¹4 (28/2), 2008 Ìàíàé ñîíèí “Àëòàé Ñî¸í” íýðýý ºìíºõ äóãààðààñ ýõëýí “Ïàíäà ìýäýý” áîëãîí ººð÷뺺ä áàéãàà áèëýý. Áèä òà á¿õíýýñ áàéãàëü îð÷íû ñýäýâ á¿õèé ñàíàë õ¿ñýëò áîëîí ìýäýýëýë, íèéòëýëèéã óðüäûí àäèë äóðòàéÿà õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà ãýäãèéã óëàìæëàõàä òààòàé áàéíà.
Байгаль хамгаалах иргэдийн нºхºрлºл
Ýíý äóãààðààñ ýõëýí õàìò îëíû ç¿ãýýñ äóãààð á¿ðò íýã õ¿í ººðèéí ¿çýë áîäëîîð íèéòëýë áè÷èí óíøèã÷äàä õ¿ðãýæ áàéõààð áîëëîî. Íèéòëýëèéí ñàëõèéã õàãàëæ, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Áàéãàëü õàìãààëëûí àñóóäàë õàðèóöñàí çàõèðàë Ä.Áàòáîëäûí íèéòëýëèéã òà á¿õýíä òîëèëóóëæ áàéíà. Ä.Áàòáîëä Дэлхийн õî¸ðäóãààр дайн дуусахаас ºмнºхºн АНУ-ын Тэнгисийн цэргийн албаныхан Берингийн тэнгист орших Гэгээн Матей арал дээрх т¿шиц газрыг хамгаалж байгаа ººрийн 19 тэнгисчдэд шаардлагатай ¿е гарвал хоол х¿нсэндээ нэмэр болгох зорилгоор 29 цаа бугыг орхисон байжээ. Удалг¿й дайн ч дуусаж Гэгээн Матейн арал дээр байсан цэргийн харуулыг хааí, тэнд байсан тэнгисчид б¿гд гэр ð¿¿ãýý харьснаар арал эзг¿йрэн ¿лдсэн байна. Тэр цагаас хойш эд¿гээã
х¿ртэл энэ арал эзг¿й хэвээр байгаа билээ. Харин 1957 онд АНУ-ын Загас, зэрлэг амьтан ба ургамлын албаны биологич Дэвид Клайнн тус арал дээр ирсэн бºãººд тухайн ¿ед арлын бараг 80 хувь (332 км кв) болох газар нутагò 10 ãàðóé см-ийн зузаан хаг хºвдººр хучигдсан, энэ бэлчээрт тайвнаар идээшилж байгаа 1350 цаа бугатай болсон байжээ. Ямар ч айх аюул, зэрлэг араатан ¿г¿й ýíý арал дээрх цаа буга 1963 онд 6000 тоо толгойтой болсон боловч Дэвид Клайннûã 1966 онд тус
Ä.Íàöàãäîðæ: Àìüòàí õàðèóãàà çààâàë àâäàã -Òºðèéí õóóëèéã çºð÷èæ áîëäîã þì ãýõýä åðòºíöèéí õóóëèéã çºð÷èæ áîëäîãã¿é þì-
Ñýòã¿¿ë÷ Õ.Áîëîðìàà -Àí õèéõ, àìüòíû àìèéã õîðîî÷èõîîä ò¿¿ãýýðýý áàõàðõäàã õ¿í Ìîíãîëä îëîí áèé. Áàñ àìüòíû ýä ýðõòýíýýð ýëäýâ ºâ÷íèéã “àíàãààõ” äóðòàé. Àí àìüòíû ¿õýë ¿íýõýýð õ¿í òºðºëõòíèéã çóãààöóóëàõ ç¿éë ìºí ¿¿, ýä ýðõòýíèéã íü èäñýíýýð ýð¿¿ë ñàðóóë áîëäîã óó. Øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé öîðûí ãàíö øàøèí ãýãääýã áóääûí ã¿í óõààíä ýíý òàëààð ÷óõàì þóã íîìëîäîã âý. “Ìàíáà äàöàí” õèéäèéí õàìáà ëàì, “Îòî÷ ìàíðàìáà” àíàãààõ óõààíû äýýä ñóðãóóëèéí åðºíõèéëºã÷, ãýâø, äîêòîð Ä.Íàöàãäîðæòîé ýíý òóõàé öººí õîðîì ÿðèëöëàà. -Àí àìüòíû ýä ýðõòýíèéã îðëîõ ýì óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä áàéäàã áèç äýý? -Õ¿м¿¿с хийсвэрээр сэтгээд байна. “Би энэ амьтны элãийг идвэл миниé элэг эдгэнэ” гэж боддог. ¯г¿й ээ, ¿¿нээс ил¿¿ сайн эмчилгээ энэ дэëхий еðтºнöºд бий. Анагаах ухаан т¿¿нийг нээчихсэн. Тийм учраас тэрэнд ш¿òэж мунхаглаж явснаас эм хэрэглэ. Уламæлалт анагаах ухаанд ч, îð÷èí ¿åèéí эмчèлгээний арга ч бий. ¯¿нийг хэрэглэх юм бол таны амь насанд ºлзийтэй. Бас нэг амьтны амü хºнººснийхºº ¿йлийн ¿рийг эдлэхг¿й. Харин ч хурдан эдãэнэ. Амьтан алаад
арал дээр дахиàä ирэхэд нºгºº айхтар зузаан хаг хºвд бараг байхг¿й болсон, дээрээс нь цаа бугын араг яс хаа сайг¿й хэвтэж байсан гунигт д¿р зураг угтжээ. Òýíä åрдºº 42 цаа буга ¿лдсэн байснаас 41 нь эм байсан бºгººд ганц ¿лдсэн эр цаа нь эр¿¿л саруул биш байжээ. Ингээд 1980 он гэхэд арал дээр нэг ч цаа буга ¿лдсэнг¿й, б¿гд ¿хэж ¿рэгдсэн байна. Мэдээжийн хэрэг, оюун ухаант х¿н ба зэрлэг цаа бугын тухайд байгалийн нººцийг з¿й зохистой ашиглах эсэх талаархи асуудалд хандах хандлага ººр байх нь тодорхой. Гэхдээ энэх¿¿ т¿¿хээс áèä юунд суралцаж болох вэ? Åрдºº байгалийн баялаг гэдэг хязгаартай, т¿¿нийг ариглаж хэрэглэх шаардлагатай гэсэн санаа ë гарч ирнэ. ¯¿нийг оюун ухаантай х¿н, áèä ë хэрэгж¿¿лж чадна гэдэг нь ойлгомжтой. Áайгаль хамгаалах ажил ºíºº öàãò яах аргаг¿й Монгол т¿мний ºмнº тулгамдсан
Онон-Балжийн сав газарт хийñэн ололт, амжилтууд
II í¿¿ðò
Ñîðãîã áºõºíãèéí èõ õýìæýýíèé ýâýð èëýð÷ýý
III í¿¿ðò
Ан амьтдын гаралтай эд з¿йлсийн õóóëü áóñ худалдааг бууруулах аян ¿ðãýëæèëæ áàéíà
IV í¿¿ðò Ýãýë æèðèéí èðãýäèéí èíäýð VI í¿¿ðò
×àíäìàíèéí òàëààñ öóñ ¿íýðòýæ áàéíà
VII í¿¿ðò
Çýðëýã àìüòíààñ õ¿íä õàëäâàðëàäàã àþóëòàé ºâ÷í¿¿ä VIII í¿¿ðò асуудлын нэг болжээ. Øалтгаан нь х¿н байгалиас ººрийн амьдрал ахуйд хэрэгцээтэй з¿йлсээ авч байдагтай холбоотой бºгººд энэ ¿йл ажиллагаагаа зохисг¿й байдлаар хийсэн ó÷ðààñ байгаль маань доройтож, ингэснээрээ бидний ¯ðãýëæëýë VI, VII í¿¿ðò
Ï.Öîãòñàéõàí: Òóë òóëàà çàëãèàä õàõàæ ¿õñýí áàéõòàé òààð÷ áàéëàà Байгаль хамгаалах “Монголын тул” сангийн биологич П.Цогтсайхантай ярилцлаа.
Ãýâø, äîêòîð Ä.Íàöàãäîðæ байгаа х¿м¿¿с ¿йлийн ¿рийг мэдэхг¿é учраас надад тусах юм байхг¿й гэж бодож байгаа л даа. Танд тусна. Тэр х¿нд заавал òусна. -Çààâàë óó? -Яагаад заавал òусдаг âэ гэхээр, амиа ºгсºн тэр амьтны с¿нс биеэсээ гарíà. Ëанчиг шааханжийн дон гэж юм байдаг. Хариу нь эргэж тогтох ºшººт дайсан гэсэн утгатай. С¿нсний хэлбэрээр эргэж ирæ амиа нэхдэг. “Чи миний амийг авсан учраас одоо чи амиа ºгнº ºº” гэдэг. 80 наслах х¿н байсан бол 50, 60тайдаа ¿хнэ. Амьтан хариугаа заавал авдаг. Б¿р араас нь хººцºлдºж явж байгаад авдаг. Хариу нь эргэж тогтоно гэж байгаа биз. Õ¿н т¿¿нд хорлогдож ¿хдэгг¿й юм аа гэхэд нас нь богиносдог. ªвчин эмгэг ороомтгîé болдог. Олон ¯ðãýëæëýë í¿¿ðò
Àãóóëãà
-Та Онон, Балжийн голуудын сав газрын тул загасыг нутгийн иргэдийн оролцоотойãîîð судалж байгаа гэсэн. Судалгааныхаа ажлын талаар товч танилцуулаач? -Монгол орîíä тул загастай ãîë гарын арав õóðóóíä х¿рэхг¿й хэдхэн òîîíûõ байдгийн хоёр нь Онон, Балжийн гол юм. Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хºтºлбºрийн газраас Онон, Балжийн голуудын сав газрыã хамгаалах хºтºлбºр хэрэгж¿¿лж байна. Энэ хºтºлбºрийн нэг хэсэг нь тул загасыг судлах, хамгаалах ¿йл ажиллагаа юм. Òул загас байна гэдэг íü òóõàéí нутаг харьцангуй эр¿¿л, онгон байдлаа хадгалж байна гэсэн ¿г áàéäàã. Ийм учраас òóëûã хамгаалахын зэрэгцээ судалгааны ажил хамт хийж байãàà ãýæ îéëãîæ áîëíî. Миний бие ДБХС-тай судалгааны ажлын гэрээ байгуулан тул загасны байршил, нººц, тархацын гол нутгуудыг нутгийн загасчин иргэдийн оролцоотойгоор судлан тогтоох ажлыг хийж байна. Энэ судалгаа нь Онон, Балжийн сав газарт байгаа нутгийн иргэд байгаль хамгаалагчид, ялангуяа загас сонирхогчдыг судалгаандаа оролцуулж байгаагаараа ихээхэн онцлогòîé. -Тул загасанд ¿нэхээр мºхºх аюул н¿¿рлээд байгаа ãýæ ¿¿?
-Цэнгэг усны хамгийн том, махчин загас болох тул дэлхий дээр ердºº таван з¿йлèéíõ ë байдаг. С¿¿лийн жил¿¿дэд экологийн ººрчлºлт, х¿ний ¿йл ажиллагаатай холбоотойгоор тул загасны тоо толгой эрс цººрч, тархац нутаг нь хумигдаж, ердºº ОХУ áîëîí манай оронд л ¿лдээд байгаа. Тиймээс дэлхийн загас судлалын мэргэжилтн¿¿д ¿¿нд анхаарлаа хандуулах болсон юм. Áèäíèé õèéæ áàéãàà ýíý судалгаанд Хэнтий аймгийн äºðºâ, Дорнод аймгийн íýã сумын ãàçàð нутгийн Онон, Балж болон бусад цутгал голын дагуух газар хамрагдаж байна. Амьдрах орчны алдагдал, хууль бус загасчлал нь тул загасыг мºхººх аюулд х¿ргээд байна. С¿¿лийн 20-иод жилийн дотор Монгол орны тул загасны тархац 30 орчим хувиар багассан. Мºн ºмнº нь тул загастай байсан Хараа, Туул голууд тулг¿й болсон. Онон, Балжийн цутгал болох Хурх, Шуус, Барх, Эг, Галттай гээд голуудаар тул ºгсºхºº больсон байна. -Монголчууд загасыг ихээр агнадагг¿й уламжлалтай. Á¿ð çàðèì íü òóëûã “Ëусын амьтан” хэмээн áýëãýøýýæ х¿нсэнд хэрэглэхèéã цээрлэж ирсэн. Õàðèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èéíõ¿¿ îëíîîð íü àãíàõ áîëñîí øàëòãààí íü þó þì áîë îî? -Агнах биш, арилжааны сонирхлоор òóëûã хядаж байíà .Ìîíãîë÷óóä èäøýý ¯ðãýëæëýë 4-ð í¿¿ðò
2
¹4 (28/2), 2008
Õîâä÷óóä ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒªËªª... Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хºтºлбºрийн газраас хэрэгж¿¿лж байгаа “Цоохор ирвэсэнд ээлтэй нутаг” тºслийн х¿рээнд Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí òàëààðõ ñóðãàëòûã Ховд аймагт 2008 оны åñä¿ãýýð сарын 28-наас àðàâäóãààð сарын 2-нä, ìºí àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 25íààñ 29-íèé ºäð¿¿äýä õî¸ð óäàà çîõèîí áàéãóóëëàà. Ýõíèé ñургалтад аймгийн Боловсрол Соёлын Газрын мэргэжилтн¿¿д болон аймгийн тºвийн сургуулийн сургалтын менежер, багш нар, мºн Манхан, Зэрэг, Дарви, Чандмань сумын сургуулийн б¿х багш нар оролцîâ. Ñургалтыг Шведийн “Рамбол Натура” компанийн мэргэжилтэн багш Стаффан Свонберг, МУИС-ын Мэргэжлийн дидактикийн сургалт судалгааны тºвийн аргаз¿йч багш Б.Батцэцэг нар удирдан явууллаа. 2008-2009 оны хичээлийн жилээс эхлэн ерºнхий боловсролын сургуулиуд 12 жилийн сургалтын тогтолцоонд шилжиж байгаа. ¯¿нтэй холбогдуулан сургалтын хºтºлбºр¿¿дийг боловсруулах ¿йл ажиллагааны х¿рээнд шинээр
хºндºгдºж байгаа асуудлуудын нэг болох Тогтвортой хºгжлийн боловсролын (ТХБ) ¿зэл санааг сургалтын хºтºлбºр¿¿дэд тусгах øààðäëàãà урган гарсан юм. ТХБ-ыг бие даасан хичээлээр бус дунд сургуулийн б¿х хичээлийн хºтºлбºрт
оруулан, дэлхийн багш нартай хºл нийл¿¿лэн ажиллах боломжийг монголын багш нартаа олгох зорилгыг тавüñàí þì. Сургалтын явцад б¿х багш нарыг Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)гийн Монгол дахь хºтºлбºрийн газраас
Ñóðãàëòûí ¿åýð ¿зэл санааг нь шингээх ажлыг дэлхий дахинаа чухалчилж байна. Энэх¿¿ сургалтаар Тогтвортой хºгжил ба ТХБ-ын ¿зэл санааг ухааран ойлгож, сургалтын ¿йл ажиллагаандаа ººрийн болон сурагчдынхаа боломжийг тооцон хэрэгж¿¿лэхэд чиглэëýý. Ингэснээр дэлхий нийтийг хамарсан боловсролын шинэчлэлийн ¿йлст ººрийн хувь нэмрээ
эрхлэн гаргасан тогтвортой хºгжлийн боловсролын талаарх ном, сургалтын гарын авлагаар хангаâ. Цаашдаа дээрх сумдын сургуулиудыг Тогтвортой хºгжлийн боловсролын загвар сургууль болгон хºгж¿¿лэхийг зорьж байна. ¯¿ний тулд юуны ºмнº орон нутгийн хэмжээнд болон тухайн сургуульд тулгамдаж байгаа асуудлуудыг багш
сурагчид ººрсдийн боломжоо ашиглан шийдвэрлэх тогтвортой хºгжлийн тºлººх ¿йл ажиллагаанд суралцах, багш нарын хичээлийн заах аргаз¿йг шинэчлэх “сургууль тºвтэй” багш нарын мэргэжил дээшл¿¿лэх сургалтыг зохион байгуулан ажиллахаар боллоо. Õàðèí õî¸ð äàõü óäààãèéí ñóðãàëòààð ºмнºх сургалтын х¿рээнд хийгдсэн хичээл¿¿дийн хºтºлбºрт д¿н шинжилгээ хийж, сургагч багшийн гаргасан зºвлºмжийн дагуу хºтºлбºр¿¿дийг сайжрууллаа. Мºн ТХБ-ыг эзэмш¿¿лэхэд талуудын эрх ашиг, сонирхлыг харгалзан ¿зэхийн ач холбогдол, онцлогийг хэлэлцэн ТХБ-ын асуудлыг бага ангийн хичээлийн хºтºлбºртэй хэрхэн уялдуулах боломж байгааг “Алим” сэдвийн жишээн дээр тайлбарлав. Энэ удаагийн сургалтын онцлог нь х¿¿хдийн жижиг бизнес эрхлэх боломж, энэ талаар сурагчдын гаргаж буй санал санаачлага, эдгээртэй холбоотой багш нарын санал зэрэгò òóëãóóðëàí ÿâóóëëàà. Ãурав дахь удаагийн сургалтыã 2009 îíû õî¸ðдугаар сард çîõèîí áàéãóóëàõààð тºлºвлºж байна.
