàð, ýðìýëçýëòýé áîëñîí áàéíà. Íàìèáèéí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé òóðøëàãààñ Ìîíãîëûí îäîîãèéí íºõöºëä íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæòîé ñàíàë: 1. Àãíóóðûí ýäýëáýð íóòàã, áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ, õàìòûí
ýçýìøëèéí îé ãýõ ìýò áàéãàëèéí íººöèéí àøèãëàëòûí õèë õÿçãààðûã òîãòîîõ; 2. Òîãòîîñîí õèë õÿçãààð äîòîð òóõàéí æèëä àøèãëàõ áàéãàëèéí íººöèéí õýìæýýã íºõºðëºë, îðîí íóòàã, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòàð÷ òîãòîîõ; 3. Àãíóóðûí íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí òîäîðõîé õóâèéã, ìºí õóðààìæèéã òóõàéí íóòàã äýâñãýðò àãíóóðûí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íºõºðëºëä õóâààðèëàõ; 4. Ýëáýã àìüòíûã àøèãëàõ ýðõèéã íºõºðëºë, îðîí íóòàãò õàðèóöóóëàí ºãºõ; 5. ͺõºðëºëèéí õàðèóöñàí ãàçàð íóòàãò áàéãàëèéí íººöèéí ìîíèòîðèíã õèéäýã ýíãèéí òîäîðõîé àðãà ç¿éã íýâòð¿¿ëýõ;
7
¹4 (24 ), 2007
ÓÓÄÀÌ ÃÎÂÜÄ ÁÓÓÍ ÄÓÓ ÒÀÑÐÀÕÃ¿É ÁÎË ÓÍÀÃÀÍ ÑÀÉÕÀÍ ÀÌÜÒÀÄ ÍÜ ¯ÐÝÃÄÑÝÝÐ... Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâèéí Àëòàéí èõ óóëñààð õ¿í àì ñóóðüøñàí òºâ ãàçðààñ àëñëàãäàí îðøäîã èõ ãîâèéí õóëãàéí àí÷äûí òàëààð ñîíîðäóóëúÿ. Èõ ãîâüä îðøèã÷ çàëóóñ òºâººñ àëñëàãäñàí, òºðèéí õÿíàëò, øàëãàëò òýð á¿ð èðäýããã¿é ãýñýí ñýòãýëãýýãýýð àí àìüòäûã õóóëü áóñààð àãíàõ ÿâäàë ãàçàð àâñààð á¿ð ãààð÷ áàéíà. Ýíý òàëààð áàòëàãäààã¿é ÷ àì äàìæñàí øèâíýý, íýãýýñ íºãººä äàìæñàí õèéðõýë ìàÿãèéí ÿðèà õººðºº èõ ë îëîíòîé òààðäàã áîëëîî. Àãíàñàí íü ìýäýãäñýí áîëîâ÷ õóðäàí õ¿ëãèéí ãàâüÿàãààð çóãòàæ àìæñàí õýðýã ÷ áàñ îëíîîð á¿ðòãýãäñýýð. Ýíä òýíä àãíààä õàÿ÷èõñàí ýçýí õîëáîãäîã÷ íü òîäîõîéã¿é õýðýã ÷ áàéñààð. Ò¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é õóëàí àëæ èõ õîòîä õóóøóóð áóóç áîëãîí àðèëæäàã òàëààð ÿðèëöñààð. Ýíý á¿ãä óóäàì ãîâü íóòàãò áóóí äóó òàñðàõàà áîëæ, óíàãàí ñàéõàí àìüòàä íü ¿ðýãäñýýð, õîðîãäñîîð áàéãààãèéí æèøýý. Ýíý óäààä èëýðñýí õýðãèéí òàëààð ìýäýýëýë ºã÷, ãýìò ýòãýýäýä ñàíóóëãà ºãºõ, íóòãèéí àðä èðãýäýä ñîíîðäóóëãà áîëãîõ ¿¿äíýýñ õóóëü áóñ àãíóóðûí õýðýã çºð÷èë èëð¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëñàí òóõàé, ìºí èéì ìàÿãèéí àæëûã óäàà äàðàà ÿâóóëíà ãýäãèéã ñàíóóëæ, ñýðýìæë¿¿ëýõ çîðèëãî àãóóëñàí áîëíî. Áàéãàëèéí íîöòîé çºð÷èë, õóóëü áóñ àãíóóðòàé òýìöýõ Èðâýñ-3 øóóðõàé áàãèéí àõëàã÷ áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí àõëàõ áàéöààã÷ Ø.