onon_balj_eshbh_sml

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Óëààíáààòàð 2008 îí

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ ýðõëýí ãàðãàâ.

Õàâòàñíû çóðãóóä: Â.ªëçèéñàéõàí. “Îíîí ãîëûí òàòìûí ãóðâàí õýìæýýñò çóðàã” Á.Ãàíõóÿã. “Äàãóóð ñàðààíà” Ì.̺íõáààòàð ÌÓÁÈÑ, Õ.Òýðáèø ÌÓÈÑ. “Øèâýð ã¿ëìýð” Í.Öýâýýíìÿäàã. “Öýí òîãîðóó”

ADMON õýâëýëèéí ãàçàð õýâëýâ. Óëààíáààòàð 2009 îí

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä 1.

Ãàíáîëä Ý. Óëààíáààòàð èõ ñóðãóóëü “Îíîí-Áàëæ ñàâ íóòãèéí óðãàìàëæèëò, óðãàìëûí àéìãèéí òîéì” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.

̺íõæàðãàë Á. ØÓÀ-èéí Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýí “Îíîí-Áàëæèéí àøèãò óðãàìëûí òàðõàö, íººöèéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3.

Äýëãýðìºðºí ª., Îþóíöýöýã Á. ÌÓÈÑ. “Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí óðãàìëûí àéìãèéí ñóäàëãààíä” (Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì). . . . . . . 14

4.

Ýðäýíýáàò Ì. ØÓÀ-èéí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí. “Îíîí ãîëûí àé ñàâûí çàãàñíû ç¿éëèéí á¿ðäýë, ºíººãèéí áàéäàë” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

5.

Íàðàíãàðâóó Ä., Îþóíáèëýã Æ. ÌÓÈÑ “Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí çàðèì ãîëûí óñíû øàâüæèéí ñóäàëãààíä” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

6.

Öàãààíöîîæ Í., Áàò÷ºäºð Á. ØÓÀ-èéí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí “Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõ îéí øàâüæèéí ñóäàëãàà” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

7.

̺íõáààòàð Ì. ÌÓÁÈÑ, Òýðáèø Õ. ÌÓÈÑ “Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õî¸ð íóòàãòàí ìºëõºã÷èä” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

8.

Öýâýýíìÿäàã Í. ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí “Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí øóâóó, ò¿¿íèé õàìãààëàë” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

9.

Áàòñàéõàí Í. ÌÓÈÑ, Àðèóíáîëä Æ. ÌÓÁÈÑ, Õàóåð Ñ. Áàéãàëü õàìãààëàõ òºâ. ÕÁÍÃÓ, Íàðàíöàöðàëò Á., ×èíáàò ×., Ãàíõóÿã Á. ÄÁÕÑ “Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí ãîëûí õàëèóíû òàðõàöûí òîâ÷ ìýäýý”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

10. Àðèóíáîëä Æ. ÌÓÁÈÑ, Áàòñàéõàí Í. ÌÓÈÑ, Äîëüø Ä., ÕÁÍÃÓ “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàð äàëàâ÷òàíû á¿ëãýìäýë” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 11. Îþóíòóÿà Ø., Îäîíòóÿà Ï. ÕÀÀÈÑ, Äîëãîðìàà Ø. ØÓÀ-èéí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí “Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí óóð àìüñãàëûí òºëºâèéã ñóäàëñàí ä¿íãýýñ” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 12. Òàìèð Ï., ªñºõáàÿð Ø. Àçèéí ñàí, Áàòõ¿¿ Ä. Óñ öàã óóðûí õ¿ðýýëýí “Íîìõîí äàëàéí àé ñàâûí çàðèì ãîëóóäûí óñíû ÷àíàðûí ñóäàëãàà” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 13. Áàòòóëãà Î., Ìÿãìàðæàâ È., Ñîëîíãî Ã. ÕÀÀÈÑ, Æàâõëàíòóÿà À. ÓÕÝØÕ “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí òàðèàëàíãèéí õºðñíèé øèíæ ÷àíàð, ò¿¿íèé ººð÷ëºëò” . . . . . . . . . . . . . . . 61 14. Îþóíãýðýë Á. ØÓÀ-èéí Ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýí “Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí ìåíåæìåíòèéí àñóóäëûã òîãòâîðòîé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä óÿëäóóëàõ íü” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 15. Äîðæãîòîâ Ä., Îþóíãýðýë Á. ØÓÀ-èéí Ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýí “Àìàð ìºðíèé àé ñàâûí Ìîíãîëûí õýñãèéí ÒÕÃ-óóäûí òàëààðõ ¿íýëãýý öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èã õàíäëàãà” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 16. Ìàëêîâ Å.Ý. Ñîõîíäûí Øèì ìàíäàëûí Äàðõàí Öààçàò ãàçàð “Îíîí ãîëûí àé ñàâûí õèë äàìíàñàí íóòãèéí ºâºðìºö îíöëîã, à÷ õîëáîãäîë” . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 17. Àâèðìýä Ý. ØÓÀ-èéí Ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýí “Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí ðåêðåàöè, ãàçàðç¿éí íºõöºë, íººö”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 18. Áàëäàíãîìáî Á. ÕÀÀÈÑ “Õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ íü (Îíîí-Áàëæèéí àé ñàâèéí æèøýýãýýð)” . . . . . . . . 84 19. Ýíõòàéâàí Í. ͯÁ ÕÕÀÀ-í áàéãóóëëàãûí “Îéí ìåíåæìåíò” òºñºë. “Îíîí-Áàëæèéí àé ñàâ ãàçàðò áàéãàà îéí íºõºðëºë¿¿äèéí îäîîãèéí áàéäàë, õýòèéí òºëºâ” . . . . 89

“Îíîí-Áàëæèéí àé ñàâûí áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí ýìõýòãýëä Õýíòèéí íóðóóíààñ ýõ àâäàã Îíîí, Áàëæ áîëîí ò¿¿íèé îëîí öóòãàë ãîëóóä Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí íóòãààð óðñàõ Èíãýäýé, Øèëêà ãîëòîé íèéëýí óëìààð Àìàð ìºðíèé ýõ áîëäîã. Õàðèí Õýðëýí ãîë Äîðíîä õýýðýýð äàìæèí ÁÍÕÀÓ-ûí íóòàãò Äàëàé íóóðò öóòãààä öààø Àìàð ìºðíèéã óñààð òýòãýäýã. Èéíõ¿¿ ìàíàé îðíîîñ ýõ àâàí óðñäàã ãîë ìºðºí äýëõèéí áºìáºðöºãèéí óìàðä õàãàñûí á¿ñ íóòàãò öýíãýã óñíû òîìîîõîí ñ¿ëæýýíä ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã òóë ýíý àé ñàâûã öýâýð àðèóí áàéëãàõ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã òýòãýí õàìãààëàõ íü õ¿í òºðºëõòíèé ºìíº Ìîíãîë÷óóäûí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà, äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàëä îðóóëàõ õóâü íýìðèéí íýã õýñýã íü çàéëøã¿é ìºí áèëýý. Îíîí-Áàëæèéí àé ñàâ íóòàã íü Äàãóóðûí õýýð ð¿¿ ò¿ðæ îðñîí Ñèáèðèéí îé òàéãûí ºìíºä ñýæ¿¿ðò îðøèõ ºâºðìºö ëàíäøàôòèéí òîãòîö, àìüòàí, óðãàìëûí îëîí ÿíç áàéäëûí áàÿëàã á¿ðäëýýð Ìîíãîë îðíû áóñàä á¿ñ íóòãààñ ýðñ ÿëãàðäàã. Òóõàéëáàë õîðõîé çàãàñ, öàãààí õàäèð, Àìàð ìºðíººð íýðëýãäñýí Àìàðûí õàëáàãàí çàãàñ, Àìàðûí õàäðàí, Àìàðûí öóðõàé, Àìàðûí ýðýýí æèâýðò, Àìàðûí ñóãàñ, Àìàðûí õèëèì, Àìàðûí ìîãîëçîé çýðýã öýíãýã óñíû çàãàñíû îëîí ç¿éë, Äàãóóðûí ñóâäàí õÿñàà çýðýã ç¿éëèéã äóðüäàõàä ë ýíý óñíû àé ñàâûí îíöëîãèéã èëòãýíý. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íü Mîíãîë îðíû õîâîð ç¿éë õºõòºí àìüòäûí õóâüä ÷ ÷óõàë îðîãíîë, èäýýøèë íóòàã þì. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû õ¿ðýýíä õîâîðäëûí çýðãýýð äýýã¿¿ð ýðýìáýëýãäñýí õàíäãàé, áóãà, õ¿äýð, õàëèó, èðâýñ (õèë çàëãàà ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäèéí Áèîñôåðèéí ÄÖÃ), îéí áóëãà, ìîíãîë òàðâàãà, öàãààí çýýð çýðýã ç¿éë ýíý á¿ñ íóòàãò òîõèîëääîã. Ýäãýýð õîâîð ç¿éë õºõòºí àìüòíû îëîí ÿíç áàéäàë íü ýíý áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí õàìãààëëûí ¿íý öýíý, á¿ñ íóòãèéí äýëõèéí à÷ õîëáîãäëûã èëýðõèéëíý. ͺ㺺 òàëààñ Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòàãò õîæóó õèéñýí ñóäàëãààíû ÿâöàä Ìîíãîëûí àìüòíû àéìàãò øèíý ç¿éë ñàðüñàí áàãâààõàé á¿ðòãýãäñýí, ìºí íýí õîâîð ç¿éë ãîëûí õàëèóíû òàðõàöûí øèíý íóòàã òîãòîîãäñîíîîñ ¿çýõýä ýíä ñóäàëãàà áàãà õèéãäñýíèéã èëýðõèéëýõèéí çýðýãöýý, ºâºðìºö íóòàã ãýäãèéã äàâõàð íîòëîæ áàéãàà þì. Æèã¿¿ðòíèé õóâüä äýëõèéä íýí õîâîðäñîí îëîí ç¿éë òîãîðóóíû ºíäºãëºí çóñäàã, í¿¿äëèéí çàìíàë äàãóó ò¿ð áóóäàëëàäàã äýëõèéí öàðààòàé ÷óõàë ò¿øèö áîëäîã. Óðãàìëûí àéìãèéí õóâüä ÷ çºâõºí ýíý àé ñàâä óðãàäàã Äàãóóð øèíýñ, Êðûëîâûí íàðñ çýðýã ìîäëîã óðãàìëûã äóðüäàõàä õàíãàëòòàé. Ãýòýë èéì ÷óõàë á¿ñ íóòàãò õèéñýí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæëûã ýìõýòãýæ íèéòë¿¿ëñýí ýõ ñóðâàëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë õýâëýãäýýã¿é àæýý. Áèäíèé çîõèîí áàéãóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí çîðèëãî íü ñóäëàà÷äûí ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í, ìýäýý áàðèìòûã íýãòãýí öóãëóóëæ, àíàëèç õèéí öààøèä õèéæ ã¿éöýòãýõ ñóäàëãàà, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëýý òîäîðõîéëîõ, õèë çàëãàà ÎÕÓ-ûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí ñóäëàà÷èä, çàõèðãààíû àæèëòàí íàðòàé íÿãò, áàéíãûí õàìòûí àæèëëàãààã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ìºí çàëóó ñóäëàà÷äûã ñóäàëãàà, ìîíèòîðèíãèä òàòàí îðîëöóóëàõ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷äûí àíõààðëûã òàòàõàä ÷èãëýãäñýí áîëíî. Ýíý áàãà õóðàë áîë Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õ¿ðýýíä çîõèîæ áóé àíõíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàë áºãººä öààøèä îëîí ñóäëàà÷äûã õàìàðñàí õóðëûí ýìõýòãýë æèë á¿ð õýâëýæ áàéõààð òºëºâëºæ áóé. ªíãºðñºí áàãà õóðàëä Ìîíãîëûí áîëîí ÎÕÓ-ûí ñóäëàà÷äûí 19 èëòãýëèéã õ¿ëýýí àâ÷, òýäíýýñ 14 èëòãýëèéã ñîíãîæ, õýëýëö¿¿ëýâ. Èíãýýä óíøèã÷ òà á¿õýíä Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ñóäàëãààã õàìàðñàí àíõíû ýìõýòãýëèéã õ¿ðãýæ áàéãààäàà áèä áàÿðòàé áàéíà. Ñàéí ¿éëñ äýëãýðýõ áîëòóãàé!

Ýìõýòãýã÷èä 2009.02.19

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÓÐÃÀÌÀËÆÈËÒ ÓÐÃÀÌËÛÍ ÀÉÌÃÈÉÍ ÒÎÉÌ Ý.Ãàíáîëä Óëààíáààòàð èõ ñóðãóóëü Îíîí-Áàëæèéí íóòãààð 1990, 2002, 2005 îíóóäàä óðãàìàëæèëò, óðãàìëûí àéìãèéí ñóäàëãààã ìàðøðóòûí àðãààð áîãèíî õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áèëýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ãåîáîòàíèêèéí îëîí àðâàí áè÷èãëýë áîëîí 1800 /íèéòäýý/ îð÷èì óðãàìëûí öóãëóóëãûã Ìîíãîë-Îðîñûí õàìòàðñàí áèîëîãèéí èæ á¿ðýí ýêñïèäèöèéí øóãàìààð öóãëóóëñàí áîëíî. Ýíýõ¿¿ èëòãýë ãàãöõ¿¿ ýíý ýêñïåäèöèéí ìàòåðèàëûã àøèãëàñàí þì. Òóõàéí á¿ñ íóòàã (Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòàã) íü öàã óóðûí õóâüä çóí, ºâºë íü ýðñ ÿëãààòàé áà ºâºë人 õóóðàéâòàð, öàñ áàãàâòàð îðäîã. Öàñ ÿìàãò áàðóóí õîéíîîñîî îðîõ áà õ¿÷òýé ñàëõèëäàã. ßëàíãóÿà ñàëõèíû õ¿÷ íü 3-4-ð ñàðä èõ áàéäàã. Õàâàðäàà õóóðàé ó÷èð ò¿éìýð èõýýð ãàðäàã. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòãààð 6-ð ñàðûí 20 õ¿ðòýë ìàø õóóðàé áàéõ áà 7-ð ñàðûí ýõýýð õóð áîðîî ýëáýãòýé áàéíà. Ýíý ¿åä ë óðãàìëûí âåãåòàöèéí õóãàöàà ýð÷èìòýé ýõëýõ áºãººä îëîí àðâàí ç¿éë óðãàìàë öýöýãëýæ, ¿ðæèæ ýõýëäýã. Åðºíõèéäýý ýíý á¿ñ íóòãèéí öàã óóðûã ä¿ãíýæ õýëáýë êîíòèíåíòîëíû ãýæ õýëæ áîëíî. ªâºë人 ìàø õ¿éòýí ñàðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 40 ãðàäóñ õ¿ðäýã. Óóë òîëãîäûí îðîé, ýíãýð, áàðóóí, ç¿¿í õàæóóãààðàà õàä àñãà, íóðàã ÷óëóó èõòýé áà óóë òîëãîäûí õîðìîéãîîð øèì òýæýýë ñàéòàé, óñ ñàéí øèíãýýæ íýâòð¿¿ëäýã õºðñòýé áèëýý. Õàðèí Áàëæ ãîëûí äàãóó õýñýã õýñýã ãàçðààðàà ýëñýí õóðäàñ íèëýýä äàéðàëääàã. Ýäãýýð ãîëóóäûí ãàðàë ¿¿ñëèéí òîäîðõîéëîõäîî ïàëåéçîè áà ýðòíèé ìåçîçàÿ ¿åýñ ¿¿ñýëòýé ãýæ ¿çäýã (Íàöèîíàëíûé àòëàñ Ìîíãîëèé, 1978). Ãýõäýý Îíîí-Áàëæèéí ãîëóóä òåêòîíèê õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí. ßëàíãóÿà Õýíòèéí íóðóó ºðãºãäñºíòýé øóóä õîëáîîòîé þì. Â.Í.Ãðóáîâûé (1952, 1963) àíãèëñàíààð áîë ýðòíèé ãàçàð äóíäûí òýíãèñèéí Òºâ àçèéí äýä ìóæèä õàìààðàãäàõã¿é áîëîâ÷ òóõàéí á¿ñ íóòàã Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòàãòàé õèë íèéëæ îðøäîã îíöëîãòîé. ªºðººð õýëáýë ýíý á¿ñ íóòãèéí óðãàìëûí àéìãèéí ýëåìåíò¿¿ä íýâòðýí îðäîã. Äàðàà íü (Â.È.Ãðóáîâ) Ãîëàðêòèêèéí äýä ìóæèéí Åâðîàçèéí îéí ðàéîíä õàìðóóëàí ¿çäýã. Õàðèí À.À.Þíàòîâ (1950) òóõàéí á¿ñ íóòãèéã Åâðîàçèéí õýýðèéí äýä ìóæèéí ÄàãóóðÌîíãîëèéí õýýðèéí õîøóóíä õàìðóóëñàí. Í.ªëçèéõóòàã (1989) Îíîí-Áàëæèéí á¿ñ íóòãèéã Åâðîàçèéí õýýðèéí ìóæèéí Äàãóóð-Ìîíãîëûí õýýðèéí õîøóóíû Óëçûí óóëûí õýýðèéí òîéðîãò õàìðóóëàí ¿çñýí. Ýíý òîéðîãò òºðºë á¿ðèéí õóâèëáàðààð òîõèîëäîõ óóëûí õýýðèéí

óðãàìàëæèëò çîíõèëíî. Õýýðèéí çîíõèëîõ õýâøë¿¿äýä øèâýýò õÿëãàíà-õàçààðãàíàò, øèâýýò õÿëãàíà-õàçààðãàíà-ýëäýâ ºâñò, øèâýýò õÿëãàíàíàâòóóë, ç¿ð-ºâñò õýýð çîíõèëíî. Áàñ áàÿëàã ºâñòýé íóãàò õýýð, òàòìûí íóãà íèëýýä òîõèîëäîíî. Ýëñýíöýð õºðñòýé õýñãýýð íü æèæèãíàâ÷èò Õàðãàíà á¿õèé ýëäýâ ºâñò õýýðòýé. À.Â.Ãàëàíèí, À.Â.Áåëèêîâè÷ (2006) íàð ýíý á¿ñ íóòãèéã Äàãóóð-Ìàíæóðûí äýä ìóæèéí äàãóóðûí õîøóóíä õàìðóóëàí ¿çñýí áàéäàã. Îéí àíãèëëààð À.Êîðîòêîâ (1976, 1978) Îíîí-Áàëæèéí á¿ñ íóòãèéã Õýíòèéí-×èêîéòêèéí îéí ðàéîíä õàìðóóëñàí áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ áîòàíèê ãàçàð ç¿éí ìóæèéã òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Áàëæèéí ãîë, ò¿¿íèé îð÷íû á¿ñ íóòàãò èõýíõäýý îé ò¿¿íèé äàãàâàð (ñïóòíèê) ç¿éë¿¿äýýð á¿ðäýë áîëñîí. Îéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ìîä ãýâýë Øèíýñ (Larix sibirica), Íàðñ (Pinus sylvestris, P. krylovii) çîíõèëñîí îéò õýýð áîëîé. Õàðèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ò¿éìýð èõ áàéñàí ó÷èð äýýðõè øèëì¿¿ñýí îéí îðîíä õóñ, óëèàíãàð íèëýýä òàëáàéã ýçýëæ áàéíà. Áàëæèéí ãîëûí äàãóó øèíýñýí îé çîíõèëîõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéäàã. Õàðèí Áàëæèéí ãîëûí òàòìûí ýëñýðõýã õºðñòýé ãàçðààðàà íàðñàí îé ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé. Íàðñàí îéí 2-ð ýðýìáèéã (ÿðóñ) ¿ç¿¿ëýã÷ íü Äàãóóðûí Òýðýëæ ç¿é ¸ñîîðîî îðæ áàéñàí áèëýý. Õàðèí ò¿éìýðèéí íºëººãººð Äàãóóð Òýðýëæ ýð÷èìòýé áàãàñ÷ áàéíà. ªºðººð õýëáýë áàéãàëèéí óðãàìàë áàãàñàæ, õºë ãàçðûí óðãàìàë èõñýæ áàéãààã ýíäýýñ õàðæ áîëîõ þì. Áàëæ ãîëûí îð÷ìûí óóëûí ýíãýð ãàçðààð Ñèáèðü Á¿éëñ áàðàã 70 õóâèéí á¿ðõýöòýé áàéíà. ̺í íàðñàí îé ò¿éìýðò àâòñàíû äàðàà óëèàíãàð áîëîí çàðèì ç¿éëèéí áóðãàñ óðãàõ íü ýëáýã áàéäàã. Áàëæèéí á¿ñ íóòàãò çîíõèëîã÷ ºâñëºã óðãàìàë ãýâýë Pulsatilla flavisima (patens), Artemisia tanacetifolia, Iris ruthenica, Dendranthemum zawadskii, Thalictrum minus, Trifolium lupinaster, Polyganatum odoratum, Stellera chamaejasme, Hedysarum alpinum çýðýã ç¿éë¿¿ä óðãàäàã. Áàëæèéí ãîëûí á¿ñ íóòàãò îéí óðãàìàëæèëò óðãàìëûí àéìàã, õýýðèéí óðãàìàëæèëò óðãàìëûí àéìàã õîëèëäîí óðãàæ îéò õýýðèéí á¿ñë¿¿ð ¿¿ñãýäýã îíöëîãòîé. Ýíýõ¿¿ õýýðèéí óðãàìëûí ýëåìåíò¿¿ä øèíýñýí áîëîí íàðñàí îéä èõ õýìæýýãýýð äàéðàëääàã áèëýý. Òóõàéëáàë: Aster alpinum, Koeleria cristata, Leontopodium leontopodioides, Potentilla acaulis, Galium verum, Artemisia tanacetifolia, Artemisia såricea, Patrinia scabiosifolia (õîâîð), Scorzenera radiata, Scabiosa comosa çýðýã ç¿éëòýé.

7

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Áàëæèéí ãîëûí ðàéîíä õýýðèéí áóþó óóëûí õýýðèéí óðãàìàëæèë óðãàìëûí àéìãèéí òºëººëºã÷èä èõýâ÷ëýí óóëûí ýíãýð áîëîí óóë òîëãîäûí îõü í¿öãýí îðîé, çàðèìäàà íèëýýä õóóðàé íºõöºëä óðãàæ áóé øèíýñ áîëîí íàðñ ýëáýã äàéðàëäàíà. ̺í íàðñ ãîëûí äàãóóõ äýíæýýð áîëîí ãîë äàãóó äàéðàëäàíà. Ýíä èõýâ÷ëýí àëàã ºâñò þìóó ç¿ð ºâñ-àëàã ºâñò á¿ëãýìäýë íî¸ëîíî. Õàä àñãà èõòýé óóëûí ýíãýýð Òàâèëãàíà áîëîí õóóðàéñàã ñººã óðãàìàë íèëýýä õýìæýýãýýð äàéðàëäàíà. Óóë òîëãîäûí ãóó æàëãà, òàòìûí íóãààð ÷èéãñ¿¿ óðãàìàë óðãàäàã. Òóõàéí á¿ñ íóòàãò áóé îéò õýýðèéí á¿ñèéí îíöëîã øèíæ ãýâýë õÿëãàíà-àëàã ºâñò þìóó ç¿ð ºâñò-àëàã ºâñò õýýð öýâýð øèíýñýí îéãîîð äàéðàëäàíà. Öàã óóðûí õóóðàéøèëòòàé õîëáîîòîéãîîð øèíýñýí îéä õýýðèéí óðãàìëûí ýëåìåíò¿¿ä ýð÷èìòýé óðãàæ ýõýëæ áàéíà. ¯¿íä: õÿëãàíà-àëàã ºâñò õýýð çîíõèëîõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Ýíý ¿çýãäýë ÿëàíãóÿà äîðíîä Õýíòèéä èõ àæèãëàãääàã. Áàëæ ãîëûí òàòìààð óðãàñàí õóñàí òºãºë¿¿ä, îéãîîð àëàã ºâñ õýýð çîíõèëîõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Ýíýõ¿¿ á¿ëãýìäýë øàòñàí øèíýñýí îéä ìºí äàéðàëääàã. (Betula fruticosa, B. fusca, B. platyphylla, Salix rorida) ìºí ýíä óëèàñàí îé áà àëàã ºâñò íóãà áèé. Îíîíãèéí ðàéîí

õýýðò Filifolium sibiricum, Dianthus versicolor, Leontopodium conglalatum, Aster tataricus, Astragalus galactites, Veronica longifolia, Leymus chinensis, Carun buriaticum, Rhaponticum uniflorum, Galium verum, Artemisia frigidà, Artemisia sñoparia, Adenophora stenanthina, Allium polórhizum, Thermopsis lanceolata çýðýã óðãàìàë áàéíà. Îíîí ãîëûí òàòìûí äàãóóõ äýíæ áîëîí òýãø ãàçðààðàà õÿëãàíàò õýýðòýé áà óóë òîëãîäûíõîî ýíãýð, íàëóó õàæóóãààð õóóðàé õýýð (ïåòðîôèòíû) 30-40 õóâèéí á¿ðõýöòýé áàéäàã. Íèëýýä ýëáýã äàéðàëääàã ç¿éë¿¿ä ãýâýë Potentilla leucophylla, P. verticillaris, Ptilotrichum canescens, Artemisia monostachya, Saussurea salicifolia, Amblynotus rupestris, Sapozhnikovia divaricata, Polygonum divaricatum, carex pediformis, Clematis hexapetala, Yungia tenuifolia, Androsace lactiflora, Leibntzia anandra. Îíîíãèéí ðàéîíä óóëûí ýíãýð õàæóóãààð èõýâ÷ëýí äàéðàëääàã ñººãò á¿ëãýìäýëä Artemisia sibirica áèø Òàâèëãàíà (Spiraea aquilegifolia) çîíõèëæ áàéäàã. Èõýâ÷ëýí óóëûí ýíãýðèéí àñãà, íóðàã ÷óëóó, òîì õàäòàé ãàçðààðàà ç¿ð ºâñ-àëàã ºâñò õýýð íî¸ëîíî. ̺í óóëûí ýíãýðò Rhamnus parviflora, Ulmus macrocarpa, Malus pallasiana, Ribes diacanthà, Armeniaca sibirica çýðýã òàäãàð ìîä áîëîí ñººã èõ õýìæýýãýýð äàéðàëäàõ áºãººä ºâñëºã óðãàìëààñ Vincetoxicum sibiricum, Rubia cordifolia, Polygonatum sibiricum, Polygala sibirica, Chenopodium acuminatum, Chenopodium hybridum, Ametisthea coerulea, Artemisia gmelinii, Carex korshinskii çýðýã ç¿éë¿¿ä äàéðàëäàíà. ̺í ñººã áîëîí òàãäãàð ìîäíû ñ¿¿äýð áîëîí äîîãóóð Polygonum convolvulus, Allium amphibolum, Rheum undulatum, Lespedeza hedysaroides, Allium eduardii, Allium tenuissimum, Hemerocallis minor Stellaria gypsophyloides çýðýã ç¿éë óðãàíà.

Ýíä óðãàìàëæèëòûí çîíõèëîã÷ á¿ëãýìäýë íü ñººãò óóëûí õýýð, ñîíãèíîò õýýð îðíî. Îíîí ãîëûí òàòìûí îéò õýýðèéí á¿ñë¿¿ð äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1200ì õ¿ðòýë áàéõ áà îéí á¿ñë¿¿ð 1200-1660 ì áàéíà. Õýýðèéí á¿ñë¿¿ðèéí äýýä õèëèéã Stipa krylovii-èéí äýýä õèëýýð àâñàí áà îéí äîîä õèëèéã Kobresia bellardii-èéí äîîä õèëýýð àâ÷ áîëíî. Ýíä õýýðèéí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðóóäòàé. Õóóðàéñàã, õóóðàéñàã-÷óëóóñàã àëàã ºâñò õýýð çîíõèëîõ áà áàãà çýðãèéí ÷èéãñýã ç¿éë¿¿ä îðîëöäîã. ßëàíãóÿà äàãóóðûí íóãàò õýýð íèëýýä õóâèéã ýçýëäýã (Ãàëàíèí, Áåëèêîâè÷, 2003). Îíîíãèéí á¿ñ íóòàãò Îíîí ãîëûí ðàéîíä áóñàä çýðãýëäýýõ íóòàã áîëîí õàìãèéí ºðãºí òàðõàëòòàé íü Ñèáèðü Õÿëãàíàò Áàëæèéí ãîëîîñ ÿëãàãäàõ íýã îíöëîã áîë Ulmus õýýð þì. ¯¿ãýýðýý Áàëæèéí ðàéîíä òàðõñàí macrocarpa-ààñ á¿ðäýë áîëñîí òºãºë áóþó îéã õýýðýýñ ÿëãààòàé áèëýý. Íóãàò õýýðò çîíõèëîã÷èéí ¿¿ðãèéã àëàã ºâñ õ¿ñíýãò 1 ÇÎÍÕÈËÎÕ ÎÂÎÃ, ÒªÐªË áîëîõ Bupleurum seorzonerifolium, Astragalus alpines, Silene jenissepensis, Çîíõèëîõ îâîã Çîíõèëîõ òºðºë Stellera chamaejasme, Potentilla Îâîã Ç¿éë % Òºðºë Ç¿éë % tanacetifolia, Galium verum, Asteraceae 52 8.6 Artemisia 15 2.5 Adenophora gmelinii, Adenophora stenanthina, Sehizonepeta multifida, ¿åòíýýñ Stipa baicalensis, S. sibirica, Koeleria cristata, agropyron cristatum, Poa attenuate çýðýã ç¿éë¿¿ä þì. Åðºíõèé人 äýýðõ õýýðò, Thalict-rum petaloideum, Iris dichotoma, Papaver rubroauranthiacum, Echinops latifolius, Aster tataricus, Scabiosa comosa, Pedicularis rubens, Sanguisorba officinalis çýðýã áîëíî.

Poaceae

38

6.3

Potentilla

12

2.0

Rosaceae

30

5.0

Allium

10

1.7

Ranunculaceae

28

4.6

Salix

8

1.3

Fabaceae

20

3.3

Adenophora

6

0.9

Caryophyllaceae

16

2.6

Vicia

5

0.8

Liliaceae

14

2.3

Ranunculus

5

0.8

Ãîëûí òàòàì äàõü äýíæýýð ñîíãèíî çîíõèëñîí õýýðòýé (Allium odorum ýñâýë A. senescens). Èéì 8

Lamiaceae

13

2.1

Pedicularis

4

0.6

Scrophylariaceae

11

1.8

Saussureu

4

0.6

Cyperaceae

8

1.3

Stellaria

3

0.4

Á¿ãä

230

Á¿ãä

72

11.6

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

¿¿ñãýäýã. Îíîí áîëîí Áàëæèéí ðàéîíä õèéñýí ñóäàëãàà íü óðãàìàëæèëòûí òàëààð á¿ðýí òºãñ ÓÐÃÀÕ ÎÐ×ÍÎÎÐ ÍÜ ÀÍÃÈËÑÀÍ ÁÀÉÄÀË

õ¿ñíýãò 2

¹

Óðãàõ îð÷èí

Ç¿éëèéí òîî

%

1

Õàä, àñãà

30

5.0

2

Íóãàò õýýð

152

25.3 II

3

×èéãòýé íóãà

51

8.5

4

Òàòìûí íóãà

14

2.3

5

Ãîëûí ýðýã, óñàíä

28

4.6

6

Îé

107

17.8 III

7

Õýýð

168

27.9 I

8

Ãîëûí ñàéð

18

3.0

9

Íàìàã

4

0.6

10

ýëñ

10

1.6

áèø áºãººä öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Óðãàìëûí àéìàã Îíîí-Áàëæèéí á¿ñ íóòàãò 68 îâãèéí 96 òºðëèéí 601 ç¿éëèéí óðãàìàë á¿ðòãýãäýýä áàéãàà áà çîíõèëîõ îâîã, òºðºëä (õ¿ñíýãò 1) Õýðâýý áèä òóõàé á¿ñ íóòàãò áóé óðãàìëûã óðãàõ îð÷íîîð íü àâ÷ ¿çâýë (õ¿ñíýãò 2) Äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä Îíîí-Áàëæèéí á¿ñ íóòàãò õýýð, íóãàò õýýð, îéí óðãàìàë òóõàéí á¿ñ íóòãèéí óðãàìëûí àéìãèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.

Ä¿ãíýëò 1. Îíîí-Áàëæèéí á¿ñ íóòãèéí óðãàìàë ãàçàðç¿éí òàëààð ýðäýìòýäèéí õèéñýí ñóäàëãààíû ò¿âøèí õàðèëöàí àäèëã¿é áºãººä ãàðãàñàí àíãèëãààíû çàðèì ººð ººð áàéãàà ó÷ðààñ ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãààã íàðèéâ÷ëàí õèéæ òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé.

2. Áàëæ áîëîí Îíîí ãîëûí óðãàìàëæèëò áîëîí óðãàìëûí àéìàã ÿëãààòàé ýñýõèéã òîäðóóëàõ. Áèäíèé óðüä÷èëñàí áàéäëààð õèéñýí ñóäàëãààãààð áîë ÿëãààòàé íü àæèãëàãäàæ áàéíà.

3. Îíîí-Áàëæèéí á¿ñ íóòàãò 68 îâãèéí 96 òºðëèéí 601 ç¿éë á¿ðòãýãäñýí áºãººä òóõàéí íóòãèéí óðãàìëûí àéìãèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé çîíõèëîã÷ îâãèéí òîîíä Asteraceae, Poaceae, Rosaceae, Ranunculaceae, Fabaceae çýðýã îâîã îðîõ áºãººä çîíõèëîã÷ òºðºëä Artemisia, Potentilla, Allium, Salix, Adenophora çýðýã òºðºë îðíî.

4. Òóõàéí á¿ñ íóòàãò áóé óðãàìëûí àéìãèéã óðãàõ îð÷íîîð àíãèëæ ¿çâýë õýýð, íóãàò õýýð, îéí óðãàìàë çîíõèëæ áàéíà.

5. Îíîí-Áàëæèéí á¿ñ íóòàãò õîâîð áîëîîä õîâîðäîæ áàéãàà Carex parva, Drosera anglica, Viburnum sargentii, Ribes procumbens, Potentilla inguinans çýðýã 20 îð÷èì ç¿éë á¿ðòãýãäñýí.

Îíîí-Áàëæèéí á¿ñ íóòàãò áóé õîâîð áóþó õîâîðäîæ áàéãàà óðãàìëûí òîîíä Carex parva (óëààí íîìîíä) Drosera anglica, Lycopodium alpinum Mitella nuda, Viburnum sargentii, Paeonia lactiflora, Ribes procumbens, Boschnikia rossica, Potentilla inguinans, Patrinia scabiosifolia, Synurus deltoides çýðýã 20 îð÷èì ç¿éë áàãòäàã.

9

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ, ÁÀËÆÈÉÍ ÀØÈÃÒ ÓÐÃÀÌËÛÍ ÒÀÐÕÀÖ-ͪªÖÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ Ä¯ÍÃÝÝÑ Á.̺íõæàðãàë1 1

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã. Àøèãò óðãàìàë, òàðõàö, íººö, áèîëîãèéí èäýâõò áîäèñ Ìîíãîë îðîíä áàéãàëèéí áîëîìæèò áàÿëãèéã ò¿¿íèé äîòðîîñ óðãàìëûí áàÿëãèéã ýð÷èìòýé àøèãëàæ áóé ýíý ¿åä ýäèéí çàñãèéí àøèãò óðãàìëûí ò¿¿õèé ýäýýð äîòîîääîî õ¿íñíèé “Ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í” õèéæ àøèãëàõ ÿâäàë ºäðººñ ºäºðò ºðãºæèæ áàéãàà íü öààøèä áàéãàëü-îð÷èíç¿éí óíàãàí òºðõèéã ýâäýõã¿éãýýð óðãàìëàí íºìðºãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àñóóäàë ÷óõëààð øààðäàãäàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿íñíèé óðãàìàë, æèìñæèìñãýíý áîëîí ñàìðûã àøèãëàõààð îëîí àæ àõóéí íýãæ, õóâü õ¿í àæèëëàæ, ýäãýýð óðãàìëûí ò¿¿õèé ýäèéã õóäàëäààëæ èõýýõýí àøèã îëæ áàéíà. Õ¿íñíèé óðãàìàë ò¿¿íèé äîòðîîñ ñîíãèíû òºðëèéí óðãàìëóóä, ñàìàð, áîëîí æèìñ-æèìñãýíý çýðãèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëã¿éãýýð õýò àøèãëàñíààñ òàðõàö õóìèãäàí, íººö õîìñäîæ óñòàõ àþóë òóëãàð÷ áàéãààãèéí çýðýãöýý óðãàìëàí íºìðºãò ÷ ººð÷ëºëò îðæ áàéíà. Ãîö àøèãò Àëèðñ, Õºõ íýðñ, ßøèëäóó ×àöàðãàíà, Ñèáèðü Õàðìàã, Õóøíèé ñàìàð, Àëòàéí Ñîíãèíî çýðýã õ¿íñíèé óðãàìàë áîëîí æèìñ-æèìñãýíèéã ñýëãýýã¿éãýýð îëîí æèë àøèãëàñíààñ òóõàéí îðîí íóòãèéí óðãàìëûí íºìðºãò ººð÷ëºëò îðæ áàéãàëüä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ ýõëýëýý. Èéìä óã óðãàìëóóäûí íººöèéã òîäîòãîõ íºõºí ñýðãýýõ áîëîìæèéã èëð¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë áîëîâ. ¯¿íèé òóëä ýäãýýð óðãàìëóóäûí óðä áàéñàí íººö, òàðõàëò õýð çýðýã õóìèãäàæ áàéãàà, îäîîãèéí íººöèéí áàéäàë ÿìàð áàéãàà, õýðõýí àðâèæóóëàõ çýðýã àíõàí øàòíû ñóóðü ¿ç¿¿ëýëòòýé áîëîõ øààðäëàãàòàé áºãººä áèäíèé òîãòîîñîí íººöèéí õýìæýý íü çºâõºí àõóéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõ ÿâäàë áºãººä ¿éëäâýðëýëèéí íººöòýé óðãàìàë áàéõã¿é þì.

Ñóäàëãààíû ¿íäñýí àðãà Òºâ, Õýíòèé, ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàé, Çàâõàí, Õºâñãºë, Áóëãàí, Ñýëýíãý àéìãóóäûí çàðèì ñóìäûí íóòãóóäàä ìàðøðóòûí ñóäàëãààíû ¿íäñýí àðãààð òàðõàö-íººöèéí ñóäàëãàà ÿâóóëíà.

10

ØÓÀ-èéí Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýí

Ñóäàëãààíû ¿íäñýí àðãà íü 1. Ãåîáîòàíèêèéí áè÷èãëýë õèéíý. (Òóõàé óðãàìëûí óðãàæ áóé àéìàã, ñóì, áàã, ãàçðûí íýð òýìäýãëýíý) 2. Òàðõàö íººöèéã òîãòîîõäîî ¿íäñýí ººðñäèéí àðãàç¿é (Ó.Ëèãàà, Ä.Ìàãñàð, Á.̺íõæàðãàë) áîëîí Í.À.Áîðèñîâà, À.È.Øðåòåð, À.Ë.Áóäàíöåâ, Í.Ï.Õàðèòîíîâà íàðûí àðãààð òîãòîîíî. (Òîâ÷äîî òóõàéí ì2 òàëáàéä áóé óðãàìëûí áîäãàëèéí òîîã õýä õýäýí äàâòàëòòàéãààð òîîëæ, íîéòîí áîëîí õóóðàé æèíã õàðüöóóëàí, íèéò òàëáàéä øèëæ¿¿ëæ ãàðãàíà).

Ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í Æèìñãýíýò Àëèì (ºðºë, ¿ðýë)-Malus baccata (L.) Borkh.=M. pallasiana Juz Íàìõàí 3-6 ì ºíäºðòýé ìîä. Öýöýã òîì, 1-2 ñì óðò, öàãààí þìóó ÿãààâòàð äýëáýòýé áºãººä ø¿õðýðõ¿¿ áàìáàé áàã öýöýã ¿¿ñãýíý. Æèìñ øàð þìóó óëààâòàð. Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë Äàãóóð, Õÿíãàí, Äóíäàä Õàëõ, Äîðíîä Ìîíãîëûí òîéðîãò îéò õýýðèéí á¿ñë¿¿ðò ãîëûí ýðãèéí øóãóé, óóëûí õàæóó, øèðýíãý ãîëûí õºíäèé, øóãóé, õóñàí òºãºë, íàðñàí îéä óðãàíà [2,3,5,6]. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ äàãóó óðãàõ áà ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýýíèé íººöã¿é, àõóéí õýðýãëýýíä áýëòãýõ íººöòýé. Á¿ðýí áîëîâñîðñîí æèìñýíä Ñ àìèíäýì 8.2ìã%, ñàõàð 9.1 ìã%, àëèìíû õ¿÷èë 2.28 ìã% áàéíà [1]. ªðºë áàëò óðãàìàë áºãººä òàðèìàë ºðëèéí íýã ìîä 16.61 ã, ãà òàëáàéä 7.44 êã áàëíû á¿òýýìæòýé. À÷ëàãèéí Ìîíîñ(àçèéí ìîíîñ, ìîéë)-Padus avium Mall.=P. asiatica Kom ªíäºð íü 10 ì õ¿ðòýë óðãàäàã ìîäëîã óðãàìàë. Æèìñ 8-9-ð ñàðä áîëîâñîðíî. Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë-Äàãóóð, Õÿíãàí, Äîðíîä Ìîíãîëûí òîéðãóóäàä ãîëûí ñàâ õºíäèéí øóãóé, õóñàí òºãºë, óóëûí àì õºíäèéí ýõýýð óðãàõ [2,3,5,6]

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

áà íººöèéí ñóäàëãààãààð Õýíòèéí òîéðãèéí Õ¿äýð, Îíîí-Áàëæ ãîëûí äàãóó 2-5 òí áîëîõûã òîãòîîñîí. Æèìñ àðãààõ áîäèñ, àëèìíû áîëîí íèìáýãíèé õ¿÷èë, àìèíäýì Ñ 20-200 ìã% [1] òóñ òóñ àãóóëíà. ªðãºñò Ñàðíàé (íîõîéíõîøóó)-Rosa acicularis Lindl Èø íü 1.5-2 ì ºíäºð, ºðãºñëºã ñººã. Æèìñ (æàìàð) 8-9-ð ñàðä áîëîâñîðíî. ªðãºñò ñàðíàé íü Õºâñãºë, Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë Äàãóóð, Õÿíãàí, Õîâä, Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâü-Àëòàéí (Ãóðâàí Áîãä, Ãóðâàí Ñàéõàí) òîéðîãò øèíýñýí îéí çàõ, ãîëûí øóãóé, óóëûí àì õºíäèéí õóñàí òºãºë, õîëèìîã îéä [2,3,5,6] íèëýýä àðèâòàé óðãàõ áîëîâ÷ ãàðö-íººöèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é. Æèìñ áóþó æàìàðàíä ýäýýëãèéí áîäèñ 4.5%, ýôèðèéí òîñ 0.04%, àìèíäýì À, Â, Â2, Ñ (10003300ìã%), Ð (200-700 ìã%) àãóóëàãäàíà [1]. Äîðíîäûí ÿçýýëçãýíý-Fragaria orientalis Losinsk Îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. Æèìñ 7, 8-ð ñàðä á¿ðýí áîëîâñîðíî. Äîðíîäûí ã¿çýýëçãýíý íü Õºâñãºë, Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë Àëòàé, Ìîíãîë Äàãóóð, Õîâäûí òîéðîãò îéí á¿ñë¿¿ðò øèíýñòýé õîëèìîã îé, ò¿¿íèé çàõààð óðãàõ [2,3,5,6] áà Õºâñãºëèéí ç¿¿í õýñýã, Ç¿¿í õîéò Õàíãàé, Õýíòèéí òîéðîãò 15-20 òí íººöòýé óðãàíà. Òóñ á¿ñ íóòãèéí íàðñ, õóñ, óëèàíãàð á¿õèé õîëèìîã îéä óðãàõ áà íººöèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé. Æèìñýíä ãëèêîçèä, àìèíäýì Ñ 120-180ìã% [1] áèé. Ѻºãºí Áîðîëçãîíî-Dasiphora fruticosa (L.) Rydb Íàâ÷èñ ºäëºã, á¿òýí èðìýã á¿õèé ñàëáàíòàé, 5(7) íàâ÷èíöàðòàé, 1-1.5 ì ºíäºð ñººã. Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé, Ìîíãîë Äàãóóð, Õÿíãàí, Õîâä (Õàðõèðàà íóðóó, Ò¿ðãýí óóë), Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâü-Àëòàé (Ãóðâàí Áîãä), Äîðíîä Ìîíãîë, Äóíäàä Õàëõ, Îëîí íóóðûí õºíäèéí òîéðãóóäàä òàã öàðìûí íàìãàðõàã íóãà, îéí á¿ñë¿¿ðèéí òîðëîã, øèíýñýí îé, õóñàí òºãºë, óóëûí õàæóó, ýíãýð, áýë, ãîëûí õºíäèé, ýðãèéí øóãóé, îéí çàõààð óðãàíà [2,3,5,6]. ¯ðæëèéí ýðõòýí á¿õèé íàâ÷òàé íàéëçóóðò ôëàâîíîèäóóä àãóóëàãäàíà. Ãàçðûí äýýä õýñýãò êâåðöåòèí, êâåðöèìåðèòðèí, 3-0- L-ðàìíîçèä êâåðöåòèí òóñ òóñ èëýðñýí. Èø, íàâ÷ áà öýöýãò êîôåíû õ¿÷èë; èø, íàâ÷èíä öèàíèäèí, êåìïôåðîë, ñèíàïîíû, ôåðóëèéí áîëîí êóìàðûí õ¿÷ë¿¿ä; íàâ÷ áà öýöãýíä ýëëàãèéí õ¿÷èë àãóóëíà.

̺í ãàçðûí äýýä õýñýã, íàâ÷ á¿õèé íàéëçóóð, öýöýã íàâ÷èíä ýäýýëãèéí áîäèñ; íàâ÷èíä Ñ àìèíäýì, êàðîòèíóóä áèé [4]. Äàãóóð Òýðýëæ(äàëü)-Phododendron dahuricum L Äàãóóð òýðýëæ íü 50-200 ñì ºíäºð ñººã. Äýëáý öàéðóó íèë-ÿãààí þìóó öàãààí ºíãòýé, þ¿ë¿¿ð õýëáýðòýé áºãººä íàâ÷íû ºâºðò 1-4-ººð áàéðëàíà. IV-VI ñàðä öýöýãëýíý. Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë Äàãóóð, Õÿíãàíû òîéðîãò øèëì¿¿ñò áà õîëèìîã îéä óóëûí ÷óëóóðõàã õàæóó, õàäòàé ýíãýð äàãàæ óðãàíà [2,3,5,6]. Íàâ÷, öýöýã á¿õèé ìº÷èðò êàðèîôèëëåí (24.9%), ëèìîíåí (18.6%), ñåëèíåí (11.3%) çîíõèëæ, áèçàáîëåí (6.2%), êàäèíåí (5.1%), ôàðíåçèí (4.2%), ïèíåí (3.8%) íèëýýä îðîëöñîí 10 ãàðóé áîäèñîîñ òîãòîõ ýôèðèéí òîñ 0.26%, ôëàâîíîèä, êóìàðèí, òðèòåðïåíèéí õ¿÷èë, ýäýýëãèéí áîäèñ áàéíà [4]. Öàãààí Öýýíý (öýýíý, ìàíäàðâà öýöýã, öàãààíöýöýãò öýýíý)-Paeonia lactiflora Pall Ãîö àøèãò, íýí õîâîð îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. Ìîíãîë îðîíä Õÿíãàí (Õàëõ ãîëûí îð÷èì), Äîðíîä Ìîíãîë (Îíîí ãîëûí ñàâ) òîéðãèéí õàðüöàíãóé íàì äîð ãàçðûí ¿åòýí-ýëäýâ ºâñò õýýðò àëàã öîîã òàðõñàí [2,3,5,6]. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí íóòàã, Îíîí ãîëûí õºíäèéí Õóóðàé Öýýíýòýéä óóëûí óðàãø õàðñàí ýíãýðò õóñ-íàðñ á¿õèé ñèéðýã îéí çàõ, ãîëûí ¿åòýí-ýëäýâ ºâñò (Carex pediformis, Poa attenuate, Stipa baicalense, Filifolium sibiricum, Saposchnikovii divaricata, Stellera chamaejasme, Sanguisorba officinalis, Potentilla tanacetifolia, Artemisia commutate, Veronica incana, Bupleurum scorzonerifolium, Paeona lactiflora) ýâøèëä sol àðâèòàé óðãàíà. Ýíý íü Ìîíãîë îðîíä óðãàæ áóé öàãààí Öýýíèéí òàðõàëòûí õàìãèéí áàðóóí öýã áîëíî. Öàãààí Öýýíèéí áèîëîãè-íºõºí ñýðãýëòèéí ýðãýëòèéã îéðîëöîîãîîð 6 æèë ãýæ ¿çâýë íýã æèëä áýëòãýõ ò¿¿õèé ýäèéí õýìæýýã (íîéòíîîð) 29 êã õýìýýí òîîöîâ. Àëàãöýöýãò Áàøèð-Dianthus versicolor Fisch Äýëáèéí õýëòýñ óëààí ÿãààí, äýëáýí íü 1012 ìì óðò, ¿ç¿¿ðýýäýý ø¿äýðõýã, ñóóðèàäàà ¿ñýðõýã; öîìîðëèã 15 ìì óðò; öýöýãëýõ èøíèé ¿ç¿¿ðò ãàíö öýöýãòýé ºâñëºã óðãàìàë. 6-7-ð ñàðä öýöýãëýíý. Õºâñãºë, Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë Äàãóóð, Õÿíãàí, Ìîíãîë Àëòàé, Õîâä, Äóíäàä Õàëõ, Äîðíîä Ìîíãîë, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Îëîí íóóðûí õºíäèé, Ãîâü-Àëòàéí òîéðîãò õàéðãàò áà ÷óëóóðõàã õóóðàé õàæóó, õýýðæ¿¿ íóãà, òýãø òàëä óðãàíà [2,3,5,6].

11

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Ãàçðûí äýýä õýñýãò 5.5-6 ìã/ã ôëàâîíîèäóóä áèé. ̺í 6-Ñ-ñèí- -D-ãëþêîïèðàíîçèä áà 6-Ñ-àíòè- -D-ãëþêîïèðàíîçèä õðèçîýðèîëà îëäñîí. ¯íäñýíä ñàïîíèíóóä, ãàçðûí äýýä õýñýãò òðèòåðïåíèé ñàïîíèíóóä, àëêàëîèäóóä, Ñ âèòàìèí, öýöãýíä ôëàâîíîèäóóä, êóìàðèíóóä, ñàïîíèíóóä, àëêàëîèäóóä àãóóëàãäàíà [4]. Àëòàéí Ñîíãèíî (óóëûí ñîíãèíî, çýðëýã ñîíãèíî)Allium altaicum Pall Õàðüöàíãóé á¿ä¿¿í, èøíýýñýý áîãèíî, äîòóóðàà õºíäèé íàâ÷íóóäòàé, 40-60 ñì ºíäºð, îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. Óëààâòàð õ¿ðýí ºíãèéí íèìãýí õàéðñààð á¿ðõýãäñýí, óðòàâòàð ºíäºã õýëáýðèéí òîì (3-4 ñì ãîë÷òîé) áóëöóóòàé, 6-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ 7-ð ñàðûí ýõýýð öýöýãëýíý. Àëòàéí ñîíãèíî Õºâñãºë, Õýíòèé, Õàíãàé, Õîâä, Ìîíãîë-Àëòàé, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Ãîâü-Àëòàéí òîéðîãò òàãèéí äîîä á¿ñë¿¿ðèéí õàéðãàòàé àñãà ÷óëóó á¿õèé ýãö õàæóó, óóëûí óðä ýíãýðèéí õàéðãà, õàä ÷óëóóíû çàâñàð óðãàõ [2,3,5,6] áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõýýð áýëòãýæ õýðýãëýõ áîëñîí íü ò¿¿íèé íºõºí ñýðãýëò ñºð㺺ð íºëººëæ, òàðõàö-ãàðö íººö ýðñ áàãàñ÷ áàéãààã àðä èðãýä, òºð çàñàã àíõààðàõ õýðýãòýé. Îíîí-Áàëæèéí áýë÷èð, Îíîí ìºðíèé ç¿¿í òàëä Äýãýí Æèãýíä óðãàäàã íü îäîîãîîð òàðõàöûí ç¿¿í öýã õýìýýí òîîöîæ áîëíî. Ýíý ñîíãèíîä ôèòîíöèä, ýôèðèéí òîñ, áóëöóóíä àìèíäýì Ñ 16.7-21.2 ìã/100ã, íàâ÷èíä 35.9-48.5 ìã/100ã òóñ òóñ àãóóëàãäàíà [4]. Äîëãèîòñîí Ãèø¿¿íý-Rheum undulatum L Õºíäèé ãîëòîé, ýãö áîñîî 1.5 ì õ¿ðýõ¿éö ºíäºð èøòýé, õàðüöàíãóé òîì õýìæýýíèé ¿íäýñëýã èø á¿õèé îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë-Äàãóóð, Õÿíãàí, Äóíäàä Õàëõ, Äîðíîä Ãîâü, Ãîâü-Àëòàéí òîéðîãò óóëûí õàæóó, õàä ÷óëóóòàé ýíãýð, ãóó æàëãà, ãîëûí ñàéð, ýðãèéí ÷èéãëýã íóãà, àéëûí áóóö, òàðâàãàíû äîøíû îð÷èìä óðãàíà [2,3,5,6]. Äîëãèîòñîí ãèø¿¿íý íü àëèì, íèìáýã, õóðãàí ÷èõ çýðýã òºðºë á¿ðèéí õ¿÷ë¿¿ä 3.5%, êàëè, êàëüöè, ìàãíè, ôîñôîð, ôëàâîíîèä, ñàõàð 2.5% àãóóëíà [4]. Íàðèéí íàâ÷èò Õàëãàé-Urtica angustifolia Fisch Ýãö øóëóóí, 50-100 ñì èø, ìºëõºº ¿íäýñëýã èø á¿õèé îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. Óðãàìàë ãàçàðç¿éí Õºâñãºë, Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë-Äàãóóð, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Õÿíãàíû òîéðîãò ãîëûí ýðýã, ñººãºí øèðýíãýò øóãóéí çàõ õºâºº, õàä àñãà, ¿õýð ÷óëóóíû ¸ðîîëîîð óðãàíà [2,3,5,6]. ͺºöèéí ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é áàéíà.

12

Íàðèéííàâ÷èò õàëãàéä àìèíäýì Ñ áèé [4].

óóðàã,

öàðäóóë,

Äýðýâãýð Æèðãýð¿¿-Saposhnikovia divaricata (Turcz.)

Schischk Øèð¿¿âòýð, ýðýâãýð öàãààí ñààðàë ºíãºòýé îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë äàãóóð, Õÿíãàí, Äóíäàä Õàëõ, Õîâä, Äîðíîä Ìîíãîëûí òîéðîãò îéò õýýð áîëîí õýýðèéí á¿ñèéí áýñðýã óóëñ, äîâ òîëãîäûí õàéðãà, ÷óëóóðõàã õýýðæ¿¿ õàæóó, õÿëãàíàò õýýð, àòàðøñàí òàðèàí òàëáàéä õºë ãàçðûí (õîãæóóëàã÷) óðãàìàë áîëæ óðãàäàã [2,3,5,6]. Õýíòèé àéìàã Áàÿí-Àäàðãà ñóì Áóóðëûí áàðóóí òîëãîäûí äóíä ¿åòýí-ýëäýâºâñò õýýðò, Äàäàë ñóìûí Öýýíýòýéä Îíîí ãîëûí õîéò äýíæ ¿åòýí-ýëäýâºâñò ýâøèë á¿õèé 300 ãà òàëáàéä 75 êã íººöòýé áîëíî. Ãàçàð äîîðõè õýñýã (¿íäýñ) àëêàëîèä 0.08% õ¿ðòýë; öýöýã àëêàëîèä, ôëàâîíò ãëèêîçèä, ñàïîíèí, curtiment áîäèñ; ¿ð àëêàëîèä, ýôèðèéí òîñ; íàâ÷ àëêîëèîä; ãàçàð äýýðõ õýñýã (ºâñ) êóìàðèí, ôëàâîíîèä, ýôèðèéí òîñ 0.05 ìë /100 g õ¿ðòýë àãóóëäàã [4]. Îäîé Ñàðààíà- Lilium pumilum DC Ãàäàãø íóìàð÷ ýðãýæ äýðâèéñýí, óëààí ºíãèéí äýëáýòýé, 2-6 öýöýã á¿õèé öàöàã áàã öýöýãòýé, (18)20-60(80) ñì ºíäºð íàðèéí, ãºëãºð èøòýé îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. VI ñàðûí äóíäààñ ýõëýí 4 äîëîî õîíîãèéí òóðø öýöýãëýíý. IX ñàðûí ýõýýð ¿ð íü áîëîâñîðíî. Õºâñãºë, Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë Äàãóóð, Õÿíãàí, Äóíäàä Õàëõ (õîéò õýñýã), Äîðíîä Ìîíãîëûí òîéðîãò óóëûí íàðàíä ýýâýð ýíãýð, íóãàò õýýð, ÷óëóóðõàã õàæóó, õààÿà ýëñýðõýã õºðñòýé íàðñàí øóãóéä óðãàíà [2,3,5,6]. Íèéò àëêàëîèä ãàçðûí äýýðõ õýñýãò óã óðãàìëûã óðãàæ ýõëýõ ¿åä 0.08-0.16%, öýöýãëýõ ¿åä 0.110.32%, ¿ðëýõ ¿åä 0.10-0.13%, íàâ÷èíä 0.060.16%, èøýíä 0.09-0.12%, öýöãýíä 0.94% áàéíà. Ãàçðûí äîîðõ õýñýãò àëêàëîèä äºíãºæ ìýäýãäýõ òºäèé èëýðíý. Æèë á¿ð àëêàëîèäûí õýìæýý èæèë áóñ 0.11%, 0.32% ãýõ÷èëýí õýëáýëçýëòýé áàéíà. Ãàçðûí äýýðõ õýñýãò ôëàâíîèä (12.20 ìã/ã) àãóóëíà. Áóëöóóíä (öàãààí òºìñ) 0.80.9ìã% àìèíäýì Ñ àãóóëàãäàíà [4]. ªë÷èð Øàðèëæ-Artemisia frigida Willd Íèëýýä íÿãò äýãí¿¿ë ¿¿ñãýäýã ñààðàëäóó òîðãîìñîã þìóó öàãààâòàð òîðãîìñîã ¿ñýðõýãòýé, öàéâàð íîãîîí ºíãºòýé îëîí íàñò ºâñëºã, ñººãºíöºð óðãàìàë. Õºâñãºë, Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë Äàãóóð, Õÿíãàí, Õîâä, Ìîíãîë Àëòàé, Äóíäàä Õàëõ, Äîðíîä Ìîíãîë, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Îëîí íóóðûí õºíäèé, Äîðíîãîâü, Ãîâü-Àëòàéí

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

òîéðîãò óóëûí õýýð, õýýð, öºëºðõºã õýýðò óóë, òîëãîäûí õàéðãàðõàã, ÷óëóóðõàã õàæóó, õàä ÷óëóó, ãîëûí õàéðãà, ñàéð äàãóó, õààÿà õóæèðëàã äýðñòýé õîòãîðò óðãàíà. Àïîôèò, òàðèàëàí áà áýë÷ýýðèéí õºë ãàçðûí ¿íäñýí óðãàìàë [2,3,5,6]. Ãàçðûí äýýä õýñýãò ñàõàð, îðãàíèê õ¿÷èë, ýäýýëãèéí áîäèñ, ñòåðèí¿¿ä, àëêàëîèäóóä, êàðîòèíóóä, Ñ àìèíäýì áèé. Õºãæëèéí ýõýí ¿åä áóþó õàâàð ïðîòåéí 16.76%, òîñ 3.96%,òýñëýã 26.34% áàéäàã áîë öýöýãëýëòèéí ¿åä 10.82%; 4.85%; 26.54%, ¿ðëýëòèéí ¿åäýý 12.06%; 6.34%; 33.3%, õàòñàí ¿åäýý 6.50%; 3.41%; 39.26% òóñ òóñ àãóóëäàã áîëíî [4].

Àøèãëàñàí á¿òýýë 1. Áàäãàà Ä. Æèìñ, æèìñãýíèé äàðñ, ø¿¿ñíèé õèìè òåõíîëîãè. Óëààíáààòàð, 1974.

2. Ãðóáîâ Â.È. Îïðåäåëèòåëü ñîñóäèñòûõ ðàñòåíèé Ìîíãîëèè. “Íàóêà” Ë. 1982. 441 3. Ãóáàíîâ È.À. Êîíñïåêò ôëîðû Âíåøíåé Ìîíãîëèè (Ñîñóäèñòûå ðàñòåíèé). Ì.

1996.

4. Äèêîðàñòóùèå ïîëåçíûå ðàñòåíèÿ ôëîðû Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè.

5. Áèîëîãè÷åñêèå ðåñóðñû è óñëîâèÿ Ìîíãîëüñêîé Ðåñïóáëèêè.

ïðèðîäíûå Íàðîäíîé

6. Òîì XXIII. Èçä. “Íàóêà”. Ë. 1985. 235.

Ä¿ãíýëò Ñóäàëãààíû ÿâöàä íèéò àøèãò 14 ç¿éë óðãàìëûí òàðõàö õèéãýýä çàðèì ç¿éëä íººöèéí ä¿íã òîéì÷ëîí îðóóëëàà. Õîâîð, íýí õîâîð óðãàìëûí æàãñààëòàíä îðñîí õîâîðäîæ áóé àëòàéí Ñîíãèíî, öàãààí Öýýíý çýðýã óðãàìëûí õýò èõ àøèãëàñíààñ óñòàõ àþóëä îðæ áàéãààã àðä èðãýä, òºð çàñàã àíõààð÷ çîõèöóóëàëò õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

7. ªëçèéõóòàã Í. ÁÍÌÀÓ-ûí ãóóðñò óðãàìëûí ëàòèí-ìîíãîë-îðîñ íýðèéí òîëü.

8. ÓÍÒÊ-ûí ìýäýý, ¹ 129-133. ÓÁ. 1990 9. ªëçèéõóòàã Í. Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí àéìãèéí òîéì. ÓÁ. 1989.

13

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÓÐÃÀÌËÛÍ ÀÉÌÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÄ ª. Äýëãýðìºðºí1, Ph.D. Á. Îþóíöýöýã2.

1

ÌÓÈÑ, ÁÔ, Óðãàìàë ñóäëàëûí òýíõèì, Áèîëîãèéí 4-ð êóðñèéí îþóòàí, Delgermurun_95@ yahoo.com 2 ÌÓÈÑ, ÁÔ, Óðãàìàë ñóäëàëûí òýíõèì, oyuntsetseg@biology.num.edu.mn

Õóðààíãóé Ýíý ºã¿¿ëýëä Îíîí-Áàëæèéí Áàéãàëèéí Öîãöîëáîðò Ãàçàð (ÎÁÁÖÃ)-ò õàìààðàõ Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðäýë, õîâîð, íýí õîâîð óðãàìëûí ñóäàëãààíû çàðèì ¿ð ä¿íã òóñãàëàà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçàð, ç¿éëèéí á¿ðäýë, õîâîð, íýí õîâîð óðãàìàë

Òàíèëöóóëãà Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí àéìãèéí ñóäàëãàà íèéò íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýíä íèëýýä ñàéí ñóäëàãäñàí þì (Ãðóáîâ, 1955, 1982, Ãóáàíîâ, 1996). Õàðèí òîäîðõîé îðîí íóòàã, àéìàã, ñóìûí óðãàìëûí àéìàã ñàéí ñóäëàãäààã¿é áàéíà. Èéìä áèä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí íóòàã äýâñãýðèéí ãóóðñò óðãàìëûí öóãëóóëàãà õèéæ, ç¿éëèéí á¿ðäëèéã ãàðãàí, õîâîð, íýí õîâîð óðãàìëûí ñóäàëãààã õèéõ çîðèëãî òàâèëàà. Í.ªëçèéõóòàã (1989) Îíîí-Áàëæèéí á¿ñ íóòãèéã Åâðàçèéí õýýðèéí ìóæèéí Äàãóóð-Ìîíãîëûí õýýðèéí õîøóóíû Óëçûí óóëûí õýýðèéí òîéðîãò õàìðóóëàí ¿çñýí. Ýíý òîéðîãò òºðºë á¿ðèéí õóâèëáàðààð òîõèîëäîõ óóëûí õýýðèéí óðãàìàëæèëò çîíõèëíî. Õýýðèéí çîíõèëîõ õýâøë¿¿äýä øèâýýò õÿëãàíà-õàçààðãàíàò, øèâýýò õÿëãàíà-õàçààðãàíà-ýëäýâ ºâñò, øèâýýò õÿëãàíà-íàâòóóë, ç¿ð-ºâñò õýýð çîíõèëíî. Áàñ áàÿëàã ºâñòýé íóãàò õýýð, òàòìûí íóãà íèëýýä òîõèîëäîíî. Ýëñýíöýð õºðñòýé õýñãýýð íü æèæèã íàâ÷èò Õàðãàíà á¿õèé ýëäýâ ºâñò õýýðòýé. ÎíîíÁàëæèéí á¿ñ íóòàãò 68 îâãèéí 96 òºðëèéí 601 ç¿éëèéí óðãàìàë á¿ðòãýñýí (Ãàíáîëä, 2008). Ñóäàëãàà ÿâóóëñàí Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì íü 4727ìêâ òàëáàé á¿õèé íóòàã äýâñãýðòýé, õîéä òàëààðàà Îðîñûí íóòàã Ñèáèðèéí òàéãàòàé õèëëýæ, óðäóóðàà õýýðèéí á¿ñòýé çàëãàæ îðøäîã. Õàí-Õýíòèé, Äàäàë ñóì íü óðãàìàë ãàçàð ç¿éí Ìîíãîë-Äàãóóðûí óóëûí îéò õýýðèéí òîéðîãò õàìààðàõ (ªëçèéõóòàã, 1989) áºãººä ýíý òîéðîãò 82 îâãèéí 337 òºðëèéí 859 ç¿éëèéí ãóóðñò óðãàìàë (Ãðóáîâ, 1982), ÎÁÁÖÃ-ûí óðãàìëûí àéìàã, óðãàìàëæèëòûí ñóäàëãààíû òàéëàíä 73 îâãèéí 14

323 òºðëèéí 789 ç¿éë ãóóðñò óðãàìàë á¿ðòãýãäñýí (Ç¿ìáýðýëìàà, 2008).

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í Áèä ñóäàëãààã Îíîí-Áàëæèéí Áàéãàëèéí Öîãöîëáîðò ãàçàðò õàìààðàõ Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí íóòàãò 2008 îíû 07-ð ñàðûí 05-ààñ 07ð ñàðûí 20 õ¿ðòýë õèéñýí. Ñóäàëãààíû õóãàöààíä 200 ãàðóé õóóäàñ óðãàìàë öóãëóóëàí ÌÓÈÑ-èéí Óðãàìàë ñóäëàëûí òýíõìèéí ãåðáàðûí ñàíä (UBU) óðãàìëàà òîäîðõîéëîõ àæëûã 2008 îíû 10-ð ñàðààñ 12-ð ñàð õ¿ðòýë õèéæ ã¿éöýòãýëýý. ¯¿íä 34 îâãèéí 93 òºðëèéí 114 ç¿éë ãóóðñò óðãàìëûã òîäîðõîéëæ íýðñèéí æàãñààëòûã ãàðãàñàí. Äýëõèéí Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðò 50 ç¿éë óðãàìëûã òîäîðõîéëæ, ìîíòàæëàí, õ¿ëýýëãýí ºã뺺.

Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí ãóóðñò óðãàìëûí æàãñààëò Pinaceae Lindl.- Íàðñíû îâîã Larix sibirica Ldb. – Ñèáèðü øèíýñ Pinus sylvestris L.- Îéí íàðñ Gramineae Juss.- ¯åòýí Agrotis mongolica Roshev - Ìîíãîë óëààí òîëãîé Carix duriuscula – Øèðýã óëàëæ Poa attennata Trin – Ñóíàãàð áèåëýã Stipa sibirica (L.) Lam.- Ñèáèðü õÿëãàíà Liliaceae Juss. – Ñàðààíû îâîã Allium odorum L. – Àíõèë ñîíãèíî Allium schoenoprasum L. – Õ¿ìõýýë ñîíãèí Lilium pumilum DC. –Îäîé ñàðààíà Polygonatum sibiricum Delaroche – Ñèáèðü ìóõàð öàãààí Polygonatum odoratum (Mill.) Druce – Àíõèëóóí ìóõàð öàãààí Iridaceae Juss. – Öàõèëäàãèéí îâîã Iris dichtoma Pall. – Àöàí öàõèëäàã Iris sibirica L. - Ñèáèðü öàõèëäàã Iris uniflora Pall. ex Link – ªí÷èí öàõèëäàã Polygonaceae Juss. – Òàðíû îâîã Polygonum viviparum L. – Òºëë¿¿ð òàðíà Rheum undulatum L. – Äîëãèîíòñîí ãèø¿¿íý

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Rumex acetosella L. – Áàãà õóðãàí ÷èõ Caryophyllaceae Juss. – Áàøèðûí îâîã Dianthus superbus L. – Æàâõààëàã áàøèð Dianthus versicolor Fisch. – Àëàã öýöýãò áàøèð Gypsophilla dahurica Turcz. – Äàãóóð òàéð Silene repens Patr. – ̺ëõºº øýýðýíãý Stellaria dichotoma L. – Àöàí àæèãàíà Ranunculaceae Juss. – Õîëòñîí öýöãèéí îâîã Anemone crinita Juz. – Ñýãñãýð ÿðãóéæèí Anemone silvestris L. – Îéí ÿðãóéæèí Clematis hexapetala Pall. – Çóðãààäàé çîãäîð ºâñ Delphinium grandiflorum L. – Òîì öýöýãò ãýçýã öýöýã Halerpestes salsuginosa (Pall. ex Georgi) GreeneÌàðöûí ãýö Paeonia anomala L. - Ãàæèã öýýíý Pulsatilla multifida (Turcz.) Juz. – Õèãìýë ÿðãóé Ranunculus japonicus Thunb. – ßïîí õîëòñîí öýöýã Thalictrum petaloideum L. - Äýëáýýðõ¿¿ áóðæãàð Thalictrum minus L. – Áàãà áóðæãàð Trollius asiaticus L. – Àçèéí æàìúÿíìÿäàã Papaveraceae Juss. – Íàìóóãèéí îâîã Papaver nudicaule L. - Í¿öãýí íàìóó Cruciferae – Òîîíîëæèí öýöýãòýí Alyssum lenense Adams. – Ëåíèéí øàð äýìýã Capsella bursa-pastoris (L.) Medic. – Ýãýë ãàéìóó Draba nemorosa L. – Òóæèéí õàìáèë D. sibirica (Pall.) Thell. – Ñèáèðü õàìáèë Erysimum flavum (Georgi.) Bobr. – Øàð ãîíòîã Ptilotrichum tenuifolium (Steph.) C.A.Mey. – Íàðèéí íàâ÷èò äýìýã Raphanus raphanistrum L. – պ人ãèéí ëóóâàí Thlapsi cochleariforme DC. – Õàëáàãàí áèðààãà Crassulaceae DC. – Çóçààëàéí îâîã Sedum aizoon L. - ¯ëäýí ìîãîéí èäýý Saxifragaceae Juss. – Ñýðäýãèéí îâîã Parnassia palustris L. – Íàìãèéí ä¿íäýããàðàâ Ribes rubrum L. - Óëààëçãàíà Saxifraga spinulosa Adams. – Øèâ¿¿ðò ñýðäýã Rosaceae Juss. – Ñàðíàéí îâîã Agrimonia pilosa Ldb. - ¯ñëýã ëîøãî Chamaerhodos erecta (L.) Bge. – Öýõ ò¿ìýí òàíà Fragaria orientalis Losinsk. – Äîðíîäûí ã¿çýýëçãýíý Potentilla flagelleris Willd. – Áè÷ëýã ãè÷ãýíý Potentilla tanacetifolia Willd. ex Schlencht. – Ìàðàë íàâ÷èò ãè÷ãýíý Rosa dahurica Pall. – Äàãóóð íîõîéí õîøóó Sanguisorba officinalis L. – Ýìèéí ñºä ºâñ Spiraea media Franz Schmidt. – Äóíä òàâèëãàíà Leguminosae Juss. – Áóóðöàãòàí Astragalus membranceus (Fisch.) Bunge – Ñàðüñëàã õóí÷èð Hedysarum alpinum L. – Òàãèéí øèìýðñ Lespedeza hedyrasoides (Pall.) Kitag.Øèìýðñýðõ¿¿ õîøîîí áóò Medicago ruthenica (L.) Ldb. – Îðîñ öàðãàñ Oxytropis myriophylla (Pall.) DC. – Ò¿ìýí íàâ÷èíöàðò îðòóóç Trifolium lupinaster L. – Ãýðèéí õîøîîíãîð Vicia unijuga A.Br. – Õîñõîí íàâ÷èò ãèø

V. cracca L. – Õóëãàíûí ãèø Geraniaceae Juss. – Øèìòýãëýéí îâîã Geranium pratense L. – Íóãûí øèìòýãëýé Geranium Vlassovianum Fisch. – Âëàñîâûí øèìòýãëýé Linaceae S.F.Gray – Ìààëèíãûí îâîã Linum sibiricum DC. – Ñèáèðü ìààëèíãà Rutaceae Juss. – Ñ¿ë¿¿ãèéí îâîã Haplophyllum dahuricum (L.) G.Don. – Äàãóóð õ¿æ ºâñ Polygalaceae R.Br. – Ç¿ðõýí öýöãèéí îâîã Polygala tenuifolia Willd. – Íàðèéí íàâ÷èò ç¿ðõýí öýöýã Hypericaceae Juss. – Àëòàí öýãö¿¿õýéí îâîã Hypericum ascyron L. – Èõ àëòàí öýãö¿¿õýé Thymelaeaceae Juss. – Äàëàí ò¿ð¿¿íèé îâîã Stellera chamaejasme L. – Îäîé äàëàíò¿ð¿¿ Onagraceae Juss. – Õºâºíòíèé îâîã Chamaenerion angustifolium (L.) Scop. –Íàðèéí íàâ÷èò õºâºí îðîéò Umbelliferae Juss. – Ø¿õýðòýí Bupleurum bicaule Helm. – Õî¸ð èøò áýðèø Carum carvi L. – Ýãýë ãîíèä Cicuta virosa L. – Õàõóóí ãîëûí õîð Heracleum dissectum Ldb. – Öóóëáàð áàëäàðãàíà Primulaceae Vent. – Õàâàðñàëûí îâîã Androsace lactiflora Pall. – Ñ¿¿í öàãààí äàëàí òîâ÷ Glaux maritima L. – Ìàðçíû öýãýýëæ Primula nutans Georgi. – Áºõºãºð õàâàðñàë Plumbaginaceae Juss. – Õîðãîëæèíãèéí îâîã Goniolimon eximium (Schrenk.) Boiss. – Ãîî þëò Convolvulaceae Juss. - Ñýäýðãýíèé îâîã Convolvulus arvensis L. – պ人ãèéí ñýäýðãýíý Polemoniaceae Juss. – Èíæ áóóðàëûí îâîã Polemonium racemosum (Rgl.) Kitag. – Öàöàãò èíæ áóóðàë Boraginaceae Juss. – Íîöîðãîíû îâîã Myosotis suaveolens Waldst et Kit. - ¯íýðò äóðñãàëæ Labiatae Juss. – Óðóóë öýöýãòíèé îâîã Phlomis tuberosa L. – Áóëöóóò òóéïëàíöàð Scutellaria baicalensis Georgi. – Áàéãàëü ã¿¿í õºõ S.scordiifolia Fisch. et Schrank. – Öàðñàí ã¿¿í õºõ Schizonepeta multifida (L.) Briq. – Õýð÷ëýýñò áèâëýíöýð Thymus baicalensis Serg. – Áàéãàëü ãàíãà Scrophulariaceae Juss. – Èðøèìáèéí îâîã Cymbaria dahurica L. – Äàãóóð õàòíû öýöýã Linaria acutiloba Fisch. ex Reichb. – Õóðö ñàëáàíò õîíèí çàæëóóð Pedicularis resupinata L. – Õºì𺺠õóâèëàíãà Veronica sibirica L. – Ñèáèðü ãàíäáàäðàà Veronica incana L. – Áóóðàë ãàäáàäðàà Veronica daurica Stev. – Äàãóóð ãàíäáàäðàà Veronica longifolia L. – Óðò íàâ÷èò ãàíäáàäðàà Plantaginaceae Juss. – Òàâàí ñàëààíû îâîã Plantago major L. – Èõ òàâàí ñàëàà Rubiaceae Juss. – ßãààíäàéí îâîã Galium verum L. – Ýãýë ºðºìò¿¿ë Valerianaceae Batsch. – Áàìáàéí îâîã Patrinia rupestris (Pall.) Dufr. – Õàäíû ñýðõèëýã 15

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Valeriana officinalis L. – Ýìèéí áàìáàé Dipsacaceae Juss. – Áààâðûí îâîã Scabiosa comosa Fisch. – Öîìöîãò áýð öýöýã Campanulaceae Juss. – Õîíõîí öýöãèéí îâîã Adenophora stenanthina (Ldb.) Kitag. – Íàðèéí öýöýãò õîíõîí öýöýã A. verticillata Fisch. – Òîéðóóëãàò õîíõîí öýöýã Compositae Giseke. – Íèéëìýë öýöýãòíèé îâîã Achillea millefolium L. – Ýãýë òºëºã÷ ºâñ Achillea asiatica Serg. – Àçèéí òºëºã÷ ºâñ Cerips flexuosa (Lbd.) Clarke-Òàõèð áàíãà Echinops latifolius Tausch. – ªðãºí íàâ÷èò òàéæèéí æèíñ Filifolium sibiricum - Ñèáèðü ç¿ð ºâñ Inula britannica - Áðèòàíè çîîñîí öýöýã Leontopodium ochroleucum - Öàéâàð øàðãàë öàãààí ò¿ð¿¿ Ligularia sibirica (L.) Cass. – Ñèáèðü çàÿàõàé.

Heteropappus altaicus - Àëòàéí ñîãñîîëæ Taraxacum officinale - Ýìèéí áàãâààõàé Serratula centauroides - Õîíãîðçóëëèã õîíãîð çàëàà “Áàéãàëèéí óðãàìëûí òóõàé” Ìîíãîë óëñûí õóóëèíä óðãàìëûã íººö, íºõºí ñýðãýýõ ÷àäâàðûã õàðãàëçàí íýí õîâîð, õîâîð, ýëáýã ãýæ àíãèëñàí áàéäàã. Íýí õîâîð óðãàìàëä áàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàðã¿é, òàðõàö íýí õÿçãààðëàãäìàë, àøèãëàõ íººöã¿é, óñòàõ àþóëä îðñîí óðãàìàë õàìààðíà. Õîâîð óðãàìàë ãýäýã íü áàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýýõ ÷àäâàðààð õÿçãààðëàãäìàë, íººö áàãàòàé, óñòàæ áîëçîøã¿é óðãàìàë õàìààðíà. Ýëáýã óðãàìàëä áàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàð ñàéí, ò¿ãýýìýë òàðõàöòàé, íººö èõòýé óðãàìàë õàìààðíà (Áóìæàà, 2002). Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðûí ä¿ðýì æóðìûí ýìõòãýëä 355 ç¿éë õîâîð óðãàìàë á¿ðòãýãäñýíýýñ áèäíèé ñóäàëãààãààð Õýíòèé àìéãèéí Äàäàë ñóìûí íóòàãò 10 îâãèéí 11 òºðëèéí 11 ç¿éë õîâîð, íýí õîâîð óðãàìàë òýìäýãëýãäñýí. ¯¿íä: 1. Caryophyllaceae Juss. –Áàøèðûí îâîã Stellaria dichotoma L.- Àöàí àæèãàíà: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí, íýí õîâîð óðãàìàë. 5-15 ñì óðò ¿íäýñòýé îëîí íàñò óðãàìàë. Ãàçðûí äýýä õýñýãòýý áóë÷èðõàéò ¿ñýíöýðòýé, ñóóðèàñàà àöàëæ ñàëààëñàí, 30ñì õ¿ðòýë ºíäºð, áºìáºëºã õýëáýðèéí áóò ¿¿ñãýäýã, îëîí ñàëàà èøòýé. ¯ðýýð ¿ðæäýã. Ýìèéí çîðèóëàëòààð èõ õýìæýýãýýð áýëòãýñíýýñ ñ¿¿ëèéí ¿åä òàðõàö õóìèãäàí, íººö ýðñ õîìñäîæ, óëìààð óñòàõ àþóëä îðæ áîëçîøã¿é áàéíà. Óðãàõ îð÷èí: õýýðèéí ÷óëóóðõàã õóóðàé õàæóó, íóðàã õàä, ÷óëóó çàðèìäàà õàéðãà ýëñýíä. Òàðõàëò: Õºâñ., Õýíò., Õàíã., Ìîíã.-Äàã., Õÿíã., Õîâä., Ìîíã.-Àëò., Äóíä.-Õàëõ., Äîðí-Ìîíã., Èõ í., Äîðí-ãîâü., Ãîâü-Àëò., 2. Compositae Giseke.-Íèéëìýë öýöýãòíèé îâîã Achilla asiatica Serg.- Àçèéí òºëºã÷ ºâñ. Íàâ÷ ºäëºã öóóëáàð þìóó ºäëºã óõìàë, çàðèìäàà 16

áàðàã õîøîîä ø¿äëýã þìóó ºäëºã õýð÷èãäìýë ñàëáàíòàé. ¯ðýíöýð äàëàâ÷òàé. Íàâ÷ ½-3/4 ºäëºã öóóëáàð, ýñâýë ºäëºã õóâààãäìàë. Óðãàõ îð÷èí: Øèíýñýí îé ò¿¿íèé çàõ, ãîëûí ýðãèéí íóãà, ñººãºí øèðýíãýíä. Òàðõàëò: Õºâñ., Õýíò., Õàíã., Ìîíã.-Äàã., Õÿíã., Õîâä., Ìîíã.-Àëò., Èõ í., (Òàãíà óóëûí ºìíºä õàæóó).