Онон-Балжийн сав газарт хийñэн ололт, амжилтууд Äàõèí íýã “ÈÐÂÝÑ” òºðºâ Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хºтºлбºрийн газар Улсын мэргэжлийн хяналтûн ãàçàðтай хамтран Онон-Балжийн сав газар ажиллах хулгайн антай тэмцэх “Ирвэс-5” øóóðõàé багийг байгуулав. Дýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Онон-Балжийн ай савд явуулж буй ¿éë ажиллагааны õ¿рээнд сав газарт хийсэн судалгаагаар хулгайн анãèéí нарийн зохион байгуулалттай с¿лжээ áàéãàà òºäèéã¿é õóëãàéí àí нэмэгдэж байгааг тогтоосон юм. Энэх¿¿ шинээр байгуулагдаж байгаа “Ирвэс-5” баг нь ¿¿íèé ýñðýã õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé òýìöýæ ÷àäíà ãýäýãò èòãýëòýé áàéãàà þì. Баруун б¿сэд ажилладаг “Ирвэс-3” багийн мэргэжилтн¿¿д òóðøëàãààñàà õóâààëöàõààð “Ирвэс-5” багтай õî¸ð долоо хоногийн хугацааãààð õàìòðàí àæèëëàëàà.
Àæëûí óÿëäàà ñàéæðàõ àëõàì õèéëýý Бàéãàëü îð÷èí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿамны Тусгай õамгаалалттай ãазрын óдирдлагын газар Онон-Балжийн БЦГ-ын Хамгаалалтын çахиргааг Дадал суманд шилж¿¿лэн ДБХС-тай хамтран ажиллах шийдвэр гаргасан нь цаашид Онон-Балжид ¿йл ажиллагаагаа уялдуулан хамтран ажиллахад нºхцºл б¿рдсэн чухал шийдвэр боллоо. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) Хамгаалалтын Захиргааны øèíýýð òîìèëîãäñîí удирдлагаòàé уулзалт хийж Дадал суман äàõü Онон-Балжийн мэдээллийн тºвийн байрыг хамтарч ашиглахаар тохиролцов. ̺í ДБХС-гаас Онон-Балжийн БЦГ-ын байгаль хамгаалагчäàä “Жи-мобайл”-ын гар утсыг албан хэрэгцээнд íü зориулан олгоëîî.
Õèë äàìíàñàí õàìòûí àæèëëàãàà ДБХС-гийн Монгол дахь хºтºлбºрийн газар ОХУ-ын Сохондын дархан цаазат газартай дараах чиглэлээр хамтран ажиллах талаар тохèðîлцов. • Хоёр îðíû òóõàéí á¿ñ íóòãèéí х¿¿хд¿¿дийн дунд Амар мºрний эхийг хамтарч хамгаалах сургалт сурталчилгааны ажил, • Онон-Балжийн БЦГ-ын менежментийн тºлºвлºгººг боловсруулахад хил дамíàсан асуудлыг хамтарч шиéäýõ • Хоёр талын байгаль хамгаалагчèä харилцан Ñîõîíäûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíûõàíòàé туршлага солилцоõ õèéñýí óóëçàëòûí ¿åýð ¿åýð
“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë 2008 îíû 12-р сарын 6-нд Дэлхийн áайгаль хамгаалах сангийн Монгол дахь хºтºлбºрийн газар, Шинжлэх óхааны àêадеми, Монгол Улсын Их Сургууль хамтран их дээд сургуулийн багш, судлаачид, ШУА-ын биологи, ботаник, геоэкологи, газарз¿йн х¿рээлэнг¿¿дийн эрдэмтэд, тºрийн болон ТББ, ОХУ-ын хил залгаа ТХГН, олон
улсын байлууллагуудын х¿рээнд “Онон голын сав газар дахь байгаль орчин, тогтвортой хºгжил” сэдэвтэй эрдэм шинжилгээний бага хурлыг зохион байгуулав. Энэх¿¿ бага хурлын зорилго нь Онон Балжийн сав газарт хийгдэх судалгаа шинжилгээний ажлын шаардлага, ÝØ áàãà õóðëûí ¿åýð чиглэлийг тодорхойлох, бодлого болоâсруулагчид болон залуу судлаачдын анхаарлыг энэ б¿с нутаг руу татахад чиглэгдëýý. Ò¿¿нчлэн урьд хийгдсэн судалгааны ажлыг нийтийн х¿ртээл болгож хэвлэхэд дэмжлэг ¿з¿¿лэх зорилготой. Мºн энэ бага хурлын илтгэлийн эмхэтгэл нь жил б¿р хэвлэгдэхээр тºлºвлºж буй Онон Балжийн БЦГ-ын эмхэтгэлийн эхлэлийг тавих þì. Бага хуралä оролцогчид нэгдсэн хэлэлц¿¿лэг хийж, судалгааны байгууллага, судлаач эрдэмтэдийг тºсºл хºтºлбºр хэрэгж¿¿лэгч бусад байгууллагатай хамтран ажиллах боломж нºхцлийг ярилцан, цаашид байнгын ажиглалт, судалгаа, мониторинг хийж сав газрын талаархи иж б¿рэн мэдээллийн санг байгуулæ, сав газрын судалгааны тºв байгуулàí судалгааны ажлуудыг уялдаа холбооã ñàéæðóóëæ, оюутан сурагчид, нутгийн х¿м¿¿сийг судалгааны ажилд хамруулж байх òóõàé ярилöëàà. Мºн энэ хурлаас сав ãàçðûí судалгааны ажлуудыг зºвлºн хэлэлцэж байх эрдэмтэдийн зºвлºлийг байгуулах саналыг гаргаж, б¿х оролцогчид дэмжлээ. Энэ хурал судлаач эрдэмтэдийн сонирхлыг татсан ихээхэн ач холбогдолтой ажил боллоо гэж îðîëöîã÷èä ä¿ãíýæ áàéñàí þì.
Îé õàìãààëàëä àðä íèéòèéã õàìðóóëàõ íü Онон-Балжийн татмын ойг нутгийн иргэдэд т¿шиглэн хамгаалах, арчлах, зохистой ашиглахад дэмжлэг ¿з¿¿лэх боломжийг оролцооны аргаар тодорхойлох ажлыг Н¯Бын ХХААБ-ын “Ойн менежментийг сайжруулах” тºсºлтэй хамтран хийж г¿йцэтгэв. Энэ ажлын зорилго нь Онон-Балжийн сав газарт ¿¿сгэн байгуулагдсан нºхºрлºл¿¿дийг чадавхжуулах, тэднийг ¿йл ажиллагаагаа эхл¿¿лэхэд нь дэмжлэг ¿з¿¿лэх ажлыг х¿рээнд Онон-Балжийн татмын ойн одоогийн нºхцºл, т¿¿ний ашиглалтын байдалд ¿нэлгээ ºгч хамгаалалтын менежментэд учирч болох бэрхшээл аюул заналыг хамтын оролцоотойгоор тодорхойлох, татмын ойг хамгаалах, зохистой ашиглахад орон нутагт байгаа нºхºрлºлтэй хамтран ажиллах боломжийг оролцооны аргаар тодорхойлох болно. Энэ ажлаас гарсан ¿р д¿нд тулгуурлан ДБХС (WWF), Даян дэлхийн áàéãàëü îð÷íû сан (GEF)-гийн жижиг тºсºлтэй хамтран ¿лгэр жишээ тºсºл хэрэгж¿¿лэх, Дэлхийн ХХАА байгууллагын ойн тºсºлтэй хамтран сургалт зохион байгуулах ажлуудыг зохион явуулаõààð òºëºâëºæ áàéíà. ̺í Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хºтºлбºрийн газар, Õэнтий аймгийн Онцгой байдлын албатай хамтран ОХУ-тай хил залгаа 100 км орчим газарт т¿ймрээс хамгаалах зурвас цурамыг хийж г¿йцэтгэлээ. Энэ ажлыг хийснээр жил б¿рийн хавар 4-5-р саруудад ОХУ-аас хил даван орж ирдэг т¿ймрийг зогсооход чухал ач холбогдолтой áèëýý.
3
¹4 (28/2), 2008
Ñîðãîã áºõºíãèéí èõ õýìæýýíèé ýâýð èëýð÷ýý Á.×èìýääîðæ Ñîðãîã áºõºíãèéí 534 øèðõýã ýâðèéã ãàëò òýðãýíä íóóæ, õóóëü áóñààð õèë äàâóóëàõûã çàâäñàí õî¸ð ìîíãîë èðãýíèéã ãààëü÷èä èëð¿¿ëæýý. ØÓÀèéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí Õºõòíèé ýêîëîãèéí ëàáîðàòîðèéí ñóäëàà÷ ýäãýýð ýâðèéã øèíæèëæ ¿çýýä ñîðãîã áºõºí (Saiga tatarica tatarica)-ãèéíõ áîëîõûã òîãòîîñîí áàéíà. Õýðýã îäîîãîîð ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä áàéãàà áºãººä ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýã ìàíàé óëñàä õî¸ð äàõü óäààãàà á¿ðòãýãäýæ áàéãàà íü ýíý àæ. ªìíº íü, 2006 îíä ìºí ë ìàíàé óëñûí õî¸ð èðãýí ñîðãîã áºõºíãèéí 36 øèðõýã ýâðèéã Õÿòàä óëñ ðóó íóóæ ãàðãàõ ãýæ áàéãààä áàðèãäàæ áàéæýý. Ýíý íü ìîíãîëûí èðãýä çýðëýã àìüòäûí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí õóóëü áóñ õóäàëäààëàëòûí îëîí óëñûí ñ¿ëæýýíä õóòãàëäñàí áàéæ áîëçîøã¿éã èëòãýæ áàéãàà þì. Õóóëü, õÿíàëòûíõíû ñîíîð ñîðãîã áàéäàë, øóóðõàé ¿éë àæèëëàãààíû à÷ààð äýëõèéä äàíñëàãäàí àãíàõ, ýä ýðõòíèéã òýýâýðëýõ, 纺õ, õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõûã õîðèãëîñîí íýí õîâîð àìüòàí áºõºíãèéí íýã õýðýã èéíõ¿¿ èëýðëýý. Èéìä Ìîíãîë, Êàçàõñòàí, ÎÕÓ äàõü õîëáîãäîõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóä, ¿¿ðýã á¿õèé õ¿ì¿¿ñ
Õóðààãäñàí ýâýð. áºõºíãèéí õóóëü áóñ àãíóóð, ýâðèéí õóóëü áóñ õóäàëäààëàëòûí òàëààðõ ìýäýýëëýý òîãòìîë ñîëèëöîæ áàéõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàð÷ áàéíà. Õÿòàäûí óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä õýðýãëýäýã ãýõ øàëòãààíààð áºõºíãèéí ýâðèéí õóóëü áóñ õóäàëäààëàëò ºñ÷, ýíý ç¿éëèéí àìüòíû òîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýðñ áàãàñ÷ áàéãàà áèëýý. Äýëõèé äýýð åð人 õî¸ðõîí ç¿éë áºõºí ¿ëäýýä áàéãàà áºãººä ñîðãîã áºõºí ìàíàé îðîíä óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí. Èéìä ýäãýýð ýâðèéã Êàçàõñòàí, ýñâýë Õàëèìãààñ òýýâýðëýæ ÿâñàí ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çýæ áàéíà. Ìîíãîë îðîíä çºâõºí ìîíãîë áºõºí öººí òîîãîîð Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí õÿçãààðëàãäìàë á¿ñ íóòàãò îðøèí áàéíà.
Àâëèãà áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîëä íºëººëäºã
ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ Õîðò áîäèñ, óóë óóðõàéí àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí, äîêòîð Ë.Äîëãîðìàà òóñ ÷óóëãà óóëçàëòûí “Èðãýä áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò äýõ àâëèãûí ýñðýã” ñýäýâò õóðàëä “Ìîíãîëûí óóë, óóðõàéí ñàëáàð äàõü àâëèãûí ýñðýã îëîí íèéòèéí õÿíàëò” ñýäâýýð èëòãýë òàâèëàà. Ýíý óäààãèéí ÷óóëãà óóëçàëò “Ýíõ òàéâàí áà àþóëã¿é áàéäàë”, “Áàéãàëèéí íººö, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàð äàõü àâëèãà”, “Òîãòâîðòîé äàÿàðøèë”, “Àâëèãà áà óóð Õóðëûí ¿åýð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò” ãýõ ìýò äîòðîî 50 äýä ñýäýâ á¿õèé Îëîí óëñûí Àâëèãûí ýñðýã 13 äóãààð õóðëóóäààñ á¿ðäñýí áàéâ. Íèéãìèéí ÷óóëãà óóëçàëò “Òîãòâîðòîé èðýýä¿éí õàðèëöààíû ìàø îëîí ñàëáàðò áóãøñàí òºëºº äýëõèé íèéòýýð àâëèãàòàé òýìöüå” àâèëãàòàé òýìöýõ àðãà çàìóóäûã ÷óóëãàä óðèàí äîð Ãðåêèéí íèéñëýë Àôèí õîòîä îðîëöîã÷ íàð ýðýëõèéëæ áàéñàí þì. Ó÷èð ºíãºðñºí àðàâäóãààð ñàðûí 30-íààñ íü àâëèãûí óðøãààð íèéãýìä çºð÷èë, àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 2-íû õîîðîíä õ¿÷èðõèéëýë, áàéãàëèéí áàÿëãèéí áîëëîî. çîõèñã¿é õýðýãëýý äààìæèðäàã. Ò¿¿ãýýð Äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðèéí 135 îðíû çîãñîõã¿é àâëèãà, õýýë õàõóóëü óóð òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðûí 1300 ãàðóé àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã áóóðóóëàõ ¿éë òºëººëºã÷ ÷óóëãà óóëçàëòàä îðîëöîâ. àæèëëàãààíä ñààä ó÷ðóóëäàã áîëîõûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)äóðüäàæ áàéëàà.
Ýìãýíýë Ìîíãîë îðíûõîî áàéãàëü îð÷íû òºëºº öîõèëäîã íýãýí ç¿ðõ, Òîæèëûí Ãàíçîðèã (1967-2008) óäòàë õ¿íäýýð ºâ÷èëæ áàéãààä 2008 îíû àðàâäóãààð ñàðûí 25-íä áóðõíû îðíîî îäëîî. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðò áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí àëáûã 2002 îíîîñ õîéø õàøèæ èðñýí òýðáýýð àæèë àëáà òºäèéã¿é àìüäðàëûíõàà ãîë ÷èã øóãàìûã áàéãàëü õàìãààëëûí òºëºº çîðèóëæ ÿâñàí þì. Òýðýýð Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìàíä áºõºí õàìãààëàã÷èéí àëáûã õàøèæ áàéëàà. Ò¿¿íèé õè÷ýýíã¿é ç¿òãýë, íºõºðñºã äóëààí çàí, õ¿íëýã ýíýðýíã¿é ÷àíàð áèäíèé ñýòãýë ç¿ðõýíä ¿¿ðä õîíîãøèí ¿ëäýõ áîëíî. Òàëèéãàà÷èéíõàà èëýðõèéëæ áàéíà.