Ãàíòóëãà, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷ Ì.Ãàíòóëãà, Á.Áàòñàéõàí, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Öàãäààãèéí õýëòñèéí àæèëòàí äýñëýã÷ Ö.Ãàíáààòàð, Ãîâèéí èõ äàðõàí öààçàò ãàçðûí “Á” õýñãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àæëûí õýñýã Ãîâü-Àëòàé, Õîâä àéìãèéí íóòàãò îðøèõ Øàðãà-Ìàíõàíû íººö ãàçàð, Ãîâèéí èõ äàðõàí öààçàò ãàçðûí “Á” õýñãèéí íóòàã äýâñãýðò òàõü, õóëàí, áºõºí, õàð ñ¿¿ëòèéí õóóëü áóñ àãíóóð, àãíóóðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóóëü áóñ õóäàëäààëàëòàä õÿíàëò øàëãàëò õèéõýýð 2007 îíû 10-ð ñàðûí 31-íýýñ 11-ð ñàðûí 8-íû ºäð¿¿äýä àæèëëàñàí þì. Àæëûí õýñãèéí õÿíàëò øàëãàëòûí àæëûí ÿâöàä Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Òîíõèë ñóìûí Àëòàí ñî¸ìáî áàãèéí èðãýí Ìÿòàâûí Æàðãàëñàéõàí, Öàãààíû Áàòñàéõàí, Îñîðïóíöàãèéí Çîðèãîî, Ñîäíîìûí Îòãîíáàÿð, Áààðàéí Áàÿðñàéõàí, Îñîðïóíöàãèéí Îòãîí íàðûí 6 èðãýí 2007 îíû 11-ð ñàðûí 4-íèé ºäðèéí
16.00 öàãèéí îð÷èìä ãóðâàí õóëàíã õóóëü áóñààð àãíàñàí íîöòîé õýðýã èëýðëýý. Õóëàí àäóó íü çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí õîâîðäñîí òºðºë ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöèéí I õàâñðàëò, í¿¿äýëëýäýã ç¿éë¿¿äèéã
õîíæîî îëîõîîð õóóëü áóñààð àãíàñàí 109 ìîíãîë òàðâàãàíû àðüñ àâ÷ ÿâñíûã õóðààí àâñàí þì. Ýäãýýð 109 òàðâàãàíû àðüñûã òóñ àéìãèéí Áóãàò ñóìûí èðãýí Ëà÷èíãèéí Áàòæàðãàëûí ÃÀÀ 57-44 äóãààðòàé ÓÀÇ469 ìàðêèéí ìàøèíààð òýýâýðëýæ, îëîõ
õàìãààëàõ òóõàé îëîí óëñûí êîíâåíöèéí II õàâñðàëòàä òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí íýí õîâîð àìüòàí òóë îëîí óëñûí õýìæýýíä àãíàõ, õóäàëäààëàõûã õîðèãëîñíû çýðýãöýý ìàíàé îðíû Óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäýæ àãíàæ óñòãàõûã õóóëèàð öààçëàí õîðèãëîñîí ìàíàé îðîíä òºäèéã¿é, äýëõèé íèéòýä õîâîðäñîí àìüòàí ãýäãèéã õýí õ¿íã¿é ìýääýã áîëñîîð õàãàñ çóóíààñ èë¿¿ õóãàöàà ºíãºð÷ áàéãààã äàøðàìä ñàíóóëàõ õýðýãòýé áîëîâ óó. Ýíý õýðýã ìàíàé îðíû Ãîâèéí èõ äàðõàí öààçàò ãàçðûí “Á” õýñãèéí Ñýðòýíãèéí íóðóóíû àð áýë îð÷ìûí Áàÿíõàéðõàíû àäàã ãýäýã ãàçàðò áîëæýý. Õóëãàéí àí÷èä õóëàíã àãíàõäàà ìîòîöèêëîîð õººæ ÒÎÇ8 ìàðêèéí (êàëèáðü áóó) áóóãààð áóóäàí àãíàñàí áàéíà. ¯¿íèé ºìíºõ ºäºð áóþó 11-ð ñàðûí 3íû ºäºð Ãîâèéí èõ äàðõàí öààçàò ãàçðûí “Á” õýñãèéí Õîíèí óñíû ãîâüä àãíàõûã õóóëèàð õîðèãëîæ, Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìîíä îðóóëñàí äàðõàí öààçàò õàð ñ¿¿ëòèéã íýã äîð ãóðâààð íü àãíààä ìàõûã íü øóëæ àâààä àðüñ, òîëãîéã íü îðõèí îäñîí õýðãèéã ìºí èëð¿¿ëëýý. 11-ð ñàðûí 2-íû øºíº õÿíàëò øàëãàëò õèéõýä Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Áóãàò ñóìûí èðãýí Áèëýãòèéí ×èí÷óëóóí ãýã÷ àøèã
àøèã õîíæîîãîî òîîöîîëîí äàâõèæ ÿâààä áàðèãäæýý. Ìîíãîë îðíû àãíóóðûí òýðã¿¿í çýðãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé àí àìüòàí áîëîõ ìîíãîë òàðâàãà íèéò íóòãààð áàãàñ÷, òîî òîëãîé íü õîðîãäîæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí àãíàõûã õîðèãëîñíîîñ õîéø ãóðàâ äàõü æèëèéí í¿¿ð ¿çýæ áàéãààã ìýäýõã¿é õ¿í ¿ã¿é áîëñíûã áàñ ñàíóóëàõ íü çºâ. Èéìýýñ òàðâàãà àãíàõ, àðüñ, ìàõ, áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íü õóäàëäààëàõ, òýýâýðëýõ íü õóóëü áóñ ãýäãèéã õàà ñàéã¿é àíõààð÷ ýíý ¿íýò áàÿëàãàà õîðèãëîñîí äýýð íü ºñãºæ, ººä òàòàæ àâàõûã õè÷ýýõ íü ÷óõàë áóé çà. Õóëàí àäóó, õàð ñ¿¿ëòèé, ìîíãîë òàðâàãûã õóóëü áóñààð àãíàñàí õýðã¿¿äèéã Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Öàãäààãèéí õýëòýñ, Èðâýñ-3 øóóðõàé áàã õàìòðàí øàëãàæ, Ìîíãîë óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 203ûí 2-ò çààñíààð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýýä áàéíà. Õóóëü áóñ àãíóóð õèéõäýý àøèãëàñàí ìîòîöèêë ãóðâûã, ÒÎÇ-8 ìàðêèéí áóó ìºí ãóðâûã ýä ìºðèéí áàðèìò áîëãîí õóðààí àâ÷ øàëãàæ áàéíà. Óëìààð 3 õóëàí, 3 õàð ñ¿¿ëòèéí ìàõ, àðüñ, òîëãîé áîëîí áóñàä ýä ç¿éëñèéã ýä ìºðèéí áàðèìò áîëãîí àâñíû çýðýãöýý âèäåî áè÷ëýã õèéæ, ãýðýë çóðàã àâ÷ õºäëºøã¿é