3. Crassulañeae D.C-Çóçàéëàéí îâîã Sedum aizoon- ¯ëäýí ìîãîéí èäýý. ¯íäýñëýã èø áîãèíîõîí, á¿ä¿¿í, îâãîð òîâãîð á¿ä¿¿ðñýí õýä õýäýí ýãö øóëóóí, ýíãèéí õàòóó èøòýé, 1540ñì ºíäºð. Íàâ÷èñ þëäýðõ¿¿, áàðàã øóãàìàí, øºâãºðä¿¿, æèãä áèø õºðººí ø¿äëýã. Áàã öýöýã áàìáàéðõóó õàâòãàé. Óðãàõ îð÷èí: Îé áîëîí îéò õýýðèéí á¿ñë¿¿ðò óóëûí ÷óëóóðõàã õàæóó, õàä àñãà, íóðàã, ãîëûí ýðãèéã ýëñ õàéðãàíä. Òàðõàëò: Õºâñ., Õýíò., Õàíã., Ìîíã.Äàã., Õÿíã., Õîâä., Ìîíã.-Àëò., Äóíä.-Õàëõ. (Óìàðä), Äîðí-Ìîíã. (Ç¿¿í õîéò Äàðüãàíãà), Îëîí í., Ãîâü- Àëò.

4. Labitae Juss. - Óðóóë öýöýãòíèé îâîã Scutellaria baicalensis Georgi- Áàéãàëü ã¿¿í õºõ. Öýöã¿¿ä èø ¿ç¿¿ð ð¿¿ ààæèì æèæãýðñýí åðäèéí íàâ÷íû ºâºðò ñóóìàë, öýöýã õºõ ºíãºòýé. Íàâ÷ õàãàñ àðüñëàã, äýýä ãàäàðãóó í¿öãýí þìóó áàðàã í¿öãýí, äîîä ãàäàðãóó öýãýí õîíõîðõîéòîé. Óðãàõ îð÷èí: Õýýðèéí á¿ñèéí ÷óëóóðõàã õàæóó, ýëñýðõýã þìóó õàéðãàò òýãø òàë Òàðõàëò: Õýíò.(Ç¿¿í), Ìîíã.-Äàã., Õÿíã., Äîðí.-Ìîíã.

5. Iridaceae Lindl - Öàõèëäàãèéí îâîã Iris dichotoma Pall. - Àöàí öàõèëäàã. Ìîíãîë Óëñûí Óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí. Èø àöàí ñàëààëàëòòàé. Öýöýã æèæèãõýí, öàöàã áàã öýöýãò áàéðëàíà. Íàâ÷èñ ñýëìýðõ¿¿ íýã õàâòãàéä áàéðëàíà. ¯ð, ¿íäýñëýã èøýýð ¿ðæèõ áîëîìæã¿é. Óäàà äàðàà ò¿éìýðò àâòàõ, ãàçàð õàãàëàõ àòàð ãàçàð ýçýìøèõ ¿åä óñòàæ áîëçîøã¿é. Óðãàõ îð÷èí: Ýëñýðõýã õýýð, ýðãèéí ýëñýíä óðãàíà. Òàðõàëò:Õýíò.(Øèì¿¿ñòèéí ãîë), Ìîíã.-Äàã.,Õÿíã., Äóíä. Õàëõ., Äîðí. Ìîíã.

6.Liliaceae Juss- Ñàðààíû îâîã Lilium dahuricum Ker. Gawl.- Äàãóóð ñàðààíà. Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä íîìîíä á¿ðòãýãäñýí, óñòàæ áîëçîøã¿é óðãàìàë. Öýöýã ýãö áîñîî, ºðãºí þëäýðõ¿¿, øàäàð ýðõòíèé íàâ÷èíöàð áàðàã øóëóóí. Èø õàâèðàãàëàã, íýâñãýð öàãààí ¿ñæèëòòýé. Öýöýã øàðãàëóëààí, õààÿà øàð, øàäàð ýðõòíèé íàâ÷èíöàð 4-8ñì óðò, íàðèéí øèëáýòýé îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. Ìàø ãî¸ìñîã öýöýãòýé ó÷èð õ¿ì¿¿ñ ò¿¿æ ñ¿éòãýäýã. Óðãàõ îð÷èí: Óóëàðõàã íóòãèéí íàðñ, øèíýñýí îé, ñººãºí øèðýíãý, îéí çàõ, îéí áà ýðãèéí íóãàä Allium odorum L.- Àíõèë ñîíãèíî: Íàâ÷ áàðèóëã¿é, áîðòãîðõóó, íàâ÷èñ èøíèé àäèë íàðèéõàí, 7ìì-ñ áàãà ãîë÷òîé, ñîíãèíîëîã

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

áóëöóó õýä õýäýýðýý, õààÿà ãàíö íýãýýðýý òîäîðõîé ¿íäýñëýã èø äýýð áàéðëàäàã. Íàðèéõàí áîðòãîðõóóãààñ óðòàâòàð ºíäãºðõ¿¿, ãàäààä õàëüñ òîðëîã, íàðèéí øèðõýãòýé, ýñâýë á¿òýí, öýöýã îäîðõóó öàãààí, äîõèóð íü øàäàð ýðõòíèé íàâ÷èíöðààñ 2 äàõèí áîãèíî, óòàñ íü ø¿äëýãã¿é, öýöãèéí øèëáý øàäàð ýðõòíýýñýý 2-3 äàõèí óðò. Óðãàõ îð÷èí: Õýýðèéí áà îéò õýðèéí á¿ñë¿¿ð äýõ òýãø òàë, õýýðèéí áîëîí ìàðçëàã. Òàðõàëò:Õýíò., Õàíã., Ìîíã.-Äàã., Õÿíã., Äóíä.Õàëõ., Äîðí.-Ìîíã., Èõ í., Äîðí.Ãîâü.(Óìàðä), Ãîâü-Àëò.(Äóíä ñàéõàí).

7. Polygonaceae Juss.- Òàðíûí îâîã Polygonum Viviparum L.- Òºëë¿¿ð òàðíà. Èø ýíãèéí ñóóðüòàé øààíòãàðõóó, îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. Áàã öýöýã íÿãò çàéã¿é ¿ðãýëæèëñýí. Á¿ä¿¿í áîãèíî, ¿íäýñëýã èøòýé. ¯íäñèéã íü óõàæ õ¿íñýíä èõ õýìæýýãýýð áýëòãýñíýýñ íººö èõ õîìñäîæ, òàðõàö íóòàã íü õóìèãäàæ áàéíà. Óðãàõ îð÷èí: Îéí á¿ñýýñ ºíäºð óóëûí á¿ñë¿¿ð õ¿ðòëýõ óóëûí øèíýñýí îé, ò¿¿íèé çàõ ãîë ãîðõèéí ýðýã, ÷óëóóðõàã áîëîí õàãõºâäºí òóíäð, ìºðãºöºã õàä, íóãàðõàã õàæóó, íóãàä. Òàðõàëò: Õºâñ., Õýíò., Õàíã., Ìîíã.Äàã.(Áàðóóí), Õîâä., Ìîíã.-Àëò., ÃîâüÀëò.(Ãóðâàí áîãä) 8. Ranunculaceae Juss.-Õîëòñîí öýöãèéí îâîã Paeonia anomala L. -ßãààí öýýíý. Óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí õîâîðäîæ áàéãàà óðãàìàë. Õîøîîä ãóðâàëñàí, íàâ÷íû ñàëáàí áàðàã ºäëºã öóóëáàð, þëäýí õýñýãòýé, çàõààðàà ãºëãºð. Öýöýã õºõºâòºð óëààí. Óðãàõ îð÷èí:Îéí äýýä çàõ õ¿ðòëýõ øèíýñýí îé, õîëèìîã îé. Òàðõàëò: Õºâñ., Õÿíã., Ìîíã.-Äàã.

9.Umbelliferae Juss.-Ø¿õýðòíèé îâîã Saposhnikovia divaricata (Turz.) Schischk.Äýðýâãýð æèðãýð¿¿. Äýðýâãýð òîì, çýãýëä¿¿ íîãîîí, õàòóó óðãàìàë. Èø ãàíö, 30-80ñì ºíäºð, ¿íäýñ îð÷ìûí íàâ÷èñ áîãèíî áàðèóëòàé, õºâºº ä¿ðñ ãîíçãîé, õîøîîä-ãóðâàíòàà ºäëºã öóóëáàð, ¿ð æèìñ ºíäãºðõ¿¿, õóðö ã¿ðãýð õàâèðãàòàé. Óðãàõ îð÷èí: õàéðãàò áà ÷óëóóò õýýðæ¿¿ õàæóó. Õÿëãàíàò áà àëàã ºâñ- ¿åòýíò õýýð, óóëûí õýýð õýýðèéí ñººãºí øèðýíãý èõýâ÷ëýí òàðèàí òàëáàé àòàðæñàí ãàçàð. Òàðõàëò: Õýíò., Õàíã., Ìîíã.-Äàã., Äîðí.-Ìîíã.

10. Valerinaceae Batsch.-Áàìáàéí îâîã Valeriana officinalis L.- Ýìèéí áàìáàé. Ìîíãîë Óëñûí Óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí õºíººãäºí õîâîðäîæ áóé óðãàìàë. Èø íü 30-80ñì ºíäºð, íàâ÷íû íýã àäèë ¿ñýðõýã, á¿õ íàâ÷ ºäëºã, ¿ç¿¿ðèéí ñàëáàí íü õàæóóãèéí 3-9 õîñ ñàëáàíãààñ õýìæýý õýëáýðèéí õóâüä ÿëãààã¿é. Á¿õ ñàëáàí ø¿äëýã, áàã öýöýã ñèéðýã áàìáàéðõóó þìóó áàìáàéðõóó çàëààðõàã. Ýìèéí õýðýãëýýíä çîðèóëàí æèë á¿ð ¿íäñèéã óõàæ àâ÷ áàéãààãààñ

õºíººãäºí õîâîðäîæ áàéíà. Áàéãàëèéí õàòóó øèð¿¿í íºõöºëèéí íºëººãººð õºðñ õóóðàéøèõ ÿâöàä õÿëáàð ìºõíº. Óðãàõ îð÷èí: Îéí á¿ñë¿ðò øèíýñýí îé, òýäãýýðèéí çàõ, õóñàí òºãºë, îéí áà òàòìûí íóãà, áîðîëæ áóðãàñàí øóãóé, ñ¿¿äýðñýã àì õàäíû ñóóðü õàâèàð. Òàðõàëò: Õºâñ., Õýíò., Õàíã., Ìîíã.-Äàã., Õÿíã., Õîâä.(Õàðõèðàà Ò¿ðãýí óóë)

Ä¿ãíýëò Õýíòèéí Äàäàë ñóìûí íóòàãò 34 îâãèéí 93 òºðëèéí 115 ç¿éë á¿ðòãýãäñýí áºãººä òóõàéí íóòãèéí óðãàìëûí àéìãèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé çîíõèëîã÷ îâãèéí òîîíä Asteraceae, Poaceae, Rosaceae, Ranunculaceae, Fabacea, Brassicaceae çýðýã îâîã îðîõ áºãººä çîíõèëîã÷ òºðºëä Artemisia, Potentilla, Allium, Veronica, Scutellaria çýðýã òºðºë îðíî. Õýíòèéí Äàäàë ñóìûí íóòàãò õîâîð áîëîîä õîâîðäîæ áàéãàà Stellaria dichotoma, Paeonia anomala, Valeriana officinalisü Saposhnikovia divaricata çýðýã 11 ç¿éë óðãàìàë á¿ðòãýãäñýí.

Ñàíàë Ñóäàëãààíû õóãàöàà áîãèíî áàéñàí ó÷ðààñ Äàäàë ñóìûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéã á¿ðýí õàìàð÷ ÷àäààã¿é. Èéìýýñ ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã òóñ ñóìûí íóòãèéã á¿ðýí õàìàðñàí, 5-ð ñàðûí ñ¿¿ëýýñ 8-ð ñàðûí ñ¿¿ë õ¿ðòýë õóãàöààíä ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéõ õýðýãòýé. Òýãâýë ç¿éëèéí á¿ðäëèéã á¿ðýí ãàðãàæ, óðãàìëûí àéìãèéí òàëààðõè ìýäýýëýëèéã õàíãàëòòàé ºãºõ áîëîìæòîé.

Íîì ç¿é 1. Áàéãàëü îð÷íû ÿàì, 2006. Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðûí ä¿ðýì æóðìûí ýìõòãýë.

2. Áóìæàà, Ä. 2002. Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí àéìàã, óðãàìàëæèëò. II õýñýã. (Ãàðûí àâëàãà). ÓÁ. õóóä. 66 3. Äóëàìöýðýí, Ñ., Áîëä, À., ̺íõáàÿð, Õ., Äóëìàà,À., Ýðäýíýæàâ, Ã., ªëçèéõóòàã, Í., Ëèãàà, Ó., Ñàí÷èð, ×. 1987. ÁÍÌÀÓ-ûí Óëààí íîì. ÓÁ. õóóä. 81-168 4. Ãàíáîëä, Ý. 2008. Îíîí Áàëæèéí óðãàìàëæèëò, óðãàìëûí àéìãèéí òîéì. ÓÁ. èëòãýë.

5. Ãðóáîâ, Â.È.

1954. Êîíñïåêò ôëîðû Ìîíãîëüñêèé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Òð. Ìîíã. Êîìèññ. ÀÍ. ÑÑÑÐ. 67., Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä.

6. Ãðóáîâ.Â.È. 1982. Ìîíãîëûí ãóóðñò óðãàìëûã òàíèõ áè÷èã. ÓÁ. õóóä.500 7. Ãóáàíîâ, È.À. 1996. Êîíñïåêò ôëîðû âíåøíåé Ìîíãîëèé. Ìîñêâà. ñòð.

8. Ç¿ìáýðýëìàà.Ä. 2008. ÎÁÁÖÃ-ûí óðãàìàëæèëòûí ñóäàëãààíû òàéëàí. ÓÁ. õóóä.

9.

ªëçèéõóòàã, Í. 1989. Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí àéìãèéí òîéì. ÓÁ. õóóä. 48-105 17

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÀÉ ÑÀÂÛÍ ÇÀÃÀÑÍÛ Ç¯ÉËÈÉÍ Á¯ÐÄÝË, Ò¯¯ÍÈÉ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË Ì. Ýðäýíýáàò. ØÓÀ-èéí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí Óñíû íººö, óñ àøèãëàëòûí ñàëáàð erdebat@yahoo.com Abstract This paper analyses the main changes in taxonomy and distribution of the rare to very rare fish species of the Onon River basin. Previous work on the fish fauna of the Mongolian part Onon River includes a list of 31 species prepared by Dashdorj (1976) as subsequent list of 28 species 11 families noted by Dgebuadze (1986). From this list the taxonomy 11 fish species and 1 agnathans species have changed according to recent rules. The author makes conclusions about the situation of non native fish species in the Onon River watershed. Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð íü äýëõèéí öýíãýã óñíû çàãàñíû çîîãàçàðç¿éí àíãèëàëààð Àìàðûí ìóæèä õàìààðäàã áèëýý. Ýíý ìóæèéí Àìàð ìºðíèé ñàâä ìàíàé îðíû Îíîí, Óëç, Õýðëýí, Õàëõ ãîëóóä áàãòàõààñ çºâõºí Îíîí ãîë ò¿¿íèéã òýæýýíý. Áóñàä ãîëóóäàä òîõèîëäîõ çàãàñíû òºðºë ç¿éë¿¿ä íü òýäãýýðèéí ýðò äýýð öàãò õîëáîîòîé áàéñíûã íîòëîõ áîëîâ÷ ç¿éëèéí á¿ðäýë íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð Îíîí ãîëûí ñàâä àìüäðàõ Äóãàðèã àìòàí áîëîí çàðèì ç¿éëèéí çàãàñíû øèíæëýõ óõààíû íýðøèë, àíãèëàë ç¿éä ººð÷ëºëò îðæ, çàðèì íýí õîâîð, õîâîð çàãàñ áîëîí äóãàðèã àìòàíû òàðõàëò áàéðøëûí òàëààðõè ìýäýý äóòìàã, çºðººòýé áàéäàã íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç õýëáýðèéí òºëºâ áàéäëûã ¿íýëæ ä¿ãíýõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéãàà áèëýý. Ýíý íü ãàäààä, äîòîîäûí ñóäëàà÷èä ºíººã õ¿ðòýë (Áåðã 1941, Íèêîëüñêèé 1956) íàðûí òîãòîîñîí íýð òîìü¸îã ìºðäëºã áîëãîæ èðñýí òºäèéã¿é àíãèëàë ç¿é, ãåíåòèê, ìîðôîëîãèéí ñóäàëãàà õàíãàëòã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Àìàð ìºðíèé ñàâûí çàãàñíû ìîðôîëîãè, îñòåîëîãè, ãåíåòèêèéí ñóäàëãààíû àæèë ýð÷èìæèæ òýíä òàðõàõ çàãàñíû íýð òîìú¸î, àíãèëàë ç¿éí ººð÷ëºãäºõ áîëñîí. Ìàíàé îðíû õóâüä 2006 îíä Ýäèéí çàñàã, áàéãàëü õàìãààëëûí à÷ õîëáîãäîëòîé óðãàìàë àìüòíû á¿ëãèéí íýð òîìú¸îíû ººð÷ëºëò, áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí ìýäýýëëèéí ñàí áàéãóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýìõëýí ãàðãàñàí õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóðóóäûã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä àøèãëàõ çààâðûí äàãóó Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñ, Ìîíãîë îðíû çàãàñ 18

õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõòãýëèéã àíõëàí ãàðãàñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû çàãàñíû íýðøèë, àíãèëàë ç¿éí àñóóäëûã òîäðóóëàõ ¿¿äíýýñ óðüä ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë, íîì õýâëýë, ìóçåéí öóãëóóëãà, õýýðèéí ñóäàëãààãààð öóãëóóëñàí äýýæèéã áîëîâñðóóëñíû ä¿íä õîëáîãäîõ òàéëáàð á¿õèé íýð òîìú¸î, àíãèëàë ç¿éí øèíý÷èëñýí æàãñààëòûã àãóóëñàí “Fishes of Mongolia” íîì õýâëýãäýí ãàðñàí áèëýý. Ãýñýí õýäèé ÷ õàðüöàíãóé îëîí ç¿éë¿¿ä òàðõñàí Àìàð ìºðíèé ñàâä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿÷òýé èëðýõ áîëñîí áàéãàëü öàã óóðûí äóëààðàë, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð ãîëûí óñ áîõèðäîæ, ò¿âøèí áóóðñíààñ øàëòãààëàí óðüä ºìíº á¿ðòãýãäýýã¿é øèíý ç¿éë¿¿ä Îíîí, Øèëêà, Èíãîäà ãîëóóäàä îëøèð÷ áàéãàà íü òîãòîîãäæýý. Ýíý íü ÿâààíäàà ìàíàé îðîíä øèëæèí áàéðøèæ òóõàéí îð÷íûã áèîëîãèéí áîõèðäîëä îðóóëæ òîîöîîëîøã¿é õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é þì. Èéìä Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí çàãàñíû òºðºë ç¿éëèéí ºíººãèéí áàéäàëä ¿íýëãýý ºã÷ öààøèä ãàð÷ áîëçîøã¿é àþóë çàíàëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã íýãòãýí ä¿ãíýõèéã çîðüñîí áîëíî.

Ñóäëàãäñàí áàéäàë. Ë.Ñ. Áåðã (1941) Àìàðûí ñàâä çàãàñíû 103 ç¿éë, à Íèêîëüñêèé (1956) îíä 97 ç¿éë, G.V.Novomodnyy (2002) òóñ òóñ á¿ðòãýñýí áàéäàã. Ãîðëà÷åâà, Àôîíèí (2002) íàð ÎÕÓ íóòàãò îðøèõ Àìàð ìºðíèé ýõ õýñýãò 14 îâãèéí 40 ãàðóé ç¿éë òàðõñàí ãýæ òýìäýãëýæýý.

1945 -1949 îíä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí ÌÓÈÑèéí Àìàðûí ñàâûí çàãàñ ñóäëàëûí ýêñïåäèöè ñóäàëãààãààð Îíîí ãîëûí Ìîíãîëûí õýñýãò 10 îâãèéí 31 ç¿éë òîõèîëäîõîîñ Huso dauricus – Àâðàãà çàãàñ, Hemibarbus maculatus- Òîëáîò ìîðèí çàãàñ, Lota lota-Ãóòààð çàãàñíû òàðõàëòûã ýðãýëçýýòýé òîãòîîãäæýý. Õàðèí Þ.Þ. Äãåáóàäçå 1986 îíä Îíîí ãîëä 11 îâãèéí 28 ç¿éë òàðõñàí áîëîõûã òîãòîîñîí áºãººä Huso dauricus – Àâðàãà çàãàñ, Hemibarbus maculatus- Òîëáîò ìîðèí çàãàñûã æàãñààëòàíä îðîîëààã¿é áàéíà. Àìàðûí ýõíèé ãîëóóäàä ò¿¿õýí õºãæëèéí õóâüä óìàðäûí òýãø òàëûí, óìàðäûí óóëûí áýëèéí, ýðòíèé ãóðàâäàã÷èéí, õÿòàäûí áîëîí õîéä òóéëûí

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

çýðýã èæ á¿ðäýëä õàìààðàõ çàãàñíû ç¿éë¿¿ä òàðõñàí áàéíà. Ýíä ýðòíèé ãóðàâäàã÷èéí çàãàñíû àéìãèéí òºëººëºã÷èä áîëîõ Lampetra reissneri, Acipenser schrencki, Pseudoaspius leptocephalus, Rhodius sericeus, Cyprinus heamatopterus, Gobio soldatovi, Misgurnus angullicaudatus, Parasilurus asotus ç¿éë¿¿äýýñ ãàäíà Óìàðäûí òýãø òàëûíLeuciscus waleckii, Phoxinus czekanowskii, Ph. lagowskii, Ph. percnurus, Gobio gobio, Carassius auratus gibelio, Cobites taenea, Esox reicherti, Óìàðäûí óóëûí áýëèéí-Hucho taimen, Brachymystax lenok, Thymallus grubei, Phoxinus phoxinus, Nemachilus barbatulus, Cottus czanaga, Mesocottus haitej, Óìàðä òóéëûí öýíãýã óñíûCoregonus chadary Lota lota, Õÿòàäûí òýãø òàëûí -Pseudorasbora parva, Shilogobio soldatovi, Ladislavia taczanowskii, Hemibarbus labeo ç¿éë¿¿ä òýìäýãëýãäñýí (Äàøäîðæ 1976).

ÎÕÓ-ûí ñóäëàà÷èä Àìàð ìºðíèé ñàâä BrachymystaxÇýâãýíèé òºðëèéí øºâãºð õîíøîîðò áîëîí ìîõîî õîíøîîðò çýâýã ãýõ ººð õîîðîíäîî ìîðôîëîãèéí áîëîîä ºí㺠ç¿ñíèé õóâüä ÿëãààòàé 2 õýëáýð òàðõñàíûã òîãòîîñîí áàéäàã. Õàðèí ìàíàé íóòàã áàéðøèõ Îíîí ãîëûí õýñýãò ýíý õî¸ð õýëáýð òîãòîîãäîîä áàéãàà áîëîâ÷ ÿëàíãóÿà (íóòãèéíõàíû õýëëýãýýð-Ôîðåëü) áóþó ìîõîî õîíøîîðò çýâýãíèé òàðõàëò áàéðøèë, íàñíû á¿òýö, õ¿éñíèé áîëîí ìîðôîëîãèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë àëãà áàéíà.

Shedko (1998), Kottelat (2006) íàð øºâãºð õîíøîîðòBrachymystax Lenok (Pallas, 1773), ìîõîî õîíøîîðòBrachymystax .cf. tumensis Mori, 1930, ãýæ òîãòîîãîîä áàéãàà áèëýý. Ãýâ÷ ìàíàé îðîíä òîõèîëäîõ ìîõîî õîíøîîðò çýâýã ÎÕÓ-ûí íóòàã òàðõñàí çýâýãíýýñ õýëáýð ä¿ðñèéí õóâüä ÿëãààòàé áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâä òàðõàõ çàãàñíû íýð òîìü¸îíä îðñîí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õ¿ñíýãò 1-ä ¿ç¿¿ëýâ.

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂÄ ÒÀÐÕÑÀÍ ÄÓÃÀÐÈà ÀÌÒÀÍ ÁÎËÎÍ ÇÀÃÀÑÍÛ ÍÝÐ ÒÎÌÚ¸ÎÍÄ ÎÐÑÎÍ ªªÐ×˪ËÒ¯¯Ä Íèêîëüñêèéí (1956) òîäîðõîéëñîí ç¿éë¿¿ä

õ¿ñíýãò 1

Øèíý÷èëñýí íýð

Èø òàòñàí õýâëýë

Lethenteron reissneri Dybowski,1869

Yamazaki et al., 2003.

Brachymystax lenok (Pallas, 1773)

1). Br. Lenok (Pallas, 1773) 2). Br.cf. tumensis Mori, 1930.

Shedko,1983.

Thymallus grubei Dybowski,1869

Thymallus grubii Dybowski,1869

Antonov.1997.

Cyprinus haematopterus Temminck & Schlegal, 1846

Cyprinus rubrofuscus La Cepede, 1803

Kottelat, 2001.

Phoxinus percnurus Pallas, 1814

Eupallasella perenurus Dybowski,1869.

Sakai et al.,2006.

Gobio soldatovi. Dybowski, 1869

Gobio cynocephalus Dybowski, 1869

Kottelat, 2006.

Chilogobio soldatovi Berg,1914

Sarcocheilichthys soldatovi Berg,1914

Naseka,1996.

Misgurnus anguillicaudatus Cantor, 1842

Misgurnus mohoity Dybowski, 1869.

Vasileva, 2001.

Cobitis taenia Linnaeus, 1758.

C. melanoleuca Nickols, 1925

Vasileva, 1988,

Parasilurus asotus Linnaeus, 1758

Silurus asotus Linnaeus, 1758

Kobayakawa.1989

Carassius auratus gibelio Bloch,1782

Carassius gibelio Bloch,1782.

Kottelat, 2006

Nemachilus barbatulus Dybowski, 1872.

Barbatula toni. Dybowski, 1872

Prokofiev, 2003.

Äóãàðèã àìòàí - Agnatha Lampetra japonica Dybowski,1869 Çàãàñ - Fisces

Îíîí ãîëûí ñàâûí íýí õîâîð, õîâîð çàãàñ áîëîí äóãàðèã àìòàí Îíîí ãîëûí ñàâààñ Ìîíãîëûí Óëààí íîìîíä Äóãàðèã àìòàíààñ Lampetra japonica-Íîìõîí äàëàéí ìîãîð ãýõ 1 ç¿éë, Õèëýìòýíýýñ

Acipenseridae-îâãèéí Acipenser schrencki Brant, 1869-Àìàðûí õèëýì, Õóëäòàíààñ Salmonidae îâãèéí Hucho taimen Pallas, 1773-Òóë, Çàíòàõàéòàíû Cottidae îâãèéí Mesocottus haitej Dybowski,1869 çýðýã 3 ç¿éë çàãàñ á¿ðòãýãäñýí áàéäàã.

19

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Ýäãýýðýýñ Lampetra japonica - Íîìõîí äàëàéí ìîãîðûí øèíæëýõ óõààíû íý𠺺ð÷ëºãäºæ Lethenteron reissneri (Dybowski,1869) áîëæ ººð÷ëºã人ä áàéíà. Àìàðûí õèëýì ÎÕÓ-ûí íóòàãò òàðõàõ Àìàðûí õèëýìíèé èäýø òýæýýë, ºñºëò áîéæèëò, íàñ õ¿éñíèé òàëààð ñóäàëãààíû ìàø èõ ìàòåðèàë õóðèìòëàãäñàí áàéäàã. Îðîñûí ñóäëàà÷èä Àìàð ìºðíèé äóíä áîëîí àäàã õýñãýýð çîíõèëîí àìüäðàõ ýíý çàãàñ ¿ðæëèéíýý ¿åäýý ãîëîî ºãñºí Èíãîäà, Øèëêà, Îíîí ãîëä í¿¿äýëëýí èðäýã áà 1960 îíîîñ ýõëýí õàéð íàéðã¿é àëæ óñòãàñíààñ íººö íü ýðñ õîìñäñîí ãýæ òîãòîîæýý. 1996 îíä Àìàðûí õèëýì Îðîñûí Óëààí íîìûí 1 çýðýãëýë, (IUCN) Îëîí óëñûí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû õîâîð àìüòíû æàãñààëò, CITES-èéí 2 äóãààð õàâñðàëòàíä òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Õàðèí ìàíàé îðíû õóâä Àìàðûí õèëýìíèé òàðõàëò, ¿ðæèë, øèëæèë õºäºë㺺í, íººö, ñ¿ðãèéí á¿òöèéí òàëààð ñóäàëãààíû ìýäýý, ìàòåðèàë ºíººã õ¿ðòýë àëãà áàéãàà áºãººä Ìîíãîëûí Óëààí íîìíû “Íýí õîâîð” ãýñýí çýðýãëýëä á¿ðòãýãäñýí áàéäàã. Óðüä ºìíº õèéñýí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëààñ õàðàõàä Îíîí ãîëä Acipenseridae-îâãèéí Huso dauricus Àâàðãà çàãàñ, Acipenser schrencki-Àìàðûí õèëýì ãýõ 2 ç¿éëèéã (Äàøäîðæ 1976) á¿ðòãýñíýýñ Àâðàãà çàãàñíû òàðõàëòûã ýðãýëçýýòýé ãýæ òýìäýãëýñýí áîë Ã. Áààñàíæàâ, ß. Öýíä-Àþóø (2001) íàð äýýðõ õî¸ð ç¿éëèéí õèëýìèéã Îíîíãèéí ñàâûí çàãàñíû íýðñèéí æàãñààëòàíä îðóóëæ Huso dauricus-õèëýìíèé òàðõàëòûã 1950- èàä îíû ¿åä Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí îð÷îîñ àâðàãà òîì çàãàñ áàðüñàí òóõàé àìàí ìýäýýíä òóëãóóðëàí áè÷æýý. Àìàðûí õèëýìíèé òàðõàëò Îíîí, Áàëæ, Õóðõûí ãîë ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. ¯¿íèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð 1976, 1988, 1989, 2006 îíû çóí Îðîñ-Ìîíãîëûí áèîëîãèéí ýêñïåäèöèéí çàãàñ ñóäëàëûí îòðÿäûí Îíîíãèéí ñàâä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ÿâöàä õèëýì çàãàñ èëðýýã¿é. Ýíý áàéäëààñ õàðàõàä óã 2 ç¿éë õèëýìíèé àëü íü áîëîõûã òààìàãëàõàä áýðõøýýëòýé áàéãàà þì.

Mesocottus haitej – Çàíòààõàé çàãàñ Ìîíãîëûí Óëààí íîìûí “Íýí õîâîð” çýðýãëýëä õàìààðäàã áºãººä 1930 îíû ¿åä Áèíäýð ñóìûí îð÷èì Îíîí ãîëîîñ 1 áîäãàëü áàðèãäàæ áàéæýý. Õàðèí (Äàøäîðæ, Äåìèí 1977) íàð Îíîí ãîëûí Mesocottus haitejçàíòãàð çàãàñ 120 ìì õ¿ðíý ãýæ òýìäýãëýñýí áîë (Kottelat, 2006) ò¿¿íèé òàðõàëòûã Àìàð ìºðíèé àäàã Ñàõàëèíû ãîëóóä ãýæýý.

2004, 2006 îíä Îíîí ãîëûí ñàâä ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð ýíý ç¿éë ýëðýýã¿é áºãººä õàðèí Cottus szanaga áóþó Àìàðûí ýðýýí æèâýðò 20

ò¿ãýýìýë òîõèîëäîæ áàéâ.Ýíý íü óã çàãàñíû òºðºë ç¿éë, òàðõàëòûã ñàéòàð òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

Hucho taimen – Òóë 1995 îíä Ìîíãîëûí Óëààí íîìîíä îðóóëæ “Õîâîð“ àìüòíû æàãñààëòàíä á¿ðòãýñýí áèëýý. Áàéãàëü öàã óóðûí äóëààðàë áîëîí õóóëü áóñ àãíóóðûí íºëººãººð ò¿¿íèé òîî òîëãîé öººð÷, òàðõàëò áàéðøèë íü æèëýýñ æèëä õóìèãäñààð áàéãàà Îíîíãèéí ñàâûí Òóë çàãàñíû ñ¿ðãèéí á¿òýö, íàñ õ¿éñíèé õàðüöàà, òîî òîëãîéí òàëààð ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë õîìñ áàéíà. Óðüä ºìíº òîõèîëäîæ áàéãààã¿é øèíý ç¿éë çàãàñ. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä äýëõèéí öàã óóðûí äóëààðàë, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð ãîëûí óñíû ò¿âøèí áóóð÷ àõóéí áîëîí ¿éëäâýðèéí õàÿãäëààð áîõèðäîæ áàéãààãààñ áîõèðäîëä òýñâýðòýé, áèå æèæèã, ò¿ðãýí ºñºæ òîìîðäîã çàãàñíû ç¿éë¿¿äèéí òàðõàëò èõýñýõ õàíäëàãà ãàðàõ áîëñîí áèëýý. È.Ï. Ãîðëà÷åâà, À.Â. Àôîíèí (2004) íàð ÎÕÓ-ûí íóòàã äýâñãýðò îðøèõ Èíãîäà, Øèëêà, Àðãóíü, Îíîí ãîëä Coregonus chadary, Pseudoaspius leptocephalus, Gnathopogon strigatus çýðýã óíàãàí òàðõñíààñ ãàäíà 1997 îíä ýíä óðüä ºìíº òîõèîëäîæ áàéãààã¿é Àìàð ìºðíèé àäãààð èäýýøèõ Opsariichthys uncirostris-Ãóðâàí óðóóëò, Sarcocheilichtis sinensis-Õàð ã¿ðö çýðýã çàãàñûã øèíýýð èëð¿¿ëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà Õÿòàäûí çàãàñíû á¿ðäýëä õàìààðàõ Ðîòàí (Perccottus glenii) Îíîí ãîë ºãñºí òàðõàëò áàéðøëàà òýëñýýð áàéãààã òîãòîîæýý.

2006 îíä Îðîñ-Ìîíãîëûí áèîëîãèéí èæ á¿ðýí ýêñïåäèöèéí çàãàñ ñóäëàëûí îòðÿäûí Îíîí ãîëûí ñàâä õèéñýí áîãèíî õóãàöààíû õýýðèéí ñóäàëãààãààð äýýðõ çàãàñ èëðýýã¿é õýäèé ÷ öààøèä ìàíàé îðîíä í¿¿äýëëýí èðýõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéãàà þì. Èéìä Îíîí-Áàëæèéí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õýìæýýíä òàðõñàí çàãàñíû òºðºë ç¿éëèéí áèîëîãè ýêîëîãèéí óðò õóãàöààíû íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààã õèéõ, õàðü ç¿éë çàãàñíû øèëæèëò õºäºë㺺íèéã õÿíàõ àæëûã ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áèëýý. Ó÷èð íü àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé çàãàñíû ò¿ðñ, æàðààõàéãààð õîîëëîõ ýäãýýð çàãàñíû òîî òîëãîé õýò îëøèðâîë íóòãèéí óóãóóë çàãàñíû ºñºëò áîéæèëò, íºõºí ñýðãýëò, òàðõàëò, áàéðøèëòàíä õîð õºíººë ó÷ðóóëíà ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Àøèãëàñàí õýâëýë Vasileva E.D. Taxonomic and nomenclature changes in the list of the Amur River ichthyofauna from Nikolsky (1956) up to - day main problem for futhure

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

investigations. Firs international Symposium Fish productivity of the Amur River fresh water and adjacent rivers. 29 October-1 November 2002, Khabarovsk, Russia, 2002, P 54-55. Ãîðëà÷åâà Å. Ï., Àôîíèí À.Â. Ðàñøèðåíèå àðåàëà ïðåäñòàâèòåëåé ðûá êèòàéñêîãî ôàóíèñòè÷åñêîãî êîìïëåêñà â âåðõíåì Àìóðå.//Íàó÷íûå îñíîâû ñîõðàíåíèÿ âîäîñáîðíûõ áàññåéíîâ: Ìåæäèñöèïëèíàðíûå ïîäõîäû ê óïðàâëåíèþ ïðèðîäíûìè ðåñóðñàìè. Òåç.äîêë. ìåæäóíàð. êîíô. Óëàí-Óäå (Ðîññèÿ) - Óëàí-Áàòîð (Ìîíãîëèÿ), 1-8 ñåíòÿáðÿ 2004ã. Ò.2. Óëàí-Óäå. Èçä-âî. Áóðÿòñêîãî íàó÷íîãî öåíòðà ÑÎ ÐÀÍ. ñ.139-141, Äàøäîðæ À. Ôàóíèñòè÷åñêèå êîìïëåêñû ðûá Ìîíãîëèè. Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ è ðåñóðñû ïðèõóáñóãóëüÿ (Ìîíãîëüñêàÿ íàðîäíàÿ ðåñïóáëèêà) Òðóäû Ñîâåòñêî-Ìîíãîëüñêîé êîìïëåêñíîé Õóáñóãóëüñêîé ýêñïåäèöèè, Èðêóòñê-Óëàíáàòîð,1976.

Äãåáóàäçå Þ.Þ. Ê èçó÷åíèþ ñîñòàâ ðûáíîãî íàñåëåíèÿ âîäîåìîâ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé ðåñïóáëèêè. Çîîãåîãðàôè÷åñêîå ðàéîíèðîâàíèå ÌÍÐ. Ì., 1986, 53-82 Ocock J., Áààñàíæàâ Ã., Baillie J.E.M., Ýðäýíýáàò Ì,. Kottelat M., Ìýíäñàéõàí Á., Smith K. Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñ. Áóñ íóòãèéí óëààí äàíñíû öóâðàë. 2006 Ocock J., Áààñàíæàâ Ã., Baillie J.E.M., Ýðäýíýáàò Ì,. Kottelat M., Ìýíäñàéõàí Á., Smith K. Ìîíãîë îðíû çàãàñ õàìãààëëûí òºëºâë㺺íèé ýìõòãýë. Á¿ñ íóòãèéí óëààí äàíñíû öóâðàë.

2006 Kottelat M. A check- list of the fishes known to occur in Mongolia with comments on systematics and nomenclature. Fishes of Mongolia. Sept. 2006. Ðåäêèå æèâîòíûå Ìîíãîëèè (Ïîçâîíî÷íûå) Ì.

1996.