àð ãýð, îéð äîòíû á¿õ õ¿íä ã¿í
“Èðâýñ-1” áàã òºðèéí áàéãóóëëàãûí õàðúÿàëàëä øèëæëýý Áàéãàëü îð÷íû íîöòîé çºð÷èëòýé òýìöýõ “Èðâýñ” øóóðõàé áàãèéí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºõ, òîãòâîðòîé àæèëëóóëàõ íü ñýäýâò óóëçàëò-õýëýëö¿¿ëýã ÓÌÕÃ-ò 2008 îíû àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 19-íä áîëëîî. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ ÓÌÕÃ-òàé õàìòðàí 2001 îíä “Èðâýñ” øóóðõàé áàãèéã áàéãóóëñàí áèëýý. Ìîíãîë îðíû áàðóóí á¿ñýä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà “Èðâýñ-1”, “Èðâýñ-3” øóóðõàé áàãóóä Óâñ, Õîâä, Ãîâü-Àëòàé àéìãóóäàä àæèëëàñàí öàãààñ ýõëýí ºä㺺 òóñ á¿ñ íóòàãò áàéãàëü îð÷íû íîöòîé çºð÷ëèéí õýìæýý ýðñ áàãàñ÷ýý. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ñàíàà÷ëàãààð áàéãóóëæ, ñàíõ¿¿æèëòýýð íü ºíººã õ¿ðñýí ýäãýýð áàãóóäûã òºðèéí ìýäýëä á¿ðýí øèëæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýñýí øèéäýëä óóëçàëò-õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð õ¿ðëýý.
ãàäíà òóõàéí îðîí íóòãèéí èðãýäýä ÷èãëýñýí óõóóëãà, ñóðòàë÷èëãààíû àæèë õèéæ ººðñäèéí ìýäëýã ìýäýýëëèéã äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Òýäíèé ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àæëûí çàðäëûí õàíãàëòòàé ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã îäîîãîîð áàéõã¿é àæýý. Òèéìýýñ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) áîëîí “Àëòàé Ñî¸í” ãýõ ìýò òºñëèéí òóñëàìæòàéãààð òýäãýýð ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõààñ ººð àðãà îäîîõîíäîî áàéõã¿é áàéãàà äýýð ñàíàë íýãäëýý. Õýëýëö¿¿ëýã-óóëçàëòûí ¿åýð ÓÌÕÃûí äàðãà Ö.Øèéðýâäàìáà, “Õýäèéãýýð 1995 îíîîñ ýõëýí òºðººñ áàéãàëü îð÷íû òºëºº íýëýýä àæëûã õèéæ áàéãàà áîëîâ÷ ýðõç¿éí çîõèöóóëàëò, ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã ìóó áàéãààãààñ õàíãàëòòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿é áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû 100 ãàðóé òºñëèéí èõ õýìæýýíèé õºðºí㺠çàðöóóëàëòòàé àæëóóäûã õèéãýýä áàéãàà. Ãýñýí ÷ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî, ýðõç¿éí ç î õèö ó ó ë à ëò ìóó áàéãààãààñ ¿ð ä¿í íü áàñ ë õàíãàëòã¿é áàéíà. Òîäîðõîé æèøýý äóðüäàõàä áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðãèéí òàëààðõ ìýäýýëýë ºãñºí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéöààã÷èéí óðàìøóóëàë ìàø ìóó áàéíà. Ýíý òàëààð ÁÎÀÆ-ûí Ãàíñ¿õòýé Èðâýñ áàãóóäûí óóëçàëò õýëýëö¿¿ëýãò õ¿ðýëöýí èðñýí òºëººëºã÷èä ñàéä ÿðèëöñàí. Òýðýýð Ýõíèé ýýëæèíä Óâñ àéìàãò 2001 îíä èðýõ ñàðäàà áàãòààí ýíý àñóóäëûã áàéãóóëàãäñàí “Èðâýñ-1” øóóðõàé áàãèéã øèéäýæ ºãºõººð áîëñîí. ¯¿íýýñ ãàäíà ÓÌÕÃ-ò øèëæ¿¿ëýõýýð áîëîâ. Øóóðõàé ãýìò õýðãèéí ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâäàã 102 ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çàðäëûã ÓÌÕÃ, äóãààðûí óòñàíä áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ìýäýýëëèéí óðàìøóóëëûí çàðäëûã ãýìò õýðãèéí ìýäýýëëèéã àâ÷ ýõýëñýí. ÁÎÀÆß õàðèóöàí ãàðãàõ òàëààð Öààøèä ýíý øóóðõàé áàãèéí ñ¿ëæýýã óëàì ºðãºæ¿¿ëýõ, èäýâõèæ¿¿ëýõ àðãà åðºíõèé人 òîõèðîëöëîî. Òºâèéí á¿ñýä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õýìæýýã àâàõàä õýðýãòýé á¿õ íààøòàé áèä ýðõ,¿¿ðãèéíõýý “Èðâýñ-4” áàã áàéãóóëàãäààä óäààã¿é øèéäâýðèéã áàéãàà áèëýý. Òóõàéí á¿ñ íóòãóóääàà òóí õýìæýýíä ãàðãàæ ºãºõ áîëíî. Òóõàéëáàë, ÷ çàâ ÷ºëºº ìóóòàé àæèëëàäàã “Èðâýñ” îðîí íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûã øóóðõàé áàãóóä èéíõ¿¿ íýã äîð óóëçàí á¿ãäèéã íü áàéöààã÷èéí ýðõòýé áîëãîõîä ÿðèëöàíà ãýäýã òýäíèé õóâüä ÷ õîâîð áîëîõã¿é ç¿éë ¿ã¿é ãýæ áîäîæ áàéíà” ãýñýí þì. òîõèîëäëûí íýã áèëýý. “Èðâýñ” áàãóóä õÿíàëò øàëãàëòààñ
54 áºõºí õºíººñºí õýðãèéí ìºðººð ñýòã¿¿ë÷èä... Õýðýã õóó÷èðäàãã¿é ãýäýã. Олон тооны Монгол бºхºнгийн эврийг улсын хилээр нууж гаргахûã çàâäñàí õýðýã 2006 оны арваннэгд¿гээр сарын 15-нд гарчээ. Уг хэрэгт Ховд аймгийн Чандмань сумын 13 èðãýíèéã энэ хэргийн холбогдогчоор татсан ч, ºíãºðñºí хоёр жилийн хугацаанд хэргийг эцэслэн шийдвэрлээг¿й áàéíà. Ýíý õýðãèéã ø¿¿õýýð òàñëàí øèéäâýðëýõ ÿâö ÷óõàì ÿìàð áàéãàà òàëààð ñóðâàëæèëñàí áàðèìòàò íýâòð¿¿ëýã 2008
îíû àðâàíõî¸ðäóãààð ñàðä “Áîëîâñðîë ñóâàã” òåëåâèçýýð äàâòàëòòàéãààð îðîí äàÿàð íýâòýðñýí áèëýý. Õýðãèéí òàëààð ñóðâàëæèëñàí ñýòã¿¿ë÷èä öààøèä ÷ ýíý òàëààð ñîíîð áàéõàà áèäýíä ìýäýãäýæ áàéëàà. Ó÷èð íü áàéãàëü îð÷íû õîëáîãäîëòîé õýðýãò èäýâõèòýé íýõýìæëýã÷, ÿâàõ ýçýí áàéäàãã¿éãýýñ ýíý ìýòýýð ñóíæèðàí, óëìààð çàìõðàõ õàíäëàãà áàéäàãòàé òýä òýìöýõèéã õ¿ñ÷ áàéãààãàà èëýðõèéëæ áàéâ.
ýìãýíýë
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí íèéò õàìò îëîí. Íýâòð¿¿ëãèéí çóðàã àâàëòûí ¿åýð
4
¹4 (28/2), 2008
Ан амьтдын гаралтай эд з¿йлсийн õóóëü áóñ худалдааг бууруулах аян ¿ðãýëæèëæ áàéíà Ì.Õóëàí Дýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-гийн Монгол дахь õºтºлбºрийн ãазраас “Ан амьтдын гаралтай эд з¿йлсийн хууль бус худалдааг бууруулах” öóâðàë ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà áèëýý. Энэх¿¿ аяны х¿рээнд манай томоохон эмнэлг¿¿д болох П.Н.Шастины нэрэмжит Тºв эмнэлэг, Гэмтэл ñогог ñудлалын ¿ндэсний Тºв болон Улсын Клиникийн Тºв эмнэлэг дээр уулзалт ярилцлага, сургалт семинар зохион байгуулж байна. Зэрлэг амьтдыг хамгаалах нийгэмлэг (WCS)-ийн 2008 онд хийсэн судалгаанаас ¿звэл судалгаанд хамрагдсан эмнэлгийн ºвчтн¿¿дийн дунд ан амьтдын эд эрхтэнг эмчилгээний зорилгоор хэрэглэдэг гэсэн д¿н гарчээ. Мºн Нийгмийн àжлын õºгжлийн òºв ТББ-òàé хамтарч хийсэн “Ан амьтдын б¿тээгдэх¿¿нийг эмчилгээ болон худалдаа, арилжааны
Íýãäñýí III ýìíýëýã äýýð, 2008.12.11
чиглэлээр ашиглахтай холбоотой олон нийтийн мэдлэг, хандлага” тандалт судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 18 õóâü нь ан амьтдын ховордож байгаа гол шалтгааныг эмчилгээний зориулалтаар агнаж байгаатай холбоотой гэж ¿зсэн байна. Хэдийгээр уламжлалт анагаах ухаанд ан амьтдын зарим эд эрхтэнг ашигладаг
ч маш нарийн дэг жаягтай, тодорхой жорын дагуу ихэвчлэн ургамлын орцтой нийлж эм болдог тул амьтдын эд эрхтэнг ам дамжсан худал ярианд итгэн, дур мэдэн хэрэглэх нь буруу гэдгийг мэргэжлийн х¿м¿¿с нотолж байна. Èéìä áèä òîìîîõîí ýìíýëã¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàæ, èíãýñíýýð îëîí íèéò, òýð äóíäàà ºâ÷òºí¿¿äèéí äóíä áàéäàã áóðóó îéëãîëò, çîõèñã¿é õýðýãëýýã òàñëàí çîãñîîõîä ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí îðîëöîîã íýìýõ çîðèëãî òàâüæ áàéíà. ̺í ìэргэжлийн х¿м¿¿с ºвчтн¿¿дтэй яриëöàæ, эд эрхтэнг дур мэдэн, áóðóóãààð ашиглаõ íü ýðñäýë äàãóóëäãèéã îéëãóóëàõàä ÷èãëýæ áàéãàà þì. Сургалт, семинарыг èëòãýë болон хэлэлц¿¿лэг хэлбэрээр Манба Дацан хийдийн хамба лам, Оточ Манрамба УАУ-ны Дээд Сургуулийн ерºнхийлºгч, профессор Д.Нацагдорж удирдан явуулж байна. Тэрээр ”Анагаах ухаан бол аливаа амьтныг алж устгах бус тэднийг авран туслах нинж асралын сэтгэл дээр тулгуурладаг шинжлэх ухаан юм. Хэн
нэгний амийг аврахын тулд нºгººг алж устгана гэдэг дээд тºрºлт х¿ний ёсонд ¿л нийцсэн, н¿гэл хилэнцийн муу ¿йл гэдгийг цаг ¿ргэлжид анхаарч, аливаа амьтныг эн тэнц¿¿хэн ¿зэх, хайрлах сэтгэлийг байнга ¿¿сгэж, тэдэнд туслах ¿¿рэгтэйгээ умартаж болохг¿й”-г онцлож байна. Мºн амьтдын эд эрхтэн, цус, цусан б¿тээгдэх¿¿нийг шууд авч ашиглах нь эр¿¿л мэндэд аюултайг анхааруулж байна. Аливаа араатан, жиг¿¿ртэн амьтад олон х¿чин з¿йлээс шалтгаалан тºрºл б¿рийн нян вирусийг тээгч тºдийг¿й, х¿нд халдвар т¿гээгч голомт болж байдаг. Эд¿гээ дэлхийд мал амьтнаас х¿нд дамжин халдварладаг 200 гаруй нэр тºрлийн ºвчин б¿ртгэгдсэн байна. Ихэнх зэрлэг амьтад, тэр дундаа с¿¿н тэжээлтэн амьтдад халдварт ºвчин олон байдаг. Иймд Монголчууд бид ºвчнºº анагаахдаа сонголтоо зºв хийж, баталгаатай эмийн б¿тээгдэх¿¿нийг хэрэглэж занших хэрэгтэй юм.