áàðèìò áîëãîí áàòàëãààæóóëàí ìºðäºí áàéöààëòàä øèëæ¿¿ëýýä áàéíà. Õóëàí õóëãàéëñàí ýòãýýä¿¿ä ìàõûã íü àâ÷ Àëòàí ñî¸ìáî áàãèéí òºâä ãýðèéíõýý àìáààðò õóðààãààä ø¿¿ñ íü õàòàæ àìæààã¿é áàéõàä áàðèãäæýý. Õóóëü áóñààð àãíàãäñàí ýäãýýð àìüòäûã Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2005 îíû 248-ð òîãòîîëä çààñàí ýêîëîãèýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýãýýð òîîöâîë 21 ñàÿ òºãðºãèéí íºõºí òºëáºðèéã õîëáîãäîõ ýòãýýäýýð íºõºí òºë¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ þì. Ýäãýýð 6 çàëóó íýã òàëààñ íü ¿çâýë øóíàõàéí ñýäýëòýýð, íºãºº òàëààñ íü õàðâàë çóãàà öýíãýë õèéõ ãýæ õóëàí õýìýýõ çýðëýã àäóóã õºíººñºí áàéíà. Àëòàí àìèéã íü òàñëààä õýðãèéí ãàçàðò ¿ëäýýñýí õóëàíãèéí 4 ìº÷íººñ íü çºâõºí öóë ìàõûã íü øóëæ, áóñàä õýñãèéã íü òýð ÷èãýýð íü õàÿæýý. Àí÷èí õ¿í àí àìüòíûã àãíàõ, àãíàñíû äàðàà ÿíçëàõ, àíãèéí ìàõ, àðüñ, áóñàä ç¿éëñèéã àâàõäàà áàéãàëü äýëõèéä àäèñ ºã÷, õ¿ëöýë º÷èí íàðèéí ¸ñ æàÿãòàéãààð ã¿éöýòãýæ èðñýí óëàìæëàëòàé. Ãóðâàí õóëàíãààñ àâñàí íèéò ìàõ íü íýã á¿òýí õóëàíãèéí ìàõòàé òýíöýõýýðã¿é áàéëàà. Èéìýýñ àìüòíû àìü õîðîîõ ãýäýã ¸ñòîé ë çóãàà öýíãýë, õ¿÷ òýíõýýãýý ñîðèõ õýðýãñýë áîëîî þó ãýæ õàðàìñìààð. Õýí íü õèð çýðýã áóóäñàí, íýã äîð ÿàæ õÿäñàí, õýðõýí óíàñàí, ÿàæøóó àìü õóðààñàí ãýõ ìýòýýð õººð¿¿ äýâýðãýí ñýòãýëýýð îìîãøèí ÿðüæ, äàõèí äàõèí øóíàæ, ººðñºä人 ÷ àøèãã¿éãýýð, çºâõºí ò¿éâýýõ íü ë òýäíèé áàõàðõàë áîëîëòîé. Èéì áàéæ áîëîõ óó ýðõýì óíøèã÷èä àà. Õ¿íèé ààø àðàíøèí, íýí ÿëàíãóÿà ýíý öàãèéí çàðèì çàëóóñûí çàí òºðõ àðààòàí øèíæ ð¿¿ãýý ÿìõ ÿìõàíààð ãýòñýýð áàéãàà áóñ óó. ¯ìõ ìàõíààñ áîëæ õîâîð íàíäèí àìüòäûí àìèéã õîðëîæ ººðñäèéíõºº ÷, ºðººë áóñäûíõàà ÷ íýð òºðä õàð òîëáî ñóóëãàæ, ýäèéí çàñãààðàà ÷ õîõèðîõ íýí ýðñäýëòýé àëõàì õèéõã¿é áàéõûã ñàíóóëàõûí ÿëäàìä áóÿí ¿íýðòñýí áóóðàë ààâ, ýýæ¿¿ä ìèíü ¿ð õ¿¿õýä, ýëãýí ñàäàíäàà àìüòíû àìèéã õîðîîæ, í¿ãýë ¿éëäýí áóÿíàà áàðàõã¿é áàéõûã çºâëºæ, óõààðóóëàà÷ õýìýýí õ¿ñüå. Áýëòãýñýí: Î.̺íõòîãòîõ
“Îíîí Áàëæ” Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí èâýýëä îðëîî Äýëõèéí àãóó òîì ìºðíèé íýã, ýêîñèñòåìèéí àñàð èõ áàÿëàãòàé Àìàð ìºðíèé ýõ íü Îíîí ãîë ìºí ãýäãèéã äýëõèéí õýìæýýíä íýã ìºð òîãòñîí
áèëýý. Òèéìýýñ Àìàð ìºðíèéã õàìãààëàõ íü Îíîí ãîëûí àé ñàâûã õàìãààëàõààñ ýõëýõ þì.
Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí Õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû ÷àäàâõè, ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ íü ñàâ ãàçðûí áàéãàëü õàìãààëëûí àæëûí ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Äýëõèéí Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñºë õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õèéãäýæ áàéãàà ýõíèé òîìîîõîí àæëóóäûí íýã íü ñàâ ãàçðûí á¿õ ñóìäûí áîëîí Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí áàéãàëü õàìãààëàã÷, áàéöààã÷, ìýðãýæèëòí¿¿ä, Îíîí îð÷ìûí óëñûí õèëèéã õàðèóöàí õàìãààëæ áóé Õèëèéí öýðãèéí àæèëòíóóä çýðýã 24 õ¿íèéã Áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí ìýðãýæèë îëãîõ ñóðãàëòàä õàìðóóëëàà. Áàéãàëü îð÷íû Ýêî-Àçè äýýä ñóðãóóëèéã ò¿øèãëýí á¿òýí íýã ñàðûí õóãàöààíä ¿ðãýëæèëñýí òóñ ñóðãàëòûí õºòºëáºðò áàéãàëü õàìãààëàë, õàìãààëàëòûí áèîëîãè, ýêîëîãèéí ¿íäñýí îéëãîëò,
áàéãàëü õàìãààëëûí òºðèéí áîäëîãî, õóóëü ýðõèéí ¿íäýñ, îëîí íèéòòýé àæèëëàõ àðãà áàðèë çýðýã ñýäýâ áàãòñàí áºãººä áèåý õàìãààëàõ, òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàõ äàäëàãûã ýçýìø¿¿ëëýý. ̺í ýíý ¿åä Îíîí-Áàëæèéí ÁÖà áîëîí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí
(WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí õîîðîíä õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýýã áàéãóóëæ ÁÎß-ààð áàòëóóëëàà. Ãýðýýíä çààãäñàí ¸ñîîð Õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã ýõíèé ýýëæèíä øààðäëàãàòàé àæëûí õóâöàñ õýðýãñëýýð õàíãààä áàéíà.
¹4 (24), 2007
8
2008 îíû òóðø öàã óóðûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõýä WWF-òýé äýëõèéí òîìîîõîí õîòóóä õàìòðàõààð áîëëîî Èíäîíåç óëñûí Áàëè àðàëä ͯÁ-ûí Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ ÷óóëãà óóëçàëò 12-ð ñàðûí 3-14-íä áîëæ ºíãºðñºí áèëýý. Äýëõèéí òîìîîõîí áàéãóóëëóóä ýâ ñàíààãàà íýãòãýñýí ýíýõ¿¿ ÷óóëãà óóëçàëò áàãàã¿é à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Áàëè àðëûã ñîíãîí àâñàí øàëòãààí íü õ¿í á¿ðèéí î÷èõ äóðòàé ãàçðûí íýã, äèâààæèí àäèë ýíý àðàë öàã óóðûí ººð÷ëºëòºä íýí èõ õýëìýãäýí ¿ã¿é áîëîõ àþóëòàé õîëáîîòîé. Ýíäýýñ ãàðñàí øèéäâýð¿¿äèéí íýã íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãààñ ºíãºðñºí æèë ãàðãàñàí óðèàëãà ¸ñîîð ×èêàãî, Êîïåíãàãåí, Ñèäíåé, Òåë Àâèâ, Òðîíòî ãýõ ìýò, äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðèéí 15 òîìîîõîí õîò 2008 îíû 3-ð ñàðûí 29-íä ãýðëýý óíðòðààí áóñäàä ¿ëãýð ¿ç¿¿ëýõýýð áîëëîî. Óëèðàí îäîæ áóé 2007 îíû 3-ð ñàðä “Ýõ äýëõèéí òºëºº” Àâñòðàëèéí Ñèäíåé õîò òýð àÿàðàà ãýðëýý óíòðààñíûã òà ñàíàæ áàéãàà áàéõ. Òýð ¿åä ãàéõàìøèãò Äóóðèéí òåàòð, Õàðáîð ã¿¿ð ãýõ ìýò àãóó áàéãóóëàìæóóä ò¿íýð õàðàíõóé áîëñîí ÷ ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã óðüä÷èëàí òîîöîîëæ áàéñíààðàà 10%-ààð áàãàñãàæ ÷àäñàí þì. “Ñèäíåéí 2.2 ñàÿ õ¿í àì ºíãºðñºí 3-ð ñàðä ýõ äýëõèéí òºëºº ãýðëýý óíòðààñàí áîë îäîî äýëõèé íèéòýýðýý ýíý ìýòèéí àëõìûã ººðñäèéí òºëºº õèéõ öàã