21

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÇÀÐÈÌ ÃÎËÛÍ ÓÑÍÛ ØÀÂÜÆÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÄ Íàðàíãàðâóó Äàøäîíäîã, Îþóíáèëýã Æàðãàëñàéõàí1 1

Ýêîëîãèéí òýíõèì, Áèîëîãèéí Ôàêóëüòåò, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü narangarvuu@biology.num.edu.mn

Òîâ÷ àãóóëãà Ñóäàëãààã 2007 îíû 7-ð ñàðä Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàõ Îíîí, Áàëæ, Ýã, Áàðõ, Õóðõ, Àìãàëàíò, Õºìºë, Øóóñ, Óëç çýðýã ãîëóóäûí 13 öýãýýñ óñíû øàâüæèéí äýýæ ìàòåðèàëûã ò¿ðãýâ÷èëñýí áèî-¿íýëãýýíèé àðãà (óñíû kick áîëîí D-õýëáýðèéí òîð)-ûã àøèãëàí öóãëóóëñàí. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä öýâýð óñíû èíäèêàòîð øàâüæóóä áîëîõ ºäºð÷-Ephemeroptera, õàâàð÷Plecoptera, õîîâãîí-Trichoptera (öààøèä EPT ãýæ òîâ÷èëíî)-íû áàãò õàìààðàãäàõ 24 îâãèéí äº÷èí äºðâºí òºðëèéí óñíû øàâüæ á¿ðòãýãäñýí áºãººä EPT ýëáýãøëèéí õóâüä Õºìºë ãîë õàðüöàíãóé ºíäºð, Àìãàëàíò ãîë õàìãèéí áàãà, EPT-èéí áàÿëàã áîëîí òàêñîíû îëîí ÿíç áàéäëûí õóâüä Áàðõ ãîë òóñ òóñ õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéâ. Ãîëóóäûí óñíû ÷àíàðûã Ëåíàòûí òºðëèéí áèîòèê èíäåêñèéã àøèãëàí òîîöîõîä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí á¿õ ãîëóóä ìàø ñàéí ãýñýí ¿íýëãýýòýé áàéñàí õýäèé ÷ Ýã ãîëûí ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ãîëûí ýêîñèñòåìä õýðõýí íºëººëäãèéí õàðæ áîëíî. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: ºäºð÷ (Ephemeroptera), õàâàð÷ (Plecoptera), õîîâãîí (Trichoptera), EPT ýëáýãøèë, áàÿëàã ¨ðîîëûí ìàêðîñýýðíóðóóã¿éòí¿¿ä ãîëûí ýêîñèñòåìèéí ÷àíàðûí ººð÷ëºëòºíä ìàø ìýäðýìòãèé ó÷ðààñ áèîìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãààíä òýäãýýðèéã àøèãëàõ ÿâäàë íýìýãäýæ áàéíà. Ìàêðîñýýðíóðóóã¿éòí¿¿ä ýíãèéí í¿äýýð õàðàãäàõóéö òîì îðãàíèçìóóä áºãººä ñóäàëãààíû ºðòºã áàãà øààðääàã, ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿í áîãèíî õóãàöààíä ãàðäàã çýðýã äàâóó òàëóóäòàé. Ò¿¿í÷ëýí öýíãýã óñíû ýäãýýð îðãàíèçìóóä óñàíä óäààí õóãàöààãààð àìüäàðäàã ó÷ðààñ õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû á¿õ òºðëèéí ñòðåññ áîëîí áîõèðäóóëàã÷äûí õàì ¿éë÷ëýëä õàðèó ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàð ñàéí áàéäàã (Ìîðñ íàð 2007). Óñíû ¸ðîîëûí ìàêðîñýýðíóðóóã¿éòíýýñ ºäºð÷ (Ephemeroptera), õàâàð÷ (Plecoptera), õîîâãîíûí (Trichoptera) (öààøèä EPT ãýæ òîâ÷èëíî) áàãèéí øàâüæóóä ãîëûí ýêîñèñòåìèéí òºëºâ áàéäëûã èëýðõèéëýã÷ õàìãèéí ñàéí èíäèêàòîðóóä þì. ßëàíãóÿà òýäãýýðèéí ýëáýãøèë, ç¿éëèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü ãîëûí óñíû ÷àíàðûã ¿íýëýõ õàìãèéí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Íîìõîí äàëàéí àé ñàâä õàìðàãäàõ çàðèì ãîëóóäûí òóõàéëáàë ĺ÷, Óëç, 22

Õàëõ çýðýã ãîëóóäûí óñíû íººö áàãàñ÷, Õýðëýí ãîëä áîõèðäëûí ýëåìåíò¿¿ä èëðýõ õàíäëàãà áèé áîëîîä áàéíà. 2007, 2008 îíû áèäíèé õýýðèéí ñóäàëãààãààð Õýðëýí ãîëûí Áàãàíóóðûí ã¿¿ð îð÷ìîîñ äýýæ àâàõàä òýñâýðëýõ ÷àäâàð õàðüöàíãóé ºíäºð òºðë¿¿ä áîëîõ Procloen, Baetis (Baetidae; Ephemeroptera) ë èëýð÷ áàéñàí. Ìàíàé îðîíä óñíû àìüòäûã ñóäëàõ àæèë ãàäààä, äîòîîäûí îëîí ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîéãîîð ýðò òàâèãäñàí õýäèé ÷ Íîìõîí äàëàéã àé ñàâûí ãîëóóäûí óñíû øàâæèéí ñóäàëãàà Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâ, Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é àé ñàâòàé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé áàãà õèéãäñýí áàéíà. 1953 îíä À. Äàøäîðæ Óëç ãîëîîð óñíû àìüòäûí, 1965-68 îíóóäàä Ô. Øìèäò, Óëç ãîëûí (Áàÿí-Óóë, Äîðíîä) õîîâãîíû (Trichoptera), 1966, 1969 îíóóäàä À. Äóëìàà, Á. Íàíñàëìàà íàð Õýðëýí, Îíîí, Õàëõ, ͺìðºã ãîëóóäààð óñíû àìüòäûí, 1980 îíä Â. Ìýé, À. Äóëìàà íàð Îíîí ãîëûí õîîâãîíû (Trichoptera) ñóäàëãààã òóñ òóñ õèéæ áàéñàí. 1980-ààä îíû ñ¿¿ëýýñ õàìòûí ñóäàëãàà õèéõ áîëîìæ õîìñäîæ èðñýí òóë ýíý á¿ñ íóòãèéí óñíû øàâüæèéã ñóäëàõ àæèë áàðàã îðõèãäñîí ãýæ õýëæ áîëíî. 1999-2000 îíóóäàä ͯÁ-ûí “Äîðíîä Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí Òºðºë Ç¿éë” òºñëèéí õ¿ðýýíä ãèäðîáèîëîãè, ãåðïåòîëîãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ Ø. Ýíõöýöýã ýíý àé ñàâä õàìðàãäàõ 16 ãîëîîñ ¸ðîîëûí ìàêðîñýýðíóðóóã¿éòíèéã öóãëóóëæ, íèéò 110 ç¿éë òýìäýãëýñíèé 36 ç¿éë íü õîîâãîí-Trichoptera, 39 ç¿éë íü õàâàð÷-Plecoptera, 25 ç¿éë íü ºäºð÷-Ephemeroptera áàãèéí øàâüæ áàéâ.

2007 îíîîñ ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí “Ìîíãîë îðíû óñíû ÷àíàðûí õÿíàëò, øèíæèëãýý” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýíý àé ñàâä óñíû øàâüæèéí áîëîí õèìèéí ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéíà. Öààøèä ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã äàëàéöòàé ¿ðãýëæë¿¿ëæ óäààí õóãàöààíû ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, óñíû øàâüæèéã àøèãëàí óñíû ÷àíàðûã ¿íýëæ ºíººãèéí áèäíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, öààøèëáàë íèéãýì ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ àõóéí áîëîí õýðýãëýýíèé öýíãýã óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéã õàìãààëàõ íü ÷óõàë àñóóäëûí íýã áîëîîä áàéíà. Ñóäàëãààíû ãîë çîðèëãî íü Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí óñíû øàâüæèéí òºðºë, ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã áàÿæóóëàõ, óñíû øàâüæèéí

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

á¿ëãýìäëèéí á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ, íºãºº òàëààñ ýíý á¿ñ íóòàãò õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð óñíû ýêîñèñòåìä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò, áîõèðäëûã áèîòèê èíäåêñ àøèãëàí ¿íýëýõ áîëîìæèéã õàéõ ÿâäàë þì.

Ñóäàëãààíû ìàòåèàë Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä 2007 îíû 7-ð ñàðä ÎíîíÁàëæèéí ñàâ ãàçðûí çàðèì ãîëóóäààñ öóãëóóëñàí 2500 ãàðóé óñíû ¸ðîîëûí øàâüæèéí àâãàëäàéí äýýæèéã ¿íäñýí ìàòåðèàë áîëãîí àøèãëàñàí. Äýýæ àâñàí ãîëóóäûí áàéðøëûã 1 ä¿ãýýð çóðàãò õàðóóëàâ. Çóðàã 1. Äýýæ àâñàí ãîëóóäûí áàéðøèë.

õàòóó òºìºð õ¿ðýýòýé ñà÷îêòîé òºñººòýé áàãàæ áîëîõ óñíû òîð (D òîð)-èéã òóñ òóñ àøèãëàñàí. Òîðîí äýëãýö áàãàæààð äýýæ àâàõàä ãîëûí áîðãèîòîé õýñãèéí 1 ì2 òàëáàé äîòîðõ ¸ðîîëûí ñóáñòðàòûã õºäºëãºõºä óñíû ¸ðîîëûí ñóáñòðàò äàõü áîëîí ÷ºëººòýé õºâæ ÿâàà óñíû øàâüæóóä óðñãàëûí äàãóó óðñàæ òîðîíä ø¿¿ãääýã. Ø¿¿ãäñýí óñíû øàâüæ áóñàä ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã öàãààí òàâãàíä õèéæ õýýðèéí íºõöºëä õýðýãëýäýã óÿí õÿìñààãààð 200 áîäãàëü ò¿¿æ àâíà. Óñíû òîðûã (D òîð) ãîëûí ýðãèéí äîîãóóð áîëîí òîðîí äýëãýöýýð àâàõ áîëîìæã¿é òîãòîîë óñòàé õýñãýýñ äýýæ àâàõàä õýðýãëýäýã áºãººä áèä ñóäàëãààíäàà ÿëãààòàé àìüäðàõ îð÷íîîñ 3 óäààãèéí äàâòàëòòàé öóãëóóëñàí. ̺í àäèë öàãààí òàâãàíä õèéí óñíû øàâüæèéã ÿëãàí àâíà. Äýýæýýñ ãàðñàí àìüòäûã ñóäàëãààíä çîðèóëàí áýõæ¿¿ëýõäýý õýýðèéí íºõöºëä 96

Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü óñíû ¸ðîîëûí øàâüæèéí öóãëóóëãà õèéõ, ãîëóóäûí óñíû ÷àíàðò ¿íýëãýý ºãºõ òóë ò¿ðãýâ÷èëñýí áèî ¿íýëãýýíèé òîîí áîëîí ÷àíàðûí äýýæ àâàõ àðãûã ç¿éã àøèãëàí 1x1 ìåòðèéí õýìæýýòýé õî¸ð òàëäàà áàðèóëòàé òîðîí äýëãýö (KIK òîð), ëàòèí D ¿ñýãíèé õýëáýðòýé

õóâèéí ñïèðòèéã àøèãëàäàã. Ñïèðòýíä õèéæ ôèêñàöèëñàí äýýæèíä äýýæ àâñàí ãàçðûí íýð, îí, ñàð, ºäºð, öóãëóóëñàí õ¿íèé íýð çýðýã ìýäýýëýë àãóóëñàí øîøãûí õàìò õàäãàëàí ëàáîðàòîðèä àâ÷èðíà. ̺í äýýæ àâàõ ÿâöäàà àìüäðàõ îð÷íû ¿íýëãýý áîëîí ò¿¿ãäñýí ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí õ¿ñíýãòýí ìýäýýëëèéã áºãëºíº.

23

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

EPT-èéí òàêñîíû áàÿëàãààð Áàðõ ãîë õàìãèéí èõ áóþó 13 òºðºë õàðèí Øóóñ ãîëä õàìãèéí áàãà òºðºëòýé áàéñàí (Çóðàã 2). Çóðàã 2. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí EPT- èéí áàÿëàã 450 400 350

24

50

ñ Õó ðõ _Á èí äý ð Õº ìº ë Àì Îí ãàë àí îí ò _Ø èð Ýã ýý ò _Ø èð ýý ò Ýã _ä íó ä Ýã _ý õ Áà ðõ

à

óó Ø

ðã äà

ëæ

_À

Áà

îí Îí

Áà

ëæ

_Ä

àä

Óë ç

àë

0

Á¿ëãýìäýë äýõ äîìèíàíò òºðëèéã Áàëîãèéí èíäåêñ àøèãëàí òîîöîæ ¿çýõýä ºäºð÷èéí áàãèéí Ephemerellidae îâãèéí Serratella, Baetidae îâãèéí Baetis òºðë¿¿ä õàìãèéí ýëáýã áóþó íèéò áîäãàëèéí 18.2, 15.5 %-èéã òóñ òóñ ýçýëæ ýóäîìèíàíò áàéäàëòàé òîõèîëäñîí (Õ¿ñíýãò 1-ä òºðë¿¿äèéí òîõèîëäîöûã õàðóóëàâ).

EPT-èéí ýëáýãøëèéí õóâüä Õºìºë ãîë õàìãèéí ºíäºð, Àìãàëàíò ãîë õàìãèéí áàãà ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéâ (Çóðàã 3). Õºìºë ãîëîîñ õîîâãîíû áàãèéí Brachycentridae îâãèéí Brachycentrus òºðºë ìàø îëîí òîîòîé èëýð÷ ýíý ãîëûí ýëáýãøëèéí ¿ç¿¿ëýëòýä íºëººëñºí áàéíà. Çóðàã 3. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí EPT-èéí ýëáýãøèë

14 12 10 8 6 4 2

Õó ðõ _Á èí äý ð Õº ìº ë Àì Îí ãàë àí îí _Ø ò èð Ýã ýý ò _Ø èð ýý ò Ýã _ä íó ä Ýã _ý õ Áà ðõ ëæ

Áà

ñ

à

óó Ø

ðã

_À

äà

àä

àë

0

Îí îí

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä Îíîí, Áàëæ, Ýã, Áàðõ, Õóðõ, Àìãàëàíò, Õºìºë, Øóóñ, Óëç çýðýã ãîëóóäûí 13 öýãýýñ ºäºð÷, õàâàð÷, õîîâãîíû áàãò õàìààðàãäàõ 24 îâãèéí 44 òºðëèéí óñíû øàâüæ èëð¿¿ëëýý (Õ¿ñíýãò 1). ¯¿íýýñ ºäºð÷èéí áàãèéí 11 îâãèéí 21 òºðºë, õàâàð÷èéí áàãèéí 5 îâãèéí 9 òºðºë, õîîâãîíû áàãèéí 8 îâãèéí 14 òºðºë áàéâ. Áèäíèé ñóäàëãààãààð Àìãàëàíò ãîëä ºäºð÷èéí áàãààñ Baetidae îâãèéí Baetis, Leptophlebiidae îâãèéí Leptophlebia, õàâàð÷èéí áàãààñ Chloroperlidae îâãèéí Suwallia, õîîâãîíû áàãààñ Brachycentridae îâãèéí Micrasema, Limnephilidae îâãèéí Anabolia, Õºìºë ãîëä Baetidae îâãèéí Baetis, Ephemerellidae îâãèéí Serratella, Heptageniidae îâãèéí Heptagenia, õàâàð÷èéí áàãààñ Chloroperlidae îâãèéí Suwallia, Leuctridae îâãèéí Leuctra, Perlidae îâãèéí Agnetina, Paragnetina, õîîâãîíû áàãààñ Brachycentridae îâãèéí Brachycentrus çýðýã òºðë¿¿äèéã àíõ óäàà òýìäýãëýãäëýý. Õàðèí Îíîí ãîëä Pteronarcys spp (Pteronarcyidae; Plecoptera), Áàëæ ãîëä Acrynopteryx spp (Perlodidae; Plecoptera), Rhyacophila spp (Rhyacophilidae), òºðë¿¿äèéã íýìæ á¿ðòãýñýí. Ãýõäýý äýýðõè òºðë¿¿ä Ìîíãîë îðíû

200 150

Óë ç

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

300 250

100

Òºðëèéí òîî

Òîäîðõîéëñîí óñíû øàâüæèéí ºãºãäëèéã áîëîâñðóóëàõäàà íèéò äýýæèí äýõ ºäºð÷, õàâàð÷, õîîâãîíû (EPT) áàÿëàã áîëîí ýëáýãøëèéã ãàðãàæ, òºðëèéí îëîí ÿíç áàéäëûã Øýííîí-Óèíåðèéí èíäåêñýýð, ãîëóóä äàõü óñíû øàâüæèéí òºðë¿¿ä õèð æèãä áàéäàëòàé òàðõñàíûã æèãä áàéäëûí èíäåêñ àøèãëàí òîîöîîëñîí. Õàðèí ãîëóóäûí òºñººòýé áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã êëàñòåð àíàëèçààð öýãíýñýí áà íèéò äýýæèí äýõ òýìäýãëýãäñýí EPTèéí ýëáýãøëýýð íü òîîöîâ (JMP 5.1 ïðîãðàììûí Cluster-Ward). Á¿ëãýìäýë äýõ äîìèíàíò òºðë¿¿äèéã ãàðãàõäàà Áàëîãèéí àðãûã àøèãëàñàí (Krebs, 1989). Ãîëóóäûí óñíû ÷àíàðûã ÀÍÓ-ûí Õîéä Êàðîëèíû ýðäýìòýí Ä. Ëåíàòûí áîëîâñðóóëñàí òºðëèéí áèîòèê èíäåêñèéã àøèãëàí ¿íýëæ ºãºä뺺 áîëîâñðóóëñàí.

Áîäãàëèéí òîî

Äýýæ áîëîâñðóóëàëò

ëæ _Ä

Õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä öóãëóóëñàí äýýæ ìàòåðèàëûã ëàáîðàòîðèä ºñãºã÷ áàãàæèéí òóñëàìæòàéãààð ýõíèé øàòàíä áàã, îâãèéí ò¿âøèíä õ¿ðòýë àíãèëàí 75 %-èéí ñïèðòýä õàäãàëàõ áà ìºí ëàáîðàòîðèéí òýìäýãëýë õºòëºíº. Àíãèëñàí äýýæèéã äàðààõ ãîëëîõ òîäîðõîéëîõ áè÷ã¿¿ä (Morse J., et al., Aquatic insects of China useful for monitoring water quality. 1994, Öàëîëèõèíà. Ñ. ß. 1997, 2001. Îïðåäåëèòåëü ïðåñíîâîäíûõ áåñïîçâîíî÷íûõ Ðîññèè è ñîïðåäåëüíûõ òåððèòîðèé. Òîì 3, 5.) áîëîí ÌÁÑ 10, ACCUSCOPE, MEIJI ìàðêèéí áèíîêóëÿðóóäûã àøèãëàí òºðëèéí ò¿âøèíä õ¿ðòýë òîäîðõîéëñîí. Òîäîðõîéëñîí óñíû øàâüæèéã òºðºë òóñ á¿ðýýð íü ÿëãàæ ñòàíäàðòûí äàãóó õàäãàëñàí.

õýìæýýíä á¿ðòãýãäñýí áºãººä ýíý ãîëóóäûí õóâüä íýìæ á¿ðòãýæ áàéãàà þì. Ò¿¿í÷ëýí Óëç ãîëûí Íîðîâëèí ñóìûí ã¿¿ðíèé îéðîëöîîõ öýãýýñ ºäºð÷èéí áàãò õàìààðàãäàõ Acanthametropodidae îâãèéí Acanthametrotopus òºðºë îëäñîí áà îäîîãîîð ýíý îâãèéí òàëààð á¿òýýë õîìñ, öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñóäëàæ, áè÷èãëýë õèéõ õýðýãòýé.

Áà

Ëàáîðàòîðèéí ñóäàëãààíû àðãà ç¿é

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

EPT-èéí òàêñîíû îëîí ÿíç áàéäëûã ØýííîíÓèíåðûí èíäåêñ àøèãëàí òîîöîõîä Áàðõ ãîë òºðëèéí îëîí ÿíç áàéäàë õàìãèéí èõ áàéñàí òºäèéã¿é EPT-èéí òàêñîíû áàÿëàã, ýëáýãøèë íü ÷ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéñàí. Ãýòýë æèãä áàéäëûí èíäåêñýýñ õàðàõàä á¿õ ãîëóóäûí óñíû øàâüæèéí á¿ëãýìäýë äýõ òºðë¿¿ä õàðüöàíãóé æèãä áóñ òàðõñàí íü õàðàãäàæ áàéíà (Çóðàã 4).

Ãîëóóäûí óñíû ÷àíàðûã òºðëèéí áèîòèê èíäåêñèéã àøèãëàí ¿íýëýõýä 1.03-3.89 îíîîòîé áóþó á¿õ ãîëóóä ìàø öýâýð ãýñýí àíãèëàëä áàãòàæ áàéâ. Øóóñ, Óëç, Ýã (Áàòøèðýýò ñóìûí òºâèéí äîîä öýã) ãîëóóäûí áèîòèê èíäåêñ áóñäààñàà àðàé èë¿¿, òóõàéëáàë Ýã ãîë 3.89 îíîîòîé áàéñàí íü ýíý öýãò õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ñºðºã íºëºº èëýð÷ áóéã õàðóóëæ áàéíà (Çóðàã 6).

Çóðàã 4. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí EPT-èéí îëîí ÿíç áàéäàë áîëîí æèãä áàéäàë

Çóðàã 6. Ãîëóóäûí óñíû ÷àíàðûí ¿íýëãýý

2.5

1.2 1

2

0.8 Å

Í

1.5 0.6 1 0.4 052

0.2

0 ñ Óë ç

ò ýý

óó Ø

à

èð

ðã äà

_Ø

_À

îí

îí

Îí

ìº ë Õó ðõ Îí

_ý õ Ýã

Õº

ò

íó ä

ýý

_ä

èð

Ýã

Ýã

ð

ðõ Áà

_Ø

àë

äý

_Á

èí

àä

_Ä

ëæ

ëæ Áà

Áà

Àì

ãà

ëà

íò

0

Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí EPT-èéí òºñººòýé áàéäëûã òºñºº ç¿éí àíàëèçààð ãàðãàæ Çóðàã 5-ä ¿ç¿¿ëýâ. ¯¿íýýñ ¿çýõýä Ýã ãîëûí ýõýí, äóíä ãýñýí öýã¿¿ä õàìãèéí òºñººòýé, äàðàà íü Áàëæ ãîëûí öóòãàëóóä áîëîõ Àìãàëàíò, Õºìºë ãîëóóä òºñºº ç¿éí õóâüä îéðîëöîî íýãýí á¿ëýãëýë ¿¿ñãýñýí íü ýäãýýð öýã¿¿ä õîîðîíäîî õàðüöàíãóé îéð áàéðøñàíòàé õîëáîîòîé. Õàðèí Îíîí ãîëûí Áàòøèðýýò ñóìààñ àâñàí öýã áîëîí Áàðõ ãîëóóä áóñàä á¿õ á¿ëã¿¿äòýé ýöñèéí ýðýìáýýð á¿ëýãëýãäýæ áàéãàà íü EPT-èéí òºðë¿¿ä íü áóñàä ãîëóóäààñ ýðñ ÿëãààòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Çóðàã 5. Ãîëóóäûí òºñººòýé áàéäàë (EPT-èéí òºðëèéí ýëáýãøëýýð)

Amgalant Homol Balj_Binder Eg_mid Eg_upp Balj_Dadal Eg_Shireet Shuus Onon_Adarga Hurh Ulz Barh Onon_Shireet

Ulz Eg_Shireet Balj_Dadalr Onon_Adarga Shuus Hurh Barh Balj_Binder Homol Amgalant Eg_upp Onon_Shireet Eg_mid

Ä¿ãíýëò Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä Îíîí, Áàëæ, Ýã, Áàðõ, Õóðõ, Àìãàëàíò, Õºìºë, Øóóñ, Óëç çýðýã ãîëóóäûí 13 öýãýýñ ºäºð÷, õàâàð÷, õîîâãîíû áàãò õàìààðàãäàõ 24 îâãèéí 44 òºðëèéí óñíû øàâüæ èëýðëýý. ¯¿íýýñ ºäºð÷èéí áàãèéí 11 îâãèéí 21 òºðºë, õàâàð÷èéí áàãèéí 5 îâãèéí 9 òºðºë, õîîâãîíû áàãèéí 8 îâãèéí 14 òºðºë áàéâ. Àìãàëàíò, Õºìºë ãîëóóäàä ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãàà áàéõã¿é ó÷ðààñ áèäíèé ñóäàëãààãààð èëýðñýí óñíû øàâüæóóä øèíýýð òàðõàëò íü òýìäýãëýãäýæ ýíý á¿ñ íóòãèéí ¸ðîîëûí ñýýðíóðóóã¿éòíèé á¿ðäýëä áàãà ÷ áîëîâ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà.

EPT-èéí òàêñîíû áàÿëàãààð Áàðõ ãîë õàìãèéí èõ, Øóóñ ãîë õàìãèéí áàãà, EPT-èéí ýëáýãøëèéí õóâüä Õºìºë ãîë õàìãèéí ºíäºð, Àìãàëàíò ãîë õàìãèéí áàãà ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé áàéâ. Òºñºº ç¿éí õóâüä Ýã ãîëûí ýõýí, äóíä ãýñýí öýã¿¿ä EPT-èéí òºðëèéí õóâüä õàìãèéí òºñòýé õàðèí Îíîí ãîëûí (Áàòøèðýýò ñóì) áîëîí Áàðõ ãîëóóä áóñäààñàà ýðñ ÿëãààòàé áàéñàí. Ãîëóóäûí óñíû ÷àíàðûã Ëåíàòûí áèîòèê èíäåêñ àøèãëàí ¿íýëýõýä á¿õ ãîëóóä ìàø öýâýð ãýñýí àíãèëàëä áàãòàæ áàéñàí õýäèé ÷ Ýã ãîë 3.89 îíîîòîé áàéñàí íü ýíý öýãò õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà íºëººëæ áóéã õàðóóëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä EPT-èéí ýëáýãøèë, îëîí ÿíç áàéäàëä õ¿íèé íºëººëºë áîëîí íºãºº òàëààñ óñíû áîõèðäîëò õ¿÷òýé íºëººëºë ¿ç¿¿ëæ, òýñâýðëýõ 25

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

÷àäâàð ñàéòàé öººí òîîíû òºðºë ç¿éë ¿ëäýõ íºõöºëèéã áèé áîëãîæ áàéíà. Öààøèä ýíý á¿ñ íóòàãò áèîìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãààã íàðèéâ÷ëàí õèéæ óñíû ýêîñèñòåìèéí öýâýð áàéäàë, íººöèéã õàìãààëàõ õýðýãòýé.

Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí çàðèì ãîëûí óñíû øàâüæèéí òàðõàëò ÒÀÉËÁÀÐ: (0)- ÁÀÉÕïÉ, (1) – ÕÎÂÎÐ (1-3), (2) – Ò¯ÃÝÝÌÝË (3-9), (3) – ÝËÁÝà (10>), (4) – ÍΨËÎÃ× (50>).

Àìãàëàíò

Áàëæ-Äàäàë

Áàëæ-Áèíäýð

Áàðõ

Ýã-Øèðýýò

Eg_äóíä

Eg_ýõ

Õºìºë

Õðóõ

Îíîí-Àäàðãà

Îíîí-Øèðýýò

Øóóñ

Óëç

Õ¿ñíýãò 1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

Acentrella

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

0

0

Baetis

1

4

2

3

4

3

2

2

1

1

1

4

2

Cloeon

0

0

0

0

3

0

0

0

0

0

0

2

3

Procloeon

0

1

0

1

0

0

0

0

2

0

0

3

3

Brachycercus

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

3

Caenis

0

1

0

0

0

2

3

0

0

0

0

0

0

Drunella

0

0

2

2

0

0

0

0

0

0

4

0

0

Ephemerella

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

4

0

Serratella

0

3

4

3

3

4

4

3

3

2

3

4

4

Ephemeridae

Ephemera

0

3

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Heptageniidae

Cinygma

0

0

0

3

0

0

1

0

0

0

0

0

1

Heptagenia

0

1

0

3

2

2

1

3

3

0

0

0

3

Epeorus

0

0

0

6

0

0

0

0

2

3

3

0

0

Rhithrogena

0

0

4

4

2

0

0

0

1

3

4

0

0

Isonychiidae

Isonychia

0

1

0

0

0

0

0

0

0

2

0

0

0

Leptophlebiidae

Leptophlebia

3

0

0

0

3

0

0

0

0

0

0

0

0

Paraleptophlebia

0

2

0

3

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Metretopodidae

Metreplecton

0

0

0

0

2

0

0

0

0

0

0

0

0

Polymitarcyidae

Ephoron

0

0

0

0

0

0

3

0

0

0

0

0

2

Siphlonuridae

Parameletus

0

3

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Suwallia

1

0

0

0

0

0

0

3

0

0

0

0

0

Triznaka

0

0

0

2

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Leuctra

0

0

0

3

0

3

4

3

0

0

0

0

0

Áàã/Îâãèéí íýð

Ãîëûí íýðñ

EPHEMEROPTERA

Òºðëèéí íýð

Acanthametropodidae

Acanthametropus

Baetidae

Caenidae

Ephemerellidae

PLECOPTERA Chloroperlidae

Leuctridae

26

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Perlidae

Agnetina

0

3

2

1

3

4

3

2

2

3

1

0

0

Paragnetina

0

2

0

0

0

0

0

3

1

2

0

0

0

Acrynopteryx

0

0

3

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Diura

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

3

0

0

Megarcys

0

0

0

0

0

0

0

1

0

0

0

0

0

Pteronarcys

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

0

0

Brachycentrus

0

1

3

1

1

3

0

4

0

0

0

0

0

Micrasema

1

0

0

0

0

2

3

0

0

0

0

0

0

Glossosomatidae

Glossosoma

0

0

0

3

0

0

0

0

0

0

2

0

0

Goeridae

Goera

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

Hydropsychidae

Arctopsyche

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

0

0

0

Ceratopsyche

0

0

0

0

0

0

0

0

1

0

0

0

0

Hydropsyche

0

0

0

1

0

0

0

0

0

3

0

0

0

Leptocerus

0

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

Triaenodes

0

0

0

0

0

0

2

0

0

0

0

0

0

Anabolia

3

0

0

3

0

0

0

0

0

0

0

3

0

Asynarchus

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

0

Dicosmoecus

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

2

1

Phryganeidae

Agrypnia

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Rhyacophilidae

Rhyacophila

0

0

3

0

1

1

1

0

0

0

0

0

0

Perlodidae

Pteronarcyidae TRICHOPTERA Brachycentridae

Leptoceridae

Limnephilidae

Àøèãëàñàí á¿òýýë 1. Äàøäîðæ, À., Öýíäñ¿ðýí, À., Äóëìàà, À. 1970. Ìîíãîë îðíû óñíû àìüòäûã òîäîðõîéëîõ ò¿ëõ¿¿ð.

7. Lepneva, S.G., 1970. Fauna of the U.S.S.R. Trichoptera (Larvae and Pupae of Annulipalpia). vol II-1. Akademiya Nauk SSSR.

2. Äóëìàà, À., Íàíñàëìàà, Á. 1970. Ìîíãîë îðíû õîîâãîí. Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ìýäýý 4: 90-96.

8. Lepneva, S.G., 1971. Fauna of the U.S.S.R. Trichoptera (Larvae and Pupae of Integripalpia. vol II-2. Akademiya Nauk SSSR.

3. Ýíõöýöýã.Ø1999.¨ðîîëûíñýýðíóðóóã¿éòíèé ýêîëîãè. ÓÖÓÝØÕ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàéëàí.

9. Morse, J.C., Yang, L., Tian, L., (Eds.), 1994.

Aquatic insects of China useful for monitoring water quality. Hohae University Press, China.

4. Çîîëîãè÷èñêèé èíñòèòóò Ðîññèéñêîé Àêàäåìèé Íàóê. 1997. Îïðåäåëèòåëü ïðåñíîâîäíûõ áåñïîçâîíî÷íûõ ðîññèè è ñîïðåäåëüíûõ òåððèòîðèé, Òîì 3. ÑàíêòÏåòåðáóðã.

10. Morse, J.C., Yeon, J.B., Gotov, M., Sangpradub, N., Tanida, K., Vshivkova, T.S., Wang, B., Yang, L., Yule, C.M., 2007. Freshwater biomonitoring with macroinvertebrates in East Asia. Front Ecol Environ 2007; 5(1): 33-42.

5. Çîîëîãè÷èñêèé èíñòèòóò Ðîññèéñêîé Àêàäåìèé Íàóê. 2001. Îïðåäåëèòåëü ïðåñíîâîäíûõ áåñïîçâîíî÷íûõ ðîññèè è ñîïðåäåëüíûõ òåððèòîðèé, Òîì 5. ÑàíêòÏåòåðáóðã

11. Zaika, V.V., 2000. Atlas Guide to Aquatic invertebrates of Tuva and West Mongolia.

Kyzyl.

6. Krebs, C.J., 1989. Ecological Methodology.

1st ed. Harper and Row Publishers, New York.

654 pp.

12. Mey, W., Dulmaa, A. 1980. Beitrag zur Trichopteren fauna der Mongolei.(1)., Faunistische Abhandlungen, Staatliches Museum fur tierkunde in dresden. Band.

27

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÄÀÃÓÓÕ ÎÉÍ ØÀÂÜÆÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Í.Öàãààíöîîæ Á.Áàò÷ºäºð ØÓÀ-èéí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí, Îéí íººö, îé õàìààëëûí ñàëáàð Abstract This paper presents the composition of the forest insects of the Onon River watershed area. The author shows distribution of 191 species, which are belongs to 100 genera, 27 family, 5 order. The feeding behavior and main threats of insects have been assessed. These insects mainly feed on seeds, shoots, leaf, needle, roots of the trees. Îíîãèéí äàãóóõ îé á¿õèé íóòàã äýâñãýðò îäîîãèéí áàéäëààð ìîäëîã áóòëàã óðãàìëûí ÿíç á¿ðèéí ýä ýðõòíýýð õîîëëîäîã 5 áàã 27îâîã 100 òºðºë 191 ç¿éëèéí øàâüæ á¿ðòãýãäýýä áàéíà. Øàâüæèéí áàéãàëü, àæ àõóéä ¿ç¿¿ëäýã íºëºº õîëáîãäîëûã àøèãòàé áà õîð õºíººëòýé ãýæ ¿çäýã.

Øàâüæ íü áàéãàëèéí ìàø îëîí þìñ ¿çýãäýëä øóóä áà äàì çàìààð õîëáîãäñîí áàéäàã. Øàâüæèéí àøèãòàé íºëºº íü þóíû ºìíº öýöãèéí òîîñ õ¿ðòýýõ, õºðñ ñèéðýãæ¿¿ëýõ, ¿ðæèë øèìèéã ñàéæðóóëàõàä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íóòàã äýâñãýðèéí çîíõèëîõ õýâ øèíæ íü óëàëæ àëàã ºâñò, àëèðñ-àëàã ºâñò, òýðýëæ-àëèðñò-àëàã ºâñò íàðñàí îé, óëàëæàëàã ºâñò, ¿åòýí-àëàã ºâñò äàãóóðûí øèíýñýí îé, õóóðàéñàã àëàã ºâñò, òýðýëæ ðèòèä õºâäºò íàðñàí îéã îðëîæ óðãàñàí õóñàí îé òàðõàí óðãàñàí áàéíà. Ýíý õýâ øèíæèéí îéä òàðõñàí øàâüæèéí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õ¿ñíýãò 1-ä ¿ç¿¿ëýâ.

ØÀÂÜÆÈÉÍ Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯Í, ÈÄÝØ ÒÝÆÝÝË, ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÕÎËÁÎÃÄÎË ¹ 0 1.

2 3.

4 5.

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 28

Ç¿éëèéí íýð 1 HOMOPTERA Pentatomidae Pentotoma ru pes L COLEOPTERA Scarabaeidae Rhombonyx holoserica F Anomalo dubia Scop Lachnota henningi Fisch Trichoserica polifa Gebl Hoplia aureola Pall Trichius tasciatus L Lasiotrichius succinctus Pall Potosia mefallica Hbst Lymexylonidae Elateroides dermestoides L Bostrychidae Stephanopachys linearis Kug S. substriatus Pk Elateridae Adelocera conpersa Gyll A. fasciata L Corymbytes boeleri Germ.

Õ¿ñíýãò 1.

2

Õîîëëîã÷ ýä, ýðõòýí 3

Õ

Íàâ÷

Ô

í,ø,õ,ó Í ø,í Í ø, õ Õ

Ô Ô Ô

áóò, ñººã

¿íäýñ ¿íäýñ ¿íäýñ ¿íäýñ ¿íäýñ ìîäëîã ìîäëîã ¿ð

õ,ó

ìîäëîã

Ò

Í

Ìîäëîã

Ò

Ø

Ìîäëîã

Ò

í,ø

¿íäýñ, ìîäëîã

ôò

í, ø ø,í

¿íäýñ, ìîäëîã ¿íäýñ

ôò

Ìîä, áóò

Àæ àõóéí õîëáîãäîë 4

5

6

ô Ò Ò

ô

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

17

Selatosomus aeneus L.

ø,í

¿íäýñ

Ô

18

Selatosomus af nis Pk.

Ø

¿íäýñ

Ô

19

S . melincholicus L.

Ô

20 22 23

Ampedus sobrinus Motsch.

Paracardiophorus pullatus E. Buprestidae Anthaxia duadripunctata L Melannophila cyanea F M. guttulata Gebl.

Melanophyla acuminata Deg. Buprestis strigosa Deg. B.sibirica Fleisch.

B.haemorrhoidalls Hbst.

Chrysobothris chrysostigma L. Agrilus suborovi Obenb.

A.gebleri Obenb.

A. betuleti Ratz.

A. roberti Chev.

A. viridi L Melandryidae Serropalpus barbatus Schall.

Cerambycidae Paehyta quadrimaculata L Rhagium inquisitor rugipenne Rtt. E. interrogaionis L. Gaurotes virginea thallasima Schrk.

Acmaeops anthracina Mnnh.

A. septentrionis Thoms A. smaragdula F A. pratensis Laich.

A. marginata F. Nivellia sanguinea Gyll.

Leptura sequensi Rtt. L. renardi Gebl.

L.variicornis Dal. Judolia sexmaculata L. J. longipes Gebl.

Oedecnema dubia F. Strangalia arcuata Pz. S. duodecimguttata F Archopalus rusticus L. Callidium violaceum L. Cyrtoclytus capra Germ.

Chlorophorus gracilipes Fald.

Monochamus urussovi Fisch. Ì. sutor L. Leiopus albivittis Kr. Acanthocinus aedilis L. A.carinulatus Gebl.

24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 62 63 64

Ø

¿íäýñ

Ø í,ø,õ

Ìîäëîã Ìîäëîã

ø,í

Ìîäëîã

Ô

Í Ø Í ø,í,ã í,õ í,ø í, ø Ó Ó õ, ñººã ó, õ, ñººã ó,óð, õ

Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã

Ô Ô Ô Ô

Ø

Ìîäëîã

Ô

Í í,ø íàðñ, øèíýñ í,ø,õ Ø íàðñ, øèíýñ í,ø,õóø í,ø Í í,ø í,ã,ø Ø í,ø ø,í ø,í í,ø í,ã Õ Í í,ø í,ø óð, ñººã ø,í,ã,õ ø,í ó,óð ó,óð,ø ø, í

Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã

Ò Ò

Ò Ò Ò Ô Ô Ô Ô Ô

Ò Ô Ò Ò Ò Ò Ò Ò Ò Ò Ò Ò Ô Ò Ò Ô

Ô Ô Ô Ô Ô

Ò Ò Ò Ò Ò Ò Ôò Ôò

29

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 30

Saperda alberti Plav.

S. balsamifera Motsch.

S. scalaris L. S.carcharias L. Menesia sulphurata Gebl Oberea oculata L Chrysomelidae Clyfra arida Wse. C. quadripunctata L Labidostomus crebrecollis L.Medv.

Chryptocephalus nulibini Gebl.

C. coerulan Mers.

C. distinguendus Schneid.

C.hirtipenis Fald.

C.latimargo L. Medv.

C. mannerheini Gebl.

C. ochroloma Gebl.

C. regalis Gebl.

C. sibiricus Mrs. C. splendens Kr. C. tschukini Fald.

Pachybrachis scriptidorsum Mars.v. eugubris Wse. Chrysolina graninis L Chrysomela lapponica L Ch. Tremulae F. Gonioctena af nis Gyll.

G. jacobsoni L. Medv.

G. linneana Schrnk.

G. sundmanni Jacobs.

G. viminalis L. Phratora laticollis Sffr.

Luperus avipes avipes L. L.longicornis longicornis F. Affelabiidae Bytiscus rugosus Gebl.

Attelabus chrystophi Faust.

A. aeneus Schils.

Paraplapoderus fallax Gyll.

Tomapoderus ru collis F. Apoderus coryli L. Curculionidae Phyllobius viridieris Laich.

Ph. urticae Deg. Ph . oblongus L. Chlorophanus schoenherri Faust.

Lepyrus arcticus Pk. Hylobius abietis L. Magdalis carbonaria L M.violacea L Pissodes notatus L.

ó,óð óð, ó Õ Ó Ó ó,óð, ñººã

ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã

Ô Ô Ô Ô Ô Ô

õ,óð, ñººã

Íàâ÷

Ô

õ, óð,ñººã ñººã ñººã Õ Õóñ õ, ñººã Õ õ, óð, õ õ, óð, õàé ñººã ñººã ñººã Õ óð, ñººã õ,ó, ñººã õ, ñººã ó, óð, ñººã ñººã ñººã ñººã ñººã ó, ñººã ó, ñººã ø,õ ø, õ

Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Øèëì¿¿ñ Øèëì¿¿ñ

Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô

Õ

Íàâ÷

Ô

ñººã Õ Õàéë Õàéë Õ

Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷

Ô Ô Ô Ô Ô

ø,ó,õ,ñººã

Íàâ÷

Ô

ø,ó,õ Õ ó,õ ó, óð, ñººã Í Õ í, ø í, ø

Íàâ÷ Íàâ÷ ¿íäýñ ¿íäýñ Íàâ÷ Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã

Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

112 P. validirostris Gyll.

113 Scolytidae Scolytus ratzeburgi Jans.

114 Tomicus piniperda L 115 116 117 118 119 120 121 122

123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141

142

143 144 145 146 147 148 149

Carphoborus cholodkovskyi Spess.

Trypodendron lineatum Ol T. niponicum Blandf.

Ips acuminatus Gyll.

Orthotomicus suturalis Gyll.

O. proximus Eichn.

Xyleborus dispar F. ÍYMENOPTERA Siricidae Urocerus gigas taiganus Bens.

Sirex juvencus L. Xiphydriidae Xiphydria camelus L Argidae Arge ustulata L. A. clavicornis expansa Kl. Cimbicidae Cimbex femorafa L. Trichiosoma boreala Guss.

T. sericeum Knw. T. sachalinense Mal. Tentredinidae Tentredo ferruginea Schr T. colon Kl. Rhogogaster nigriventris Mal. Pachyprothasis rapae L. Anoplonyx duplex Lep A. versicolor Vikb Pristipora laricis Htg P. pallidula Knw Pachynematus itoi Okufant P. imperfectus Zada Diptera Cecidomyidae Dasyneura laricis F. Lw Anthomyidae Lasiomma laricicola Karl LEPIDOPTERA Tortricidae Ptycholoma lecheanum L Pandemis cinnamoeana Tr. Evetria resinella L. Petrova perangustana Snell.