Ï.Öîãòñàéõàí: Òóë òóëàà çàëãèàä õàõàæ ¿õñýí áàéõòàé òààð÷ áàéëàà ò¿ð¿¿÷ íü I í¿¿ðò бэлтгэж байна гээд тул агнаад байдагг¿й ш¿¿ дээ. Малынõàà махûã ë идäýã. Ãýòýë ñ¿¿ëèéí ¿åä òóëûã ºвлийн идэш бэлтгэж байгаа юм шиг 10, 20, б¿р 100 гаруйгаар нь хºлдººж худалдах зорилгîîð хадгалдаг бол÷èõîæ. Зºвхºн тул худалдаж авàõààð èðñýí хятад х¿м¿¿с явдаг тухай мэр, сэр сонсч байсан. ¯нэндээ áîë хятадууд тулыг х¿нсэндээ тэгж ºргºн хэрэглээд, тийм нандин зоогт тооцогдож байна уу гэвэл ¿г¿й. Хятад óëñ áîë далайтай ó÷ðààñ ìанайд байхг¿й ховор, нандин далайн хоол òýíä áèé ш¿¿ дээ. Øàëòãààí íü ç¿ãýýð ë манай Монголын бахархал болсон з¿йлсийг ¿г¿й хийж, устгах гэсэн далд санаа яваад байгаа юм болов уу гэж би харддаг юм. Буга, х¿дэр, тарвагыг маань дуусгачихлаа. Одоо тулыг маань дуусгах, цºлмºх гээд ханцуй шамлаж байна. Энэ ¿йл ажиллагаанд нь ухамсар дорой, ºнºº маргаашаа харсан монгол залуус тусалж, гар хºл нь болж байгаа нь б¿р харамсалтай. Тэднийг буруутгах нь ч хаашаа юм. Монголчуудын ядуу, з¿д¿¿ байдал дээр хятадууд тоглож байгаа хэрэг. Х¿¿хэд нь хоолг¿й байхад хоёр кг гурилын мºнгº барьсан х¿н нэг тул алаад ир гэвэл явахаас ººр аргаг¿й ш¿¿ дээ. Гэхдээ бидний з¿гээс нутаг нугаа гэсэн жаахан сэтгэл гаргахад л хангалттай юм шиг. -Áàðüñàí çàãàñàà óñàíä íü áóöààæ òàâüäàã ñïîðò ìàíàéä õýð õºãæèæ áàéãàà áîë? - Эр х¿н б¿р дэгээ шидэх дуртай байдаг. Спорт загасчлал хºгжинг¿й орнуудад ил¿¿ дэлгэрч байгаа. Загасчдын гол бахархал нь тул байдаг. Спорт загасчлал гэдэг нь нэг салаатай дэгээгээр загасаа барьж, зургаа татуулаад, сэтгэл ханамж аваад л, гэмтээж бэртээлг¿й буцааж, усанд нь тавьдаг. Харин манайхан барьсан тулаа шараад, чанаад идчихдэг гэмтэй. Загас байхг¿й бол юугаа барих билээ. Тиймээс загасчин байхыг х¿свэл загасаа хайрлаж, хамгаалах хэрэгтэй. Харин зарим нэг аялал жуулчлалын компанийн х¿чин з¿тгэлээр спорт загасчлал хºгжиж байгаа нь сайшаалтай. Мºн дашрамд хэлэхэд жуулчдын тусламжтайгаар барьсан тул загасанд тэмдэг з¿¿ãээд б¿ртгэн буцааæ тавиад дараа нь тэр
Ï.Öîãòñàéõàí. 2006 îí загасаа дахиж баригдвал тàâüñàí тэмдэгээр нь хаанаас, хэзээ баригдсан, одоо хаана баригдав, биеийн хэмжээ хир ººр÷лºгдсºн гэх мэтээр мэдээлэл цуглуулсанаар тул загасны байршил шилжилт хºдºлгººн, ºсºлт хºгжилтийн мэдээллийг авах боложтой. Судалгааны энэ аргûã Номадик Жоунэйс компанийн шугамаар Онон, Балжийн сав газарт ч гэсэн хийæ байгаа. -Тул òîì õýìæýýòýé ó÷ðààñ загасчдын шуналыг хºдºлгºдºг гэх юм. Ер нь тул хэдий хэр томордог þì áîë? -Èдэш тэжээл сайтай бол жилд àðâàí см-ээр ºсч, àðâàí нас х¿рэхдээ 90 см ãàðóé óðò болдог. Àðâàí наснаас хойш ºсºлт нь зогсч, жилд ердºº 2-3 см ºсдºг юм. Бид ºмнº нь Хºвсгºл аймгийн Эг¯¿рийн голд хийсэн судалгааны явцад íýã метр гаруй óðòòàé тул бариад дохиолол з¿¿æ, гурван жилийн дараа бариад хэмжихэд åñºí см-ýýð ºññºí байсан. Бидний судлагаа хийж байсан Эг-¯¿рийн голоос хамгийн урт нь 161 см тул баригдаж байâ. Тэгэхээр ийм том õýìæýýòýé болтлоо нэлээд урт насалдаг юм ш¿¿ дээ. Аман эх сурвалжааñ ñîíññîíîîð Сэлэнгэ мºрнººс 2.05 метр
тул барьж байсан гэõ þì áèëýý. Онон, Балжийн тулын судалгаанд оролцогчдын яриагаар уулан дээрээс харахад эрэг дээр хэвтэж áàéãàà х¿нээс ихээхэн урт, маш том тул Ононд харагддаг байсан гэж байíà ëýý. Югославын эрдэмтдийн бичсэн “Евро-Азийн тул бол дэлхийн хамгийн том хулд загас мºн” гэсэн судалгааны ном ÷ бий. Энэ номонд албан бус эх сурвалжаар 2.20 см тул байсан гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. - Судалгаанд загасчид оролцож байгаа гэсэн. Ìàãàäã¿é, òýä загас бариад буцааж тавихг¿й байх вий ãýñýí áîëãîîìæëîë òºðæ áàéõ þì уу? -Нутгийн иргэд гэдэг байгалийнхаа яг дэргэд нь байж ºдºр б¿р л байгальтайãàà харèëöäàã õ¿ì¿¿ñ. Загасчдын хувьд ÷ бас л адилõàí. Тэд загасчлах ¿åäýý голынхоо, загасны талаар маш их мэдээлэл олж авч байдаг. Ýнэ сонирхол, идэвх дээр нь т¿шиглээд ë òýäíèéã судалгаанд оролцуулж байна. Мэдээж тулûã барихг¿й байхыг хэлж, анхааруулж байгаа. Òýä ººрсдºº ч нутгийнхаа загасыг хамгаалах, судлах сонирхолтой байгаа болохоор тул загасаа хороохг¿й гэдэгт íü итгэäýã. Одоогоор зэвэг, цурхай зэрэг
тулаас ººр з¿йлийн загасыг тодохой зºвшººрлººр, цººхºн хэмжээгээр агнаж болно. -Судалгааны явцад сонирхолтой ÿâäàë тохиолдоæ байв уу. Тулыг их ховдог амьтан гэж ярих юм билээ? -Тийм ээ, махчин ховдог амьтан. Чоно байгалийн тэнцвэрт байдлыг хадгалахад “цэвэрлэх” ¿¿рэг г¿йцэтгэдэг шиг тул голын эко системд ийм ¿¿рэгтэй. Голын хамгийн äýýä махчин àìüòàí. Голыг цэвэр, эр¿¿л байхад ихээхэн ¿¿рэг г¿йцэтгэдэг ó÷ðààñ “голын чоно” хэмээн нэрийдэх нь бий. ªлсч, цангасан ¿едээ усан дотор болон усны мандал дээр хºдºлж буй ямар ч з¿йл р¿¿ довтолдог. Амар мºрний сав газарò ¿хсэн тулын ходоодноос 14 хэрэм гарч байсан, мºн хºвхºлжин гэäýã жижиг оготно 40 ãàðóéã залгисан тохиолдлыг бичсэн байдаг юм. Харин би 2006 онд ººрийн голоос 141 см урттай тул 92 см-ийн урттай тулыг залгиад хахсан, мºн ººр нэгэн том тул 54 см урт 1.2 кг жинтэй заарт харх залгиад хахаж ¿хсэн байхыг н¿дээр харж байлаа. Энэ б¿хнээс ¿зэхэд аргаг¿й махчин, “голын чоно” гэхээс аргаг¿й амьтан. -Òóë çàãàñ õ¿íèé àìüäðàõ îð÷èíä ìýäýýæ ÿìàð íýã à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ òààðíà. ¯¿íýýñ äóðüäàà÷? -Тул хамгийн цэнгэг, х¿йтэн, х¿чил тºрºгчийн хангамж сайтай, цэвэр орчинд амьдардаг. ººрººр хэлбэл, усны цэнгэг, эр¿¿л байдлын илэрхийлэл болдог. Дээхýí ¿ед Туул голоос тул барьдаг л байсан. Тул байгаа газар эр¿¿л байдаг гэж ¿звэл бидний гэр болсон байгаль маань эр¿¿л байна гэж ойлгож болно. Харин с¿¿лийн жил¿¿дэд Туулын усанд амьдардаг загасны з¿йл¿¿д ººрчлºгдºж, хэт дулаан, бохир ус дагасан сугас, булуу цагаан, цулбуурт загаснууд ¿зэгдэх болсон. Улаанбаатарчуудын ундны усны гол эх ¿¿свэр болсон Туул голд цэнгэг усны загас бараг àìüäðàõàà болüсон гэж хэлж болно. Нºг¿¿тэйг¿¿р цэнгэг усны хамгийн том хулдын овгийн загас болох тул нь манай эх оронд байгаа гэдэг нь ¿нэт з¿йл юм. Дэлхий нийтэд Монгол улсыг таниулж, нэрийн хуудас болж байгаад нь бахархаж, хайрлан хамгаалах ёстой юм ø¿¿ äýý.
5
¹4 (28/2), 2008 ò¿ð¿¿÷ íü I í¿¿ðò удаа тэр амьтны амийг дахин дахин тºлдºг. Эр¿¿л ухаанаар бодоод ¿зсэн ч амьтны амь òасална гэдэг чинь юу áилээ гэдэгт д¿гíэлт хийж чадахаа больсон байна ш¿¿ дээ, монголчууд. ªмнº нь энэ амьтад байсан ш¿¿ дээ. Их элбэг байсан. ¯йлийн ¿рийг мэддэг, бусдыг хайрлах сэтгэлтэй байсан учраас ìîíãîë÷óóä алдагг¿й байсан. Õàðèí ºнººдºр х¿ì¿¿ñ ёс з¿йгээ гээ÷èõýæ. -Уламжлалт анагаах ухаан нэг хэсэг тасарсан. Одоо дахин сэргэхдээ çàðèì õ¿í ò¿¿íèéã х¿м¿¿сò буруугаар сурталчлаад, ашиг хонжоо îëîõ зорилгîор ашиглах болжээ. -Уламжлалт анагаах ухаан нэг хэсэг тасраад одоо äахин гарч ирэхдээ хий хººрºгдºлтººр ард т¿мний дунд тараад байна. “Тийм амьтны ийм эрхтэн ýíý ºвчинд сайн, òýð юм нь ийм юманд сайн” гээд ë дандаа ам дамжсан худал з¿йл яригддаг. Тэрэнд нь Монголын ард т¿мэн б¿р итгээд, худал цуурхалд эзлэгдчихсэн байна. Ийм áуðуу сурталчилгаанд автаж буñдыг болон ººрийгºº хорлоод хэрэгг¿й. Бас нийгэмд гай тариад хэрэгг¿й. Амьтны амь таслах нь çºвхºн тэр х¿нд биш нийгэмд их хор хºнººлтэй. Тэр сайхан байгальд байж байх учиртай амьòäыг бид с¿¿лдээ харж чадахг¿é болох нь. ¯¿нээс болоод байгаль, х¿н гэсэн сав шим ертºнцийн хооронд çºрчил тэмцэл ¿¿сч, х¿н тºрºлõтºн устах аюултай. Х¿м¿¿с øуналын сэтгэлээр ан хийгээд байна. Амьтны амь хороож байсан гэр б¿лийн удам угсаанд муу юм ирдэг. Эр¿¿л ухаантай х¿н юм бол ¿¿íèéã бодох хэрэгтэй. Амьтны амь хороож байхаар хºлс хºдºлмºðºº гаргаад мfнгº олбол та сайхан амьдарна, æаргана. Тэгэхг¿é амиа бодож хийсэн юм эргээд таны удам угсаанд муугаар нºлººлдºг юм ш¿¿ гэдгийг оéлгох хэрэгтэй. Нºгºº талаар х¿м¿¿с ººрийгºº ¿хэхг¿й юм шиг áîäîîд байх юм. Х¿н чинь ¿хäэг амьтан. Тиймээс буддизм “×и х¿н болж тºрсºн юм бол эхлээд ¿хэл мºнх бус гэдгийг ойлго” гэсэн. ¯хэл мºнх бус гэсэн хуулийг ойлгосны ¿ндсэн дээр х¿ний жамаар зºв амьдарна. ¯хэлтэйгээ эвлэрч, çºв х¿лээж авах ухамсартай болох хэрэгтэй. ¯хэхг¿й гэж бодож явсан амьтан чинь ¿хэхг¿йн тºлºº энийг ч алуулаад, тэрийг ч идээд л байдаг. Гэсэн ч ¿хэж л байдаг. Тиймээс ёс ñуртахуунтайгаар, ухамсартайгаар