íýãýíò áîëñîí. Õýòýðõèé îðîéòîõîîñîî óðüòàæ õºäººíèé æèæèã òîñãîíîîñ ýõëýýä í¿ñýð òîì õîòóóä á¿ãä ýãýë æèðèéí àëõìóóäààðàà ýõ äýëõèéíõýý òºëºº ¿éëñ á¿òýýæ áîëíî” õýìýýí Ñèäíåé õîòûí çàõèðàã÷ Êëîâåð Ìîîð óðèàëëàà. Ýíý ìýò÷èëýí äýëõèéí òîìîîõîí õîòóóäûí óäèðäëàãóóä “ýõ äýëõèéíõýý òºëºº” ñàíàà çîðèã íýãòýé áàéãààãàà èëýðõèéëöãýýñýí áèëýý. Èéíõ¿¿ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí ñàëáàð áàéãóóëëàãóóä îðøäîã Åâðîï, Õîéä Àìåðèê, Àçè áîëîí Àçè Íîìõîí äàëàéí äýýðõ òîìîîõîí õîòóóä áóñäûã õîøóó÷èëæ ýõëýõ íü òîäîðõîé áîëîîä áàéíà. Öàã óóðûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõýä òýðã¿¿ëýõ çýðãèéí ¿¿ðýãòýéãýýð îðîëöîõ äýýðõ òàëóóäûí õóâü íýìðèéã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãèéí Åðºíõèé çàõèðàë Æåéìñ Ëèéï ºíäðººð ¿íýëæ áàéãààãàà èëýðõèéëñýí þì. ̺í òýðýýð á¿õ äýëõèéí èðãýä áèäíèé ºìíº òóëãàðààä áàéãàà ýíý õ¿íä ñîðèëòûã òóóëàõàä ãàíö ºäºð ÷ ãýñýí ãýðëýý óíòðààí ýð÷èì õ¿÷ýý õýìíýñíýýðýý òýðõ¿¿ óëñ îðîí, õîòûí õ¿í
Áºãë¿¿ åðòºíöººñ “àâàðãà” õàðõ îëäæýý Øèíý Ãâèíåéí øèðýíãýí îéò óóëñûí äóíäààñ îëäñîí ìýðãý÷èíã õàðõ õýìýýí òîãòîîãîîä áàéãàà àæýý. Ýíýõ¿¿ Àâàðãà Ìàëëîìóñ õýìýýí íýðëýýä áàéãàà õàðõíû æèí 1.4 êã áºãººä øèíæëýõ óõààíä øèíýýð íýýãäñýí õî¸ð ç¿éë ñ¿¿í òýæýýëòíèé íýã ãýãäýæ áàéíà. Âàøèíãòîí äàõü Ñìèòñîíû Èíñòèòóòèéí ýðäýìòýí Êðèñòîôåð Õåëãåí: “Ýíý àâàðãà òîì õàðõ íü õîòûí, åðäèéí õàðõíààñ 5 äàõèí òîì õýìæýýòýé” ãýæ òîäîðõîéëæýý. Òýäíèéã òóí ÷ áºãë¿¿ ãàçàð îðîí áóþó “îðõèãäñîí åðòºíö”-ººñ îëæ èëð¿¿ëæýý. Ñóäëàãààíû àÿëàëûí àõëàã÷ Áðþñ Áèéõëåð õýëýõäýý: “Ýäãýýð ç¿éë àìüòàä íýýãäñýí íü áèäýíä ºäèé õ¿ðòýë õ¿íèé åðòºíöººñ òóñãààðëàãäñàí çýðëýã îíãîí áàéãàëü áèé ãýñýí òàéòãàðëûã òºð¿¿ëæ áàéíà” ãýæýý. ͺ㺺 íýã øèíýýð èëýð¿¿ëñýí ñ¿¿í òýæýýëòýí íü ñåðêàòóñ õýìýýõ îäîé ìýðãý÷èí àæýý. www.bbc.com
á¿ð àñàð èõ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà þì ø¿¿ ãýäãèéã äàõèí òýìäýãëýñýí áèëýý.
õèéãýý áàãàñãàõã¿é áîë òóí óäàõã¿é äàëàéí ò¿âøèíòýé îéðîëöîî ãàçàð íóòãóóä èéì
Õýäèéãýýð ýíä ¿ç¿¿ëñýí çóðàã Èíäîíåçèéí çàãàñ÷äûí æèðèéí öàìõàã áîëîâ÷ õýðýâ áèä õàìòûí õ¿÷ýýð àãààð ìàíäàëä ÿëãàðóóëæ áóé õ¿ëýìæèéí
ä¿ð çóðàãòàé áîëæ áîëîõ þì. Íýìýëò ìýäýýëëèéã www.panda.org öàõèì õàÿãààñ àâ÷ áîëíî.