Laspeyresia zebeana Rtzb.

Coleophoridae Coleophora sibirica Flkv.

Nymphalidae Limenites populi L.

Í

Áîðãîöîé

Ô

Õ

Ìîäëîã

Ô

Í

Ìîäëîã

Ô

Í ø,í Õ Í Í Í óð,õ

Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã Ìîäëîã

Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô

ø,í,ã,õóø

Ìîäëîã

Ô

ø,õ, í

Ìîäëîã

Ô

Õ

Ìîäëîã

õ, ñººã

Íàâ÷

õ,ñººã

Íàâ÷

Õ

Íàâ÷

Õ õ,ó,ñººã

Íàâ÷ Íàâ÷

Ô Ô Ô

áóò,ñººã

Íàâ÷

Ô

áóò, ñººã Á Õ Ø Ø Ø Ø Ø Ø

Íàâ÷ Íàâ÷ Íàâ÷ Øèëì¿¿ñ Øèëì¿¿ñ Øèëì¿¿ñ Øèëì¿¿ñ Øèëì¿¿ñ Øèëì¿¿ñ

Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô Ô

Ø

íàõèà Øèëì¿¿ñ

Ô

Ø

¿íäýñ

õ,ó

Íàâ÷

Ô

Ø Í Ø Ø

Øèëì¿¿ñ Íàõèà ¿ð Ìîäëîã

Ô Ô Ô

Ø

Øèëì¿¿ñ

Ô

ó, óð

Íàâ÷

Ô

Ô Ô Ô

Ô

Ò

31

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

150 151 152 153

Neptis rivularis Melitaea didyma M.sibina M.centralasiae

154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167

Euphydryas ayrinia Mellicta britomartis Argynnis adippe Vanessa cardui Brenthis ino Clossiana oscarus C.selenis C.soes C. staudingeri Aporia crataegi Leptidae sinapis Pieris napi Pontia chloridice Satyridae Coemonympha amaryllis C. hyale C.hero Lasiommata deidamia Erebia neriene E.medusa Aphantorus hyperantus Hiipparchia autonoe Boeberia parmenio Lycaenidae Plebeius subsolanus P.ferganus Polyommatus eriodes P.eros Heodes virguareae Maculinea alcon Hesperiidae Pyrgus alveus Hesperia comma Muschampia sp Carterocephalus sp Pieridae Colias hyale Notodontidae Notodonta ziczak L. Pygaera curtiloides Esch.

Orgyidae Euproctis simlis Fssl.

Ocneria dispar L. Noctuidae Plusia ain Hochenw.

168 179 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191

32

ºâñëºã ºâñ ºâñ ºâñ

Áóò,ñººã

ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ Íàâ÷ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ ºâñ

ó,õ

Íàâ÷

Ô

Ó

Íàâ÷

Ô

õ,ó,óð,ñººã

Íàâ÷

Ô

Õ

Íàâ÷

Ô

Ø

Íàâ÷

Ô

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Òàéëáàð: Àæ àõóéí õîëáîãäîë: Ô-øàâüæíû ìîäîíä ó÷ðóóëàõ ôèçèîëîãèéí ãýìòýë ÔÒ-øàâüæíû ìîäîíä ó÷ðóóëàõ ôèçèîëîãèéí áà òåõíèêèéí õºíººë

Ôèçèîëîãèéí õºíººëò øàâüæ íü Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõ øóãóé, Ýðýýíèé íóðóó, Áèò¿¿ãèéí äàâàà, Öàãààí-îâîî çýðýã íèéò 13032 ãà òàëáàéä òàðõàëòòàé áàéãàà þì. Øàâüæèéã áàã òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë Homoptera áàãò ôèçèîëîãèéí õºíººëòýé 1 ç¿éë, Coleoptera áàãò

Ò- øàâüæíû ìîäîíä ó÷ðóóëàõ ìåõàíèê õºíººë Àâãàëäàéí õîîëëîõ óðãàìàë: ø-øèíýñ, õø-õóø, ã- ãàöóóð, í- íàðñ, õó- õóñ

Çóðàã-1. Îéí öåíîçûí øàâæèéí àæ àõóéí õîëáîãäîë

õà-õàéëààñ, óð- óëèàíãàð, ó- óëèàñ, á- áóðãàñ 90

85

80

Ñóäàëãààãààð îé á¿õèé íóòàã äýâñãýðèéí 24522ãà òàëáàéä øàâüæ òàðõààä áàéíà. Øàâüæèéí òàðõàëò á¿õèé Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõ õóñ, óëèàíãàðàí øóãóéí 4048 ãà òàëáàé áóþó 16.5%, Ýðýýíèé íóðóó, Áèò¿¿ãèéí äàâààíû íàðñàí îéí 3004 ãà áóþó 12.2% íèéò 8610 ãà áóþó 35.1% -èéí îé á¿õèé òàëáàéä øàâüæ õºíººëèéí ãîëîìò ¿¿ñãýæýý. Îéí öåíîçîä òàðõñàí øàâüæèéã àæ àõóéí õîëáîãäëîîð íü àâ÷ ¿çâýë ôèçèîëîãèéí õºíººëò 117 ç¿éë, ôèçèîëîãè òåõíèêèéí 4 ç¿éë, òåõíèêèéí 30 ç¿éë øàâüæ áàéãàà þì (õ¿ñíýãò-2).

70 60 50 40

29

30 18

20 10

Homoptera

Coleoptera

Ôèçèîëîãèéí

ÎÉÍ ÖÅÍÎÇ ÄÀÕÜ ØÀÂÜÆÍÛ ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÕÎËÁÎÃÄÎË Øàâüæèéí áàã

õ¿ñíýãò 2

Ôèçèîëîãèéí

Ôèçèîëîãè òåõíèêèéí

Òåõíèêèéí

Íèéò á¿ãä

Homoptera

1

-

-

1

Coleoptera

85

4

29

118

Hymenoptera

18

18

Diptera

2

2

Lepidoptera

11

Ä¿í

117

4

Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä îéí öåíîç äàõü øàâüæèéí 117ç¿éë íü áóþó 78.0% íü ôèçèîëîãèéí õºíººëòýé øàâüæ áàéãàà íü õóñ óëèàíãàðàí îé õºíººëò øàâüæèíä õàìãèéí èõ íýðâýãäñýí áàéíà.

Çóðàã-1. Øàâæèéí èäýø òýæýýëèéí á¿ëýãëýë 80

72

Øàâæèéí òîî

60 50

40

36

30

1

12

30

151

Hymenoptera Ôèçèîëîãèéí, Òåõíèêèéí

Diptera

1

Lepidoptera Òåõíèêèéí

ôèçèîëîãèéí õºíººëòýé 85 ç¿éë, ôèçèîëîãèòåõíèêèéí õºíººëòýé 4 ç¿éë, òåõíèêèéí õºíººëò 29 ç¿éë, Hymenoptera áàãò ôèçèîëîãèéí õºíººëòýé 18 ç¿éë Diptera áàãèéí øàâüæààñ ôèçèîëîãèéí õºíººëòýé 2 ç¿éë, Lepidoptera áàãèéí øàâüæààñ ôèçèîëîãèéí õºíººëòýé 11 ç¿éë, òåõíèêèéí õºíººëò 1 ç¿éë òóñ òóñ á¿ðòãýãäýýä áàéíà

Øàâüæ íü èäýø òýæýýë áîëîí ýêîëîãèéí á¿ëýãëýëèéí õóâüä ÿëãààòàé àìüäðàõ îð÷íóóäàä îðøèõ áºãººä ýíäýýñ õàðàõàä ìîäëîãîîð õîîëëîäîã øàâüæèéí ç¿éë¿¿ä õàìãèéí îëîí áàéíà. Ýíý íü îéí ò¿éìýðò èõýýð ºðòñºí îéí õîðòîí øàâüæ îëøðîõ íºõöºë áèé áîëñîíòîé õîëáîîòîé.

ªðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýé íü (Ocneria dispar L.) ýðâýýõýéí áàã (Lepidoptera), áèéð ñ¿¿ëò ýðâýýõýéí (Orgyidae) îâîãò õàìààðàãäàíà. Áèå á¿òýö

20 10

2

Îíîí ãîëûí îéí òàëáàéä íàâ÷, øèëì¿¿ñíèé õºíººëò øàâüæààñ ºðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýé-Ocneria dispar ºðãºí òàðõàæ îëøðîí õóñàí îéä õºíººë ó÷ðóóëààä áàéíà.

70

50

11

4

1

0

11 3

14

2

0

¯ð

Íàõèà

Íàâ÷ Øèëì¿¿ñ ¯íäýñ Ìîäëîã

ªâñ

Ýì ýðâýýõýé õàð ºíãèéí ìóðóé ñóäàëòàé öàãààí ºíãèéí äàëàâ÷òàé, ýð ýðâýýõýé áàðààí ºíãèéí òàñàëäñàí ºðãºí ñóäàë á¿õèé öàéâàð áîð ºíãèéí ñóäëóóäòàé. Îíîí ãîëûí äàãóóõ 33

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

îéãîîñ öóãëóóëñàí 500ø ýðâýýõýéä õýìæèëò õèéõýä äýýä äàëàâ÷íû óðò íü ýð ýðâýýõýéä 2629 ìì, ýìä 35-42 ìì, äàëàâ÷íû ºðãºí íü ýðä 11-17 ìì, ýìä 17-26 ìì õýìæýýòýé áàéíà. Ýð ýðâýýõýéí äîîä äàëàâ÷ 18-22 ìì, ýì ýðâýýõýéä 12-25 ìì áàéíà. Ýðâýýõýéí æèí ýð ýðâýýõýéä 70-140 ìã, ýì ýðâýýõýéä 340-1040 ìã áàéíà (çóðàã-2).

õýìæèõýä ýð ýðâýýõýéí õ¿ðýíöýðò 3.8±0,02 ìì, ýì ýðâýýõýéí õ¿ðýíöýðò 5.7±0,02 ìì õýìæýýòýé áàéíà. Õ¿ðýíöýð áîéæèëòûí ÿâöàäàà 4-5 óäàà ãóóæèæ õ¿¿õýëäýéí õºãæëèéí ¿å øàòàíä øèëæäýã.

2003 îíû ñóäàëãààãààð 1 ìîäîíä 5-10 øèðõýã õ¿ðýíöýð òîîëîãäîæ áàéëàà. Õ¿¿õýëäýé Õ¿¿õýëäýé íü áàðààí õàð ºíãºòýé. Áèåèéí æèí ýð õ¿¿õýëäýéä 530-700 ìã, äóíäæààð 603 ìã, ýì õ¿¿õýëäýéä 800-1290 ìã, äóíäæààð 1130 ìã áàéíà. Õ¿¿õýëäýéí õºãæèë 2-3 äîëîî õîíîãò ÿâàãäàæ ýðâýýõýé ãàðíà. Èéíõ¿¿ ºðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýé íü íýã æèëèéí õºãæëèéí ýðãýëòòýé áàéíà. Íàâ÷ øèëì¿¿ñíèé õºíººëò øàâüæ áîëîõ ºðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýéä èäýãäýæ ôèçèîëîãè íü ñóëàðñàí õóñ, óëèàíãàð, íàðñàí îéí ìîäëîãò ìîäëîãèéí õºíººëò øàâüæ ýâýðò áîëîí ìºëãºð öîõ îëíîîð ºñºæ ¿ðæèí ìîäëîãèéã èäñýíýýð îé ìîäûã á¿ðýí ¿õýëä õ¿ðãýäýã áèëýý.

Çóðàã-2. ªðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýé ªíäºã ªíäºã íü äóãóé øàð ºíãºòýé. Ýì ýðâýýõýé ºíäºãºº õýëõýý ìàÿãààð íýã äîð Ẻí ãàðãàæ õýâëèéí ãàäíà òàëûí ¿ñýí á¿ðõ¿¿ëýýð á¿ðõýæ îðõèäîã. Ýì ýðâýýõýé ºíäºãºº õàäíû àí öàâ, ìîäíû ãîë èøíèé äîîä õýñýã, õîæóóë, óíàíãè ìîä, áàéøèí áàðèëãûí äýýâýð, õàíà çýðýã íºìºð äóëààí ãàçàð ãàðãàäàã. Ýðýýíèé íóðóóíû õàä àñãàíä 1 ì2 òàëáàéä 3 áàãö ºíäºã áàéñàí áºãººä íýã áàãöàíä äóíäæààð 300-450 ø ºíäºã òîîëîãäîæ áàéëàà (çóðàã-3).

Áèäíèé ñóäàëãààãààð Ýðýýíèé äàâààíû íóðóóíû øèíýñýí îéä íýã ìîäîíä Anthaxia duadripunctata L. ìºëãºð öîõíû èäýæ í¿õýëñýí í¿õ 1 äì2 òàëáàéä 2.6 øèðõýã, Acanthocinus aedilis L. öîõíû í¿õëýæ èäñýí í¿õ 1 äì2 òàëáàéä 3.2 øèðõýã òîîëîãäîæ áàéâ ĺðâºí òîëáîò ìºëãºð öîõ-Anthaxia quadripunctata L ĺðâºí òîëáîò ìºëãºð öîõ íü ìîäíû îðîé õýñãýýð çîíõèëîí ñóóðüøäàã áîëîâ÷ çàðèì òîõèîëäîëä èøíèé óãèéí õýñýãò ÷ òîõèîëäîæ áàéñàí. Òîîëëîãîîð 1 äì2-ä äóíäæààð 2, 4, 6í àâãàëäàé òîîëîãäîæ áàéëàà. ĺðâºí òîëáîò ìºëãºð öîõîä õàëäâàðëàãäñàí îé íü 1-2 æèëèéí äàðàà îðîéí õàòàëòòàé ìîääûí àíãèëàëä îðäîã. Ýíý öîõ íü øèíýõýí îãòëîãäñîí ìîäîíä ÷ òîõèîëäîæ áàéëàà (çóðàã-4). Öîõûí íèñëýã çóðãààäóãààð ñàðûí II àðàâ õîíîãîîñ íàéìäóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷ õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýí, îëíîîðîî íèñýõ ¿å íü çóðãààäóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷, äîëäóãààð ñàðûí ýõýýð òîõèîëäîæ áàéëàà. Íýã æèëèéí ¿å óäàìòàé.

Çóðàã-3. ªðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýéí ºíäºã Õ¿ðýíöýð Õ¿ðýíöýðèéí áèå íýëýíõ¿éäýý ¿ñýýð õó÷èãäñàí õàð áàðààí ºíãºòýé. Õ¿ðýíöýðèéí òîëãîéí ºðãºíèé (êàïñóëûí) õýìæýýã Îíîí ãîëûí äàãóóõ îéãîîñ öóãëóóëñàí 150 ø õ¿ðýíöýðò 34

Öîõ

Àâãàëäàé

Çóðàã-4. ĺðâºí òîëáîò ìºëãºð öîõ

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Àâãàëäàéí æèëì

áîëîëöîîòîé, áóñàä àðãà õýìæýýã áîäâîë õàðüöàíãóé õÿìä, ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã ºíäºð áàéäãààðàà äàâóó òàëòàé. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õºãæèíã¿é îðíóóäàä õèìèéí õîðíû ÷àíàðûí àñóóäàë èõýýõýí àíõààðàë òàòàæ, áàéãàëü îð÷èí, õ¿í, ìàë, õàëóóí öóñò àìüòàíä õîð áàãàòàé, õºðñ àãààðò ¿ëäýöã¿é ñàéí ÷àíàðûí ïèðåòðîéäóóäûã ºðãºí õýðýãëýæ áîëíî. ßëàíãóÿà äåöèñ, õèíìèêñ, öèïðèí çýðýã ïèðåòðîéä òºðëèéí õîðóóäûã ýä¿ãýý ºðãºí õýðýãëýæ áàéãàà þì. Îð÷èí ¿åä õèìèéí áîäèñ áîëîõ 2.5% äåöèñèéã òóðøèí õýðýãëýæ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áàéãàà þì.

Óðò ñàõàëò ñààðàë öîõ-Acanthocinus aedilis L Áèäíèé ñóäàëãààãààð ýíý ç¿éëèéí öîõ ýëáýã òîîòîé òîõèîëäîæ áàéâ. Öîõûí àâãàëäàé ñàëõèíä óíàñàí, îãòëîãäñîí áîëîí áýëòãýãäñýí ìîäíû õîëòîñíû çóçààí õýñýãò îëíîîðîî ñóóðüøñàí. Ýäãýýð öîõîîñ õàìãààëàõ ãîë àðãà íü ò¿éìýðò íýðâýãäñýí îéä öýâýðëýãýý õèéõ ÿâäàë áàéäàã.

Îéí õºíººëò øàâüæààñ õàìãààëàõ, ñýðãèéëýõ àðãà Õºíººëò øàâüæ, ºâ÷íººñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òýìöýæ õàìãààëàõ ãýñýí õî¸ð á¿ëýãò àíãèëàí ÿâóóëäàã. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýíä ¿íäýñëýí òýìöýæ õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëíý.

Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý Øàâæèéí õºíººëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà íü óðüä÷èëàí õÿíàëò òàâèõ ÿâäàë áàéäàã áèëýý. Õÿíàëòûã åðºíõèé áà òóñãàé õýìýýí 2 á¿ëýãò àíãèëäàã. Òýìöýæ õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëàõäàà õýðýãëýõ àðãà, òåõíîëîãè, ýðâýýõýéí áèîëîãèéí îíöëîã, îëøðîëûí ¿å øàò çýðãýýñ õàìààðóóëæ, ººð õîîðîíäîî ýðñ ÿëãààòàé îëîí àðãóóäûã õýðýãëýæ áîëíî. ¯¿íä: õèìè, áèîëîãè, áèîòåõíèê-ìåõàíèê, îéí àæ àõóé çîõèîí áàéãóóëàëò, ìèêðîáèîëîãè ãýõ ìýò. Ýäãýýðýýñ çàðèì àðãóóäûã õýðýãëýæ òóðøèõ òåõíîëîãèéã òóñãàâ.

Èéìýýñ õèìèéí ïèðåòðîéä íýãäëèéã íýãæ òàëáàéä 300 ìë-èéã çîðèóëàëòûí òóñãàé öàöàõ òºõººðºìæèéí òóñëàìæòàéãààð ø¿ðøèæ õýðýãëýæ áîëíî. Áèîëîãèéí àðãà Ýíý àðãà íü õºíººëò øàâüæèéí òîîã áóóðóóëàõààñ ãàäíà áàéãàëü îð÷èíä àøèãòàé, áè÷èë áèåòíèéã óñòãàãäàõààñ õàìãààëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Áèîëîãèéí àðãûã õýðýãëýõäýý òóõàéí îéä òàðõñàí àøèãòàé øàâüæ (ýíòîìîôàã)-èéí ñóäàëãààã íàðèéâ÷ëàí ÿâóóëæ ýíý ¿íäñýí äýýð áèîëîãèéí àðãûã àâ÷ ÿâóóëíà. Áèîòåõíèê-ìåõàíèê àðãà ªðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýéí áèå ã¿éöñýí áîéæëûí ¿å øàòàíä áèîòåõíèêèéí áóþó õ¿éñèéí õàðüöààã àëäàãäóóëàõ çàìààð õºíººëò øàâüæèéí ýðâýýõýéã îëíîîð íü öóãëóóëàí, çîðèóëàëòûí öàâóóíä íààëäóóëæ òîîíû õýìæýýã áàãàñãàäàã ìåõàíèê àðãà áàéäàã. Åâðîïûí óëñ îðîí ×åõ, Áåëîðóññ, Ëàòâè, Ëèòâè, Ýñòîíè, Õÿòàä îðîíä ýíý àðãûã ºðãºí õýðýãëýæ òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýýä áàéãàà þì. Ôåðîìîíûã çîðèóëàëò ¿éë÷ëýõ áàéäëààð íü òàòàõ (àòòðàêò), ¿ðãýýõ çàéëóóëàõ (ðåïåëëåíò) ãýæ àíãèëäàã. ¯ðãýýõ çàéëóóëàõ çîðèóëàëòòàé ôåðîìîíûã øóìóóë, æîîìíîîñ õàìãààëàõàä ò¿ãýýìýë àøèãëàæ áàéíà. Ôåðîìîí íü òàòàõ áîäèñ, íààëäóóëàã÷ áîäèñ á¿õèé öààñ, õóâèíöàð, óðõè ãýñýí èæ á¿ðäëýýñ òîãòîíî. Ôåðîìîíò óðõèéã õýðýãëýõäýý ìîäíû ãîë èøíýýñ áýõýëíý. Îéí á¿ðýëäýõ¿¿í íàñ, ºòãºðºë, ýêîëîãèéí îíöëîãîîñ õàìààð÷ ôåðîìîíò óðõè 25-50 ãà òàëáàéí ýðâýýõýéã öóãëóóëíà.

Õèìèéí àðãà Íàâ÷ øèëì¿¿ñíèé õºíººëò øàâæ èõ òàëáàé õàìðàí òàðõñàí îéä ýíý àðãûã õýðýãëýæ áîëíî. Õèìèéí àðãà íü òåõíèê ¿ð ä¿í ñàéòàé, ¿éë÷ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé õóâüä áîãèíî õóãàöààíä õýä õýäýí ç¿éëèéí õºíººëò øàâæèéã óñòãàõ á¿ðýí 35

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Ä¿ãíýëò Îíîíãèéí äàãóóõ îé á¿õèé íóòàã äýâñãýðò îäîîãèéí áàéäëààð ìîäëîã áóòëàã óðãàìëûí ÿíç á¿ðèéí ýä ýðõòíýýð õîîëëîäîã 5 áàã 27 îâîã 100 òºðºë 191 ç¿éëèéí øàâüæ á¿ðòãýãäýýä áàéíà. Îéí ò¿éìýðò èõýýð ºðòñºí îéí õîðòîí øàâüæ îëøðîõ íºõöºë áèé áîëñîí òºäèéã¿é îéí óíàãàí òºðõ áàéäàë íü àëäàãäàæ, íàâ÷èò ¿¿ëäðèéí ìîäîîð ñýðãýí óðãàæ áàéãàà íü òóñ ãàçàð íóòãèéí õýìæýýíä îéã íºõºí ñýðãýýõ, îéæóóëàõ àæëûã ¿ð ä¿íòýé, ýð÷èìòýé ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé. Èø õîëòîñíû á¿ëãèéí øàâüæ èõ òºëºâ èõ áàéãàà íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð (ò¿éìýð, ìîä áýëòãýë) îëøèð÷ õàðèí áóñàä á¿ëãèéíõ íü øàâüæ áàéãàëèéí ç¿é òîãòîëîîð îëøèð÷ áàéãàà íü òîãòîîãäñîí.

36

Àøèãëàñàí íîì 1. ßíîâñêèé Â.Ì. Íàñåêîìûå äåíäðîôàãè Ìîíãîëèé.

2. Íàñåêîìûå Ìîíãîëèé. 1980. Âûï 5. Ñ 30-59.

3. ßíîâñêèé Â.Ì ,Òýãøæàðãàë Ä . Êîðîåäû ( Scolytidae ) ÌÍÐ. Íàñåêîìûå Ìîíãîëèé 1984 , âûï. 9. Ñ. 404 - 437.

4. Ìîíãîë îðíû îéã íºõºí ñýðãýýõ, õàìãààëàõ çààâàð çºâëºìæ, ÓÁ, 2001.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÁÖÃ-ÛÍ ÕΨРÍÓÒÀÃÒÀÍ, ̪ËÕªÃ×ÈÄ Ì.̺íõáààòàð1, Õ.Òýðáèø2 1

Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí Èõ ñóðãóóëü 2 Ìîíãîë Óëñûí Èõ ñóðãóóëü

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Îíîí-Áàëæ, õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷èä, áèîòîïûí ç¿éë òóéëûí ýìçýã, òóõàéëáàë áèîòîïûí àìüòàí áîëîõ õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òºðºë ç¿éëä õýðõýí íºëººëæ áàéãààã ñóäëàõ íü îíîë ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýíý ºã¿¿ëýëä 1999-2000, 2008 îíû çóí Äîðíîä Ìîíãîëä ÿâóóëñàí ãåðïåòîëîãèéí ñóäàëãààíû ä¿íã àâ÷ ¿çýæ áàéãàà áîëíî. Äîðíîä Ìîíãîëûí ÒÕÃÍ-èéí õýìæýýíä 4 ç¿éë õî¸ðíóòàãòàí, 8 ç¿éë ìºëõºã÷ àìüòàí òýìäýãëýæýý (1-ð õ¿ñíýãò).

Bufo raddei - Ìîíãîë áàõ

++

3

Rana amurensis - Øèâýð ìýëõèé

++

4

Rana chensinensis - Äîðíîäûí ìýëõèé

++

5

Phrynocephalus versicolor - Õîíèí ã¿ðâýë

6

Eremias argus - Ìîíãîë ã¿ðâýë

+

7

Lacerta vivipara - Çóëçàãàò ã¿ðâýë

+

8

Elaphe dione - Ðàøààíû ìîãîé

++

9

Elaphe schrenski - Öàðèã ìîãîé

+

10

Natrix natrix - Óñíû ìîãîé

11

Psammophis lineolatus - Ñóì ìîãîé

12

Agkistrodon halys - Áàìáàé õîíøîîðò ìîãîé Á¿ãä (+) – Õîâîð

(++) – Õýâèéí

+ +

+++

+

+

+

++

++

+++

1 +

++

++

++

+

+

Á¿ãä

2

Ëõà÷èíâàíäàä

Salamandrella keyserlingii - Øèâýð ã¿ëìýð

õ¿ñíýãò 1

Îíîí-Áàëæ

1

ßõü íóóð

Ç¿éë¿¿ä

Óãòàì óóë

¹

Ìîíãîë Äàãóóð

ͺìðºã

Òóñãàé õàìãààëòòàé ãàçðóóä

Äîðíîä Ìîíãîë

ÄÎÐÍÎÄ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒÓÑÃÀÉ ÕÀÌÃÀÀËÒÒÀÉ ÃÀÇÐÓÓÄÀÄ ÕΨÐÍÓÒÀÃÒÀÍ, ̪ËÕªÃ×ÄÈÉÍ ÒÀÐÕÑÀÍ ÁÀÉÄÀË, ÒÎÎ ÒÎËÃÎÉ

Ãàíãà íóóð

Îíîí-Áàëæèéí ÁÖà áîëîí Äîðíîä Ìîíãîëûí ãåðïåòîôàóíû ñóäàëãààíä õîëáîãäîõ çàðèì ìýäýý áàðèìò À.Ã.Áàííèêîâ (1958), Õ.̺íõáàÿð (1976), Ë.ß.Áîðêèí íàð (1988:1990), Í.Á.Àíàíüåâà íàð (1997), Ì.̺íõáààòàð (2004) çýðýã ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä òóñãàãäñàí áàéäàã. Ãýâ÷ ýíý íü òóñ íóòãèéí õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷èä á¿ðýí ä¿¿ðýí ñóäëàãäñàí ãýñýí ¿ã õàðààõàí áèø þì. ßëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áîëæ áàéãàà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð äàãàâàð íü

8 3

++

+

2

+

1

+

8 1

+

++

+

+

+

+

+

8 1

+

+

2 +

1 8

++

+

++

+

+

+

++

+

8

4

6

4

4

7

4

7

(+++) - Îëîí

37

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Ýäãýýðýýñ Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ò äàðààõ õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã òýìäýãëýæýý. ¯¿íä: Õî¸ðíóòàãòíû àíãè-Amphibia ã¿ëìýð-Salamandrella keyserlingii 1. Øèâýð Dybowski,1870. Ìîíãîë îðîíä òàðõñàí öîðûí ãàíö ç¿éëèéí ñ¿¿ëòýé õî¸ðíóòàãòàí áºãººä óðüä íü òóñ îðíû Õºâñãºë, Õ¿äýð, Ç¿¿íá¿ðýí, ×àíäìàíü-ªíäºð, Äàðõàäûí Õîòãîð, Øèøõèäèéí ãîë, Òàðèëàí ñóìûí íóòàãò Ýãèéí ãîë, Õýíòèéí íóðóóíû Áîãäûí ãîë, Îðõîí ãîëûí ñàâ Øààìàð, Óëààíáààòàð îð÷èìä Áàÿíç¿ðõ çýðýã ãàçðààñ òóñ òóñ òýìäýãëýæýý (̺íõáàÿð,1976: Áîðêèí íàð,1988). Ñ¿¿ëèéí ¿åä Äîðíîä Ìîíãîëîîñ àíõ óäàà 2000 îíä Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí íóòàãò Îíîí ãîëûí óðä ýðýãýýñ (N 48O 35’’, E 110O 44’’) ä.ò.ä. 1060 ì ºíäðººñ îëäæýý (̺íõáààòàð íàð, 2000). ×.Áàçàðñàä íóòãèéí àðä Öýöýãìààãèéí 2002 îíû 6-ð ñàðûí 19-íä Îíîí ãîëûí öóòãàë Õýðèéí ãîëîîñ îëñîí íýã áîäãàëèéã ÌÓÁÈÑ-èéí ãåðïåòîëîãèéí ëàáîðàòîðèä ºã÷ýý (̺íõáààòàð, 2004). 2008 îíû õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä Áèíäýð ñóìûí íóòãèéí ÿã äýýð äóðüäñàí öýãýýñ äàõèí òýìäýãëýâ.

Çóðàã 1.Øèâýð ã¿ëìýð-Salamandrella keyserlingii Dybowski,1870

Çóðàã 2. Øèâýð ã¿ëìýðèéí àìüäðàõ îð÷èí Îíîí ãîëûí äýðãýäýõ öººðºì

38

Øèâýð ã¿ëìýð áîë Ìîíãîë Óëñûí Óëààí íîìîíä (1988:1997) õîâîð àìüòàí õýìýýõ çýðýãëýëä á¿ðòãýãäñýí ç¿éë þì. áàõ-Bufo raddei Strauch,1876.

2. Ìîíãîë Ìîíãîë îðîíä õàìãèéí ºðãºí äýëãýð òàðõñàí ñ¿¿ëã¿é õî¸ðíóòàãòàí. Áèä ýíý ç¿éëèéã Äîðíîä Ìîíãîëä óðüä íü îëäîæ áàéñàí îëîí öýãýýñ òýìäýãëýâ. Ìîíãîë áàõûí òàëààð

Çóðàã 3. Ìàíõààäàéí ãîðõèíû ìîíãîë áàõûí ïîïóëÿöèéí ýðýìäýã áîäãàëü àíõààðàë òàòñàí çàðèì àñóóäàë ýíý æèëèéí ñóäàëãààãààð èëðýâ. Òóõàéëáàë îëîí æèëèéí òóðø àæèãëàãäààã¿é íýã õàðàìñàëòàé ¿çýãäýë òîõèîëäîâ. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìààñ Áèíäýð îðîõ çàìä õàòàæ øèðãýæ áàéãàà Ìàíõààäàé (N 48 O 40’ 10,6’’, E110 O 52’ 09,3’’, óñíû pH 9,45, ä.ò.ä. 1055 ì) õýìýýõ ãîðõèíû îð÷èìä àìüäàð÷ áóé ìîíãîë áàõûí øàíàãàíöàð äîòîð àëü íýãýí õîéä õºë áàéõã¿é áîäãàëèóä òààðàëäàâ. Òýíä òîîöîî õèéõýä 40 øàíàãàíöûí 14 íü áóþó 35 õóâü íü èéì ýðýìäýã áàéâ. Ýíý á¿õýí íü óñíû áîõèðäîëîîñ ¿¿äýëòýé áàéæ ìàãàäã¿é þì.

3. Øèâýð ìýëõèé-Rana amurensis Boulenger,1886. Øèâýð ìýëõèé Äîðíîä Ìîíãîëä ºðãºí äýëãýð òàðõñàí ç¿éë þì. 2008 îíû ñóäàëãààãààð Áàëæèéí ãîëîîñ (N 49 O 04’ 44,6’’: E 111 O 28’ 31’’: ä.ò.ä. 931 ì.) øèíýýð òýìäýãëýâ. Óñíû pH 9,45 áàéæýý. 1999 îíû 6-ð ñàðä ͺìðºãèéí ãîëûí öóòãàë Íàðèéí ãîëä øèâýð ìýëõèé, äîðíîäûí ìýëõèé õî¸ð ÿã íýã äîð, íýã áèîòîïä öóã îðøèæ áàéãààã òýìäýãëýñýí (̺íõáààòàð, 2004). 2008 îíû 7-ð ñàðä ìºí òýíä äýýðõè ñèíòîïèéí ¿çýãäýë äàõèí àæèãëàãäæýý. Äîðíîä Ìîíãîëîîñ øèâýð ìýëõèéí îëäñîí áóñàä öýã¿¿ä íýãýíò óðüä íü íèéòëýãäñýí (̺íõáàÿð,1976: Áîðêèí íàð,1988: ̺íõáààòàð,2004) ó÷èð ýíä íóðøñàíã¿é. ̺ëõºã÷äèéí àíãè- Reptilia 1. Ìîíãîë ã¿ðâýë-Eremias argus Peters, 1861. Ìîíãîë îðîíä ýíý ç¿éëèéí ã¿ðâýë òàðõñàí

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

çîíõèëîõ íóòàã íü Äîðíîä Ìîíãîë ãýæ õýëæ áîëíî. Ìîíãîë ã¿ðâýë òýìäýãëýñýí äàðààõü íóòàã ¿íäñýíäýý øèíý öýã¿¿ä ãýæ ¿çýæ áîëîõ ÷ ýíý ç¿éëèéí ã¿ðâýëèéí òàðõàöûí äýëõýöèéí õ¿ðýýíä áàãòàæ áàéãàà þì. Ýäãýýð öýã¿¿ä íü Îöîí óóëààñ óðãàø (N 45O 55’ 08’’, E 109O 04’ 25,5’’: ä.ò.ä. 1107 ì), Õàòàáóëàãààñ ç¿¿í óðãàø 16 êì (N 43O 05’19,9’’, E 109O 18’ 11,2’’, ä.ò.ä. 1218 ì), ìºí òýíäýýñ 22 êì (43O 03’ 27,8’’, E 108 O 22’ 18,5’’ : ä.ò.ä. 1117ì), Äàëèéí Çóóãèéí õóäàã (N 43O 01’ 40,1’’ , Å109O 23’ 13,6’’: ä.ò.ä. 1190 ì), Õàíãè Ìàíäàë (N 42 O 39’ 34,6’’, E109 O 58’ 41,1’’: ä.ò.ä 1160 ì), ìºí 42 O 59’ 27’’, 110 O 23’ 46,2’’: ä.ò.ä.1014 ì: N44 O 41’ 01,3’’, E111 O 20’ 19’’, ä.ò.ä. 945 ì: N 45 O 03’ 56,9’’, E111 O 53’ 10,9’’, ä.ò.ä.1099 ì, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Íàðàí ñóì (N45 O 07’ 11, 45’’, E112 O 31’ 45,5’’, ä.ò.ä 1027 ì ), Äîðíîä àéìàã, Ìàòàä ñóìààñ ç¿¿í õîéø 8 êì (N47 O 00’ 42,2’’, E115 O 22’ 32’’, ä.ò.ä. 970 ì), Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóì (N48 O 35’ 47’’, E110 O 44’ 01,4’’, ä.ò.ä. 1040 ì ) çýðýã áîëíî. Ñîíèðõîëòîé íü ìîíãîë ã¿ðâýë ýíý òºðëèéí áóñàä ã¿ðâýëýýñ ÿëãààòàé òàë íü àìüäðàõ îð÷íû õóâüä ñêåëåðîáèîíò áîëîâ÷ õàðãàíàòàé ýëñ á¿õèé íóòãààñ (N42 O 40’ 16,3’’, E109 O 31’ 07,9’’, ä.ò.ä.1094 ì) ìîíãîë áà ãîâèéí ã¿ðâýëèéí, N42 O 59’ 27’’, E110 O 23’ 46,2’’ : ä.ò.ä.1014 ìò ìîíãîë áà ìîãîé ã¿ðâýëèéí ñèíòîïè òýìäýãëýãäýâ.

2. Ðàøààíû ìîãîé-Elaphe dione (Pallas,1773). Ìîíãîë îðîíä ºðãºí äýëãýð òàðõñàí ìîãîé áîëîâ÷ òàðõàöûí áàéäëûã øèíæèí ¿çâýë Äîðíîä Ìîíãîëîîñ õàðüöàíãóé öººí öýãýýñ òýìäýãëýæýý. Áèä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìààñ áàðóóí õîéø 11 êì çàéòàé Áàëæ ãîëûí ýðãýýñ, ìºí Äàäàë ñóìûí òºâººñ áàðóóí óðàãø 20 êì çàéòàé ãîëûí íóãààñ òóñ òóñ øèíýýð îëñîí áºãººä ñîíèðõîëòîé íü Õýíòèéí Íîðîâëèíãîîñ Äàäàë îðîõ çàìä Îíîíãèéí ã¿¿ðíèé äýðãýä ãîëûí ýðãèéí áóðãàñàí äýýðýýñ îéðîëöîîãîîð 1.7 ì ºíäðººñ ýíý ç¿éëèéã îëæ òýìäýãëýâ.

3. Óñíû ìîãîé-Natrix natrix (Linnaeus,1758). Äîðíîä Ìîíãîëä Îíîí, Óëç ãîëûí ñàâààñ òýìäýãëýãäýæ áàéñàí. Ýíý æèëèéí ñóäàëãààãààð îëäîîã¿é.

4. Áàìáàé õîíøîîðò ìîãîé-Agkistrodon halys (Pallas, 1776). Ìîíãîë áîëîí Äîðíîä Ìîíãîëä íýí ºðãºí äýëãýð òàðõñàí àìüòàí. Áàìáàé õîíøîîðò ìîãîéí 5 ñàëáàð ç¿éë áàéäãààñ Äîðíîä Ìîíãîëä Agkistrodon halys halys ãýñýí íîìèíàòèâ ñàëáàð ç¿éë òîõèîëäîíî. Áàìáàé õîíøîîðò ìîãîé ÿíç á¿ðèéí îð÷èíä îðøèí àìüäàðíà. Óóëñ, òîëãîäûí áóòëàã óðãàìàë á¿õèé õàä

àñãàò õàæóó áýë, ãóó æàëãà, îéí öîîðõîé, ãîëûí ýðýã, øèðýíãý øóãóé, íóãà íàìãààð ò¿ãýýìýë òîõèîëäîíî. Áèä ýíý ç¿éëèéã Íîðîâëèíãîîñ Äàäàë îðîõ çàìä Îíîíãèéí ã¿¿ðíèé îð÷èì áîëîí Îíîí-Áàëæèéí ãîëûí áýë÷èð îð÷ìîîñ òóñ òóñ òýìäýãëýâ. Îíîí-Áàëæèéí ÁÖà áîëîí ò¿¿íèé çýðãýëäýýõ íóòãèéí õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãàà ¿íäñýíäýý ýõëýëèéí øàòàíäàà áàéãàà òóë öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ ç¿é òîãòîë, ó÷èð øàëòãààíûã íýýí èëð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé îëîí àñóóäàë áàéãàà áºãººä ýäãýýðèéí äîòðîîñ äàðààõ ÷èãëýëèéí ñóäàëãààíä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõ íü ç¿éòýé þì. ¯¿íä: • Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, òàðõàëòûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ, òàðõàëò, íÿãòøëûí çóðàã ãàðãàõ.

•

Àíãëàë ç¿éí òºëºâ áàéäëûã çàðèì ç¿éëèéí õóâüä õÿíàí íÿãòëàõ, ç¿éëèéí äîòîîä àíãèëàëûí àñóóäëààð òóñãàéëñàí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ.

•

Óäààí õóãàöààíû ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýíä ýäãýýð á¿ëýã àìüòäûí áèîëîãè, ýêîëîãèéí îíöëîãèéã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëæ, òóõàéí ýêîñèñòåìä ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðýã, áèîöåíîçûí õýëõýý õîëáîîíû ç¿é òîãòëûã èëð¿¿ëýí ¿íýëãýý ºãºõ.

•

Áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëò, äýëõèéí äóëààðëûí ¿éë ÿâö õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàðõàëòàíä ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãààã ñóäëàõ

•

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òóñ ÁÖÃ-ûí õèë çàëãàà íóòãóóäàä óóë óóðõàéí õàéãóóëûí áîëîí îëáîðëîëòûí ëèöåíç îëãîëò èõñýæ áàéãàà áºãººä ÿëàíãóÿà ÁÖÃ-ûí À õýñýã áîëîí õèëèéí äºíãºæ öààäàõ ÎÕÓ-ûí Áàëåéí àëòíû óóðõàéí íºëºº õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõº÷äèéí àìüäðàõ îð÷èíä õýðõýí íºëººëæ áóé òàëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ.

•

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí òóñ öîãöîëáîð ãàçðûí õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã õàìãààëàõ àðãà çàì, áè÷èë ïîïóëÿöè îðøäîã íóòàãò õÿçãààðëàãäìàë íººö ãàçàð áàéãóóëàõ ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ.

•

غíèéí öàãààð îéí áîëîí ãîëûí äàãóóõ çàìóóäûã õààõ, õî¸ðíóòàãòíû èäýýøèí àìüäàð÷ áóé íóòãààð äàéðàí ºíãºð÷ áóé çàì äàãóó õààëò òàâèõ, òýìäýãæ¿¿ëýõ çýðãýýð õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí áèîòåõíèêèéí çàðèì àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé ãàçðóóäûã ñóäëàí òîãòîîõ, õýðýãæ¿¿ëýõ.