¿хэлтэйгээ харьцах хэрэгтэй. -Àìüòíû ò¿¿õèé ýä ýðõòýí ãýäýã ÷èíü íýë öóñ. Öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ìàø àþóëòàé ãýæ îð÷èí ¿åèéí àíàãààõ óõààí ÷ àíõààðóóëäàã. Öóñààð äàìæààä ÿíç á¿ðèéí ýäãýøã¿é ºâ÷èí õàëääàã. ÄÎÕ ÷ áàñ öóñààð õàëäâàðëàäàã. Ãýòýë õ¿ì¿¿ñ àìüòíû õàëóóí öóñûã ãàçàð äýýð íü óóãààä áàéíà. Èíãýæ áîëîõ óó? -Х¿м¿¿с аливаа амьтны цусан б¿тээгдэх¿¿нийг их хэрэглэж байна. Албан тушаалтíóóä, томчууд буу ¿¿рээд л гºрººсниé цуñ ууна гээä явдаг болсон. Тэр¿¿гээр чалхаа сайжруулчихдаг юм гэнэ ээ. Тийм юм хэзээ ч байхг¿й. Нас нь богиноñооä харин ч ºвдºх ¿йлийн ¿рийг хурааж байгаа хэрэг. Цусан б¿тээгдэх¿¿н хамгийн аюултай. Х¿ний биеийг ºвчл¿¿лэхэд мах хурдан нºлººлдºг з¿йл. Ариун цэврийн халдвар хамгаалал юу ч байхг¿й îð÷èíä àìüòíû öóñûã óóãààä áàéãàà. Амьтан б¿р улирал дагаж ºвчилдºг. ªâчилж ¿хдэг. Амьтны ººрийнх нь жам тийм юм. Тухайн амьтныã ºвчилсºн ¿ед нь алааä цусыг нь ууëàà ãýõýä ºвчèí íü õ¿íä хамгийн амархан õàëäàíа. Зарим х¿н чонын тархи, баавгайн доньд ч юм уу хэрэглээд эдгэхг¿й болохоор “ªº, худлаа юм байна” гээд эргээд ºнººхºº ¿зэн яддаг. ªºрºº хэрэгцээг¿й юм хэрэглэчихээд эргээд дург¿йцэх нь утгаг¿й ø¿¿ äýý. Нºгºº талаас õ¿ì¿¿ñ àí àãíàõ ãýæ эдийн засгийн маш их хохирол амсдаг. Áóó ñóì ºíäºð ¿íýýð àâíà. Ìàøèíû áåíçèí, òîñ ãàðçäàíà. Àæëàà àëäàæ, õýäýí õîíîã àðààñ íü õººöºëäºíº. ªºðºº àãíàõã¿é õóäàëäàæ àâëàà ÷ ºíäºð ¿íýòýé. Нэгэнт ººрийг нь эдгээхг¿й юм ууж байна гэдэг, х¿м¿¿с ¿нэхээр мухар с¿сэгтэй болжээ. Æèøýýëáýë, ÷онын ходоод õодоодны õ¿÷ëèéã ихэсгэдэг. Гэтэл нºгºº ходоодны õ¿÷èë /ксилда/ ихэссэн, õîäîîäíû шархтай х¿н чонын ходоод идээд улам ºвчèí íü õ¿íäýðíý. “Чонын ходоод уусан чинь улам ºвдººд байна” гэñýí х¿н íàä äýýð èðæ ë áàéñàí. Тэрийг ямар ч судалгааг¿й, баталгааг¿й хэрэглэдэг нь ººрийнхºº амь насыг ººрсдºº хоõироож байгаатай адил хэрэг юм. Т¿¿ниé оронд баталãаатай эмийн эмчилгээ хийлгээд явж байсан нь дээр. -Ямар амьтан хэдийд ºвчилдгийг мэдэх боломжг¿й биç дээ? -Хэн ч мэдэхг¿й. Áуруу сурталчилгаа, бусдын ¿гэнд автаж энэ хорвоод х¿н
болж тºрсºн хувь заяагаа аюулд унагах хэрэгг¿й. Муу ¿йлийн ¿р гэдэг чинь бººн, бººн х¿нийг нэг, нэгээр нь татäаг болчихсон байна. Авд хамт яваад амьтан алааг¿й ÷ явсан х¿н б¿р хариуцлага х¿лээдэг þì, ¿йлийн ¿рийн хуулиар. Махнаас нь èдсэн х¿н б¿р тэр амьтны амьтай холбоотоé болдог. Ийм л нарийн хууль энэ хорвоо дэлхийд ¿йлчилдэг юм ш¿¿. Нºгºº талаар дэлхий нийтээрээ х¿н тºрºлхтºн муу з¿йл хийгээд байгаа учраас т¿¿íèéã дуурайж монголчууд хуйларч байна. -“Áè àí хийх хообийтой” гэæ гайхуулдаг õ¿í îëîí áèé. Олíы танил х¿м¿¿ñ ялангуяа ангийн арьс, эвэр гэртээ ºлгºж, бусдаä гайхуулдаг болж. Бусад нь ÷ áàñ тэднийг дуурайж байна? -Õ¿н ººрийн мэдэлã¿й хообий гэдэг юìандаа хºтлºгдºж н¿ãэл хийäýã áîë÷èõîæ. Дэнгийн эрвээхэй яагаад лааны дºлºнд шатаж ¿хдэгийг б¿гд мэддэг. Дэнгийн эрвээхэй лааны гэрлийг “Íамайг шатаах аюул” гэж ойлголг¿й, “ßмар саéхан гэрэлòэй юм бэ” гэж энд¿¿рэí наалдаàä шатаж ¿хдэг. ¯¿н шиг хообий гэдэг з¿йлдээ хºтлºгдºн амьтны амь хороож байгаа нºхºä ¿¿нээсээ шууд татгалзах хэрэгтэй. Хообиé биш муу з¿йл намайг ºдººд байна гэж ойлгож д¿гнэлт хийх хэрэгтэй. Х¿ний амь хороочихоод бахарõдаг х¿н олон. Ээ, бурхан минь. Тэр бол бахархах юм огт биш. Тэр х¿н ººрийнхºº ¿хлийг л зºгнºж, ººрийнхºº ¿хлээр бахархаж байна гэсэн ¿г. Ýíý òàëààð ìºн ч агуу номлосон байдаг юм ш¿¿. Монгоëчууд номг¿й болчихож. Номг¿й болчихоор аль мóó юм руу õîøóóðäàã юм байна. Номтой х¿н ººрийгºº хянадаг, ёс суртахóунтай байдаг. Номг¿й, ухаанг¿й х¿м¿¿с хууль, цаазг¿й юм шиг явж байна. Тºрийн хуулийã çºрчиæ болдог юм бол ертºíцийн хуулийг зºрчиж болдогг¿й юм ш¿¿. -Ийм амьтны эä эрхтэн иäсэн чинь эäгэсэíг¿й, эсвэл эдгэлээ гэж ирсэн х¿н байäаг уу? -Òийм амьтны цус ууснаас хойш толгой байнга ºвдäºг боллоо, толгîйны оройгоор хавагнааä хавääàã болчихлоо гэсэн х¿н олон ирñýí. Амьтны эд эрхтэн хэрэглээд ходоод нь суудсан х¿н олон байна. Хэрэглэсэн ÷èíü яасныг ч б¿¿ мэд, лав л ºвчèн эдгэсэнг¿й гэсэн х¿н бас их олон ирдэг. Иймэрх¿¿ буруу ñурталчилгаанä б¿¿ автаач, энэ чинь
х¿нд муу нºлººтэй ø¿¿ гэж х¿м¿¿ст захимаар байна. -Àìüòíû ýä ýðõòýíèéã îðëîõ óргамàë, óðãàìëûí ãàðàëòàé эм îëîí áàéäàã áèç äýý? -Маш их бий. Тэрнээс ч ил¿¿ х¿чин чадалтаé эрдсийн эмн¿¿ä çºн人. Тэрийг ууж ¿зээã¿é хэрнээ öóñ óóæ, ìàõûã íü èäýõ ãýýä муу юм руу явààä байгаа нь хачин. Х¿м¿¿ст буян дутаад байна. Буянтай х¿н н¿ãэл хийäэгг¿й. Н¿гэлтэй ¿едээ н¿гэл хийх гээд байдаг. Зºв суðòàë÷илгаа хэрэгтэй байна. Ходоодны хавдартай х¿м¿¿с доргоны мах иäээд байх юм. Хавäар гэж юу байäãийг мэддэг х¿н т¿¿нийг ÿàñàí ÷ идэхг¿й. Эр¿¿л мэндийн саëбарынхан àëèâàà ºвчний талаар õ¿м¿¿ст сайн хэлж оéлгуулж ºгºх хэрэгтэй бîëæýý. Хавдаад ургачихсан õàâäàð доргоны мах иäìэгц гэнэт алга болчих юм гэнэ ээ. Тэрийг чинь хагалгаа хийж л авдаг. Тэр талаар х¿м¿¿ст харуулж ойлгуулáал доргоны мах идээä хавäар алга болчихно гэж бодохоо болих бàйлг¿й дээ. Элэгниé хавäартай х¿н ýлгэн дээрээ н¿дээ нээгээг¿й гºлºг, амьтны нойтон арьс тавиад байгаа. Тэгэхээр хавдрын хорыг татаад авна гэж итгээд байна. ¯г¿й ээ. Хавдар улам задраад б¿х биеэр тарна. Ийм юìанä итгээд байна. ¯¿нийгээ уламæлалт анагаах ухаан гэж яриад байна. Энэ биш ш¿¿. Èíãýæ áóðóó ç¿éë õýðýãëýýä áàéãàà õ¿ì¿¿ñò ñàéí õýëæ îéëãóóëàõ õýðýãòýé. Àí àãíà÷èõààä ãýðèéí íºõöºëä, ÿìàð ÷ àðèóí öýâýð, õàëäâàð õàìãààëëûí áàòàëãààã¿é îð÷èíä èäýæ óóãààä áàéãàà. Áîõèð çàâààí îð÷íîîñ íýìæ ºâ÷èí àâíà. Èíãýæ çàìáàðààã¿é àí àìüòíûã àëæ óñòãàñíààñ áîëîîä ýðãýýä õ¿ì¿¿ñò ë ìóó þì áîëíî. Áàéãàëüä òýíöâýð ãýæ íýã àéõòàð õóóëü áèé. ×îíî ãýõýä ºâ÷òýé çîâëîíòîé, ìóó àìüòäûã áàðüæ èäýæ áàéãàëüä öýâýðëýãýý õèéäýã. Ò¿¿íèéã íü óñòãà÷èõààð áàéãàëèéí ãîëîìòîò ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí ýëáýãøýýä èðíý. ×îíîî óñòãà÷èõààä õ¿ì¿¿ñ ººðñ人 ÷îíûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ þì óó. Òýð àìüòàí áàéãàëü äýëõèéäýý àìüäàð÷ ë áàéã ë äýý. Õàðààä áàÿñààä ÿâáàë õ¿íä ë ñàéí. Õ¿í ººðºº õ¿í ãýäýã òºð뺺 õàéðëàõ õýðýãòýé. Íýã àéëä ýõëýýä õ¿¿õýä ç¿ãýýð òºðæ áàéñíàà ñ¿¿ëäýý õ¿¿õä¿¿ä íü ýíäýýä ýõýëæ. Ëàìä ¿ç¿¿ëòýë “×è í¿ãýë õèéäýã õ¿í áàéíà” ãýæ. Ëàìûí õýëñíýýð íîì óíøóóëààä, àìüòíû àìü òàñëàõàà áîëèõîä ç¿ãýýð áîëñîí ãýäýã.
Õ¿¿õýä áàãà÷óóäûí ìýäëýãò çîðèóëàâ
6
¹4 (28/2), 2008
Ýãýë æèðèéí èðãýäèéí èíäýð Ýíý óäààä òà á¿õýíäýý Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Ñàãñàé ñóìûí áàéãàëü îð÷íû óëñûí áàéöààã÷ Æàðäûõàíû Ñåçèìõàí áèäýíä áè÷èæ èëãýýñýí äàðààõ ºã¿¿ëëýã áîëîí ýññýã ºðãºí áàðüæ áàéíà.
Óõààíò õ¿í òºðºëõòíººñ ýõëýýä àâàðãà òîì ìàõ÷èí, í¿äýíä ¿ë ¿çýãäýì øàâüæ, àóãàà èõ äàëàé òýíãèñ¿¿ä ÷ ýõ äýëõèéí àëòàí àëãàíä áàãòàæ áàéãàà áóñ óó. Òýãýýä ÷ ýýæ äýëõèéí øèìèéã õ¿ðòýæ, ø¿òýí áèøèð÷ èðñýí óãñààòàí ¿íäýñòí¿¿äèéí ¿éë õýðãèéã çàëãàìæèëæ ÿâàõ íü õîé÷ ¿å áèäíèé àðèóí ¿¿ðýã áèëýý. ªâºã äýýäñèéí õýëñýí÷ëýí “Õîðâîîãèéí àëòàí îðä, à÷èò ýýæ, àâðàëò à÷òàí íü áîëñîí ýýæ äýëõèéí àðèóí ðàøààí øèð¿¿í óðñãàëò ãîë ìºðºí, äºë㺺í ñàéõàí íóóð, òýíãèñ, äàëàé á¿õýí áóðõíû á¿òýýñýí àìüä á¿õíèéã òýæýýí òýòãýäýã àìèí ÷óõàë ñ¿íñ íü þì. Ýýæ äýëõèéä àìüäðàõ á¿õýí – îé ìîä, óðãàìàë öýöýãñ, ãàçàð øîðîîíîîñ ýõýëæ ìºíõ ñàðüäàã óóëñ á¿õýí õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé îðøèí òîãòíîæ, áèå áèåíäýý àìüäðàë áýëýãëýæ áàéäàã. Îé ìîä, ãàçàð øîðîîãîî õàìãààëæ, ººðòºº óñ õóðèìòëóóëàí ò¿¿ãýýðýý àìüäðàëàà òýòãýí õ¿÷èë òºðºã÷ ÿëãàðóóëæ áàéäàã áîë àìüä á¿õýí ò¿¿ãýýðýý àìüñãàëæ, õîîë òýæýýëýý îëæ èäýæ áàéäàã áèëýý. ªâñºí òýæýýëò àìüòàä ÷ ýýæ äýëõèéí ºãººæ ºâñ, óðãàìëààð àìüäðàëàà çàëãóóëäàã áîë ºâñºí òýæýýëòýé àìüòäûí õºãøèð÷ çºíºñºí, ºâäºæ øàíàëñàí õýñãèéã áàðüæ èäýí ìàõ÷èí àìüòàä ãîëîî çîãîîæ, áàéãàëèà öýâýðëýäýã áàéíà. ¯¿íýýñ õàðàõàä ãàçàð äýëõèéä àìüäàðäàã á¿õýí õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîéãîîð ºñºí ¿ðæèæ áàéäàã þì. Àìüä á¿õíèé äîòîðõè õàìãèéí óõààíòàé íü áîëîõ õ¿íèé õóâüä áóðõàí áàãøèéí àéëäñàíààð øîðîîíîîñ áèé áîëæ, ýðãýæ øîðîîíäîî øèíãýäýã ãýæ ¿çäýã. Õàðèí àìüä áàéõ õóãàöààíäàà áàéãàëüòàé íÿãò õàðüöàæ áàéæ àìüäðàëàà çàëãóóëäàã áèëýý. Òóõàéëáàë óóæ èäýõ ç¿éë, ºìñºõ õóâöàñ, ò¿ëýõ ò¿ëýý, îðîí áàéð, àìüäðàëûí õýðýãöýý áîëñîí àëò ìºíãº, îãòîðãóéä ä¿¿ëýí íèñýõ õºëºã îíãîöíóóä õ¿ðòýë ãàçðûí õýâëèéãýýñ àâäàã òºðºë á¿ðèéí òºìðººð á¿òýýãääýã áîë îð÷èí ¿åèéí õ¿í òºðºëõòíèé ãîë õýðýãöýý áîëñîí ò¿ëø, øàòàõóóíóóäûã ãàçàð äýëõèéãýýñ ººð õýí ÷ îëãîæ ÷àäàõã¿é. Àíõ ýõèéí õýâëèéä áèé áîëñíîîñ ýõýëæ àëãàíäàà áºìáºð¿¿ëæ ºñãºäºã ýýæ äýëõèéäýý áèä ÷óõàì þó ºã÷