Òàíèí ìýäýõ¿é
Ì î í ã î ë Ạõ º í äàâðàë ýðýõ èéí ó÷èð Àðä ò¿ìíèé äóíä äýëãýðñýí íýðøë¿¿ä: Òàòààð áºõºí, ìîíãîë áºõºí, õîðõîé áºõºí Øèíæëýõ óõààíû íýð: Saiga tatarica mongolica L., 1758
Õàì ã ààë àã äñàí áàéäàë : • IUCN (2002) Óëààí íîìíû àíãèëàë: Íýí õîâîð • CITES (1995) Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí õîâîðäñîí òºðºë ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé îëîí óëñûí êîíâåíöèéí (II õàâñðàëò) áóþó • Ìîíãîë óëñ áºõºíã 1930 îíîîñ ýõëýí õóóëèàð àãíàõûã õîðèãëîí äàðõàí öààçòàé àìüòíû òîîíä îðóóëæ àãíàõûã õàòóó õîðèãëîñîí. • Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîì 1987,
KidolBrI iia Geje* Moekgo& DekI HemegeleeeO Seeit oa DelehEI iia bEiigelI
WWF International, Gland (CH) Av. du Mont- Blanc 1196 Gland Switzerland T: +41 22 364 91 11 F: +41 22 364 88 36
1997 îí: Íýí õîâîð àíãèëàë • Ìîíãîë óëñûí “Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü” (1995): Íýí õîâîð àíãèëàë
Òàðõ àöí óòàã : Ìîíãîë áºõºí ò¿¿õýí òàðõàö íóòãèéíõàà 20-30 õóâüä áóþó 1668241.4 ãà íóòàãò òàðõàí áàéðøèæ áàéíà. Òî î òî ë ã î é: Ìîíãîë áºõºí 2000 îíä òîî òîëãîé íü 5200-ä õ¿ðñýí áîëîâ÷ 2001, 2002 îíû ãàí çóä, õ¿éòýí ºâºë òýð÷ëýí õóëãàéí àíãèéí íºëººãººð ïîïóëÿöèéí 50 ãàðóé õóâü õîðîãäîæ, 2007 îíû áàéäëààð Øàðãà, Õ¿éñèéí ãîâü, ĺðãºíèé õ¿ðýí òàëä íèéò 2800 îð÷èì ìîíãîë áºõºí ¿ëäæýý. Ãî ë àþóë çàí àë : Áýë÷ýýð íóòãèéí äîðîéòîë: Áîã ìàë áºõºíòýé óñ áýë÷ýýðèéí õóâüä õàìãèéí èõýýð äàâõàöñàíààñ ¿¿äýëòýé óñ, áýë ÷ýýðèéí õ î ì ñäî ë Õóóë ü áóñ àã í óóð: Ìîíãîë÷óóä àõóé
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð Àìàðûí ãóäàìæ-4, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, 8-ð õîðîî, ø/ñ-20A, ø/õ-115 Óëààíáààòàð 210620A Ìîíãîë Óëñ
Óòàñ:
+976 11 311 659 +976 11 310 237 È-ìýéë: info@wwf.mn Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Õîâä õîò äàõü Àëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàð Óòàñ: 01432-23849 Ôàêñ: 01432-24100
õýðýãöýýíäýý áºõºíãèéí ìàõ, àðüñûã àøèãëàäàãã¿é áîëîâ÷ ýâðèéã Õÿòàäûí çàõ çýýëä áîðëóóëàõ çîðèëãîîð àãíàñààð áàéíà. ̺í áºõºíãèéí ñ¿ðãèéã àâòîìàøèí, ìîòîöèêëîîð õººæ áàõàðäóóëàõ, õ¿÷òýé ãýðëýýð ãÿëáóóëàí òîì òàðãàí îîíûã íü øèëýí õÿääàã íü çºâõºí òîî òîëãîéã öººð¿¿ëýõ òºäèéã¿é ñ¿ðãèéí á¿òýö íàñ õ¿éñíèé õàðüöààã ýâäýæ, ñóâàéðàõ, õýýë õàÿõ, áàéðøëàà àëäàí ñàðíèõ çýðýã îëîí òàëûí ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.
Î ðî î í èéë ë ýã : Îðîî íèéëëýã 12 ñàðààñ 1 ñàðûí äóíä ¿å õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý.
Âýá õóóäàñ: http://www.wwf.mn; http//www.panda.org Äóãààðûã ýðõýëñýí: À.Äýëãýðìàà