•

Íóòãèéí àðä èðãýä, ñóðàã÷äûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, òàíèí ìýäýõ¿é, áàéãàëü õàìãààëàõ, îðîí íóòãàà õàéðëàí õàìãààëàõ ¿çëèéã òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä 39

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí àøèã òóñ, õîëáîãäëûí òàëààð ñóðòàë÷èëñàí ºíãºò çóðàãò õóóäàñ, ãàðûí àâëàãà íèéòë¿¿ëýõ.

Ä¿ãíýëò. Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-èéí íóòàã äýâñãýðò ñ¿¿ëã¿é õî¸ðíóòàãòíû áàãèéí 1, ñ¿¿ëòýé õî¸ðíóòàãòíû áàãèéí 2, á¿ãä 3 ç¿éë, 1 ç¿éëèéí ã¿ðâýë, 3 ç¿éëèéí ìîãîé íèéò 4 ç¿éëèéí ìºëõºã÷èä òýìäýãëýãäñýí áàéíà. Ýäãýýðýýñ øèâýð ã¿ëìýðèéã Ìîíãîë Óëñûí Óëààí íîìä á¿ðòãýæýý. ̺í IUCN-íû Á¿ñ íóòãèéí óëààí äàíñíû öóâðàëûí Ìîíãîë îðíû õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëä äýýðõ 7 ç¿éëèéí õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷人ñ øèâýð ã¿ëìýð ýìçýã ç¿éë, óñíû ìîãîé õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, Ìîíãîë áàõ, øèâýð ìýëõèé, ìîíãîë ã¿ðâýë, ðàøààíû ìîãîé, áàìáàé õîíøîîðò ìîãîé çýðýã íü àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ç¿éë ãýñýí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýíèé àíãèëàëä õàìðàãäñàí áàéíà. Äîðíîä Ìîíãîë áîëîí áóñàä çàðèì íóòàãò òàðõñàí øèâýð ìýëõèé, ìîíãîë áàõûí ïîïóëÿöèéí äîòîð ýðýìäýã çýðýìäýã àìüòàä öººí áîëîâ÷ òîõèîëäîæ áàéãàà íü îð÷íû ýëäýâ áîõèðäîëòîé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ ¿íäýñòýé áàéíà. Ìîíãîë îðíû õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí õîâîð ç¿éëèéã õàìãààëàõûí òóëä òýäíèé áè÷èë ïîïóëÿöè îðøäîã íóòàãò õÿçãààðëàãäìàë íººö ãàçàð áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé þì.

40

Àøèãëàñàí íîì Àíàíüåâà Í.Á., Ìóíõáàÿð Õ., Îðëîâ Í.Ë., Îðëîâà Â.Ô., Ñåìåíîâ Ä.Â., Òýðáèø Õ.

1997. Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ. Ïðåñìûêàþùèåñÿ. Ìîñêâà. Ñ.415. Áàííèêîâ À.Ã. 1958. Ìàòåðèàëû ïî ôàóíå è áèîëîãèè àìôèáèé è ðåïòèëèé Ìîíãîëèè. Áþëë. ÌÎÈÏ. îòä. áèîë. 63. 2. Ñ.71-91. Áîðêèí Ë.ß., Âîðîáüåâà Ý.È., Äàðåâñêèé È.Ñ., Êóçüìèí Ñ.Ë., Ìóíõáàÿð Õ., Ñåìåíîâ Ä.Â.

1988. Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ ÌÍÐ. Îáùèå âîïðîñû. Çåìíîâîäíûå. Ì., Íàóêà. Ñ.248. Áîðêèí Ë.ß., Ìóíõáàÿð Õ., Îðëîâ Í.Ë., Ñåìåíîâ Ä.Â., Òýðáèø Õ. 1990. Ðàñïðîñòðàíåíèå ðåïòèëèé â Ìîíãîëèè. Ðåïòèëèè ãîðíûõ è àðèäíûõ òåððèòîðèé: ñèñòåìàòèêà è ðàñïðîñòðàíåíèå. Òð. Çîîë. Èí-òà ÀÍ ÑÑÑÐ. ò.207, ñ. 22-138. Äàâàà Í., ̺íõáàÿð Õ., Ëõàìñ¿ðýí Í. 1990. Øèâýð ã¿ëìýð (Hinobius keyserlingii)-èéí øèíý îëäâîð. Øèíæëýõ óõààíû àìüäðàë. ¹3. ̺íõáààòàð Ì., Öýâýýíìÿäàã Í. 2002. Çóëçàãàò ã¿ðâýë Äîðíîä Ìîíãîëîîñ îëäîâ. Ìîíãîë îðíû øóâóó, õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷èä. ¹1. Óëààíáààòàð, õ.222-223 ̺íõáààòàð Ì. 2000. Äîðíîäûí ìýëõèé (Rana chensinensis David, 1875)-í àíãèëàëç¿é, òàðõàö, ýêîëîãèéí çàðèì àñóóäàëä. ÓÁÈÑèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë.Áèîëîãè. ¹1. Óëààíáààòàð. Õ.62-68. ̺íõáààòàð Ì. 2004. Äîðíîä Ìîíãîëûí õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷èä. ÓÁ. Õ.130. ̺íõáàÿð Õ. 1976. Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, õýâëýýð ÿâàã÷èä. ÀÁß-íû õýâëýë. Óëààíáààòàð. Õ.168. ̺íõáàÿð Õ. 1987. ÁÍÌÀÓ-ûí Óëààí íîì. Áàéãàëü îð÷íû ÿàì. ̺íõáàÿð Õ., Òýðáèø Õ. 1997. Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîì. Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëü îð÷íû ÿàì. Óëààíáààòàð. Õ.147-148. Ñåìåíîâ Ä.Â., Øåíáðîò Ã.È. 1986. Ìàòåðèàëû ïî ãåðïåòîôàóíå þãî-âîñòî÷íîé Ìîíãîëèè. Ãåðïåòîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ. Ì., Ñ.110-119.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÍÓÒÃÈÉÍ ØÓÂÓÓ, Ò¯¯ÍÈÉ ÕÀÌÃÀÀËÀË Í.Öýâýýíìÿäàã ØÓÀ, Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí

Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàã íü Õýíòèéí íóðóóíû ç¿¿í, Ñèáèðèéí òàéãûí ºìíºä çàõ, Òºâ Àçèéí õýýð òàëûí õîéò õÿçãààðûí óóëçâàð íóòàã áîëîõûí õóâüä àìüòàí, óðãàìëûí àéìàã íü Ñèáèðèéí òàéãà, Äàãóóð-Ìàíæèéí îéò õýýðèéí, Äîðíîä Ìîíãîëûí õýýð òàëûí ìóæóóäûí ýëåìåíò¿¿äèéã àãóóëñíààðàà îíöëîãòîé þì. Îíîíãèéí ñàâ áàéãàëèéí îëîí õýëáýðò ÿëàíãóÿà øèëì¿¿ñò, ºðãºí íàâ÷èò îé, áóðãàñ, òºãºë, æèìñãýíý èõòýé, õàä öîõèî, æèæèã äóíä õýìæýýíèé ãîë, ãîðõè, íóóð, öººðºì, õºíäèé, òîëãîä, õýýð òàëûí áèîòîïóóäòàé, ç¿¿íýýñ Àìàð ìºðíèé íºëºº ò¿¿íèé àé ñàâä îðäîãîîñ Ìîíãîë îðíû áóñàä íóòãààñ ÿëãàãäàõ ººðèéí ãýñýí àìüòíû àéìãèéã á¿ðä¿¿ëíý. Áàéãàëèéí îëîí ÿíçàò ýíý áàéäàë òºðºë á¿ðèéí ç¿éë àìüòäûí ¿ðæèí òºëæèõ, çóñàõ, ºâºëæèõ òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí õàìò õàâàð, íàìàðòàà í¿¿äëèéí øóâóóä äàéð÷ ºíãºðºõ人 ò¿ð ñààòàí õîîëîõ, àìðàõ íºõöºë á¿ðääýã. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãààð øóâóó ñóäëàëààð çîõèîæ áàéñàí àæèë íèëýýä áàéäàã áîëîâ÷ ñàâ íóòãèéí õóâüä íü äàãíàí áè÷ñýí ç¿éë öººí þì. ØÓÀèéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí àìüòàí ñóäëàëûí àæèëòàí (Î.Øàãäàðñ¿ðýí, À.Áîëä, À.Äóëìàà, Ñ.Äóëàìöýðýí, Ñ.Öàãààí) íàð Áèíäýð, ÁàÿíÀäðàãà, Áàòøèðýýò ñóìûí íóòãààð 1968 îíû íàìðûí ýõýí ñàðä õèéñýí áîãèíî õóãàöààíû õàéãóóë, ÌÇÁÕÝ-èéí øóâóó ñóäëàëûí àíãè 1976 1990 îí õ¿ðòýë ãîëäóó äóëààíû óëèðàëä Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Äàäàë, Íîðîâëèí, ÁàÿíÓóë ñóìäûí íóòàã Îíîí-Áàëæ, Óëç ãîë òýäãýýðò öóòãàäàã Õóðõ, Áàðõ, Ýã, Õºìºë, ĺ÷ ãîëûí ñàâ äàãóó ñóäàëãàà ÿâóóëæ, çàðèì ä¿íã íèéòë¿¿ñýí áàéíà [Áîëä íàð 1980, Îñòàïåíêî íàð 1978, 1980, 1988, Ôîìèí, Áîëä 1991, Öýâýýíìÿäàã 1988]. Äýëõèéä õîâîð òîãîðóóíû Ìîíãîë îðîí äàõü áàéðøèë, òîî òîëãîéã ñóäëàõ àæëààð 1990,1994 îíä À.Áîëä, Í.Öýâýýíìÿäàã, Ñ.Ãîìáîáààòàð, 1999-2001 îíä Í.Öýâýýíìÿäàã, Î.Ãîðîøêî íàð ýíý íóòãóóäàä çóíû óëèðàëä òóñãàéëñàí ñóäàëãààã ÿâóóëñàí áàéíà [Ãîìáîáààòàð 1996, Ãîðîøêî, Öýâýýíìÿäàã 2000, 2001, Öýâýýíìÿäàã 1999, 2000, 2001, Öýâýýíìÿäàã, Ãîðîøêî 2001, Fujita et al. 1994, Bold et al. 1995]. Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûã áàéãóóëàõ, öààøèä Ìîíãîë-Îðîñûí õàìòàðñàí õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä óã íóòãèéã îðóóëàõ ¿íäýñëýë ãàðãàõ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ 1999, 2007 îíóóäûí 6, 7-ð ñàðä Ìîíãîë äàõü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí òºñëèéí òîâ÷îîíîîñ çîõèîí áàéãóóëñàí ñóäàëãààíä

ãàçàð ç¿é÷ Á.Îþóíãýðýë, Ò.Íàâ÷àà, áèîëîãè÷ Í.Öýâýýíìÿäàã, ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäèíñêèéí ÄÖÃûí áèîëîãè÷ Æèòëóõèíà Ò.È., Ìàëêîâ Å.Ý., Äàãóóðûí ÄÖÃ-ûí øóâóó ñóäëàà÷ Î.Ãîðîøêî íàð îðîëöîæ äýëãýðýíã¿é òàéëàí, á¿òýýë¿¿äèéã [Öýâýýíìÿäàã 1999, 2003, 2007, Îþóíãýðýë 2000, 2002, 2003, 2007] ãàðãàñàí áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí ýõýí õýñýã íü Õàí Õýíòèéí ÄÖÃ-ò, ÕóðõÕ¿éòíèé õºíäèéí õýñýã íü Ðàìñàðûí êîíâåíöè, Øóâóóíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãàçàð íóòàã, áîëîí Ç¿¿í õîéä Àçèéí òîãîðóóíû ñ¿ëæýý íóòàãò, Áàëæ ãîë, Îíîí ãîëûí Ìîíãîëîîñ ãàðäàã õýñýã íü ÎíîíÁàëæèéí ÁÖÃ-ò òóñ òóñ õàìðàãäàí õàìãààëàãäàæ áàéãàà ýíý íóòãóóäûí øóâóóäûí òàëààð òîäîðõîé á¿òýýë, ¿íäýñëýë¿¿ä (Öýâýýíìÿäàã 1988, 2001, 2003, 2005, Ìàëêîâ 2007,) ãàðñàí áàéäàã. Äýýðõè á¿õ ñóäàëãààíû ä¿íã íýãòãýí ¿çýõýä Îíîí ãîëûí ñàâä íèéò 18 áàã, 47 îâîãò õàìðàõ 133 òºðëèéí 240 ç¿éëèéí øóâóó áóþó Ìîíãîë îðíû øóâóóíû 50,8% íóòàãëàæ áàéíà. Ýäãýýð íü îðøèí àìüäðàõ õýëáýðèéí õóâüä 55 ç¿éë ñóóðèí, 185 ç¿éë í¿¿äëèéí øóâóóä áàéíà. Í¿¿äëèéí øóâóóäààñ 142 ç¿éë ºíäºãëºí çóñàæ, 23 ç¿éë äàéð÷ ºíãºðäºã, 3 ç¿éë õàÿà òîõèîëäëûí áàéäëààð òààðàëääàã, 8 ç¿éë ºâëèéí óëèðàëä õîéíîîñ îðæ èðæ ºâºëæäºã, 9 ç¿éë çóíû óëèðàëä áàéäàã áîëîâ÷ ºíäºãëºäºã ýñýõ íü ëàâòàé òîãòîîãäîîã¿é áàéíà. ¯¿íýýñ ÎíîíÁàëæèéí ÁÖÃ-ò 18 áàãèéí 44 îâãèéí 126 òºðëèéí 223 ç¿éë øóâóó á¿ðòãýñíèé îðøèõ õýëáýðèéí õóâüä 51 ç¿éë ñóóðèí àìüäðàëòàé, 172 ç¿éë í¿¿äëèéí øóâóóä áàéíà. Í¿¿äëèéí øóâóóäûí 134 ç¿éë ºíäºãëºäºã, 20 ç¿éë äàéð÷ ºíãºðäºã, 7 ç¿éë ºâºë èðæ ºâºëæäºã, 1 ç¿éë òîõèîëäëûí áàéäëààð õààÿà òààðàëääàã áà 10 ç¿éë øóâóóíû îðøèí àìüäðàõ õýëáýð íü îäîîãîîð òîäîðõîéã¿é áàéíà. Ýëáýã õîâðûí õóâüä òîéìëîí ¿çâýë 21 ç¿éë õààÿàã¿é ýëáýã, 138 ç¿éë åðäèéí, 64 ç¿éë õîâîð ¿çýãäýíý. Àìüäðàõ ¿íäñýí áèîòîïîîð îé á¿õèé îð÷èíä 101 ç¿éë, õýýð òàëä 26 ç¿éë, ãîë äàãàí 25, õàä àñãàíä 24, íóóð, ãîë, óñ íàìàã á¿õèé îð÷íîîð 84, áàðèëãà áàéãóóëàìæààð 8 ç¿éë îðøèí àìüäàðäàã àæýý. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàãò Ìîíãîë óëñûí Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí [2000] íýí õîâîð àíãèëàëä 4 ç¿éë, õîâîð àíãèëàëä 12 ç¿éë, Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìîíä [1997] 17 ç¿éë, Àçèéí Óëààí íîìä [2001] 15 ç¿éë, Çýðëýã àìüòàí áà óðãàìëûí àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã Îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé “CITES”èéí Êîíâåíöèéí [2001] 1-ð õàâñðàëòàä 7 ç¿éë, 41

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

2-ð õàâñðàëòàä 34 ç¿éë òóñ òóñ îðæ íèéò 51 ç¿éë øóâóó äýýðõè àêò áàðèìòóóäàä òóñãàãäñàí áàéíà. Òóõàéëáàë: Îëîí óëñûí áîëîí Ìîíãîëûí õýìæýýíä õîâîð áîëñîí öýí òîãîðóó (Grus vipio Pall.), õîøóó ãàëóó (Anser cygnoides Pall.), óñíû öàãààí ñ¿¿ëò á¿ðãýä (Haliaeetus albicilla L.), õîíèí òîîäîã (Otis tarda L.), àçèéí öóóöàëü (Limnodromus semipalmatus L.), õàð ºðºâòàñ (Ciconia nigra L.), õàí á¿ðãýä (Aquila heliaca Sav.), çýýðä øoíõîð (Falco naumanni Fleisch.) çýðýã øóâóóä ºíäºãëºí çóñäàã áà öàãààí (Grus leucogeranus Pall.), õàð òîãîðóó (Grus monacha Temm.), áàéãàëèéí íóãàñ (Anas falcata Georgi) çýðýã øóâóóä í¿¿äëèéí ¿åäýý äàéð÷ ºíãºðäºã áóþó çóñ÷ áóé áàéäëààð òààðàëääàã áàéíà. Õýäèéãýýð Îëîí óëñûí õýìæýýíèé Í¿¿äëèéí àìüòíûã õàìãààëàõ (CMS) áîëîí Õóäàëäààíû (CITES) òóõàé êîíâåíöóóäàä îðñîí ÿâëàã ñàð (Pandion haliaetus L.), ñîõîð ýëýý (Milvus migrans Bodd.), öàãààí ýëýãò (Circus cyaneus L.), íàìãèéí öàãààí ýëýãò (Circus aeruginosus L.), ¿ëýã õàðöãàé (Accipiter gentilis L.), øèëèéí ñàð (Buteo hemilasius Temm.), òàðâàæè á¿ðãýä (Aquila nipalensis Hodg.), èäëýã (Falco cherrug L.), øóóìàí (Falco subbuteo L.), àìàð (Falco amurensis Radd.), íà÷èí (Falco tinninculus L.) øîíõîðóóä, õàðõèðàà (Grus grus L.) áîëîí ºâºãò (Anthropoides virgo L.) òîãîðóó, øàð øóâóó (Bubo bubo L.), ÿâëàã óóëü (Asio otus L.) çýðýã îëîí ç¿éë øóâóóä òóõàéí íóòàãò õàðüöàíã¿é åðäèéí áîëîí ýëáýã òîõèîëäîæ áàéãàà íü äýëõèéí õîâîð øóâóóäûã õàìãààëàõàä Îíîíãèéí ñàâ íü îëîí óëñûí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãàçàð áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Îíîíãèéí ñàâä àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé øóâóóäààñ-õºëä¿¿ ò¿¿õèé ýäèéí áýëòãýëèéí õóð (Lyrurus tetrix L.), íóðãûí ñîéð (Tetrao parvirostris Bonap.), õºò¿¿ (Tetrasres bonasia L.), äàãóóðûí ÿòóó (Perdix dauuricae Pall.) ýëáýã þì. Óñ íàìãèéí ñïîðò àãíóóðûí øóâóóäààñ áóóðàë ãàëóó (Anser fabalis Lath), áîð ãàëóó (Anser anser L.), àíãèð (Tadorna ferruginea Pall.), çýðëýã íóãàñ (Anas platyrhynchos L.), íîãîîõîí íóãàñ (Anas crecca L.), áîð íóãàñ (Anas strepera L.), ãýçýãò øóìáóóð (Aythya fuligula L.), àëàã øóíãàà÷ (Bucephala clangula L.), àçèéí ñ¿âýý öàãààí (Pluvialis dominica Mull.), õàâòãààëæ (Vanellus vanellus L.), øóãóéí õºã÷¿¿ (Tringa glareola L.), çàìáûí õàðààëæ (Gallinago stenura Bpt.) çýðýã ò¿ãýýìýëä òîîöîãäîõ 50 îð÷èì ç¿éë ýíä òààðàëäàíà.

1990 îíîîñ õîéø Ìîíãîë îðîíä õºëä¿¿ ò¿¿õèé ýä áýëòãýëèéí øóâóóã ýêñïîðòëîõ àñóóäàë á¿ðýí çîãññîí áàéíà. Õàðèí Õóðõ, Ñàéõàí, Òýí¿¿í ãîëûí õºíäèéí òàðèàí òàëáàéä öóãëàäàã ãàëóóã õààÿà öººí òîîíû àí÷èä, ãîëäóó Óëààíáààòàð õîò ìýòèéí òºâ ñóóðèí ãàçðààñ î÷èæ õàâàð, íàìðûí óëèðàëä àãíàäàã ÿâäàë áèé. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàãò øóâóóíä õàìãèéí èõ õîõèðîë ¿ç¿¿ëäýã ç¿éë áîë îé, õýýðèéí ò¿éìýð áîëñîîð áàéíà. ¯¿íèé íýã æèøýý ãýõýä ÎíîíÁàëæèéí ÁÖà áîëîí ò¿¿íèé îð÷ìûí á¿ñýä àìüäàðäàã õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ àâñàí ñóäàëãààíû 42

ìýäýýíýýñ ¿çýõýä 1975-1999 îíä ýíý òîéðîãò íèéò 147 óäàà ò¿éìýð ãàð÷ 1840,0 ìÿíãàí ãà îé ÿìàð íýã õýëáýð, ýð÷èìòýéãýýð øàòñàí áàéíà. Íýã óäààãèéí ò¿éìðèéí ýçëýõ òàëáàé 12,5 ìÿí.ãà áîëæ áàéãàà áºãººä 147 óäààãèéí ò¿éìðèéí 17,7%-íü 3-ð ñàðä, 33,3%-íü 4-ð ñàðä, 38,1%-íü 5-ð ñàðä, 4,8%-íü 6-ð ñàðä, 3,4%-íü 8-ð ñàðä, 2,7%-íü 9-ð ñàðä òóñ òóñ ãàð÷ýý. Ǻâõºí Äàäàë ñóìàíä 1977-1998 îíä 49 óäààãèéí ò¿éìýð ãàð÷ 83,3 ìÿíãàí ãà îé ÿìàð íýãýí ýð÷èì, õýëáýðòýéãýýð øàòñàí áàéíà. Ò¿éìðèéí èõýíõ áóþó 33,3-38,1% íü õàâàð 4-5-ð ñàðä ãàðäàã áàéíà. Ýíý õóãàöàà áîë øóâóóíû ¿¿ð íîîõîéãîî çàñàõ, ºíäºãëºõ, ºíäºã äàðàõ, àíãààõàé áîéæóóëàõ ¿å áàéäàã ó÷ðààñ ò¿éìýðò ºðòñºí òîõèîëäîëä òóõàéí æèëèéí òºë àâàëò á¿ðýí àëäàãääàã. Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ àëèâàà øóâóóíä ýëäýâ õºíººë ó÷ðóóëäàãã¿é áîëîâ÷ ñàíàìñàðã¿éãýýð õîâîð øóâóóäûí ¿¿ðëýõ îð÷èíä õàâàðæèæ, çóñäàãààñ íîõîé íü àíãààõàé, äýãäýýõýéä õàëäàõ, ìàë ºíäºã, àíãààõàé, äýãäýýõýéã ãèøãýõ, àìãàëàí áàéäëûã òîãòìîë àëäàãäóóëñíààð ¿¿ð ºíäºãºº îðõèãäóóëàõàä õ¿ðãýäýã òîõèîëäîë áèé. Èéìýýñ õîâîð øóâóóäûí áàéðøèë, ¿¿ðýý çàñäàã òîäîðõîé ãàçðóóäûã ñóäëàí òîãòîîæ, ¿ðæëèéí õóãàöààíä ò¿¿íèéã õàìãààëàëòàíä àâ÷ áàéõ øààðäëàãàòàé áà ò¿¿íèéã îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñò áàéãàëü, õîâîð àìüòàí, àìüòíû òºðºë ç¿éëèéã óõàìñàðòàéãààð òàíèí ìýäýõ, õàìãààëàõûí à÷ õîëáîãäîëûã ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ àæëûã òîãòìîë, ºðãºí õ¿ðýýòýé çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàë íýí ÷óõàë áàéíà.

Àøèãëàñàí á¿òýýë 1. Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëü, 2000.

2. Áîëä À. 1969. Õýíòèéí óóëàðõàã ðàéîíû øóâóóä (Ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í áà òàðõàö) Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë ¹ 3. Óëààíáààòàð. õ.425.

3. Áîëä À. 1970. Õýíòèéí óóëàðõàã ðàéîíû øóâóóäûí ýêîëîãè, ãàçàð ç¿éí òàðõàöûí çàðèì àñóóäàë. Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éí àñóóäàë. ¹10. Óëààíáààòàð. õ.77-88.

4. Áîëä À. 1977. Ïòèöû Õýíòýéñêîãî ãîðíîãî ðàéîíà è èõ ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå äèññåðòàöèÿ ê / á.í / Óëààíáààòàð. 140 ñ.

5. Áîëä À., Öýâýýíìÿäàã Í., Áîëäáààòàð Ø., Ìàéíæàðãàë Ã. 2007. Ìîíãîë îðíû øóâóóíû ç¿éëèéí íýðèéí àðâàí õýëíèé òîëü (ëàòèíìîíãîë-îðîñ-àíãëè-ãåðìàí-ôðàíö-óíãàðõÿòàä-ÿïîí-ñîëîíãîñ). Óëñûí íýð òîìú¸îíû áè÷èã ¹ 2(150). Óëààíáààòàð. 158 õ.

6. Áîëä À., Öýâýýíìÿäàã Í., Êèùèíñêèé À.À., Ôîìèí Â.Å., 1980. Ïðîáëåìû îõðàíû ðåäêèõ âèäîâ ïòèö â ÌÍÐ. Åðºíõèé áà ñîðèëûí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë. ¹16. Óëààíáààòàð. 1980. õ.122-126.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

7. Ãîìáîáààòàð Ñ. 1996. Îíîí, Óëç ãîëûí ñàâ íóòãèéí öýí òîãîðóó (Grus vipio Pall.). ÌÓÈÑ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë. Óëààíáààòàð, 3/121/:46-51.

8. Ãîìáîáààòàð Ñ. 2002. Îíîí, Óëç ãîëûí ñàâ íóòãèéí òîãîðóó. Ìîíãîë îðíû øóâóó, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä ¹1 (ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû ýìõýòãýë). Óëààíáààòàð. 90-109.

9. Ãîðîøêî Î.À. 2002. Ñîñòîÿíèå è îõðàíà ïîïóëÿöèé æóðàâëåé è äðîô â ÞãîÂîñòî÷íîì Çàáàéêàëüå è ñîïðåäåëüíûõ ðàéîíàõ Ìîíãîëèè. Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà áèîëîãè÷åñêèõ íàóê. Ìîñêâà.

10. Ãîðîøêî Î.À., Öýâýýíìÿäàã Í. 2000. Íîâûå äàííûå ïî äðîôå Otis tarda dybowskii â áàññåéíå Îíîíà. Äðîôèíûå ïòèöû Ðîññèè è ñîïðåäåëüíûõ ñòðàí. Ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ. Ñàðàòîâ.Èçä-âî ÑÃÓ. ñ.29-33.

11. Ãîðîøêî Î.À., Öýâýýíìÿäàã Í. 2001. Äàóðñêèé æóðàâëü â Þãî-Âîñòî÷íîì Çàáàéêàëüå è Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ìîíãîëèè. Äîñòèæåíèé è ïðîáëåìû îðíèòîëîãèè ñåâåðíîé Åâðàçèè íà ðóáåæå âåêîâ. Òðóäû Ìåæäóíàðîäíîé êîíôåðåíöèè “Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû èçó÷åíèÿ è îõðàíû ïòèö Âîñòî÷íîé Åâðîïû è Ñåâåðíîé Àçèè”. Ðåñïóáëèêà Òàòàðñòàí, Êàçàíü, Èçä-âî “Ìàãàðèô”, ñ.522-529.

12. Çýðëýã àìüòàí áà óðãàìëûí àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöè. ËÀÂËÀÕ. 2001. Øóâóóíû õýñýã. Óëààíáààòàð. 120-263 òàë.

13. Ìàëêîâ Å.Ý. 2007. Îðíèòîôàóíà áàññåéíà ðåêè Îíîí (Êûðèíñêèé ðàéîí ×èòèíñêîé îáëàñòè ÐÔ è Õýíòýéñêèé àéìàê Ìîíãîëèè). Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè. Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2: ×èòà, Ïîèñê. 177-224.

14. Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîì. 1997. Øóâóóíû õýñýã. Óëààíáààòàð.

15. Îñòàïåíêî Â.À., Ãàâðèëîâ Â.Ì., Áîëä À., Öýâýýíìÿäàã Í. 1978. Ìàòåðèàëû ïî áèîëîãèè íåêîòîðûõ âîäîïëàâàþùèõ ïòèö Ìîíãîëèè. Ñá. Ãåîãðàôèÿ è äèíàìèêà ðàñòèòåëüíîãî è æèâîòíîãî ìèðà ÌÍÐ. Ì.Íàóêà, ñ.165-173.

16. Îñòàïåíêî Â.À., Ãàâðèëîâ Â.Ì., Ôîìèí Â.Å., Áîëä À., Öýâýýíìÿäàã Í. 1980. Õàðàêòåð ïðåáûâàíèÿ, òåððèòîðèàëüíîå ðàçìåùåíèå è íåêîòîðûå ÷åðòû ýêîëîãèè êóëèêîâ Ìîíãîëèè. Ñá. Îðíèòîëîãèÿ. 1980, âûï.15:49-62.

17. Îñòàïåíêî Â.À., Öýâýýíìÿäàã Í. 1988. Î ðàñïðåäåëåíèè æóðàâëåé â Âîñòî÷íîé Ìîíãîëèè â ëåòíèé ïåðèîä.  ñá. Æóðàâëè Ïàëåàðêòèêè. Âëàäèâîñòîê, ÄÂÎ ÀÍ ÑÑÑÐ.

1988, ñ.177-179.

18. Îþóíãýðýë Á. 2000. Îíîí – Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí ¿íäýñëýë. ÁÎß-ä (2000 îíä ÓÈÕ-ûí 29-ð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí) 19. Îþóíãýðýë Á. 2002. Îíîí – Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí äîòîîä á¿ñ÷ëýë òîãòîîõ ¿íäýñëýë. ÌÄÃÍÍ-ò 20. Îþóíãýðýë Á. 2003. Îíîí – Ñîõîíäûí õèë äàìíàñàí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð áàéãóóëàõ ¿íäýñëýë. Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçðûí çàõèðãààíä 21. ÑòåïàíÿíË.Ñ.1990.Êîíñïåêòîðíèòîëîãè÷åñêîé ôàóíû ÑÑÑÐ. Ì. “Íàóêà”. 726 ñ.

22. Ôîìèí Â.Å., Áîëä À. 1991. Êàòàëîã ïòèö ÌÍÐ. Ìîñêâà. 1991.

23. Öýâýýíìÿäàã Í., Áîëä, À., Ôîìèí Â.Å., Îñòàïåíêî Â.À. 1988. Îíîí, Óëç, Õàëõ ãîëûí ñàâ íóòãèéí øóâóó. Åðºíõèé áà ñîðèëûí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë. 23: (Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë, 2000. 22:153-160.)

24. Öýâýýíìÿäàã Í., 1999. Óëç, Îíîí, Áàëæ ãîëûí ñàâààð “Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí ¿íäýñëýë” ãàðãàõ àæëààð 1999.06.10-28-íä ÿâàõàä õºòºëñºí òýìäýãëýë, òàéëàí. 1-34 òàë.

25. Öýâýýíìÿäàã Í. 2000. Õýðëýí,Óëç, Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãààð 2000.06.03-23-íä, 2000.09.0610.03-íä øóâóóíû ñóäàëãàà ÿâóóëñàí òóõàé äýëãýðýíã¿é òàéëàí. a.1-55 òàë, á.1-47 òàë 26. Öýâýýíìÿäàã Í. 2001. Äîðíî Ìîíãîëûí õîâîð ç¿éë òîãîðóóíû ñóäàëãàà òºñëèéí õ¿ðýýíä Õýðëýí, Õàëõ ãîë,Óëç,Îíîí ãîëûí ñàâààð àæèëëàñàí òàéëàí. 1-53 òàë.

27. Öýâýýíìÿäàã Í. 2001. Ìîíãîë îðíû õîíèí òîîäîã (Otis tarda dybowskii L.) Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë.

2001, 23:143-158.

28. Öýâýýíìÿäàã Í. 2003. Ïòèöû ÎíîíÁàëæèíñêîãî íàöèîíàëüíîãî ïàðêà Ìîíãîëèè. Îðíèòîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â Ñèáèðè è Ìîíãîëèè. Âûï. 3. Óëàí-Óäý, Èçä-âî Áóðÿòñêîãî ãîñóíèâåðñèòåòà. ñ. 80-91.

29. Öýâýýíìÿäàã Í., Àâèðìýä Ä. Àìãàëàí Ë. 2001. Äîðíîä ìîíãîëûí õºõòºí, øóâóó. Ò¿ìýí ãîë òºñëèéí øóãàìààð ãàðñàí ýìõýòãýë á¿òýýëä íèéòë¿¿ëýâ.

30. Öýâýýíìÿäàã Í., Ãîðîøêî Î.À., 2001. Äîðíî ìîíãîëûí õîâîð ç¿éë òîãîðóóíû ¿ðæèë, íàìðûí í¿¿äëèéí ñóäàëãààíû çàðèì ä¿íãýýñ. Äîðíîä ìîíãîëûí ýêîñèñòåì. Óëààíáààòàð, 56-63.

31. Öýâýýíìÿäàã Í., Îþóíãýðýë Á., Áàòíàñàí Á.

2004. Õóðõ-Õ¿éòíèé õºíäèéí çàðèì íóóðûã Ðàìñàðûí êîíâåíöèä îðóóëàõ ¿íäýñëýë.

43

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

32. Bold A., Tseveenmajadag N., Zvonov B.M. 1995.

Cranes of Mongolia. Cranes and Storks of the Amur river. The Proceedings of the International Workshop Khabarovsk-Poyarkovo-Khabarovsk July 3-12, 1992. M. s. 42-47.

33. Goroshko O., Tseveenmyadag N. 2002. Status and Conservation of Cranes in Daurian Steppes (Russia and Mongolia). Abstracts of International Crane Workshop. August 9-10, 2002. Beijing, China. S.5-7.

34. Fujita G., Harris J., Bold A., Tseveenmyadag N., Chuluunbatar S., 1994, Habitat preference of demoisselle and white-naped cranes, anthropoides virgo and Grus vipio, breeding in Mongolia. The Future of Cranes and Wetlands. 93-96.

44

35. Ostapenko B.A., Zeveenmyadag N. 1983. Uber Verbreitung, Anzahl und Biologie der Kraniche im Ostteil der Mongolischen Volkrepublik. Beitr.

Vogelkd.,Jena 29 (1983) 5/6:274-278.

36. Threatened birds of Asia: the BirdlifeInternational Red Data Book. 2001. Cambridge, 37. UK: Birdlife International.

38. Tseveenmyadag N. 1998. Waterbirds of Eastern Mongolia. Proceedings of International Workshop on Wetland conservation in Mongolia and NorthEast Asia. Ulaanbaatar, Mongolia. 1998, s.149156.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÁÖÃ ÃÎËÛÍ ÕÀËÈÓ (LUTRA LUTRA LINNAEUS, 1758)-ÍÛ ÒÀÐÕÀÖÛÍ ØÈÍÝ ÍÓÒÀÃ 1

Áàòñàéõàí Í., 2 Æ.Àðèóíáîëä, Ç.Õàóýð, Á.Íàðàíöàöðàëò, 4×.×èíáàò, 4Á.Ãàíõóÿã

3

4

1

Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèì, ÁÔ., ÌÓÈÑ, 2 Áèîëîãèéí òýíõèì, ÌÓÁÈÑ, 3 Äðåçäåí, Áàéãàëü õàìãààëàõ òºâ, ÕÁÍÃÓ, 4 Ç¿¿í á¿ñ, ÄÁÕÑ Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ãîëûí õàëèó, Lutra lutra, òàðõàö íóòàã, Îíîí, Áàëæ ãîë Ãîëûí õàëèó íü îëîí óëñûí õýìæýýíä óñòàæ áîëçîøã¿é (IUCN Red list, 2004) ç¿éë, á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýãýý (Clark et al., 2006)-ýýð ìýäýýëýë äóòìàã àíãèëàëä õàìðàãäñàí, Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ Êîíâåíö (CITES)-èéí I õàâñðàëò (UNEP-WCMC, 2006)-ä á¿ðòãýãäæýý. ¯íäýñíèé õýìæýýíä, Ìîíãîë óëñûí “Àí àìüòíû òóõàé õóóëü”, “Àí àãíóóðûí õóóëü” (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005)-èàð òóñ òóñ õàìãààëæ, àãíàõûã õîðèãëîñîí, íýí õîâîð ç¿éë àìüòíû æàãñààëòàä îðóóëñàí. ̺í Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí 2 óäààãèéí õýâëýë (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997)-ä íýí õîâîð ç¿éë õýìýýí á¿ðòãýæýý. Õàãàñ óñíû íýí íóóãäìàë àìüäðàëòàé ìàõ èäýøò ñóóñðûí îâãèéí àìüòàí. Ìîíãîëä òºäèéëºí ñàéí ñóäëàãäààã¿é. Õàëèóíû ÷àíàðòàé, ãî¸ìñîã ¿ñëýã àðüñûã àøèãëàõ çîðèëãîîð ºíãºðñºí çóóíû ¿åä ñóâäàãëàí àãíàñíààñ òîî òîëãîé íü ýðñ öººð÷, ò¿¿õýí òàðõàöûí èõýíõ íóòàãò óñòàæ ¿ã¿é áîëæýý (Áàííèêîâ, 1954). Ñ¿¿ëèéí 30 ãàðóé æèëèéí áàéäëààð, Õºâñãºëèéí Äàðõàäûí õîòãîðûí Òýíãèñ, Øèøõèä ãîë ( Öàãààí, 1975; Samjaa et al., 1998), Ìîíãîë Àëòàéí Õîòîí, Õîðãîí íóóðûí ñàâ (Ñàìúÿà, Øàð, 2007), Õàëõ ãîë (Öàãààí, 1977), ͺìðºã ãîë (Samjaa et al., 1998), Áàðóóí Õýíòèéí Õàðàà ãîëûí ñàâûí Õ¿éòýí ãîë (Öýíäæàâ, 2005) çýðýã öººí õýäýí ãîëûí àé ñàâä òýìäýãëýãäýýä áàéãàà õîâîð ç¿éë þì. Ãýâ÷, ò¿¿íýýñ ÷èíàãø Îíîí ãîëûí àé ñàâûí õàëèóíû òóõàé ìýäýý, ýõ ñóðâàëæ õýâëýãäýýã¿é, óñòñàí ãýæ òîîöîæ áàéâ.

Õàëèóíû øàâàð äýýð ãèøãýñýí ìºð, Áàëæ ãîë (2008 îíû 6-ð ñàð)

¯ð ä¿í Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìààð äàìæèí óðñàõ Áàëæ ãîëûí ñàâä (N 49003, 653” E 111031, 976” alt., 927m) 2008 îíû 6-ð ñàðä Ìîíãîë-Ãåðìàíû õàìòàðñàí áèîëîãèéí õýýðèéí ñóäàëãààíû áàã õàëèóíû ìºð, çàãàñíû ÿñ, õàéðñòàé õóó÷èâòàð áààñ èëð¿¿ëñýí þì. Íóòãèéí àí÷èí Ä.Çóíäóéäàãâûí ãýð ìóçåéä Áàëæ, Òýíãýëýã ãîëûí áýë÷èðò 2007 îíû ºâºë èðãýí Ö.Ãàíòºìºðèéí íîõîéä áàðèóëæ ¿õñýí õàëèóíû àðüñ áàéãààã 2008 îíû 8-ð ñàðä ¿çýæ áàòàëãààæóóëàâ.

Íîõîéä áàðèóëæ ¿õñýí õàëèó. Äàäàë ñóì, 2009.03.26 45

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

̺í Äàäàë ñóìûí Áàÿí-Îâîî óóë, ßðãàéòûí àð Áàëæ, Òýíãýëýã ãîëûí áýë÷èðò (N 49003, 207” E 111034, 619” alt., 927m) Áàëæ ãîëîîñ 300 ì îð÷èì çàéä 2009 îíû 3-ð ñàðûí 24-íèé ºäºð íóòãèéí ìàë÷èí Á.Áàòöîãòûí íîõîéä áàðèóëæ ¿õñýí õàëèó îëäæýý. Àðüñûã ºâ÷èõºä ñýýð, íóðóó îð÷èìä íîõîé õàçàæ, õýìýëñýí óë ìºð íýëýýä áàéñíû çýðýãöýý, ç¿¿í Ẻðíèé òóñ ãàçàð õýðýý òîíøèæ, öîîëñîí áàéëàà. Ýíý ýì õàëèóíû áèåèéí óðò 93ñì, ñ¿¿ëíèé óðò 36 ñì, áèåèéí æèí 3.9 êã òàòàâ. ªíãºðñºí ºâºë, 2008 îíû 12-ð ñàðä Õèðõîí, Öàãààí ÷óëóóò ãîëûí áýë÷èðò íóòãèéí èðãýí Õ.Áàäàìñàäûí íîõîé íýã ýì õàëèóã áàðüæýý. ªâ÷èæ õàòààñàí àðüñíû õýìæèëòýýð áèåèéí óðò íü 92 ñì, ñ¿¿ëíèé óðò íü 34 ñì õ¿ð÷ áàéâ. Èäýýøèë îð÷èí Ãîëûí õàëèóíû ìºð, áîëîí ¿õñýí õàëèó îëäñîí ãàçàð íü Áàëæ ãîëûí õàðüöàíãóé ºíäºð, ýãö ýðýãòýé, òîõîé, ö¿íõýýëòýé, ºòãºí øóãóé, óíààíãè ìîä ýëáýã, õàâöàëòàé ãàçàð áàéâ. Äýýðõ óë ìºð, ¿õñýí îëäâîð Áàëæ ãîëûí õàðçòàé õýñýãò îéð îëäñîí áîëíî. Áàëæ ãîëûí ýíý óðñàö îð÷èìä çýâýã (Brachymystax lenok), àìàðûí õàäðàí (Thymallus grubii) çýðýã çàãàñ õàìãèéí ýëáýã.