ãèéã¿¿ëæ áàéíà âý. Àëëàõ òýíãýðèéí ýë÷: “Òà èðýýä¿éí ¿ð õ¿¿õäèéí òºëºº íýã áóðãàñ ñóóëãàí óðãóóëàõ àâààñ ìÿíãà äàõèí áóÿí ¿éëäñýíòýé òýíöýíý” ãýæýý. Êàçàõ ¿íäýñòí¿¿ä õîé÷ ¿åý áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëæ ÿâàõûã ÿìàãò ñóðãàæ èðñýí. òóõàéëáàë: Àíõíû ñàð øèíýä ¿çñýí ñàð ëóó õàðààä: “Ñàðûã ¿çëýý, ñàéõàí àìüäàð÷ áàéíà. Æèëèéã ¿çëýý, ýñýí ìýíä áàéëàà. Øèíý ñàð áóÿíàà õàéðëà. Õóó÷èí ñàð í¿ãëèéã ìèíü íàìèí÷èëæ ºã” ãýäýã áîë, àíõíû áîðîîíîîð òºìºð õóâèí äóóãàðãàæ, öàãààí ñ¿¿ãýý öàöàë ºðãºäºã áàéíà. Êàçàõ àðä ò¿ìíèé ñàð øèíý áîëîõ “Íàóðûç” áàÿðûã òýìäýãëýõäýý ºðõ á¿ð îð÷èí òîéðíîî, õàøàà õîðîî, ãýð îðíîî öýâýðëýæ áàÿð ýõëýõýýñ ºìíº ãîë, ãîðõèéí ýõèéã àð÷èí öýâýðëýæ, íààäàìä õóðàí öóãëàñàí îëîí áèå áèåäýý: “Íààäàì ñàéõàí áîëîã, öàãààí èäýý àðâèíòàé, áîðîî õóð èõòýé çóí áîëîõ áîëòóãàé” õýìýýí åðººæ áàòà àéëòãàäàã. Äýýðõ á¿õýí áàéãàëü ýýæýýñ áóÿí õèøãýý õàéðëàõûã õ¿ññýí õ¿ñýëòèéí íýã. “Øèíýýð óðãàñàí íîãîîã áèòãèé òàñàë – àìüäðàë áîãèíîñíî”, “Óñ ðóó õàðæ áèå çàñ÷ áîëîõã¿é – Óñíû ýçýí Ñóëåéìåí õèëýãíýíý, óñ øèðãýíý”, “Çàëóó ìîä á¿¿ îãòîë – íàñ ÷èíü áîãèíî áîëíî”, “Øóâóóíû ¿¿ðèéã á¿¿ ýâä – ãýð îðîí ñ¿éäíý” ãýæ ñóðãàäàã. ¯¿ðýý ýâä¿¿ëñýí áîëæìîð: Áîëæìîð ãýã÷èéí íýðòýé áèëýý ª÷¿¿õýí òºäèé íàñòàé áèëýý Ààâ ÷èíü äàéíä ÿâàõàä Ýýæ íü ¿õýæ ºí÷èð÷ ¿ëä /ìàõ÷èëæ îð÷óóëàâ/ õýìýýí õàðààëûí ø¿ëýã õýëäýã áàéíà. “Õîñîîðîî ÿâàà àí àìüòíûã áóóäàæ áîëîõã¿é - ¯ëäñýí íýã íü ÷àìàéã õàðààæ, ÷è ÷ ãýñýí õàíèàñàà õàãàöàæ ãàíöààðàà ¿ëäýíý”, “Øîðãîîëæíû ¿¿ðèéã áèòãèé ýâä - ººðºº ãýð îðíîî ñ¿éòã¿¿ëíý”, “Óðñãàë óñàíä õèðòýé õóâöñàà á¿¿ óãàà – àç õàðèíà”, “Óñàíä óãààäàñ á¿¿ àñãà – ýäãýøã¿é ºâ÷èí òóñíà”, “Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í í¿öãýëæ óñàíä îðäîãã¿é – óñíû õàðààë õ¿ðíý”, “Öàãààí èäýý õèéñýí ñàâàà óñàíä á¿¿ ä¿ð – ìàë äýëýíòýíý” ãýõ ìýò÷èëýí îëîí ñàéõàí ñóðãààë àéëäàæ èðñýí íü ºíºº áèäíèé ¿ð õ¿¿õäýý çºâ òºëºâøèæ, ýíý îð÷ëîíä çàÿàãäñàí á¿õíèéã õýâýýð íü õàäãàëàõûã ÷óõàë÷èëñíû èëðýë þì. Áàéãàëü îð÷íû îäîîãèéí õóâü çàÿà ÿìàð áàéãàà áèëýý. Îð÷ëîí õîðâîîãèéí àìüä á¿õíèé õàìãèéí óõààíòàé íü àòàë õàìãèéí
Òýíãýð áàãàíàäñàí Àëòàéí ìºñºí îðãèëóóä íàðíû òóÿàãààð ñîëîíãîðîí, ààâûí ìààíü áóóðàë òýðã¿¿í ìýò áîäîãäîí, óóëñûí áýëèéã äàìæèí íàéãàõ îé ìîäíóóä ýýæèéí ìèíü ýãýëã¿é õàéðûí ñýòãýëèéã õ¿ðãýæ èðñýí ìýò ýðýãö¿¿ëýí áîäîõîä õ¿ðãýäýã. Ìîäîä äóíä ÷èìýýã¿éõýí øîðæèãíîí óðñàõ òóíãàëàã ñàéõàí ãîðõèíóóä ººðèéí ýðõã¿é ñýòãýë ñýðãýýíý. Ýíý õîðâîîãèéí àìüä á¿õýíä ººðèéí õàìàã øèìòýé á¿õíèé çîðèóëäàã íü ýíý ãîðõèíóóäûí àìèí ÷óõàë ¿éëñ áèëýý. Àìüä áàéãàëèàñ çàÿàñàí ýëäýâ òºðëèéí øóâóóä, õàä àñãà äàãàæ ä¿¿ëýí íèñýõ àðãàë, óãàëç, îéí ýçýí õ¿ðýí áààâãàé, ÷îíî, øèë¿¿ñ ãýõ÷èëýí îëîí, îëîí àí àìüòàä ºíº ýðòíýýñ ýíý íóòàãò îðøèí ñóóæ, àìüäàð÷ áàéëàà. Øèã¿¿
Ò¿ð¿¿÷ íü I í¿¿ðò амьдрал ахуйд ч тºдийлºн сайн биш ¿р дагавар ажиглагдах боллоо. Тухайлбал, “Óс гол маань ширгэж байна”, “Ìалын бэлчээр муудлаа”, “Àгаарын бохирдол н¿¿рлэлээ”, “Õог новшиндоо баригдлаа” гэх ìóó ìýäýý ºдºр б¿р ÷èõ õàëóóöóóëàõ áîëëîî. Ýäãýýðò нэрмээс болæ áàéãàà íýã øàëòãààí íü ìýäýýæ дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын ººрчлºлт гэх ìýò байгалиàñ õàìààðàëòàé çàðèì õ¿÷èí ç¿éë áèé л äýý. Гэхдээ л х¿ний зохисг¿й ¿йл ажиллагаа гэдэг бол бидний хувьд засаж, залруулàõ болоìæòîé ¿ндсэн шалтгаан нь юм. Иéìýýñ áèä ямар нэгэн з¿йлийг хийх л шаардлагатай болж байна. Зºвхºн байгаль хамгаалагчид ч биш, тºрийн болоод тºрийн бус байгууллагуудын тºлººлºл, байгалиа гэсэн иргэд б¿гдээрээ л байгалèéã хамгаалах янз б¿рийн арга зам, хэлбэрийг эрэлхийлñýýð байна. ¿¿ний
нэг жишээ íü “Áайгаль хамгаалах иргэдийн нºхºрлºл”. Ýíý íýð томьёо ºдгºº элбэг сонсогдох болжээ. Эндээс иргэд хоорондоо нэгдээд байгалиа хамгаалах гэсэн уòãûã îéëãîæ áîëíî. Гэхдээ энэ ойлголт ямар ¿зэл санаа, ямар ¿ндэслэлээр бий болсон тухайд тодорхой ойлголттой байх нь байгаль хамгаалах цааш, цаашдын ажилд ил¿¿ дºхºмтэй болно. Манай хºдººгийн иргэд ººрсдийн ºвºлжºº бууц, хаваржаа, намаржаа, зуслангийнхаа эргэн тойрны орчноос, ººрººр хэлбэл х¿рээлэн байгаа байгаль орчноосоо ихээхэн хамааралтай байдаг ãýäãèéã ¿¿íýýñ ойлгох ёстой þì. Иргэд амьжиргаагаа дээш¿¿лэх, ¿г¿й ядахдаа амьжиргаагаа тогтмол барьж байх асуудалд, ººрººр хэлбэл тэдний з¿гээр л оршин амьдрахад эргэн тойрных нь байгаль орчны асуудал бэлчээртэйгээ, гол горхитойгоо, ан гºрººстэйгºº хамтдаа
зайлшг¿й багтаж байгаа учраас ингэж байгаль хамгаалах иргэдийн нºхºрлºл гэж яриад байгаа хэрэг. Угтаа байгаль хамгаалах тухай яриад áàéãàà ÷ юм биш, харин хºдººгийн иргэдийн амьжиргааны асуудлыг л ººр ºнцгººс гаргаж ирж байгаа юм л даа. Тухайлбал, малчдын малаа бэлчээх бэлчээр доройтолд ороод мал идэх ºвсг¿й болбол хэн хохирох вэ, уух усг¿й болбол хэн хохирох вэ, малд зарим тохиолдолд хортой ºвсийг идэж, ингэснээрээ малыг хордох аюулаас сэргийлдэг зэрлэг туруутан амьтан ¿г¿й болâол хэн хохирох вэ гэх мэтээр олон мянган жилийн турш зохицож ирсэн амьдрал буюу бидний “их гэр” болсон байгаль дэлхий маань с¿йрвэл хэн хамгийн т¿р¿¿нд хохирох вэ гэх мэтийн олон, олон асуулт “Áайгаль хамгаалах иргэдийн нºхºрлºл”-ийг бий болгосон юм. Мэдээжийн хэрэг олноороо нийлж
Æ.Ñåçèìõàí
Ýýæ äýëõèé
õàðãèñ íü áîëæ áàéäàã õ¿í òºðºëõòºí áèäíèé ãàðààð õèéãäñýí õàðãèñëàë ãýõýä áàãàäàõààð ¿éëäëèéí ¿ð äàãàâàð íü ýíý. ªíºº ìàðãààøèéí àìüäðàëàà áîäîæ ãîë ìºðí¿¿äèéã áóçàðëàí, ãàçàð øîðîîãîî îíãè÷èæ, àí àìüòíà àãíàí óñòãàæ, äóðààð àâèðëàæ áàéíà. Áèäíèé àìüæèðãààíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí ìàëûí õóâüä ÷ ÿëãààã¿é, ãàð òýæýýëä îðæ õ¿íèé ãàð õàðàõàä òóëààä áàéíà. Ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàí, àãààð ìàíäàë áîõèðäîæ, ºâ÷èí çîâëîí èõäýæ, óðüä ºìíº äóóëæ ñîíñîæ áàéãààã¿é øèíý ºâ÷í¿¿ä áèé áîëëîî. Õ¿ì¿¿ñèéí íàñëàõ õóãàöàà ÷ áîãèíîñëîî. Õ¿¿õä¿¿ä õîðâîîä òàõèð äóòóó ìýíäýëäýã áîëëîî. Õ¿ì¿¿ñèéí íàñëàõ õóãàöàà ÷ áîãèíîñëîî. Ãàí çóäààñ áîëæ òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ÷àíàð ìóóäàæ, ººð óëñ îðíóóäààñ “øóóðàé ÷èðýí óðãàö ãóéõ” çîâëîí áèé áîëñîí íü áàéãàëü áèäíýýñ õàðèó àâ÷ áàéãààãèéí èëýðõèéëýë áèø ãýæ ¿¿? Àõàí ä¿¿ñ ìèíü ýý. Õ¿í á¿ð áàéãàëü ýýæýý õàéðëàí õàìãààëúÿ. ªâºã äýýäñèéí áèäýíä óíàãàí òºðõººð íü ¿ëäýýñýí áàéãàëèéí áàÿëãèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàæ, îãòîëæ óñòãàñàí îé ìîäîî äàõèí ñýðãýýæ, òîî íü öººð÷ áàéãàà àí àìüòíàà ºñãºí ¿ðæ¿¿ëüå. Ãàçàð óñàà áîõèðäîõîîñ ñýðãèéëüå. Áàéãàëü ýýæýý óíàãàí òºðõºíä íü îðóóëúÿ. ¯ð õ¿¿õýääýý ãî¸ìñîã áàéãàëü ýýæýý ¿ëäýýå. Áèä ºíººäðèéí áàéäëààðàà áàéõ áîë èðýýä¿é ìààíü áèäíèéã õýçýý ÷ óó÷ëàõã¿é.
ÌÀÐÀË – ÝÕ
óðãàñàí îéí õýñýãõýí ÷ºëººíä áóãûí äºíãºæ ñàÿõàí ìýíäýëæ, õºëºº äààæ ÿäàí áàéãàà ÿíçàãà ìýýìýý îëæ õºõºõ ãýýä ýýæèéíõýý õýâëèé ð¿¿ ÿâàõ ãýñíýý áèå äààæ ÷àäàëã¿é ººðèéí ýðõã¿é õîéø óõàðíà. Ìàðàë ýýæ õººðõºí ÿíçàãàà õºõ¿¿ëæ öàãààí ñ¿¿ãýýðýý öàòãàõ ãýæ ÿàðíà. Ãýíýò ìàðàë ýýæ ÿìàð íýãýí ç¿éëýýñ áîëãîîìæèëñîí ìýò ÷èõýý ñîîòîéëãîí òàë òàë òèéø õàðæ õàìãààðàà ¿íýð àâëàà. Ýíý á¿õíèéã íýãä íýãýíã¿é ìîäîí äîòðîîñ àæèãëàí ñóóñàí Äîñæàí ò¿ð¿¿íýýñ õîéø õàðæ ºíãºðººñºí ç¿éëñèéã ýðãýö¿¿ëýí áîäîæ ýýæ Àéêóìèñýýñ ñàÿõàí ãàðñàí Àéæàí ä¿¿ãýý ýðõë¿¿ëýí õàðæ áàéãàà ìýò áîäîãäîæ ñóóëàà. Ãýíýò ãàðñàí áóóí äóó õºâ÷ îé, õàä àñãûã öóóðàéòóóëæ, õîðâîîãèéí ñàéõàí á¿õíèéã ¿ã¿é õèéõ øèã áîëëîî. Àéäàñ ò¿ãø¿¿ð, óóð óöààð áèåèéã íü ýçýìäñýí Äîñæàí õ¿¿: “Õàðãèñ ÷îíî, ýýæèéã ìèíü áèòãèé áóóä” ãýõ õàøãèðñíàà îéí ÷ºëºº ð¿¿ ã¿éëýý. Àíãèéí ìàõàíä ø¿ëýíãýòñýí àí÷íû áóóíû ñóìàíä óðüä õºëºº õóãà áóóäóóëñàí ìàðàë ýýæ ìîä ðóó îãëî õàðàéñíàà “×èíèé òºëºº àìèà çîëèîñë ãýñýí øèã ÿíçàãà ðóóãàà äàõèí ýðãýí èðëýý. Õ¿¿õäèéí õàøãèðñàí äóóíààñ ýìýýâ ¿¿, ýñâýë õîðâîîä õîðã¿é àìüòíû öóñûã ¿çýõýýñ ç¿ðõøýýâ ¿¿, íºãºº àí÷èí ìîä ðóó õàðàéëãàí í¿äíýýñ äàëä îðëîî. Äîñæàí õ¿¿ ã¿éæ èðýýä ìàðàë ýýæèéí ñóìàíä îíîãäñîí óðä õºëèéã áàðüæ, îëãîéäîæ áàéãàà öóñûã æèæèãõýí õî¸ð ãàðààðàà äàðààä ñóó÷èõëàà. Õ¿¿ãèéí ýíýðýíã¿é ñàíààã îéëãîñîí ìýò ìàðàë ýýæ ÷ áèø¿¿ðõýæ öýðâýëã¿é øàðõàäñàí õºëºº òàòàæ àâñàíã¿é. Õººðõºí íü äýíäýõ ÿíçàãà ýýæèéíõýý çîâëîíã õàìò ¿ðýëöýõ ìýò õî¸ð í¿äýíäýý íóëèìñ ìýëìýð¿¿ëýí ýýæ, Äîñæàí õî¸ðûã ýðãýí õàðóóëäàíà. “Ýýæèéí ìèíü àìèéã àâðàà÷ ýý, õàéðëàí õàìãààëàà÷ ýý. Ýýæýý àëäâàë ÿàõ âý?” ãýõ øèã Äîñæàí ðóó õàðæ õººðõºí õàð í¿äýýðýý ãóéíà. Äîñæàí ºì÷ ÿâñàí öàìöàà ÿàðàí ñàíäðàí òàéëæ, õî¸ð ýíãýðèéã öóó òàòàí, øàðõàäñàí õºëèéã áîîæ ýõýëëýý. Ýíý õîðâîîä èñýí ë áîë áóöäàãã¿é ãýæ õýí áàéõàâ. Àâàðãà òîì ã¿ðâýëýýñ õóìñûí ÷èíýý øîðãîîëæ õ¿ðòýë ººð àìüä áîäüãàë þó ÷ áàé õîðâîîä ìýíäëýýä õîæèì íü õàëèí îääîã íü ýíý õîðâîîãèéí æàì áóñ óó. Õóâèà õè÷ýýñýí õàðãèñ àí÷íû ¿õëèéí ñàâðààñ çºâõºí Äîñæàí õ¿¿ ë ìàðàë ýýæèéã àâàðñàí íü ýíý áºë㺺.
хийсэн ажил, нэн ялангуяа байгаль хамгаалах асуудлын тухайд, ганц нэгээрээ хийсэн ажлаас ил¿¿ ¿р д¿нтэй гэдэг утгаараа санаа нийлсэн айл ºрх¿¿д нºхºрлºл болж ажиллах нь з¿йтэй. Нýгэнт малчдын амь, амьжиргаа эргэн тойрныхоо байгалиас хамааралтай учраас тэд байгалиа буюу ººрсдийн х¿рээлэн байгаа тухайн орчноо хамгаалах ёстой болж байгаа юм. Ингэснээрээ ч хºдººгийн малчид ººрсдийн амь, амьжиргааг баталгаатай байлгах болно. ªºрººр хэлбэл, хэн нэгний тºлºº биш харин зºвхºн ººрºº ººрийнхºº тºлºº л ямар нэг юм хийх гэж байгаа хэрэг. Харин хот суурин газрын иргэдýä “байгаль хамгаалах иргэдийн нºхºрлºл” íü äýýð òàéëáàðëàñàí óòãààð ойлгогдох нь юу л бол. Хот суурин газарт амьдарч байгаа х¿м¿¿с àìüäàð÷ байгаа орчноосîî áàðàã хамааралг¿й ¯ðãýëæëýë VII í¿¿ðò
7
¹4 (28/2), 2008
×àíäìàíèéí òàëààñ öóñ ¿íýðòýæ áàéíà Àãíóóð ç¿é÷ Î.̺íõòîãòîõ Öóñ, öóñ … öóñ ¿íýðòýæ áàéíà. Þóí öóñ âý? ªíººõ ºíãºðñºí äîëäóãààð ñàðûí 1-íèéõ øèã ÿâäàë áîëæ õ¿íèé àìü ýðñäýý þó? Àìü á¿ðýëãýñýí, àëæ òàëñàí, àðâàí õàð òàìûí íýãèéã ¿éëäñýí ãýäýã óòãààðàà ò¿¿íòýé ÿã àäèëõàí ë äàà. Ãýõäýý õ¿í àëæ, òàëñàí õýðýã àðàé áèø. Àìüòàí àëñàí ãýõýýð òà àíõààðëàà õàíäóóëàõàà áîëü÷èõîâ îî. Þó ãýâýë àëëàãûí õýðýã äàõèí, äàõèí ãàðààä áàéãàà, á¿ð òýãæ áàéõ ¸ñòîé þì øèã áîë÷èõñîí õóëãàéí àíãèéí òàëààð ìýäýýëýë ºãºõèéí çýðýãöýý öààøèä ÿàõ âý? ãýñýí çîâèíîëîî õóâààëöàõ ãýñýí õýðýã. ×àíäìàíü òàë ãýæ õààíà áàéäàã âý? Óã íü Ìîíãîë äàÿàð õººìèé㺺𺺠àëäàð öóóã îëñîí Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóì ãýæ áèé. Òýð ñóìûí òºâèéí áàðóóí òàëààð ñ¿íäýðëýí îðøäîã Æàðãàëàíòõàéðõàí, Áóìáàòõàéðõàí óóëíààñ ç¿¿íòýéã¿¿ð Õàð íóóð, ĺðãºí íóóð õ¿ðòëýõ òàë õºíäèéã åðºíõèéä íü èíãýæ íýðëýñýí õýðýã. ßã òîãòñîí íýð ¿ã¿é. ×àíäìàíü ñóìûí òºâººñ ç¿¿íòýý îðøäîã äýýð äóðüäñàí õî¸ð òîì íóóðûí áàðóóí õàÿà îð÷ìûã õàìàðñàí íàì äîð ãàçðûí òýãø òàëààð ×àíäìàíü÷óóäàä àä øîî ¿çýãäýæ, àìü íààíà òàì öààíà ãýã÷ýýð àðàé ÿäàí àæ òºðæ áóé íýãýí ÿäàðñàí àìüòàí áàéäàã þì. Ò¿¿íèéã áºõºí ãºðººñ ãýíý. Ýíý àìüòíû ¿éëèéã ¿çýí àëæ òàëäàã, àéëãàæ öî÷îîäîã á¿ëýã ýòãýýä ×àíäìàíü ñóìàíä ¿¿ðëýæýý. Òýð á¿ëýãëýëèéí ¿¿ðíýýñ áàéíãà öóñ ¿íýðòýæ, Ìîíãîë òºäèéã¿é äàÿí äýëõèéä ÷óõëûí ÷óõàëä òîîöîãääîã íýí õîâðûí õîâîð àìèí ýðäýíý áàéí, áàéí ÿðãàëàëä ºðòºæ áàéãààãèéí æèøýýã õýëæ ºãüå. ßàæ ä¿ãíýõýý òà ººðºº ìýä. “Àëäàðò” õýðýã. 2006 îíû àðâàííýãä¿ãýýð ñàð. Ýä ýðõòýíèéã íü ºìíºä õºðø ð¿¿ ãàðãàæ, àøèã õîíæîî îëîõûí òóëä òóéëûí õîâîð àìüòíûã Ẻí, áººíººð íü Ẻð ç¿ðõèéã íü ñóãàëñàí íîöòîé õýðýãò ×àíäìàíü ñóìûí 13 Ò¿ð¿¿÷ íü I, VI í¿¿ðò буюу туйлын бага хамааралтай байдаг учраас тэдэнд орцныхоо, байрныхаа эргэн тойрныг, ººрººр хэлбэл тэдний хувьд х¿рээлэн байгаа орчноо хамгаалах òºëºâøèë áàðàã áайдагã¿é. Тэгээд ч х¿рээлэн байгаа орчноо буюу орцныхоо хог новшийг цэвэрлэж байгалиа хамгааллаа ч гэсэн хэн нэгэн гадны х¿н ирээд хийсэн б¿тээснийг нь баллаад хаячих нºхцºл их байдаг учраас “байгалиа хамгаалах” сонирхол бага байна. Харин хºдººгийн малчдын тухайд х¿н амын нягтшил бага, ºвºлжºº, хаваржаа, зуслан, намаржааны газраар буюу х¿рээлэн байгаа орчны газраар нь дайран ºнгºрч байгаа хэн боловч бараг л тодорхой байдаг шалтгаанаар хяналт тавих нºхцºл бололцоо ил¿¿ ихтэй байдаг. Энэ бололцоогоо ашиглаад байгалиа ººрºº ººрсдийнхºº тусын тулд хамгаалахад энэ нь эргээд тэдэндээ ¿р ºгººжтэй байх учраас анхлан хºдººгийн иргэд орчноо ººрсдºº хамгаалах нь зºв гэсэн санаа гарсан хэрэг. Энэ хоёр нºхцºл байдлыг харьцуулаад ¿зэхээр байгаль хамгаалах асуудлыг олон янзын хандлагаар авч ¿зэж, тухайн нºхцºлд нь тохирсон ººр, ººр арга барилаар асуудлыг шийдвэрлэх гэж оролдож байгаа íü харагдаж байна. Хºдººгийн иргэдийн хувьд тэдний ºдºр тутмын амьдрал ахуйд нºлººлж байдаг утгаараа орчноо хамгаалах сонирхол их байдагт нь т¿шиглэж байгаль хамгаалах
èðãýí õîëáîãäîí ýð¿¿ ¿¿ñãýãäýýä öàãäàà, ø¿¿õýýð ìºí ÷ óäààí ÿâæ áàéíà. Ýäãýýð íºõºä 54 áºõºíã àëààä 108 øèðõýã ýâðýýñ íü àøèã îëîõ ãýæ áàéãààä áàðèãäñàí. Ýçýí õîëáîãäîã÷ íü òîäîð÷èõñîí, ýä ìºðèéí áàðèìò íü òîäîðõîé áîë÷èõñîí ýíý õýðãèéã îäîî õ¿ðòýë ø¿¿õýýñ ýöýñëýí øèéäýõã¿é áàéãàà íü áºõºí íàìíàã÷äûí á¿ëýãëýëèéã ººãø¿¿ëñýýð áàéíà. Ýð¿¿ãèéí ýíý õýðãèéã ¿éëäýã÷ íàðò àøèãòàéãààð øèéäýæ, ººðòºº àøèã õîíæîî óíàãàõààð ç¿òãýí, õýðãèéã áóðóóãààð øèéä¿¿ëñýí ìºðäºí áàéöààã÷, ºì㺺ëºã÷, ø¿¿ã÷ íàðò ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýñýí. Øàëãààä ë áàéäàã, øèéäýõã¿é áàéñààð ë áàéäàã, õýí ãóàé íü äàðààä áàéãàà þì áîë äîî. Áàðèãäàíà äàà, áàðèãäàíà. ßàãààä ãýâýë äýíä¿¿ òîä õàðààíä îðñîí õýðýã ë äýý, ýíý. Èéì õýðãèéã á¿òýí õî¸ð æèë áîëîõîä øèéäýæ ÷àäàõã¿é áàéãààã ýðõ ç¿éò òºðèéí ÷àäàìæèéí ñóë äîðîé ãýæ ¿çýõ ¿¿, àëü ýñâýë ìýäñýýð áàéæ ìýäýõã¿é, ÷àäàõã¿éã õàðóóëàí õýðýã çàâøèõ ãýñýí á¿ëýã íºõäèéí ñàíààòàé ¿éëäýë ãýõ ¿¿. ¯¿íèéã öàã õóãàöàà õàðóóëíà áèç. Õýðõýõèéã íü õàðæ ñóóãààä, õýðýã áèøèäâýë ÿëòàé íü õàìò øîðîíä õàòààæ, øîíä ä¿¿æëýõèéã õàðóóëàõààð çýõýæ áóé òàë ÷ áàéãàà ë ñóðàãòàé. Èéì áàéñààð àòàë áºõºí íàìíàñàí õýðýã ×àíäìàíèéí òàëä ãàðñààð ë áàéíà. Øèíý áàðèìò äýëãýå. Òà ñàéí àíçààðààðàé. Íýã. 2008 îíû ãóðàâäóãààð ñàðûí 2022-íû õîîðîíä Óñ òîãòäîã, Øèðýýãèéí îðãèäîã õóäàã îð÷ìûí íóòàãò çóðãààí áºõºí íàìíàñàí õýðýã ãàðñàí ÷ ýçýí õîëáîãäîã÷ íü òîãòîîãäîëã¿é ºäèéã õ¿ðëýý. Òýä áàðèãääàãã¿é þì ÷èíü ãýæ áàðäàìíàõ, áàðüñàí ÷ ÿëëàäàãã¿é þì ÷èíü ÿàäãèéì ãýæ ïîîäîéõûã ¿ç¿¿ëñýýð ë áàéíà. Àëëàãà ãàðàõ äàâòàìæ íü óëàì á¿ð îéðòñîîð. Õî¸ð. 2008 îíû àðàâäóãààð ñàðûí 17-20-íû õîîðîíä Óñ òîãòäîãîîñ õîéõíóóð õî¸ð, Äýíãèéí øèëèéí îðãèäîã ажлыг зохион байгуулах, гэхдээ ººрºº ººрийнхº тºлºº гэдэг утгаар нь, харин хот суурин газрынõíû õóâüä нийгэмшлийн зайлшг¿й шаардлагын х¿рээнд, бие биенийхээ ºмнº х¿лээх хариуцлагын улмаас орчин тойрноо сайн сайхан, хог новшг¿й байлгах ёстой гэдэг утгаар нь бусад арга замаар áàéãàëü õàìãààëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ íü çºâ þì. Òухайлбал, татварын бодлогоор дамжуулж áîëîõ þì. ¯¿нийг ºг¿¿лэхийн учир нь хºдººгийн иргэдийн байгалиа буюу орчноо хамгаалах асуудал нь хот, суурин газрын ард иргэдийн ойлгодог байгаль хамгаалах асуудлаас огтын ººр ¿зэл санаатай гэдгийг харуулах гэснийх. Х¿рээлэн байгаа орчноо хамгаалах, т¿¿нийхээ даацад тохируулж байгалийн тодорхой нэгэн баялгийг ашиглах асуудал бол тогтвортой хºгжлийн нэг ¿ндсэн санаа. Ингэснээрээ ºмнº ºг¿¿лж байсан цаа бугын тухайд сºнºж ¿г¿й болсон гашуун т¿¿хийг, оюун ухаантай х¿н гэдэг сэтгэлгээгээр халж байгалийнхаа нººц баялгийг даацад íü тохируулж зохистой ашиглах нь бидэнд ч, цаашлаад ¿р х¿¿хд¿¿дэд маань ч хэрэгтэй болох юм. Ийм тогтвортой хºгжил бол бидний цаашдаа замнах гэгээн бас тэгээд цагаан зам байх юм.
õóäãèéí îð÷èìä (Õàð-Óñ íóóðûí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð) ãóðàâ ãýýä á¿ãä òàâàí áºõºí àëàãäæýý. Ýçýí õîëáîãäîã÷èéã íü èëð¿¿ëýõýýð ×àíäìàíü ñóìûí õýñãèéí òºëººëºã÷, öàãäàà, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, “Èðâýñ3” áàãèéí ãèø¿¿ä íýëýýäã¿é õººöºëäºæ õî¸ð íºõðèéã ñýæèãòíýýð òàòæýý. Òýäíèéã Õîâä àéìãèéí öàãäààãèéí ãàçàðò áàéöààæ áàéãàà àæ. Óã íü áîë ýíý õýðýã ÿâäàë ãàðñíûã õàðñàí õ¿í íü áàéñààð áàéäàã. Ãýòýë õýë, óë çàëãàñàí íü ¿ã¿é. Ìýäñýýð áàéæ õýëýõèéã ç¿ðõëýõã¿é áàéíà óó? Àðàé íóòàã óñààðàà ¿ãñýæ òîõèðîîä ýíý àìüòíûã õºíººõ “àÿí”-ä öºìººðºº íýãä÷èõýýã¿é áàéìààð. Äààí ÷ äýý, ãýõ ñàéí ñàíààò õ¿í óã íü áàéìààð ë þì äàà. Ãóðàâ. 2008 îíû àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 2-íû ºäºð. Äýíãèéí øèëèéí îðãèäîã õóäãèéí îð÷èìä çàì çóóðûí õ¿ì¿¿ñ íýã áºõºíã àëààä ìàøèíäàà á¿òíýýð íü õèéãýýä àâ÷ ÿâñíûã ýðýí ñóðâàëæèëñààð áàéíà. Áàðèàä àâàõ ñýæèì áàéãàà ó÷èð óòàñ öààøààãàà õºâðºõ áîëîëòîé… Äºðºâ. 2008 îíû àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 6-íä ĺðãºí íóóðûí áàðóóí óðä õýñýãò îðøäîã Àðëûí àìíû äýýä òàëä Øèðýýãèéí îðãèäîã õóäãààñ õîéõíóóð õî¸ð áºõºíãèéí øèíýâòýð ñýãòýé “Èðâýñ-3” áàãèéí ãèø¿¿ä òààðàëäæýý. Ýíý õýðýã Õàð-Óñ íóóðûí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí íóòàã äýâñãýðò ãàðñàí þì. Õóóëèéã äàâõàð, äàâõðààð íü çºð÷ñºí õýðýã. Èéì îëîí áàðèìò ÿðàéñààð áàéõàä õººðõèé áºõºíã ÿðãàëñààð ë áàéíà äàà. ×àíäìàíü òàëûí áºõºíã çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð àãíàäàã á¿ëýã ýòãýýäèéã ººãø¿¿ëñýýð, õóóëü çàâøóóëàõûã áîäñîîð, áàñ õàðñàí ÷ õàðààã¿é þì øèã ä¿ëèé ä¿ìáý öàðàéëàí ñóóñààð áàéõ õýðýã ¿¿. Òà þó ãýæ áîäîæ áàéíà âý? Õýðýã ¿éëäñýí íü íîòëîãäñîí áîë øèéòãýë õ¿ëýýõ ë ó÷èðòàé. Õóóëü÷èä ¿¿íèéã ãàöààãààä áàéíà. Áàéöààãäààä
áàéãààãèéíõ íü õýðãèéã áàðèìòæóóëæ, íîòîëìîîð áàéíà. Èëðýýã¿é õýñãèéã íü èëð¿¿ëìýýð, èë÷èëìýýð áàéíà. Õººìèéí àÿëãóóãààð õºâ÷ äýëõèéã óÿðààí á¿éâýýëñýí ×àíäìàíü íóòãèéí àðä èðãýä òà á¿õýí íóòàã óñàà ñàâààã¿é õýäýí áàíäèéí áàëãààð õàð äàðñàí ç¿¿äýíä óìáóóëæ, õàð òàìûí õààëãà íýýæ, õàâü îð÷íûõîíäîî õàðààãàà ÷è÷ë¿¿ëæ ñóóõûí õýðýã áàéíà óó? Íóòãèéí õ¿íèé í¿äýýð õàðæ, óõààíàà øèíãýý äýý. Õàðèí õºíäëºíãèéí õ¿í áîë øóóä ë íóëèìæ, õàðààæ, ç¿õýæ ýõýëíý… ×àíäìàíü ñóìûí Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë, Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàðòàé Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð õàìòðàí 2008 îíû åñä¿ãýýð ñàðûí 19-22-íä óã ñóìàíä “Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºëºº õàìòäàà” ñýäýâò ºäºðëºã, óóëçàëò õèéæ Óâñ, Õîâä, Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí àéìãèéí 270 ãàðóé òºëººëëèéã õàìðóóëñàí ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëñàí áèëýý. Óã àðãà õýìæýýã õèéõäýý ×àíäìàíü ñóìûã ñîíãîñîí íü ýíý íóòàãò õóëãàéí àí ãàðñààð áàéãààã õàðãàëçàí ¿çýæ, íóòãèéí èðãýä ñîíîð ñîðãîã áàéõ, òýä íóòàã óñàà õàéðëàí õàìãààëàõ òàëààð íýãäìýë ñàíààãààð àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã àíõààðóóëàõ çîðèëãî àãóóëñàí þìñàí. Ãýòýë ò¿¿íýýñ õîéø õè÷íýýí õýðýã ãàðàâ àà? Þó áîäîæ áàéíà, ×àíìàíü÷óóä àà?. Õóóëü õÿíàëòûí áîëîí áàéãàëü õàìãààëëûí áàéãóóëëàãóóä ×àíäìàíü ñóìûã õàðààíäàà áàò íÿãò îíèëîõã¿é áîë áîëîõã¿é íü ýý. Õººìèéí àÿëãóóãàà ñýíãýí¿¿ëýíõýí áàéäàã òàë íóòàã òàíü öóñ ¿íýðòñýí í¿ãýëò òàëààð äóóäàãäàæ áàéíà. ×àíäìàíü íóòãèéí çîí îëíû ñîíîð õàðàà, ñîðãîã ÷èõã¿éãýýð ýíý áóçàð õýðýã, ìóó ìóóõàéãèéí ãóòàìøèãò íýðíýýñ ñàëàõã¿é íü äàìæèãã¿é. Çîí îëîí ñýðò¿ãýé, í¿ãýëèéã ¿ëäýí õººæ çàéëóóë.
Баруун б¿сийнхэн тогтвортой хºгжлийн тºлºº чууллаа Ховд, Увс, Говь-Алтай, Завхан зэрэг баруун б¿сийн дºрвºн аймгийн иргэд “Тогтвортой хºгжлийн тºлºº хамтдаа” сэдвийн дор 2008 оны 9-р сарын 19-22ний ºдр¿¿дэд Ховд аймгийн Чандмань суманд чуулñàí áèëýý. Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хºтºлбºрийн газраас зохион байгуулсан энэ ºдºрлºгт дээрх аймгуудын байгаль хамгаалах нºхºрлºл¿¿д, иргэдийн тºлººлºл болон байгаль хамгаалагчид, эрдэмтэд гээд нийтдээ 270 гаруй х¿н оролцсон юм. Тэд бэлчээрийн талхдалт, уур амьсгалын ººрчлºлтººс шалтгаалан тулгарч буй асуудлыг хамтдаа хэлэлцэн, бэрхшээлийг даван туулахын тулд цаашид ямар арга хэмжээ авах талаар зºвлºлдсºн юм. Мºн биологийн олон янз байдал болон дэлхийд ховордоод буй аргаль, ирвэс, бºхºнгийн экологийн ач холбогдол, эдгээр амьтныг ховордоход нºлººлж буй шалтгааны талаар хэлэлцсэнээс гадна Чандмань сумын х¿¿хд¿¿дэд байгаль орчин, ан амьтнаа хайрлаж хамгаалах тухай лекцуулзалтыг зохион байгууллаа. ×àíäìàíü ñóìûí èðãýä ýíý ìýò ¿éë àæèëëàãààã ¿ã¿éëæ áàéäãàà õýëæ áàéëàà. ̺í ñóìûí
õ¿¿õä¿¿ä òîì÷óóäàä õàíäàí öààøèä ÷ áèäýíòýé ÿðèëöàæ áàéãààñàé, áàñ ìàíàé ñóìûí òîì÷óóä õîãîî èë õàÿæ, ñóìàà áîõèðäóóëàõàà áîëèîñîé õýìýýí óëàìæëàõûã õ¿ññýí þì. ªдºрлºгийн ¿еэр байгаль орчны хуулиудыг сурталчилсан “Дэвжээ” тэмцээнийг зохион байгуулсан бºгººд тэрг¿¿н байранд Чандмань сумын С¿лжээ багийнхан шалгарсан юм. Мºн энэ ¿еэр нºхºрлºлийн гиш¿¿д ººрсдийн урласан б¿тээл¿¿дээрээ ¿зэсгэлэн гаргаж, ганц цагийн дотор хонины ноосоор тºрºл б¿рийн б¿тээгдэх¿¿н хийж сонирхуулсан юм. Ердºº 30 грамм хонины ноосыг 2000 тºгрºгийн ¿нэтэй б¿тээгдэх¿¿н болгон амилуулж байгаа жишээ олон байв. Ийнх¿¿ баруун б¿сийн аймгуудын малчид, иргэд болон зарим орон нутгийн удирдлагууд гурван ºдрийн турш чуулж, байгаль орчин, зэрлэг амьтад, бэлчээрийн талаарх ºмнºº тулгарч буй асуудал, т¿¿нээс гарах арга замыг хамтдаа хайлаа. Óóëçàëò ºäºðëºãò òºâ, îðîí íóòãèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ñóðâàëæëàã÷èä îðîëöîæ îëîí íèéòýä äýëãýðýíã¿é ñóðâàëæëàãà õ¿ðãýñýí þì.