ßðãàéòûí àð îð÷èì Áàëæ, Òýíãýëýã ãîëûí áýë÷èð, Ýðäýíý òîëãîéí àð áîëîí Áàëæ, Õèðõîí ãîëûí áýë÷èð, Õèðõîí, Öàãààí ÷óëóóò ãîëûí áýë÷èð çýðýã ºòãºí øóãóé, òîìîîõîí òîõîé ö¿íõýýëòýé, áàéíãûí õàðçòàé, õàðüöàíãóé çýë¿¿ä ãàçàðò èë¿¿ áàéðøèæ áàéãàà àæýý. Íóòãèéí èðãýí Ò.Ýðäýíýáààòàð Áàëæ, Õèðõîí ãîëûí áýë÷èðò 3 õàëèó ºâºëæñºí òóõàé õýëæ áàéâ. Íóòãèéí èðãýäèéí ÿðèàãààð äýýð äóðüäñàí ãîëûí áýë÷èðýýð õàëèó 1998 îíîîñ ¿çýãäýõ áîëæýý. Õýëýëö¿¿ëýã Îðîñûí ñóäëàà÷ Ñêàëîí (1949) ºíãºðñºí çóóíû 30-40-ººä îíû ¿åä Îíîí ãîëûí ýõýýð öººí õàëèó áàéäàã òóõàé áè÷ñýí áàéäàã. Ñ¿¿ëèéí 7080 æèëèéí äàðàà, Áàðóóí Õýíòèéí Õàðàà ãîëûí ñàâä ñàÿõàí õàëèó òýìäýãëýãäñýí (Öýíäæàâ, 2005) áîëîí Îíîí ãîëûí ýõ, Áàëæ ãîëä ñ¿¿ëèéí ¿åýñ òîõèîëäîîä áàéãààãààñ ¿çâýë Õýíòèéí óóëñààñ ýõ àâäàã ãîëûí àé ñàâä õàðüöàíãóé ýëáýãøèæ áàéæ áîëîõ òàëòàé.

Ä¿ãíýëò Äýýð äóðüäñàí áàðèìò, íóòãèéí èðãýäèéí àìàí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä, Îíîí-Áàëæ ãîëûí ñàâ íóòàãò ãîëûí õàëèóíû òîî òîëãîé õàðüöàíãóé ýëáýãøèæ, áàéðøèë, òàðõàö íü òýëæ áàéãàà ãýæ ¿çýõýýð áàéíà.

Ñàíàë, çºâëºìæ

Õàëèóíû àìüäðàõ îð÷èí, Áàëæ ãîë (2008 îíû 6-ð ñàð)

¯õñýí õàëèó îëäñîí ãóðâàí òîõèîëäîë á¿ãä íîõîéä áàðèãäñàí íü íýí õîâîð ç¿éë ýíý àìüòíûã õàìãààëàõàä íóòãèéí èðãýä ¿ðæèë, îðîî, õººöºë人 çýðýã ýðñäýëòýé ¿å¿äýýð õàëèó íóòàãøñàí îð÷íûã íîõîé, ãýðèéí ìàëààð ¿ðãýýæ àéëãàõ áàéõ àðãà õýìæýýã àâàõ íü ç¿éòýéã èëýðõèéëýõ àæýý. Ãîëûí õàëèóíû òîãòâîðòîé áàéðøèë, èäýýøèë ãàçðûã òîãòîîõ, óëìààð õàìãààëàõàä íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëæ, ñàéòàð ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ øààðäëàãàòàé.

Òàëàðõàë

Õàëèóíû èäýýøèë ãàçàð, Áàëæ ãîëûí õàðç (2009.03.27)

46

Ãîëûí õàëèóíû òóõàé ìýäýýëýë îëîõîä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ, õàìòðàí àæèëëàñàí ÄÁÕÑ-èéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðûí õàìò îëîí, Õèëèéí öýðãèéí 0287 äóãààð àíãèéí äýä õóðàíäàà Æ.Æàìñðàíäîðæ, íóòãèéí èðãýí Ò.Ýðäýíýáààòàð, Á.Áàòöîãò, Õ.Áàäàìñàä, Ä.Çóíäóéäàãâà, ìºí õàëèóíû îëäâîðûã ºâ÷èæ, øèíæëýõ óõààíû öóãëóóëãà õèéõýä òóñàëñàí Ñ.Ãàíáîëä íàðò ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Àøèãëàñàí á¿òýýë 1. Áàäàì Õ., ß.Àðèóíçóë (2005). Ìîíãîë óëñûí Àí àìüòíû òóõàé õóóëü. ÁÎß. Óëààíáààòàð, 248 õ.

2. Áàííèêîâ À.Ã. (1954). Ìëåêîïèòàþùèå Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Èçä. ÀÍ ÑÑÑÐ, Ìîñêâà, 669 ñ.

3. Öàãààí Ñ. (1975). Ìîíãîë îðíû õàëèóíû òàðõàö. Ìóçåé ñóäëàë ñýòã¿¿ë. 2: 95-107 4. Öàãààí Ñ. (1977). Õàëèóíû áèîëîãèéí ñóäàëãàà. Ìóçåé ñóäëàë ñýòã¿¿ë. 3: 73-89 5. Öýíäæàâ Ä. (2005). Ìîíãîë îðíû õàëèóíû òàðõàöûí øèíý íóòàã. ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ÝØ-íèé á¿òýýë, 25: 333 6. Ñàìúÿà Ð., Ñ.Øàð (2008). Ìîíãîë Àëòàéí ãîëûí õàëèó. Òºñºëò àæëûí òàéëàí.

7. Ñêàëîí Â.Í. (1949). Ê ôàóíå ìëåêîïèòàþùèõ Êåíòàéñêîãî àéìàêà ÌÍÐ. Áþë. Ìîñê. Îá-âà Èñïûòàòåëåé Ïðèðîäû, ò.54, âûï. 3

8. Øèéðýâäàìáà Ö., Î.Øàãäàðñ¿ðýí, Ã.Ýðäýíýæàâ, Ö.Àìãàëàí, Ö.Öýöýãìàà (1997), ðåäàêòîðóóä. Ìîíãîë Óëñûí Óëààí Íîì. ADMON õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð, 388 õ.

9. Clark E.L., Munkhbat, J., Dulamtseren, S., Baillie, J, E., Batsaikhan, N., Samiya, R., and Stubbe, M. (2006). Mongolian Red List og Mammals.

Regional Red List Series Vol.1. Zoological Society of London, London.

10. IUCN (2004). IUCN Red List of threatened species. Available online at http: //www. iucnredlist.org 11. Samjaa R., Sumjaa D., Batsajchan N., Tseveenmyadag N., Tumursukh J., (1998).

Verbreitung und Oekologie des Fischotters (Lutra lutra L., 1758 ) in der Nord- und Ostmongolei.

Beitraege zur Jagd- und Wildforschung, Bd.23.

S231-238.

12. UNEP-WCMC (2006). UNEP-WCMC species database: CITES-listed species. Availableonline at http: 25 March 2006.

47

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÃÀÐ ÄÀËÀÂ×ÒÀÍ (CHIROPTERA BLUM., 1779)-ÍÛ Á¯ËÃÝÌÄÝË 1

Àðèóíáîëä Æ., 2Áàòñàéõàí Í., 3Äîëüø Ä.,

1

Áèîëîãèéí òýíõèì, ÌÓÁÈÑ Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèì, ÁÔ., ÌÓÈÑ 3 Áðàíäåíáóðã ìóæèéí áàéãàëü õàìãààëàõ òºâ, ÕÁÍÃÓ 2

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ãàð äàëàâ÷òàíû á¿ëãýìäýë, Îíîí, Áàëæ ãîë, Ìîíãîë óëñ Òîâ÷ òàíèëöóóëãà Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí ãàð äàëàâ÷òàíûã òóñãàéëàí ñóäëààã¿é, áóñàä ñóäàëãààíû õàâñàðãà áàéäëààð öººí õýäýí ç¿éëèéã áàðüæ òýìäýãëýñíýýð õÿçãààðëàãääàã (Áàííèêîâ 1954). Ãýòýë ýíý á¿ñ íóòàã íü ºìíºä Ñèáèð, Äàãóóð, Àìàð ìºðíèé ñàâûí ýõ, Õýíòèéí òàéãûí äîðíî ñýæ¿¿ð çýðýã îëîí ºâºðìºö àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí á¿ðäýë á¿õèé ýêîñèñòåì çýðýãöýí îðøäîã íóòàã þì.

Ãàð äàëàâ÷òàí íü õàðüöàíãóé óðò íàñàëäàã òýð õýðýýð òóõàéí îð÷íû íºõöëèéí ººð÷ëºëòºä ìýäðýã ìîíèòîðèíã õèéæ óäààí õóãàöààíû ìýäýýëýë öóãëóóëàõ áîëîìæòîé. Õ¿éòýí, ñýð¿¿í óëèðëûí òóðø ã¿í àãóéä îëíîîð öóãëàð÷ è÷ýýëäýã íü íýã äîðîîñ ýëäýâ ç¿éëèéã ñóäëàõ áîëîìæèéã íºõöºëä¿¿ëäýã. Ãàð äàëàâ÷òàí àìüòàä òóõàéí ãàçàð íóòàãò îðøèí àìüäàðäàã ýëäýâ öóñ ñîðîã÷ øàâüæ, çàðèì ç¿éë õºíººëò á¿ãýã ýðâýýõýéãýýð õîîëëîæ ýêîñèñòåìä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

Áàëæ ãîëûí ñàâ äàãóóõ ãàð äàëàâ÷òàíû èäýýøèë àìüäðàõ îð÷èí (Ãýðýë çóðãóóäûã Æ.Àðèóíáîëä) 48

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Ñóäàëãààíû àðãà, õýðýãëýõ¿¿í Áèä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Ìîíãîë-Ãåðìàíû õàìòàðñàí áèîëîãèéí ýêñïåäèöèéí ñóäàëãààãààð 2008 îíû 6, 8-ð ñàðä ýíý íóòãèéí ãàð äàëàâ÷òàíû ñóäàëãààã òóñ òóñ öººí õîíîãèéí õóãàöààòàéãààð ã¿éöýòãýâ. Ñóäàëãààíäàà Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð 1992 îíä öóãëóóëñàí 3 áîäãàëü áîëîí, 2000 îíû 6ð ñàðä öóãëóóëñàí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã òóñ òóñ õàìðóóëàâ. Ãàð äàëàâ÷òàíûã çîðèóëàëòûí íèéëýã ìàòåðèàëààð õèéñýí 8x4 ì, 12x4 ì õýìæýýòýé òîð òóñ á¿ð õî¸ð øèðõýãèéã ãîëûí òàòìûí íóãà, òàòóóðãà, òàòìûí øóãóéí øèíýñ, õóñ, áóðãàñ, ìîíîñ, óëèàíãàð á¿õèé õîëèìîã îéí ÷ºëººíä 20 öàã 30 ìèíóòààñ øºíèéí 01 öàã õ¿ðòýë áàéðëóóëàí áàðèãäñàí ãàð äàëàâ÷òàíûã çîðèóëàëòûí òîðîí óóòàíä õàäãàëààä ºã뺺 áàéãàëèéí ãýðýëä áèåèéí õýìæèëòèéã õèéæ, íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëæ áóöààí ñóëëàæ òàâüñàí. Òîð òàòñàí ãàçðûí ñîëáèöîëûã GPS-ýýð òîãòîîâ. Ãàð äàëàâ÷òàí èäýâõèòýé àíãóó÷èëæ áàéãàà ãàçðûã ýõîëîêàöè èëð¿¿ëýã÷ áàãàæààð òîäðóóëæ òîðîî áàéðøóóëàâ. Ãàð äàëàâ÷òàíû àíãèëàë ç¿é, òàðõàöûí ìýäýý áàðèìòûã áîëîâñðóóëàõäàà Ïàâëèíîâ et al., (2002), Wilson and Reeder (2005), Matveev et al., (2005), Spitzenberger et al., (2006), Dolch et al., (2007), http:// zmmu.msu.ru/bats çýðýã á¿òýýë, ýõ ñóðâàëæèéã àøèãëàâ. Ýäãýýð íîì á¿òýýë¿¿ä íü óëàìæëàëò àíãèëàë ç¿éí àðãûí çýðýãöýý îð÷èí ¿åèéí ìîëåêóë ãåíåòèêèéí àðãûã àøèãëàñàí áàéäàã. Ñóäàëãààíû ÿâöàä áàðèãäñàí ãàð äàëàâ÷òàíû ìîðôîìåòðèéí õýìæèëòèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí õàìãèéí áàãà áîëîí èõ óòãà, äóíäàæ áîëîí ñòàíäàðò õàçàéëòûã EXCEl-èéí îð÷èíä, á¿ëãýìäëèéí òºñºº ç¿éí êëàñòåð àíàëèçûã MINITAB ñòàòèñòèê ïðîãðàììààð ã¿éöýòãýâ. ¯ð ä¿í Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðààñ äºðâºí òºðºëä õàìààðàõ 7 ç¿éëèéí ãàð äàëàâ÷òàíã òýìäýãëýëýý. ¯¿íä: Myotis òºðºëä 4 ç¿éë, Eptesicus, Vespertilio, Plecotus òºðë¿¿äýýñ òóñ á¿ð íýã ç¿éëòýé áàéíà. Ýäãýýð íü ºìíºä Ñèáèðü, ç¿¿í Àçèéí ç¿éë¿¿ä áàéõûí çýðýãöýý ïàëåàðêòèêò ºðãºí òàðõàëòòàé ç¿éë¿¿ä áàéíà.

Ãýðýë çóðãèéã Æ.Àðèóíáîëä Îëîí ç¿éë õîñ äàëàâ÷òàí, õàéðñàí äàëàâ÷òàí, õàâàð÷, ìºõººëæ, õîîâãîí, öîõ çýðýã æèæèã øàâüæààð çîíõèëîí èäýøëýíý. Ìîíãîëûí óëààí äàíñ (Clark et al. 2006)-íû á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýãýýð àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é àíãèëàëä õàìðàãäñàí (õóó÷èí Myotis daubentoni íýðýýð), õèë äàìíàí í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí òóõàé Êîíâåíöè (CMS)-èéí II õàâñðàëòàä á¿ðòãýãäñýí. Îíîí, Áàëæ ãîëóóäûí òàòìûí îéãîîñ áàðèãäñàí äîðíûí áàãâààõàéí áèåèéí äóíäàæ æèí (n=12) 5.5-7.5 ãð (6.4±0.7 ãð), øóóíû óðò (n=12) 34.9-39.0 ìì (37.6±1.1 ìì) áàéëàà.

2. Myotis gracilis Ognev, 1927 îéñîã áàãâààõàé Èæèë íýð: Myotis brandti gracilis Ýíý ç¿éë áàãâààõàéã ºìíº íü Myotis brandti õýìýýí íýðýëäýã áàéâ. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäëàà÷èä (Dolch et al., 2007)-ûí á¿òýýëä ýíý ç¿éëèéã áèå äààñàí ç¿éë áîëãîæýý. Îéñîã áàãâààõàé ç¿¿í Àçèéí óìàðä õýñýã, Ñèáèð, Àìàð ìºðíèé ñàâä òàðõäàã ç¿éë. Ãîëäóó æèæèã õàéðñàí äàëàâ÷òàí, èæèë äàëàâ÷òàí, õàòóó äàëàâ÷òàí, õîñ äàëàâ÷òàí, ààëçààð õîîëëîäîã. Ìîíãîëûí óëààí äàíñ (Clark et al., 2006)-íû á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýãýýð ìýäýýëýë

1. Myotis petax Hollister, 1912 äîðíûí áàãâààõàé Èæèë íýð: Myotis daubentoni ussurensis Ýíý ç¿éë áàãâààõàéã ºìíº íü óññàã áàãâààõàé (Myotis daubentoni) õýìýýí íýðýëäýã áàéâ. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäëàà÷èä (Matveev et al., 2005)-ûí á¿òýýëä ýíý ç¿éëèéã áèå äààñàí ç¿éë áîëãîæ Myotis petax (äîðíûí áàãâààõàé-àëáàí áóñ íýð) õýìýýí øèíæëýõ óõààíä á¿ðòãýæýý. Äîðíûí áàãâààõàé íü áàðóóí Ñèáèðýýñ Ñîëîíãîñ, ßïîí õ¿ðòýë îé, îéò õýýðèéí á¿ñýä óñàí îð÷èí ø¿òýæ ò¿ãýýìýë òàðõàöòàé. Â.Ñêàëîí Îíîí, Õýðëýí ãîëóóäûí ýõíýýñ äîðíûí áàãâààõàéã (Áàííèêîâ, 1954) öóãëóóëæýý.

Ãýðýë çóðãèéã Æ.Àðèóíáîëä 49

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

äóòìàã õýìýýõ àíãèëàëä õàìðàãäñàí, õèë äàìíàí í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí òóõàé Êîíâåíöè (CMS)-èéí II õàâñðàëòàä á¿ðòãýãäñýí. Îíîí, Áàëæ ãîëóóäûí òàòìûí îéãîîñ áàðèãäñàí îéñîã áàãâààõàéí áèåèéí äóíäàæ æèí (n=13) 5.0-10.0 ãð (7.1±1.6 ãð), áèåèéí óðò (n=11) 39.8-58.3 ìì (46.8±4.6 ìì), ñ¿¿ëíèé óðò (n=11) 35.6-42.3ìì (38.6±2.2 ìì), øóóíû óðò (n=13) 34.7-38.7 ìì (36.5±1.1 ìì), 5-ð õóðóóíû óðò (n=10) 44.9-49.1 ìì (47.3±0.5 ìì), ÷èõíèé óðò (n=10) 10.5-13.7 ìì (12.3±1.1 ìì), öýöýãíèé óðò (n=13) 4.3-6.1 ìì (5.5±0.5 ìì), 1-ð õóðóóíû óðò (n=13) 4.7-6.8 ìì (6.2±0.6 ìì),1-ð õóðóóíû õóìñíû óðò (n=13) 1.3-2.8 ìì (2.3±0.5 ìì) áàéâ.

4. Myotis áàãâààõàé

bombinus

Thomas,

1906

Àìàðûí

Èæèë íýð: Myotis nattereri amurensis Ýíý ç¿éë áàãâààõàéã ºìíº íü Myotis nattereri õýìýýí íýðýëäýã áàéâ. Õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí äýëõèéí õºõòºí àìüòíû æàãñààëòàä Wilson and Reeder (2005) íàð ýíý ç¿éëèéã áèå äààñàí ç¿éë áîëãîæ Myotis bombinus (Àìàðûí áàãâààõàéàëáàí áóñ íýð) õýìýýí ñàëãàæ îðóóëæýý. Àìàðûí áàãâààõàé ç¿¿í ºìíºä Ñèáèð, Àëñ Äîðíîä, Ñîëîíãîñ, ßïîíä íàâ÷èò áîëîí õîëèìîã îéä õààÿàã¿é õîâîð òîõèîëäîíî.

3. Myotis ikonnikovi Ognev, 1912 Èêîííèêîâûí áàãâààõàé Èêîííèêîâûí áàãâààõàé Ç¿¿í Àçèä õîâîð òîõèîëäîõ ç¿éë. Áàðóóí ºìíºä Õýíòèéãýýñ 2005 îíä 1 øèðõýã, Îíîí, Áàëæààñ 2000, 2008 îíóóäàä ãóðâàí óäààãèéí ñóäàëãààãààð íèéò 5 áîäãàëü òóñ òóñ áàðèãäñàí. Ìîíãîë îðîíä îäîîãîîð öººí ãàçðààñ îëäñîí. Ìîíãîëûí óëààí äàíñ (Clark et al. 2006)-íû á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýãýýð ìýäýýëýë äóòìàã àíãèëàëä õàìðàãäñàí. Áàëæ ãîëûí òàòìûí îéãîîñ áàðèãäñàí Èêîííèêîâûí áàãâààõàéí áèåèéí äóíäàæ æèí (n=5) 4.0-6.0 ãð (4.8±0.8 ãð), áèåèéí óðò (n=5) 37.0-45.3 ìì (43.2±3.6 ìì), ñ¿¿ëíèé óðò (n=5) 31.0-38.5 ìì (35.2±2.7 ìì), øóóíû óðò (n=5) 31.0-33.7 ìì (32.5±1.1 ìì), 3-ð õóðóóíû óðò (n=3) 41.1-41.6 ìì (41.4±0.4 ìì), 5-ð õóðóóíû óðò (n=3) 40.0-53.9 ìì (48.6±7.5 ìì), ÷èõíèé óðò (n=3) 9.4-12.4 ìì (11.2±1.6ìì), öýöýãíèé óðò (n=3) 4.4-6.1 ìì (5.4±0.9 ìì), 1-ð õóðóóíû óðò (n=2) 4.1-5.0 ìì (4.5±0.5 ìì) 1-ð õóðóóíû õóìñíû óðò (n=2) 1.7-2.0 ìì (1.9±0.2 ìì), øèëáýíèé óðò (n=3) 13.5-15.1 ìì (14.3±.08 ìì), õîéä õºëèéí óðò (n=3) 5.5-7.4 ìì (6.4±1.0 ìì) áàéâ.

Ãýðýë çóðãèéã Æ.Àðèóíáîëä

Ìîíãîëä àíõ óäàà Áàëæ ãîëûí ýðãýýñ 2008 îíû 6 ñàðä íýã áîäãàëèéã áàðüñàí. Ýíý ç¿éëèéí áóñàä áàãâààõàéãààñ ñ¿¿ëíèé ñàðüñíû äîîä èðìýãýýð ºòãºí õàòóó óðò ñîðìóóñòàé áàéäãààðàà ÿëãàðíà. Myotis nattereri íü õèë äàìíàí í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí òóõàé Êîíâåíöè (CMS)-èéí II õàâñðàëòàä á¿ðòãýãäñýí (õóó÷èí Myotis nattereri íýðýýð).

5. Plecotus ognevi Kishida, 1927 áîð ñîîòîí áàãâààõàé Èæèë íýð: Plecotus auritus Ýíý ç¿éë áàãâààõàéã ºìíº íü Plecotus auritus õýìýýí íýðýëäýã áàéâ. Óëàìæëàëò áîëîí ìîëåêóë áèîëîãèéí õàâñàðñàí ñóäàëãààãààð Spitzenberger et al., (2006) íàð ýíý ç¿éëèéã áèå äààñàí ç¿éë áîëãîí ñàëãàæýý.

Ãýðýë çóðãèéã Æ.Àðèóíáîëä 50

Áîð ñîîòîí áàãâààõàé íü ç¿¿í Àçèéí óìàðä õýñýã îé, òàéãà, îéò õýýðýýð òàðõñàí. Áîð ñîîòîí áàãâààõàéã Áàéãàëü íóóðûí ç¿¿í ºìíº íóòàãò õèëèéí îéðîëöîîãîîñ àíõ Ã.Ðàääå îëæ òýìäýãëýæýý (Áàííèêîâ, 1954). Ãîë òýæýýë íü õàéðñàí äàëàâ÷òàí îé ìîäíû ýëäýâ õîðòîí ýðâýýõýé, öóñ ñîðîã÷ øàâüæóóäûã èõ õýìæýýãýýð èäýæ õîðîîäîã. ̺í òººë¿¿ð çýðýã íèñäýãã¿é øàâüæ, ààëçààð ÷ õîîëîëíî. Äàäàë ñóìûí Ѻºãòèéí àãóéä îëíîîðîî Ẻãíºæ è÷ýýëäýã (Àâèðìýä,1999).

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

õàìðàãäñàí, õèë äàìíàí í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí òóõàé êîíâåíöè (CMS)-èéí II õàâñðàëòàä á¿ðòãýãäñýí. Îíîí, Áàëæ ãîëóóäûí òàòìûí îéãîîñ áàðèãäñàí óìðûí ñàðñààõàéí áèåèéí äóíäàæ æèí (n=8) 9.5-13.0 ãð (10.8±1.1 ãð), áèåèéí óðò (n=7) 52.4-58.8 ìì (54.4±2.3 ìì), ñ¿¿ëíèé óðò (n=7) 37.4-46.1 ìì (41.4±2.8 ìì), øóóíû óðò (n=8) 38.2-41.0 ìì (39.7±1.0 ìì), 5-ð õóðóóíû óðò (n=7) 47.1-50.4 ìì (48.5±1.3 ìì), ÷èõíèé óðò (n=7) 10.4-15.2 ìì (12.1±1.7 ìì), öýöýãíèé óðò (n=7) 3.6-5.8 ìì (4.6±0.8 ìì), 1-ð õóðóóíû óðò (n=7) 5.0-6.2 ìì (5.6±0.4 ìì), 1-ð õóðóóíû õóìñíû óðò (n=7) 1.9-2.6 ìì (2.3±0.2 ìì) áàéâ. Ãýðýë çóðãèéã Æ.Àðèóíáîëä Ìîíãîëûí óëààí äàíñ (Clark et al. 2006)íû á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýãýýð àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é àíãèëàëä õàìðàãäñàí (õóó÷èí Plecotus auritus íýðýýð), õèë äàìíàí í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí òóõàé Êîíâåíöè (CMS)-èéí II õàâñðàëòàä á¿ðòãýãäñýí. Îíîí, Áàëæ ãîëóóäûí òàòìûí îéãîîñ áàðèãäñàí áîð ñîîòîí áàãâààõàé áèåèéí äóíäàæ æèí (n=15) 7.0-14.0 ãð (9.1±2.5 ãð), áèåèéí óðò (n=4) 44.5-49.3 ìì (47.1±2.0 ìì), ñ¿¿ëíèé óðò (n=4) 41.0-47.1 ìì (43.8±2.5 ìì), øóóíû óðò (n=15) 39.7-42.8 ìì (41.1±0.9 ìì), ÷èõíèé óðò (n=4) 33.0-36.0 ìì (34.7±1.4 ìì), öýöýãíèé óðò (n=4) 14.0-15.5 ìì (14.6±0.8 ìì) áàéâ.

7. Vespertilio ñàðìààõàé

murinus

Linnaeus,

1758

áóóðàë

Ïàëåàðêòèêò ò¿ãýýìýë òàðõàëòòàé ç¿éë áºãººä îëîí ÿíçûí àìüäðàõ îð÷íûã ñîíãîí àìüäàðäàã. غíèéí ýðâýýõýé, õîñ äàëàâ÷òàí, õîîâãîí çýðýã øàâæààð èäýøëýíý. Ìîíãîëûí óëààí äàíñ (Clark et al. 2006)-íû á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýãýýð àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é àíãèëàëä õàìðàãäñàí, õèë äàìíàí í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí òóõàé Êîíâåíöè (CMS)-èéí II õàâñðàëòàä á¿ðòãýãäñýí.

6. Eptesicus nilssonii Keyserling et Blasius, 1839 óìðûí ñàðñààõàé Óìðûí ñàðñààõàé ïàëåàðêòèêò òóéëààñ óðàãø îé, îéò õýýðò ò¿ãýýìýë òàðõñàí. Îíîí ãîëûí ýõ îð÷ìîîñ Ã.Ðàääå òýìäýãëýæýý (Áàííèêîâ, 1954). Á¿ãýã ýðâýýõýé, ñàðüñàí äàëàâ÷òàí, öîõîîð ãîëäóó èäýøëýíý. Ìîíãîëûí óëààí äàíñ (Clark et al. 2006)-íû á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýãýýð àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é àíãèëàëä Ãýðýë çóðãèéã Æ.Àðèóíáîëä Áàëæ ãîëûí ñàâä õèéñýí 2008 îíû íàìðûí ñóäàëãààíû ÿâöàä áàðèãäñàí íýã ýð áîäãàëèéí ìîðôîìåòðèéí ¿ç¿¿ëýëò: æèí 11.5 ãð, áèåèéí óðò 55.9 ìì, ñ¿¿ëíèé óðò 41.3 ìì, øóóíû óðò 40.6 ìì, ÷èõíèé óðò 14.5 ìì, öýöýãíèé óðò 4.8 ìì, ãóðàâäóãààð õóðóóíû óðò 69 ìì, òàâäóãààð õóðóóíû óðò 46.7 ìì áàéâ.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàð äàëàâ÷òàíû ç¿éëèéí òîîã Ìîíãîë îðíû áóñàä íóòãèéí á¿ëãýìäýëòýé õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò Ãýðýë çóðãèéã Æ.Àðèóíáîëä

Äèàãðàììààñ õàðàõàä, Õýíòèéí á¿ñ íóòàã íü õàìãèéí îëîí ç¿éëòýé áàéãàà íü Ñèáèð áîëîí 51

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

îðøèí àìüäàðäàã ç¿éëèéã èëð¿¿ëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Myotis aurascens Kuzyakin, 1935. Õýýðèéí áàãâààõàé (àëáàí áóñ íýð)-í äýëõèéí òàðõàö íü Åâðîïûí ç¿¿í ºìíºä õýñýã, Êàâêàç, áàãà áîëîí òºâ Àçè, ªâºð Áàéãàë, Ìîíãîëûí óìàðä õýñýã, óìàðä Õÿòàäàä òàðõìàë ç¿éë. Îëîí ÿíçûí àìüäðàõ îð÷èíä òîõèîëäîõ áîëîâ÷, îéí á¿ñýýñ öºëºðõºã õýýð õ¿ðòýë õóóðàé ãàíäóó áîëîí õ¿íèé ñóóðüøèë áàðààäàí àìüäàðíà.

Myotis frater G. Allen, 1823. Óðò ñ¿¿ëò áàãâààõàé (àëáàí áóñ íýð)-í òàðõàö íü ºìíºä Ñèáèð, Ìàíæóóð, ßïîí, ç¿¿í ºìíºä Õÿòàäûí íóòãààð òàðõàõ áîëîâ÷ òàðõàö íü àëàã öîîã áàéäàëòàé.

Äàãóóðûí çààã á¿ñ íóòàãò áàéðøäàãòàé õîëáîîòîé. Îíîí, Áàëæ ãîëûí ñàâä öààøèä ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéâýë, Õýíòèé íóðóó áîëîí õèë çàëãàà á¿ñ íóòàãò óðüä ºìíº òýìäýãëýãäýýã¿é ººð áóñàä ç¿éëèéã èëð¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Ýíý íóòàãò óäààí õóãàöààíû ñóäàëãàà õèéâýë Myotis aurascens, Myotis frater, Vespertilio sinensis, Murina hilgendorfi çýðýã ÎÕÓ-ûí õèë çàëãàà íóòàãò

Vespertilio sinensis Peters, 1880. Äîðíûí ñàðìààõàéí äýëõèéí òàðõàö íü ç¿¿í Àçè Õÿòàäûí òºâ áîëîí äîðíî õýñýã, Òàéâàíû àðàë, ßïîí, Ñîëîíãîñûí õîéã, Ìîíãîëûí äîðíîä õýñýã, Îðîñûí ºìíºä Ñèáèð, Àëñ Äîðíîä çýðýã íóòãèéã õàìàðäàã.

Murina hilgendorfi Peters, 1880. Ñèáèð áèøã¿¿ð õàìàðò áàãâààõàéí äýëõèéí òàðõàö íü Îðîñ Àëòàé, ç¿¿í ºìíºä Ñèáèð, óìàðä Õÿòàä, Àìàð ìºðíèé ñàâ, ßïîí, Ñîëîíãîñûí õîéãèéí øèëì¿¿ñò, ºðãºí íàâ÷èò áîëîí õîëèìîã îéä õàìàðíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð áîëîí áóñàä á¿ñ íóòãèéí ãàð äàëàâ÷òàíû á¿ëãýìäëèéí òºñºº ç¿éí êëàñòåð àíàëèç Distance 0.48

0.32

0.16

0.00 Hovsgol

Hyngan

Hentii

Onon_bal

Hangai

Variables

Äýýðõ çóðãààñ õàðàõàä Õºâñãºë, Õÿíãàí íü ãàíö ç¿éë (Vespertilio sinensis)-ýýð ÿëãààòàé áàéñàí ó÷èð íýã á¿ëýãò, Õýíòèéä åñºí ç¿éë òýìäýãëýãäñýíýýñ Îíîí Áàëæèä Myotis aurascens, Murina hilgendorfi õî¸ðîîñ áóñàä íü îëäñîí áàéíà. Õàíãàéä áàéãàà õàðüöàíãóé õóóðàéñàã Eptesicus gobiensis íü Îíîí, Áàëæèéí ñàâä èëðýýã¿é íü ýíý íóòãèéã õàðüöàíãóé ÷èéãëýã áîëîõûã èëýðõèéëæ áàéíà.

52

Ìîíèòîðèíã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàéãàà ã¿í àãóé áîëîí áóñàä ¿¿ðëýõ îð÷íûã ò¿øèãëýæ, óäààí õóãàöààíû ìîíèòîðèíã õèéñíýýð: Õàðüöàíãóé õóóðàéñàã ç¿éë (Vespertilio sinensis, Eptesicus gobiensis, Myotis aurascens)-èéí òàðõàëòààð äàìæóóëàí á¿ñ íóòãèéí öàã óóðûí íºõöºëèéí ººð÷ëºëòèéã äàì òàíäàõ áîëîìæ áèé.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Á¿ëãýìäëèéí ç¿éëèéí áàÿëàãèéí ýëáýãøèë, áóóðàëòààð îð÷íû íºõöëèéí äîðîéòëûã òàíäàõ íü á¿ñ íóòãèéí ìîíèòîðèíãèéí ÷óõàë õýñýã áîëíî. Ãîëûí õºíäèéí õºãøèí ìîääûã óíàãàæ àøèãëàõã¿é áàéõ íü ãàð äàëàâ÷òàíûã õàìãààëàõ ÷óõàë ìåíåæìåíòèéí íýãä òîîöîãäîíî. ßíç á¿ðèéí õºíººëò øàâüæòàé õèìèéí àðãààð òýìöýõ ¿éë àæèëëàãàà íü çàðèì òºðëèéí á¿ëãýìäýëä ÷óõàë áàéð ñóóðüòàé øàâüæ, øóâóó, ãàð äàëàâ÷òàí çýðýã àìüòàä õîðäîæ ¿õýõ çýðýã îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâàð äàãóóëäàã. Èéìä õºíººëò øàâüæòàé áèîëîãèéí àðãààð òýìöýõ àðãà çàìûã èðýëõèéëýõ íü ãàð äàëàâ÷òàí òºäèéã¿é áàéãàëü õàìãààëëûí çîõèñòîé õîð õºíººëã¿é õýëáýð áîëíî.

Ä¿ãíýëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàð äàëàâ÷òàíû á¿ëãýìäýë íü îäîîãîîð ýíý íóòãèéã Ìîíãîë îðíû óìàðäûí îéò áóñàä íóòãààñ èë¿¿ ÷èéãëýã õóð òóíàäàñ èõ óíàäàã áîëîõûã èëýðõèéëæ áàéíà.

Íîì ç¿é 1. Àâèðìýä Ý. (1999) Ìîíãîë îðíû àãóé: ãàðàë ¿¿ñýë, àíãèëàë, ãàçàð ç¿éí òàðõàëò. Ôèçèê ãàçàðç¿éí óõààíû äýä äîêòîðûí çýðýã ãîðèëñîí äèññåðòàöè. Óëààíáààòàð.

2. Àðèóíáîëä Æ. (2002). Ìîíãîë îðíû ñàðüñàí æèã¿¿ðòíèé ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, òàðõàö, ýêîëîãèéí çàðèì àñóóäàë. Ìàãèñòðûí äèïëîìûí àæèë. ÓÁ.

3. Áàííèêîâ, À.Ã., (1954). Ìëåêîïèòàþùèå Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Èçä. Àêàä. Íàóê ÑÑÑÐ. Òðóäû Ìîíãîëüñêîé Êîìèññèè. Âûï. 53. Ì. 669 ñòð.

4. Clark, E. L., Munkhbat, J., Dulamtseren, S., Baillie, J. E. M., Batsaikhan, N., Samiya, R. and Stubbe, M. (compilers and editors) (2006).

Mongolian Red List of Mammals. Regional Red List Series Vol. 1. Zoological Society of London, London.

5. Äóëàìöýðýí Ñ., (1970). Ìîíãîë îðíû õºõòºí

àìüòàí òîäîðõîéëîõ áè÷èã. 240 õ. 42-47.

6. Dolch D., N.Batsaikhan, K.Thiele, F.Burger, I.Sheffler, A.Kiefer, F.Mayer, R.Samjaa, A.Stubbe, M.Stubbe, l.Krall & D.Steinhauser, (2007).

Contributions to the Chiroptera of Mongolia with first evidences on species communities and ecological niches. Erforsch. biol. Ress. Mongolei (Halle/Saale) (10): 407-458 7. Kruskop S.V. and A.V. Borissenko (1996). A new subspecies of Myotis mystacinus (Vespertilionidae, Chiroptera) from East Asia Acta Theriologica 41 (3): 331-335, 8. Matveev V. A., S. V. Kruskop and D. A. Kramerov (2005). Revalidation of Myotis petax Hollister, 1912 and its new status in connection with M. daubentonii (Kuhl, 1817) (Vespertilionidae, Chiroptera) Acta Chiropterologica, 7(1): 23–37, È.ß., Ñ.Â.Êðóñêîï, 9. Ïàâëèíîâ À.À.Âàðøàâñêèé, À.Â.Áîðèñåíêî (2002). Íàçåìíûå çâåðè Ðîññèè. Ñïðàâî÷íèêîïðåäåëèòåëü. Ì.: èçä-âî ÊÌÊ, 2002. 298 ñ.

10. Ñàìúÿà, Ð., Í.Áàòñàéõàí, Á.È. Øåôòåëü, Ï.Öýðýíäàâàà, Ñ.Àìàðñàéõàí, Ì.Ìþëåíáåðã, (2003). Å𺺠ãîëûí ýõ îð÷ìûí æèæèã õºõòíèé ç¿éëèéí áàÿëàã, áèîòîïîîð áàéðøèõ îíöëîã. // Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë ¹24. Ìîíãîë áà Õèë çàëãàà çàðèì íóòãèéí õºõòíèé ñóäàëãàà. ØÓÀ. Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí. Óëààíáààòàð. Õóóä. 141-148 11. Spitzenberger F., P.P.Strelkov, H. Winklera and E.Haring (2006). A preliminary revision of the genus Plecotus (Chiroptera, Vespertilionidae) bases on genetic and morphological results.

Zoologica Scripta, 35, 187-230 12. Tinnin, D.S., J.L.Dunnum, J. Salazar–Bravo, N.Batsaikhan, M.Scott Burt, S.L.Gardner, Y.L.Terry, (2002). Contributions to the Mammalogy of Mongolia, with a Checklist of Species for the Country. Special publication, the Musieum of Southwestern Biology, New Mexico.

Number 6. Pp: 1-38.

13. Õèë äàìíàí í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí òóõàé êîíâåíöè (CMS), 2000. I, II-ð õàâñðàëò.

14. Wilson, D. L. & D. M. Reeder (eds) 2005. Mammal Species of the World, 3rd ed. Johns Hopkins Press 15. http://zmmu.msu.ru/bats/

53

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ÒªËªÂÈÉà ÑÓÄÀËÑÀÍ Ä¯ÍÃÝÝÑ Äîêòîð (Ph.D) Ø.Îþóíòóÿà1, Ìàãèñòðàíò Ï.Îäîí÷èìýã1, Ìàãèñòðàíò Ø.Äîëãîðìàà2 1

ÕÀÀÈÑ. Ýêîëîãè, òåõíîëîãè õºæëèéí ñóðãóóëü 2 Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí

Îðøèë

Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí ìàòåðèàë

3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5

2007

2005

2006

2004

2003

2001

2002

1999

2000

1997

1998

1996

1995

1994

1992

0.0 -0.5 -1.0 -1.5 -2.0 -2.5

ó = 0.028x + 0.177 R2 = 0.030

1993

Ìîíãîë îðíû ç¿¿í á¿ñ íóòãèéí òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòºíä õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä ýíý á¿ñ íóòàãò 0 ãðàäóñààñ äýýø òåìïåðàòóðòàé õîíîã ãóðâààñ äºð⺺ð íýìýãäñýí, 5 ãðàäóñààñ äýýø àøèãòàé òåìïåðàòóðûí íèéëáýð 55-100 ãðàäóñààð íýìýãäñýí áàéíà (Ä.Àççàÿà, Ä.̺íõçóë 2006).