8
¹4 (28/2), 2008
Зэрлэг амьтнаас х¿нд халдварлаäàã аюултай ºвчн¿¿д Àìüòàí àãíàõ íü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîé õîõèðîë ó÷ðóóëàõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéäãèéã òà ìýäýõ ¿¿? Òýãâýë ýäãýýð àìüòíààñ õ¿íä õàëäâàðëàäàã àþóëòàé ºâ÷èí öººíã¿é áàéäàã áàéíà. Ýíý òºðëèéí ºâ÷í¿¿äèéã çîîíîñèñ /zoonoses/ ãýæ íýðëýäýã àæ. Зэрлэг ан амьтны гаралтай ºвчн¿¿д зºвхºн бусад амьтан болон амьтдын б¿х ë популяцид нºлººлж, ноцтой халдварт ºвчин тараан, ¿хэлд х¿ргэхээс гадна х¿нд нºлººлºх ºвчний эх ¿¿свэр болдог áàéíà. Çэрлэг ан амьтдад хазуулах, тэднээс шууд халдвар авах, эсвэл халдвар авсан амьтдын биед “íóòàãëàæ” байсан бичил биетэн, бººс зэргээр ýäãýýð ºâ÷íèéã òýýã÷ áèåò áîëîí íÿíãóóä х¿нд дамждаг àæ. Энэ тºрлийн ºвчн¿¿д нь нэгд¿гээрт тодорхой байршилд тархсан, хоёрдугаарт биологич, анчиí зэрэг зэрлэг амьтадтай шууд харьцаж буй х¿м¿¿ст õàëäàõ аюул хамгийн ºндºр байдаг áàéíà. Èéì ýðñäýë äóíä áàéäàã õ¿ì¿¿ñò ñýðýìæë¿¿ëýã áîëãîæ ýäãýýð ºâ÷íèé øèíæ òýìäýã áîëîí õ¿íä õàëäâàðëàõ íºõöëèéí òàëààðõ òîâ÷ ìýäýýëëèéã õ¿ðãýæ áàéíà.
Òðèõèíîç Ан амьтны трихиноз ºвчин нь х¿нд халдварлахдаа суулгах, н¿дний дээд зовхи гэнэт хавагнах, гэрлийн ººдººс харж чадахг¿й болох, булчингаар ºвдºх, арьс гуужих, ам цангах, хºлрºх, даарах болон сульдах çýðýã шинж тэмдгээр илэрдэг. Õýðýâ ýмчилгээ хийõã¿é óäâàë амьсгалын болон мэдрэлийн шинж тэмдг¿¿д илэр÷ ýõýëäýã áàéíà. Õалдвартай махыг т¿¿хий эсвэл дутуу болгоæ идсэнээр õ¿íä õàëäâàðëàíà. Трихиноз ºвчнийг х¿ний биед ºвчин бий болгогч нематод паразит ¿¿сгэдэг. Судалгаанаас ¿зэхэд б¿х с¿¿н тэжээлтэн амьтаíä энэ нянгийн халдвар òóñàõ ìàãàäëàëòàé бºгººд халдварт нян нь ан амьтны булчинд байрлаж, тэр амьтны мах, эд эрхтнийг хэрэглэх ¿ед х¿нд дамждаг . Ãýõäýý зэрлэг махчин амьтад болон ¿хсэн амьтны сэгээр хооллодог амьтны дунд хамгийн элбэг тохиолдоно (баавгай, ¿нэг, чоно, тас гэх мэт). Тус ºвчнийг байгальд тохиолдоход хянах, ¿¿ний эсрэг арга хэмжээ авахад
тун хэц¿¿ байдаг. Туларемиа ºвчин нь франсиселла туларенсис хэмээх бактериас ¿¿дэлтэй бºгººд гэнэт халуурах, чичрэх, булчингийн ºвдºлт, унах зэрэг шинж тэмдгээр илэрдэг. Бактери х¿ний биед нэвтэрсэн хэсэгт шарх, óëàéëò, óñàí öýâð¿¿ ãàð÷ ýöýñòýý сорви ¿¿сдэг. Øàðõ, ñîðâè íü ýäãýòëýý íýëýýä óääàã áàéíà. ªâчний халдвар тээгч биет ихэнхдээ зуны улиралд идэвхтэй байдаг. Гэвч áàñ ºвºл тохиолдох бºгººд хээрийн туулай, махчин амьтдыг õàâõààð барих ¿ед гардаг. Áактери íü хээрийн туулай, мэрэгчид ба шувуудад бººсººр дамжин “байрладаг”. Áактерийн голомт нь халдвар авсан бººс, мºн х¿чтэй халдварыг тэсвэрлэх чадвартай амьтны биед байдаг àæ. Зарим тºрлийн бººс (D. andersoni, D. variabilis, ба Haemaphysalis leporispalustris), ялаа, ялангуяа бугûí биед ¿¿рлэдэг ялаа (Chrysops discalis) çýðýã íü х¿нд ºвчин дамжуулах чадвартай байдаг. Халдварлах арга замд бохирдсон ус уух, халдвартай мах хэрэглэх, эсвэл ангийн махан б¿тээгдэх¿¿нийг дутуу болгох, мэрэгч амьтдын шээс, ялгадаст бохирдсон хий эсвэл тоосоор амьсгалах; халдварт амьтанд х¿рсэн хутга болон бусад багажаар гар, арьсаа з¿сэх, мºн ºвчин тээгч амьтанд уруулах, хазуулах зэрэг ¿ед дамждаг байна. Мºн бººсний вирусээр халдварладаг ººр нэгэн ºвчин (flavivirus) нь гэнэт халуурах, хоолой ºвдºх, нойр х¿рэх, толгой ºвдºх, ухаан самуурах зэрэг шинж тэмдг¿¿д илэрдэг. ¯¿ний улмаас тархины ¿рэвсэл (энцефалит), менингит, òýð á¿¿ õýë зарим тохиолдолд хэсэгчилсэн саа ºвчин тусдаг àæ. Эдгээр ºвчнийг тээгч амьтдад тарвага, бусад тºрлийн мэрэгч амьтад, хээрийн туулай, махчин амьтад болон шувууд ч бас орно. Амьтдын бººснººс хамгаалахад хувийн хамгаалалт маш чухал бºгººд ер нь энэ тºрлийн ºвчнийг эдгээх арга байдагг¿й. (Ф.Р. Хендерсоны “Зэрлэг ан амтьдын ºвчин ба х¿н” хэмээх номноос. Небраскагийн их сургууль)
Зэрлэг ан, амьтны биед
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ìîíãîë ãýð÷ àíõ óäàà äýëõèéí ñ¿ëæýýíä òàâèãäëàà Äýëõèéí 200 ãàðóé óëñàä ñàëáàðòàé Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãèéí àíõààðëûí òºâä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ç¿é ¸ñîîð îðäîã. Ýíý ººð÷ëºëòèéí ýñðýã õýðýãæ¿¿ëäýã ¿éë àæèëëàãààíû íýã íü “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ãýð÷” õýìýýõ õºòºëáºð áèëýý. Ìýäýýæ äýëõèé äýýðõ á¿õ ë óëñ îðíû èðãýä ¿¿íèé ãýð÷ áîëîâ÷ òîäîðõîé æèøýý ãàðãàæ, òýðõ¿¿ æèøýý íü äýëõèéí íºëºº á¿õèé áàéãóóëëàãà õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã òàòàõ çîðèëãîòîé þì. Ìîíãîë îðíîîñ àíõíû ãýð÷ýýð Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí èðãýí, ºíäºð íàñòàí Í.Ìàðóø ãóàé îëîí óëñûí ãýð÷èéí ñ¿ëæýýíä îðëîî. Ìàðóø ãóàéí óíàãàí íóòàã Õàð-Óñ íóóðûí Öàãààí ãîë õýìýýõ ãàçàð áºãººä ýíý íóòàã Ìîíãîë îðíû áàðóóí á¿ñèéí óóð àìüñãàëûí
хоногоос гурван сарын дотор хоёр дахü ¿е шатаар ºвчилдºг. Энэ ¿е шатанд ¿е мºч ºвдºх, ой санамж, хараа, хºдºлгººн муудах зэрэг бусад мэдрэлийн шинж тэмдг¿¿д илэрдэг áàéíà. Харин хоёр жилийн дараа илрэх гуравдах шинж тэмдэг нь ¿е мºч тахийх, склероз зэрэг мэдрэлийн эмгэгт х¿ргэдэг. ªâ÷íèé øèíæ тэмдг¿¿д олон тºрлийнх байх бºгººд зарим х¿íèé н¿¿р саажих, менингит тусах, ой санамж алдах, ааш зан хувирах ба анхаарал тºвлºр¿¿лж чадахг¿й байх эмгэг бий болãîдог. Энэ ºвчин нь õ¿ì¿¿ñò ýëáýã òîõèîëääîã õºíãºí õýëáýðèéí áóñàä ºвчний шинж тэмдэг¿¿дтэй адил байдаг ó÷ðààñ, ялангуяа арьс загатнах шинж тэмдэг илрээг¿й òîõèîëäîëä оношлоход áýðõ áàéäàã
Òóëàðåìèà
байрлах бººсний гаралтай ºвчн¿¿д Бººсний гаралтай бактерийн ºвчнийг анх 1975 онд (АНУ-д) илр¿¿лжээ. Ýíý ºâ÷èí АНУ-ын харьяа нутаг б¿рт, Европ, Ази, Африк, Австрали зэрэг тив áîëãîíä тохиолддог байна. Ýргэлдсэн цагираг хэлбэртэй Borrelia burgdorferi хэмээх нэртэй бактериас ¿¿ñäýã. Ýíý бактери х¿ний цусанд тºрºл б¿рийн бººсний хазалтаар дамжин ордог. Харин бººсн¿¿д нь энэ ºвчний бактерийг буга болон бусад халдвар авсан амьтдын цусыг сорсноор “олж авдаã”. Энэ ºвчин х¿ний биед гурван ¿е шаттайгаар ¿ðãýëæèëíý. Хамгийн хºнгºн áóþó эхний шинж òýìäýã íü бººсºнд хазуулснаас хэдхэн ºдºр эсвэл íýã сарын дараа тойрог хэлбэртэй загатнах маягаар эхэлдэг. Загатнуурын хажуугаар ханиадтай тºстýй шинж тэмдэг áóþó толгой ºвдºх, ядрах, чичрэх, хоолны дурøèëã¿é болох, халуурах, ¿е мºч, булчингаар ºвдºõ øèíæ òýìäã¿¿ä ìºí èëýðäýã àæ. Ихэнх х¿í äýýð äóðäñàí эхний ¿е шатаар ºвчилдºг бол цººн х¿í халдвар авсанаас хойш хоёр долоо
Çýðëýã ãàõàéí ºâ÷èí Зэрлэг гахай áóþó áîäîíãèéí áèåä áàéäàã, х¿ний биед халдварлах аюултай нэгýí ºвчин бол гахайн бруцеллёз юм.Тиймээс анчид энэ ºвчнººс болгоомжлохоос гадна зэрлэг бодонгоос гэрийн тэжээâýð гахайд мºн халддàãèéã анхаараàðàé. Зэрлэг гахай энэ ºвчнººр íýãýíò ºвчилсºн ë бол àìüäðàëûíõàà á¿õèé ë õóãàöààíä õàëäâàðûã тээх бºгººд ¿¿нийг íü эмчлэх арга байдагг¿й. Çэрлэг гахайн бруцеллёз õ¿íèé áèåä халдвар б¿хий эдээр дамждаг. Анчид бодонг ºвчиж, бэлтгэж байх ¿едýý халдвар авах аюултай. Х¿ний биед халдварëàсан гахайн бруцеллёзûã таньж ялгахад хэц¿¿. Ихэнх х¿м¿¿с олон дахин халуурах, чичрэх, хºлрºх, сульдах, булчин ба ¿еэр ºвдºх, хоолны дуршилг¿й болох, жин хасах зэрýã øèíæ òýìäãýýð илэрдэг. Ýíý òîõèîëäîëä ýì÷èä ÿàðàëòàé õàíäàõ øààðäëàãàòàé. “Их Британи улсын нэвтэрхий толь”èîñ
Èðâýñ õºãøèðºõººðºº… Á.Áàÿðìàà Óâñ àéìãèéí Ñàãèë ñóìûí “¯¿ðýã íóóð” íºõºðëºëèéí ìàë÷èí Á.Ñàéíáàÿð ºíãºðñºí àðàâäóãààð ñàðûí 12-íû ºã뺺 06:00 öàãèéí ¿åä ìàëàà õàðàõààð ãýðýýñýý
Í.Ìàðóø ººð÷ëºëòºä ºðòñºí, öààøèä ÷ íîöòîé ¿ð äàãàâàð á¿õèé á¿ñ íóòàãò áàãòàæ áàéãàà áèëýý. Õýðýâ òà àíõíû ãýð÷èéí ò¿¿õèéã ñîíèðõâîë http://www.panda.org/about_ wwf/what_we_do/climate_change/index. cfm?uNewsID=149761 öàõèì õàÿãààð çî÷ëîîðîé.
ãýíý.
ãàðòàë õîòíûõ íü îéðîëöîî èðâýñ ¿õñýí áàéæýý. Òýðýý îéð îð÷ìûíõîî õ¿ì¿¿ñýýð äàìæóóëàí áèäýíä ìýäýýëýë õ¿ðã¿¿ëñýí þì. Ìýäýýëëèéí äàãóó áèäíèéã î÷èõîä èðâýñ õîò àéëààñ 500ì îð÷èì çàéä ¿õñýí áàéëàà. Èðâýñíèé àðüñàíä èë õàðàãäàõ ÿìàð íýã ãýìòýë, øàðõ áàéñàíã¿é. Ãýñýí ÷ íóòãèéí ìàë÷èä ýíý “õýðýãò” òýð õàâèéí õîíü÷ íîõîéíóóäûã “õàðäàæ” áàéëàà. Õàðèí íóòãèéí çàðèì èðãýí ¿¿íèéã ººðººð òàéëáàðëàñàí þì. Òýä “Èðâýñ õºãøèðºõººðºº èäýø òýæýýëýý õàéõ ÷àäàëã¿é áîëæ, àéëûí ìàë ðóó äàéðäàã” ãýâ. Ýíý ÿðèà îðòîé áàéæ ìýäýõèéã àéìãèéí ìàë ýìíýëãèéí ãàçàðò õèéñýí øèíæèëãýý õàðóóëæ áàéíà. Ó÷èð íü ¿õñýí èðâýñýíä ÿìàð íýãýí õàëäâàðò ºâ÷íèé øèíæ òýìäýã èëýðñýíã¿é…