Çóðàã 1. Æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóðûí õàíäëàãà

1990

Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðààð æèëä 300- 400 ìì òóíàäàñ óíàíà (Ë.Íàöàãäîðæ 1975). Õóð òóíàäàñíû ýð÷ìèéã àâ÷ ¿çýõýä 1974-1983 îíä ç¿ñ õóð òóíàäàñ æèëèéí íèéò òóíàäàñíû 47 õóâü, 1984-1993 îíä 34 õóâèéã ýçýëäýã áàéñàí áîë 1994-2003 îíä 13 õóâü áîëòëîî áóóðñàí áàéíà. Òóíàäàñíû õýìæýý ýíý ñ¿¿ëèéí 10 æèëä áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéñàí áà óëèðëààð àâ÷ ¿çâýë äóëààíû óëèðàëä áóóðàõ, õ¿éòíèé óëèðàëä ºñºõ õàíäëàãà èëýðñýí áàéíà (Ë.Ãàí÷èìýã, Ì.Ñàðíàéöýöýã 2005).

Óóð àìüñãàëûí òºëºâèéã òîäîðõîéëîã÷ ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë íü àãààðûí òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû õýìæýý þì. Îëîí æèëèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýð Äàäàë îð÷èìä Áèíäýðýýñ 0.5 ãðàäóñààð äóëààí ¿¿íýýñ õàìãèéí õ¿éòýí ñàð (1-ð ñàð)-ä 1.7 ãðàäóñààð äóëààí õàðèí õàìãèéí äóëààí ñàð (7-ð ñàð)-ä 0.3 ãðàäóñààð ñýð¿¿í áàéäàã áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð Äàäàë îð÷èìä 0.9 ãðàäóñààð, Áèíäýðò 0.5 ãðàäóñààð íýìýãäæýý.

1991

ÕÀÀ-í óóð àìüñãàëûí ìóæèéí àíãèëëààð Îíîí Áàëæèéí ñàâ ãàçàð íü ÷èéãëýã õ¿éòýí, ÷èéãëýã õ¿éòýâòýð, ÷èéãëýãä¿¿ ñýð¿¿í ãýñýí 3 ìóæèä õóâààãäàíà.

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

Òåìïåðàòóð (C)

Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûã “À”, “Á” õî¸ð õýñýãòýéãýýð ÓÈÕ-ûí 2000 îíû 29 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâ÷ýý. Ýíä îéò õýýðèéí á¿ñýä îðøèõ Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áèíäýð, Íîðîâëèí, Áàÿí-Àäàðãà, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí 415752 ãà òàëáàéã õàìðóóëäàã áàéíà.

v = 0.051x + 0.864 R2 = 0.140 Áèíäýð

Äàäàë

Óëèðëààð àâ÷ ¿çâýë õàìãèéí õ¿éòýí ñàðä 0.10.8 ãðàäóñààð õ¿éòýð÷, õàìãèéí äóëààí ñàðä 1.11.5 ãðàäóñààð äóëààðñàí áàéãààñ ¿çýõýä äóëààíû óëèðëûí òåìïåðàòóð íýëýýä íýìýãäñýí, õàëóóí ¿åèéí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà óðòàññàíûã õàðóóëæ áàéíà.

Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçàð íü äýýð äóðüäñàí õýä õýäýí ñóìûí íóòãèéã õàìðàõ áà ýäãýýð ñóìäàä èõýâ÷ëýí öàã óóðûí õàðóóëóóä àæèëëàäàã íü ìýäýý òàñðàëòã¿é, á¿ðýí áàéõ íºõöëèéã õàíãàõã¿é áàéãàà þì. Ýíä ÆÈËÈÉÍ ÄÓÍÄÀÆ ÀÃÀÀÐÛÍ ÒÅÌÏÅÐÀÒÓÐÛÍ õ¿ñíýãò 1 Áèíäýð, Äàäàë ñòàíöûí ªªÐ×˪ËÒ 1991-2007 îíû àãààðûí òåìïåðàòóðûí ñàð, æèëèéí I ñàð YII ñàð Æèë äóíäàæ, õóð òóíàäàñíû ñàð, Ñóì æèëèéí íèéëáýð ìýäýýã 1990-2007 1990-2007 1990-2007 àøèãëàí òýäãýýðèéí îëîí ÎÆÄ ÎÆÄ ÎÆÄ îí îí îí æèëèéí äóíäæààñ õàçàéõ õàçàéëò, îëîí æèëèéí Áèíäýð -21.3 -22.1 17.3 18.4 -0.9 -0.4 ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãûí Äàäàë -19.6 -19.7 17.0 18.5 -0.4 0.5 òîîöîîã õèéñýí áîëíî.

54

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Çóðàã 2. Àãààðûí òåìïåðàòóðûí õàçàéëò (0Ñ)

Çóðàã 4. Õóð òóíàäàñíû õàçàéëò 160.0

Õàçàéëò (%)

Ýíý õóãàöààíä àãààðûí òåìïåðàòóðûí õàçàéëò îëîí æèëèéí äóíäæààñ õ¿éòýí áàéñàí íºõöºë àæèãëàãäñàíã¿é. Ñ¿¿ëèéí 14 æèëä Äàäàë îð÷èìä îëîí æèëèéí äóíäæààñ äóëààí æèë 5, Áèíäýðò 3 óäàà àæèãëàãäæýý. Õàðèí 2007 îíä á¿ð îíöãîé 2.62.8 ãðàäóñààð äóëààí áàéñàí áàéíà.

140.0 120.0 100.0 80.0 60.0 40.0 20.0

Òåìïåðàòóð (C)

2007

2005

2006

2004

2003

2001

2002

1999

Áèíäýð

2000

1997

1998

1996

1995

1994

1992

1993

1990

2.5

1991

0.0 3.0

Äàäàë

2.0 1.5 1.0

Ä¿ãíýëò

0.5 2007

2005

2006

2004

2003

2001

2002

1999

2000

1997

1998

1996

1995

1994

1992

1993

1990

1991

0

Äàäàë

Áèíäýð

Îëîí æèëèéí äóíäæààð Áèíäýðò 322.1 ìì, Äàäàëä 391.0 ìì òóíàäàñ óíàäàã áàéñàí áîë äýýðõ õóãàöààíä 4.9-19.3 ìì-ýýð áóóð÷ Áèíäýðò 317.2 ìì, Äàäàëä 371.7 ìì áîëñîí áà áóóðàëòûí èõ íü Äàäàëä àæèãëàãäàæ áàéíà.

Òóíàäàñíû õýìæýý (ìì)

Çóðàã 3. Æèëèéí íèéëáýð òóíàäàñíû õàíäëàãà

2. Õóð òóíàäàñíû õýìæýý 1998 îíîîñ õîéø òîãòâîðòîé áóóð÷ áàéãàà íü Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí ýêîñèñòåìä èõýýõýí ººð÷ëºëò îðóóëàõ áîëîìæòîé áàéíà.

3. Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëëýãò ñóäàëãààíû áàãààõàí ¿ð ä¿íã õàðóóëñàí áà Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí óóð àìüñãàë, ò¿¿íèé ººð÷ëºëòèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.

700 600 500

1. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã èëýðõèéëýã÷ ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ àãààðûí òåìïåðàòóðûí æèëèéí äóíäàæ íü 1990 îíîîñ õîéø îëîí æèëèéí äóíäæèéí îð÷èì áîëîí ò¿¿íýýñ äóëààí, ººð÷ëºëò íü 1991,1993, 2003 îíóóäàä -0.2 … -0.9 ãðàäóñ, áóñàä õóãàöààíä 0.1-2.8 ãðàäóñ áàéãàà íü äóëààðàëò ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéãààã èëýðõèéëæ áàéíà.

ó = 17.19õ + 569.4 ó = 13.80õ + 418.3

400 300 200

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë

100 2007

2006

2005

2004

2003

2001

2002

1999

Áèíäýð

2000

1998

1997

1996

1995

1994

1992

1993

1990

1991

0

Äàäàë

Äýýðõ õóãàöààíä 1994 (479.6-583.7ìì), 1998 (515.2569.8 ìì) îíóóä ë õàðüöàíãóé ºíäºð, îëîí æèëèéí äóíäæààñ èõ òóíàäàñ îðæ áóñàä õóãàöààíä îëîí æèëèéí äóíäæèéí îð÷èì, ò¿¿íýýñ áàãà òóíàäàñòàé áàéæýý. Æèëèéí òóíàäàñ îëîí æèëèéí äóíäæèéí 80 õóâèàñ áàãà áàéõ íü èõýâ÷ëýí ñ¿¿ëèéí 5 æèëä òîõèîëäîæ, ÿëàíãóÿà 2007 îí õàìãèéí áàãà òóíàäàñòàé áàéñàí áàéíà.

1. Çàñãèéí ãàçðûí òîõèðóóëàã÷ àãåíòëàã. Áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàõ àëáà. Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã. 2000. Õóóä 48 2. ÓÖÓÕ. Ñ¿õáààòàð àéìãèéí ÓÖÓÎØÒºâ. Ç¿¿í á¿ñ íóòãèéí óóð àìüñãàëûí íººö, ò¿¿íèé ººð÷ëºëò. 2006. Õóóä 25-31,51-56 3. ÓÖÓÕ. ªìíºãîâü àéìãèéí ÓÖÓÎØÒºâ. Ãîèéí á¿ñèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò. 2005. Õóóä 95-100 4. ÓÖÓÎØÃ. ÓÖÓÝØÕ. Ìîíãîë îðíû õºäºº àæ àõóéí óóð àìüñãàëûí íººöèéí ëàâëàõ. 1996.

55

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÍÎÌÕÎÍ ÄÀËÀÉÍ ÀÉ ÑÀÂÛÍ ÇÀÐÈÌ ÃÎËÓÓÄÛÍ ÓÑÍÛ ×ÀÍÀÐÛÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Ï. Òàìèð1, Ø. ªñºõáàÿð1, Ä. Áàòõ¿¿2 1

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí, Èðýýä¿éãýý áàòàëãààæóóëàõ íü òºñºë 2 Óñ öàã óóðûí õ¿ðýýëýí, Óñíû ñåêòîð

Abstract

Óäèðòãàë

The primary objective of this study was to characterize the water quality of rivers in Pacific Ocean Basin, using chemical quality indicators and physical habitat assessments. A secondary objective was to compare chemical, hydrological and habitat measurements their effects on water quality. Assessments of physical habitats and water chemistry were evaluated for these study sites. The study used water quality standards and classified the following as pollutant: ammonia nitrogen, nitrite, iron, chromium and dissolved oxygen. The Pacific Ocean Basin Rivers showed high concentrations of manganese and Ulz River polluted by chromium, nitrite and cupper. Rivers were different in habitat scores and water quality indexes.

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Èðýýä¿éãýý áàòàëãààæóóëàõ íü òºñëèéí óñíû ñóäàëãààíû áàã íü 2007-2008 îíä, 2 óäààãèéí õýýðèéí ñóäàëãààãààð 14 ãîëûí 36 öýãýýñ (Çóðàã 1) óñíû õèìè, óñ ç¿é áîëîí ãîëûí àìüäðàõ îð÷íû ôèçèê ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëñîí.

Çóðàã 1. Íîìõîí äàëàéí àé ñàâûí ãîëóóä áîëîí ñóäàëãààíû öýã¿¿ä 56

Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî íü òóõàéí ñàâ ãàçðûí óñíû ÷àíàðûã ¿íýëýõ, ãîëûí îð÷èìä óóð àìüñãàë, áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë, óóë óóðõàéí, õ¿íèé ãýõ ìýò íºëººëºë áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõ, óñíû õèìèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, óñ ç¿éí áîëîí àìüäðàõ îð÷íû ¿ç¿¿ëýëòèéí õîîðîíä õàðèëöàí õàìààðàë áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Ñóäàëãààíû àðãà, áàãàæ Óñíû ÷àíàðûí ñóäàëãààíä óñíû õèìèéí ôèçèê ¿ç¿¿ëýëòèéã YSI Model 63 Multi-meter áàãàæààð, óóññàí õ¿÷èëòºðºã÷ áîëîí õàíàëòûí çýðãèéã sensION6 portable Dissolved Oxygen Meter õýìæèæ, íèéò 19 õèìèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã ISO 9001 ñòàíäàðò á¿õèé Hach êîìïàíèéí õýýðèéí íºõöºëä çîðèóëàãäñàí DR 2800 ñïåêòðîôîòîìåòð áàãàæààð, ñòàíäàðò àðãà àðãà÷èëàëààð òîäîðõîéëñîí. Ãîëûí àìüäðàõ îð÷íû ôèçèê ¿ç¿¿ëýëòèéã “ÀÍÓ-ûí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àëáàíû ò¿ðãýâ÷èëñýí áèî-¿íýëãýýíèé àðãà”-ûí ¿íäñýí íýã õýñãèéã àâ÷, àìüäðàõ îð÷íû òºëºâ áàéäàë, ¸ðîîëûí á¿ðõýö, õóðä, ã¿íèé ãîðèì, õóðäàñíû õóðèìòëàë, ñóâãèéí äàãóóõ óðñãàëûí ñòàòóñ ãýñýí ýõíèé 5 ¿ç¿¿ëýëòèéã òóõàéí äýýæ àâ÷ áóé öýãò, ñóâãèéí ººð÷ëºëò, áîðãèîíû äàâòàìæ, ýðãèéí òîãòâîðæèëò, óðãàìëàí íºìðºãèéí õàìãààëàëò, ýðãèéí á¿ñèéí óðãàìàëæèëòûí ºðãºí çýðýã ñ¿¿ëèéí 5 ¿ç¿¿ëýëòèéã ãîëûí óðñãàëûí äàãóó áîëîí äýýø 150 ì-ò, ºíäºð áîëîí áàãà ãðàäèåíòòýé ãîë ãýñýí 2 ¿íäñýí ºãºãäëèéí õ¿ñíýãòèéã íèéò 200 îíîîãîîð 4 àíãèëàëààð (ìóó, äóíäàæ, ñàéí, ìàø ñàéí), àæèãëàëòûí àðãààð òîäîðõîéëñîí. Ãîëûí óðñàöûã Current meter (Model 1205), Current meter digitizer (Model 9000), and Top setting rod (Model 12056) õýðýãëýí õýìæñýí. Ãîëûí ºðãºí (ì), äóíäàæ ã¿í (ì), õàìãèéí èõ ã¿í ( ì), äóíäàæ õóðä (ì/ñ), õàìãèéí èõ õóðäûã (ì/ñ) õýìæèí, õºíäëºí îãòëîëûí òàëáàé (êì2), óñ õóðààõ òàëáàé (ì2), ãîëûí óðò (ì) áîëîí õýâãèé (%) ã òîîöîîëñîí. ªãºãäëèéã áîëîâñðóóëàõàä JMP in, Sigma Plot, Excel ïðîãðàìì õýðýãëýâ.

¯ð ä¿í áà õýëýëö¿¿ëýã Óñíû ÷àíàðûí èíäåêñèéã 6-í ¿ç¿¿ëýëòýýð (óóññàí õ¿÷èëòºðºã÷, àììîíè, íèòðàò, íèòðèò, òºìºð, õðîì) áîäîí ãàðãàõàä íèéò 29 öýãèéí 44,8% (13) ìàø öýâýð, 27,6% (8) öýâýð, 20,7% (6) áàãà áîõèðäîëòîé, 6,9% (2) íü áîõèðäîëòîé ãýñýí ä¿í ãàð÷ áàéíà. Äýýðõè 6 ¿ç¿¿ëýëò äýýð ôîñôîð áîëîí çýñèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã íýìýí 8 ¿ç¿¿ëýëòýýð áîäîõîä íèéò 29 öýãèéí 72,4% (21) áàãà áîõèðäîëòîé, 17,2 (5) íü áîõèðäîëòîé, 6,9% (2) íü ìàø èõ áîõèðäîëòîé, 3,4% (1) á¿ð áîõèð ãýñýí ä¿í ãàð÷ áàéíà. Ìàø èõ áîõèðäîëòîé ãýäýãò íü ×îéáàëñàí õîòûí óðä òàëûí Õýðëýí ãîëûí öýã, Õýíòèéí Áàÿí-àäðàãà ñóìûí îð÷èì äàõü Îíîí ãîëûí öýã, á¿ð áîõèðò íü Äîðíîä àéìãèéí Äàøáàëáàð ñóìûí àðä òàëûí Óëç ãîëûí äîîä õýñýã îðæ áàéíà. Ýäãýýð ãîëûí áîõèðäñîí ãýõ øàëòãààí íü çýñ áîëîí õðîì ºíäºð áàéãààãààñ ¿¿äýëòýé (Çóðàã 2). ̺í Óëç ãîëûí íèòðèòèéí àãóóëàìæ 10 äàõèí èõ áàéíà. Óëç ãîë íü òóõàéí äýýæ àâàõ ¿åä (2008 îíû 5 ñàðä) áàðàã øèðãýñýí, íàìàãæñàí, øàâàð øàâõàé èõ, ìàëûí õºëººð òàëõàãäñàí áàéñàí. Àìüäðàõ îð÷íû çàðèì ¿ç¿¿ëýëòýýð ìóó ãàðñàí áàéíà (Çóðàã 3).

Íîìõîí äàëàéí àé ñàâûí ãîëóóäûí ìàíãàíû õýìæýý ñòàíäàðò óòãààñ (0.1ìã/ë) äàâæ áàéíà. Ýíý íü òóõàéí ãàçðûí îíöëîãîîñ õàìààð÷ áàéæ áîëíî. Ãîëûí àìüäðàõ îð÷íû ôèçèê ¿ç¿¿ëýëòèéí íèéëáýðýýð õàðàõàä Õýíòèé àéìãèéí Íîðîâëèí ñóìàí äàõü, Óëç ãîëûí ýõ íü ìóó, Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí Àìãàëàíò ãîëûí äîîä õýñýã, Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí Õýðëýí ãîëûí õýñýã, ×îéáàëñàí õîòûí òºâ îð÷ìûí Õýðëýí áîëîí Äàøáàëáàð ñóìûí õîéä õýñýã äýõ Óëç ãîëûí äîîä õýñãèéí àìüäðàõ îð÷èí äóíä çýðýã ãýæ ¿íýëýãäæýý. Ýäãýýðèéã 10 ¿ç¿¿ëýëò òóñ á¿ðýýð ìºí 2 îíû õîîðîí äàõü ººð÷ëºëòèéã ãðàôèêààð (Çóðàã 3) ¿ç¿¿ëýâ. Ýðãèéí òîãòâîðæèëòûí ¿ç¿¿ëýëò íü èõýíõäýý ç¿¿í ýðýãò áàðóóí ýðãýý (3) áîäâîë 2008 îíû àæèãëàëòààð 6 ãàçàð ìóó ãýñýí ¿íýëýëò àâñàí áàéõàä ¸ðîîëûí á¿ðõýö 5 ãàçàð ìóó áàéíà. Ýíý íü òóõàéí äýýæ àâñàí óëèðëààñ õàìààðñàí áàéæ áîëîõ þì. Óðñàöûí õóâüä òóõàéí ãîëûí óðò, óñ õóðààõ òàëáàéãààñ õàìààðàí óðñàö íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Õýíòèéí íóðóóíû ç¿¿í õàæóóãààñ ýõòýé Îíîí, Ýã, Õýðëýí ãîëûí óñíû ò¿âøèí 2008 îíû 5-6 äóãààð ñàðûí ¿åä îëîí æèëèéí äóíäæààñ áàãà óñòàé áà õàðèí 7-8 ñàðûí ¿åä òóíàäàñ èõ îðñîí òóë îëîí æèëèéí äóíäæààñ àõèó óñòàé áàéëàà. Îíîí ãîëûí Îíîí-Áèíäýð õàðóóë äýýð 2008 îíû 5 äóãààð ñàðûí 28 íä õýìæèëò õèéñýí áà 2007 îíû ìºí ¿åèéõòýé õàðüöóóëáàë 5-10 ì3/ñ áàãà óñòàé áàéëàà. Óñíû õèìèéí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò, óðñàö àìüäðàõ îð÷íû çàðèì ¿ç¿¿ëýëòèéã îëîí õ¿÷èí ç¿éëò õóâüñëûí àíàëèçààð õàðüöóóëàí ¿çýõýä ñóëõàí õàìààðëóóä àæèãëàãäàæ áàéíà. Óñíû ÷àíàðûí èíäåõ íýìýãäýõ áóþó ÷àíàð ìóóäàõ òóòàì òóõàéí àìüäðàõ îð÷íû ¿íýëãýý áóóðàõ áóþó ìóóäíà ãýñíèéã ¿¿ãýýð áàòàëæ áîëîõ þì. Ãýâ÷ òóõàéí íèéò ¿íýëãýýíýýñ ãàäíà õóðä ã¿íèé ãîðèì, õóðäàñíû õóðèìòëàë, ýðãèéí á¿ñèéí òîãòâîðæèëò, óðãàìëàí íºìðºãèéí õàìãààëàëò ãýõ ìýò ¿íýëãýýã á¿ðä¿¿ëäýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã íàðèéâ÷èëàí àâ÷ óñíû ÷àíàðò òàéëáàð õèéâýë ¿ð ä¿í èë¿¿ áàéõ áîëîìæòîé õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéí ãîëûí óñíû óðñàö, àìüäðàõ îð÷íû ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áîëîí óñíû ÷àíàðûí èíäåõ¿¿äèéí õîîðîíä ñóëõàí øóóä õàìààðëóóä áàéíà. Ýíý íü óñíû óðñàöûí ºãºãäºë öººí àíàëèç õèéõýä õàíãàëòã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëíî. Ýíäýýñ ä¿ãíýí ¿çýõýä öààøèä îëîí ºãºãäºë öóãëóóëàõ ìºí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õîîðîíäûí õàìààðëûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ õýðýãòýé áàéæ áîëîõ þì.

57

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

7 gal an t0 On 7 on _u 2_ 07 Eg _I1 _0 7 Eg _I2 _0 7 Eg _u 2_ 07 Ba rh_ 07 He rle n_ b_ 07 No mr og 08 Gg ol 08 De gee 08 Ha l h He 08 rle n_ c_ 08 Ul z_ m_ 08 Ul z_ u_ 08 Ba lj_ m2 _0 8

7

l0

Am

_0

mo

Ho

m1

Ba

lj_

m_

07

7 Hu

rh_

s_0

m_ n_

Sh

On o 58

uu

07

Çóðàã 2. Ãàäàðãûí óñíû õèìèéí ñòàíäàðòààñ äàâñàí (20 ) öýã¿¿ä (5) ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã 2007 áîëîí 2008 îíîîð õàðóóëàâ.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Ul z_ u_ 08 Ba lj_ m2 _0 On 8 on _m _ Sh 07 uu s_ Hu m_0 7 rh_ m_ 07 Ba lj_ m1 _0 7 Ho mo l0 Am 7 gal an t On 07 on _u _0 7 Eg _I1 _0 7 Eg _I2 _0 7 Eg _u 2_ 07 Ba rh_ I_0 He 7 rle n_ b_ 07 No mr og 08 3g ol 08 De gee 08 Ha lh 08 He rle n_ c_ 08 Ul z_ m_ 08

Çóðàã 3. Àìüäðàõ îð÷íû òºëºâ áàéäàë (1), ¸ðîîëûí á¿ðõýö (2), õóðä, ã¿íèé ãîðèì (3), õóðäàñíû õóðèìòëàë (4), ñóâãèéí äàãóóõ óðñãàëûí ñòàòóñ(5), ñóâãèéí ººð÷ëºëò (6), áîðãèîíû äàâòàìæ (7), ýðãèéí òîãòâîðæèëò (8), óðãàìëàí íºìðºãèéí õàìãààëàëò (9), ýðãèéí á¿ñèéí óðãàìàëæèëòûí ºðãºí(10) áîëîí ãîëûí àìüäðàõ îð÷íû ôèçèê ¿íýëãýýã 2007 áîëîí 2008 îí àæèãëàëò õèéñýí öýã òóñ á¿ðýýð ¿ç¿¿ëýâ.

59

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎËÎÍ Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉËÒ ÕÓÂÜÑËÛÍ ÀÍÀËÈÇÛÍ Ä¯Í

Öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àäâàð us/cm Óñíû ÷àíàðûí èíäåõ-8 Óñíû ÷àíàðûí èíäåõ-6 Àìüäðàõ îð÷íû ¿íýëãýý Óðñàö ì3/ ñåê Õóðä ã¿íèé ãîðèì Õóðäàñíû õóðèìòëàë Ýðãèéí á¿ñèéí òîãòâîðæèëò

60

õ¿ñíýãò 1

Óñíû ÷àíàðûí èíäåõ-8

Óñíû ÷àíàðûí èíäåõ-6

Àìüäðàõ îð÷íû ¿íýëãýý

Óðñàö ì3/ñåê

Õóðä ã¿íèé ãîðèì

Õóðäàñíû õóðèìòëàë

Ýðãèéí á¿ñèéí òîãòâîðæèëò

Óðãàìëàí íºìðºãèéí õàìãààëàëò

0.6109

0.3185

-0.7412

-0.3159

-0.5253

-0.5091

-0.3876

-0.7272

0.8125

-0.5006

0.128

-0.1652

-0.5668

-0.2593

-0.6809

-0.2664

0.6288

0.0633

-0.369

0.0446

-0.3966

0.4009

0.9075

0.7639

0.7678

0.9001

0.5722

0.1792

0.5289

0.3041

0.5816

0.8832

0.671

0.4447

0.858

0.5604

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÕªÐÑÍÈÉ ØÈÍÆ ×ÀÍÀÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ªªÐ×˪ËÒ Î.Áàòòóëãà (äîêòîð, äýä ïðîô. ÕÀÀÈÑ) È.Ìÿãìàðæàâ (äîêòîðàíò ÕÀÀÈÑ) Ã.Ñîëîíãî (äîêòîðàíò ÕÀÀÈÑ) À.Æàâõëàíòóÿà (ìàãèñòð ÓÕÝØÕ)

¯íäýñëýë Ìîíãîë÷óóä ãàçðûã çºâõºí áýë÷ýýðèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ èðñíýýñ ãàäíà 1960-ààä îíîîñ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã áèå äààñàí ñàëáàð áîëãîí õºãæ¿¿ëæ èðñýí áèëýý. Ãàçàð òàðèàëàíä àøèãëàãäàæ ¿ðæèë øèì íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð äîðîéòîëä îðñîí õºðñèéã àíãèëàë ç¿éí õóâüä “Òàðèàëàíãèéí” ãýñýí õýâ øèíæèéí ò¿âøèíä àâ÷ ¿çñýí áàéíà (Ä.Äîðæãîòîâ, 2003)1. Òàðèàëàíãèéí õºðñèéã óðèíø ¿ð òàðèàíû áîãèíî ýðãýëòèéí ñýëãýýíä îëîí äàõèí ýðã¿¿ëýí õàãàëæ áîëîâñðóóëñíààð òàðèàëàíãèéí õºðñºíä çàðèì ñºðºã íºëººëºë ãàðñààð áàéãààã ýðäýìòýä ººðñäèéí á¿òýýëäýý äóðüäñààð áàéãàà áèëýý. Ìîíãîë îðíû òàðèàëàíä õàð õ¿ðýí, íóãàðõàãõ¿ðýí, àëëþâèéí õºðñ çîíõèëîõ áîëîâ÷ ýäãýýð íü ãîë òºëºâ ñàéð ÷óëóóòàé, õºíãºí ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, ¿ðæèë øèìò äàâõàðãà íèìãýíòýé, øèì òýæýýëèéí áîäèñèéí àãóóëàìæààð ÿäóóâòàð ó÷èð ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõýä òºäèéëºí òîõèðîìæòîé áèø þì. 1960-1990 îíóóäàä ãàçàð òàðèàëàí ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëæ ýõýëñíèé ¿ð ä¿íä òàðèàëàíãèéí íèéò ýðãýëòèéí òàëáàé 1,34 ñàÿ ãà-ä õ¿ð÷, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû øèëæèëòèéí õÿìàðëûí ¿åèéã äàãàæ òàðèàëàãèéí ¿éëäâýðëýë õóìèãäñàí ÷ ãàçðûã àøèãëàõ, ýçýìøèõ ºì÷ëºõ, õóóëèóä õýðýãæèæ ýõýëñíýýð õ¿ì¿¿ñèéí ãàçàðòàé õàðüöàõ õàðèëöààíä ýðãýëò ãàðàõ íü çàéëøã¿é áîëæ áàéíà. Ìîíãîë îðîí õàðüöàíãóé óóäàì íóòàã äýâñãýðòýé ÷ ýðñ òýñ, õóóðàé óóð àìüñãàëòàé, ºíäºð óóë íóðóóòàé, èõýíõäýý íèìãýí áà õºíãºí, óíàãàí ¿ðæèë øèìýýð òààðóó õºðñòýé, òà÷èð ñèéðýã óðãàìëàí íºìðºãòýé çýðãýýñ øàëòãààëàí èõýýõýí ýìçýã íóòàãòàé áèëýý. Èéìä ìàíàé îðîíä ýõëýýä õàìãààëæ áàéæ äàðàà íü àøèãëàõ çàð÷èì çàéëøã¿é øààðäëàãòàé áîëíî. Ñ¿¿ëèéí 100 æèëä àãààðûí òåìïåðàòóð ãàðèãèéí õýìæýýíä 0.6 õýìýýð íýìýãäýæ áàéõàä ìàíàé îðíû õóâüä 1940-2004 îíû õîîðîíä 1.9 õýìýýð íýìýãäæýý. Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí õóðä ºíäºð áàéãàà íü õºðñ óðãàìëûí òºëºâ áàéäàë, øèíæ ÷àíàðààð òîäîðõîéëîãäîõ ãàçðûí ýêîëîãèéí 1 Ä.Äîðæãîòîâ Ìîíãîë îðíû õºðñ ÓÁ., “ADMON” 2003 îí., õóóä 287

ýìçýã ÿäóó áà äîðîéòëûí ÿâö õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéæ ìàãàäã¿é þì. Ìîíãîë îðîí 1958-1959 îíîîñ ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ ýõýëñýí ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýë 50 îð÷èì æèë õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð áàãà àíõààð÷ èðñýí áèëýý. 2004 îíä Ìîíãîë óëñûí òàðèàëàíãèéí òóõàé õóóëü ãàð÷ ýíýõ¿¿ õóóëèéí õ¿ðýýíä òàðèàëàíãèéí ãàçðûã 5 æèë òóòàìä øèíæèëãýýíä õàìðóóëæ, ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéí áóóðàëò, ýëýãäýë, ýâäðýëèéí áàéäëûã òîäîðõîéëæ ä¿í øèíæèëãýý ºãºõèéã çààñàí áèëýý. Ìàíàé îðîí ºðãºí óóäàì òàëàðõàã íóòàãò ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýã. Òîäîðõîé ÷èéã õóðèìòëàãääàã, 3-6 ñàðä ñàëõè èõòýé áàéäãààñ øàëòãààëàí áàéíãà òàðèàëàíãèéí õºðñ ýëýãäýí ýâäðýëä îðîõ íü àìàðõàí áàéäàã. Ýðäýìòäèéí òîîöîîëñíîîð íèéò ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãàçðûí 50% íü äóíä áà ò¿¿íýýñ äýýø çýðýãëýëýýð ýëýãäýë ýâäðýëä ºðòñºí ãýñýí òîîöîî áàéäàã. Ìîíãîë óëñ àõìàä, äóíä, îäîî (1959îí, 1976îí, 2008îí) ¿åèéí òàðèàëàí÷äûí òóñëàìæòàéãààð àòðûí 3 àÿíûã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëæ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. 1 áà 2 àÿíûã õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä òàðèàëàíãèéí ýðãýëòèéí òàëáàé 1.2 ñàÿ ãà-ä õ¿ð÷ óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò òîìîîõîí ýðãýëò ãàðñàí áèëýý. Õàðèí 1990 îíîîñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæñýíýýð àõóéí íýãæ¿¿ä æèæãýð÷, õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëä îðñîíîîð òàðèàëàíãèéí íèéò òàëáàéí äºíãºæ 30%-èéã àøèãëàæ, õýðýãöýýò áóóäàéí 24.9%, õ¿íñíèé íîãîîíû 47.0%, òºìñíèé 86.0%-èéã äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëýýð õàíãàõ áîëñîí áèëýý. Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 2 ñàðûí 27 ºäðèéí õóðàëäààíààðàà “Àòðûí ãóðàâ äàõü àÿí” òàðèàëàíãèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëñýí áèëýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ¿ð òàðèàíä 20.0 ìÿí. ãà, òºìñ õ¿íñíèé íîãîîíä 200 ãà õ¿ðòýëõ ãàçðûã àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä îëãîõîîð øèéäâýðëýæ, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèê òîíîã òºõººðºìæèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ýíý îíä 200.2 ìÿí. òí ¿ð òàðèà, 144.0 ìÿí. òí òºìñ, 81.6 ìÿí. òí õ¿íñíèé íîãîî, 12.5 ìÿí òí ìàëûí òýæýýëèéí óðãàìàë òóñ òóñ õóðààí àâñàí áàéíà.

61

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Ìàíàé îðíû íóòàã äýâñãýðèéí ç¿¿í õýñýã íü èõýýõýí òàëàðõàã ó÷ðààñ õºðñíèé ýëýãäýë ýâäðýë òýíä èë¿¿ áàéäàã. Òèéìýýñ áèä ñóäàëãààíû îáúåêòèéã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí òàðèàëàíãèéí õºðñèéã ñîíãîí àâ÷, ò¿¿íèé õºðñíèé øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëò, ýëýãäýë ýâäðëèéí çýðýãëýëèéã òîãòîîõûã çîðüñîí þì.

Ñóäàëãààíû òîéì Òàðèàëàíãèéí õºðñíººñ áèîëîãèéí áîëîí ñàëõèíû ýëýãäëèéí çàìààð èõýýõýí õýìæýýíèé ÿëçìàãèéí áîäèñ æèë á¿ð àëäàãäàæ áàéãààã ñóäëàà÷äûí ìàòåðèàëä äóðäñààð áàéíà. Àòðûí õºðñíèé ôèçèê õèìèéí ¿éë ÿâö õàðöàíãóé òîãòìîë áàéäàã áîë õºðñèéã õàãàëæ áîëîâñðóóëàí òàðèàëàíä àøèãëàõàä ò¿¿íèé õèìè, ôèçèêèéí øèíæ ÷àíàð èõýýõýí ººð÷ëºãäºæ þóíû ºìíº ýíý ººð÷ëºëòºíä õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ ÿëçìàãûí áîäèñ ºðòäºã (Âîçáóäñêàÿ.À.Å)2 áèëýý. Òàðèàëàíãèéí õºðñíèé ÿëçìàãèéí áîäèñ ººð÷ëºãäºæ, ò¿¿íèé õýìæýý áóóðäàãèéã ãàäààä áîëîí äîòîîäûí îëîí ýðäýìòýä ñóäàëæ òîãòîîñîí áàéíà. Ýíý áóóðàëò íü óóð àìüñãàë ò¿¿íèé ººð÷ëºëò, õºðñíèé õýâøèíæ çýðãýýñ õàìààðàí õàðèëöàí àäèëã¿é ÿâàãääàã áàéíà. Òóõàéëáàë: Êàíàäàä 50-60 æèë ýðäýñ áîðäîîãîîð áîðäîæ àøèãëàñàí òàëáàéí õºðñíèé ÿëçìàãèéí õýìæýý 45%, Êàçàõñòàí óëñûí (Ìàðòüÿíîâà.È.À)3 õàð øîðîîí õºðñèéã 24 æèë àøèãëàõàä 25.2%, õàð õ¿ðýí õºðñèéã 21 æèë àøèãëàõàä 16%, ÎÕÓ-í Áóðèàäûí (Èøèãåíîâ. È.À, Ìàêñèëîâ.Â.Å)4 õàð øîðîîí õºðñèéã 24 æèë àøèãëàõàä 30-40%, õ¿ðýí õºðñ 30-50% òóñ òóñ áóóðñàí áàéíà (2,4,5). Õàðèí ýíäýýñ òîîöîîëîõîä ÿëçìàãèéí æèëèéí äóíäàæ áóóðàëò Êàíàäàä 1.11.3%, Êàçàõñòàíû õàð øîð îîí õºðñºíä 1.05%, õàð õ¿ðýí õºðñºíä 1.2-2.1% áàéíà. ̺í ÎÕÓ-ûí (Ðóáèíøòåéí.Ì.È, ßðîñëàâöåâà.Í.Â)5 òºâèéí ðàéîíû õàð øîðîîí áà õàð õ¿ðýí õºðñºíä ýõíèé 10-í æèëä 1.5-2.5%, 30æèëä 1.0-1.1%, 100 æèëä 0.5%-èàð æèë á¿ð ÿëçìàãèéí õýìæýý áóóðñàí íü ýõíèé 40-50 æèëä õºðñíèé ÿëçìàãèéí áóóðàëò ýð÷èìòýé ÿâàãäààä öààøäàà ààæìààð áàãàñäàã áîëîõûã äóðäæýý.

1988-1989 îíóóäûí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí õàìòàðñàí áèîëîãèéí ýêñïåäèöèéí ñóäàëãààãààð6 òàðèàëàíãèéí õºðñíººñ æèëä 2

Âîçáóäñêàÿ.À.Å. “Õèìèÿ ïî÷â”, Ìîñêâà., 1968

3

Ìàðòüÿíîâà.È.À, “Èçìåíåèÿ îáåñïå÷åííîñòè ïî÷â ïîäâèæíûìè ïèòàòåëüíûìè âåùåñòâàìè è ãóìóñîì”. Âåñòíèê ñ/õ íàóêè Êàçàõñòàíà. Àëìà-Àòà., 1988 ¹9.

4 Èøèãåíîâ.È.À, Ìàêñèëîâ.Â.Å “Ïóòè ïîâûøåíèÿ ïëîäîðîäèÿ ïî÷â è óñòîé÷èâîñòè çåìëåäåëèÿ â óñëîâèÿõ Áóðÿòèè” Ïî÷âåííûå ðåñóðñû Çàáàéêàëüÿ. ñá íàó÷.òð. Íîâîñèáèðñê., 1989 5 Ðóáèíøòåéí.Ì.È,ßðîñëàâöåâà.Í.Â. “Òðàíñôîðìàöèÿ ãóìóñà â þæíûõ ÷åðíîçåìàõ Êàçàõñòàíà” Âåñòíèê ñ/õ íàóêè

Êàçàõñòàíà. Àëìà-Àòà., 1988 ¹12.

6

Áàëàáêî.Ï.Í, Âîñòîêîâà.Ë.Á, Äîðæãîòîâ.Ä, Ýðäýíýòóÿà.Ò

62

äóíäæààð 1,0-1,4 ò/ãà ÿëçìàã àëäàãäàæ áàéãààã òîîöîîëîí ãàðãàñàí áàéíà. Äîêòîð Î.Áàòòóëãûí7 Ìîíãîë îðíû òàðèàëàí ýðõýëæ áóé èõýíõ íóòãèéí õºðñíèé äýýæèéã àòðûí õºðñòýé íü õàðüöóóëàí àøèãëàñàí æèëýýñ õàìààðóóëàí ñóäàëñàí ñóäàëãààãààð òàðèàëàíãèéí õºðñíèé ÿëçìàãèéí áóóðàëò ýõíèé 1-5 æèëä 7-18 %, 5-10 æèëä 12—29%, 10-15 æèëä 19-40%, 2530 æèëä 20-43% òóñ òóñ áóóðàõ áºãººä ÿëçìàãèéí äóíäàæ áóóðàëò àøèãëàñàí æèëýýñ õàìààðàí æèëä 0,8-2,9% áóóð÷ áàéãàà áîëîõûã òîãòîîñîí áàéíà. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýð ìàíàé îíû òàðèàëàíãèéí ãîëëîõ õýâ øèíæèéí õºðñíèé ÿëçìàãèéí áóóðàëò òàðèàëàí ýðõýëñýí ñ¿¿ë÷èéí 30 ãàðóé æèëä ýð÷èìòýé õýâýýð ÿâàãäàæ áóéí õàìò áàéãàëü öàã óóðûí îéðîëöîî íºõöºëòýé Êàçàõñòàí, Áóðèàäûí õºðñíººñ èë¿¿ õóðäàöòàé ÿâàãääàã íü òîãòîîãäëîî. Ýíý íü ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé, ñàëõèíû õóðä äàâòàìæ õàðüöàíãóé èõòýé ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñî¸ëæèëò ºíäºð áèø ìàíàé îðíû íºõöºëä ÿëçìàãèéí áèîëîãèéí àëäàãäàë ñàëõè, óñíû íºëººãººð ÿâàãäàõ ýâäðýëèéí àëäàãäàëòàé äàâõöäàãòàé øóóä õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Õºðñíèé ÿëçìàãèéí áîäèñ àëäàãäàõ ÿâöàä øèíãýñýí ñóóðèóä ò¿¿íèé äîòîð êàëüöèéí õýìæýý áóóðñíààð õºðñíèé á¿òýö ýâäýð÷, ñàëõèíû ýëýãäýëä íýðâýãäýõ íýã íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ýíý íü ýðãýýä õºðñíèé ÿëçìàãèéí àëäàãäàëä íºëººëæ õºðñèéã àëäðàëä îðóóëæ áàéíà. Òàðèàëàíä àøèãëàñàí õºðñíèé ÿëçìàãèéí áóóðàëò ýõíèé 10 æèëä 27.5%, 20 æèë àøèãëàõàä 32.5%, 30 æèë àøèãëàõàä 35.0%-èàð òóñ òóñ áóóð÷, õºðñíèé êàëüöè, ìàãíèéí íèéëáýð òàðèàëàíä àøèãëàñàí õóãàöààíààñ õàìààðàí õàãàëãààíû äàâõàðãààñ (0-20 ñì) 21.5%, 32.9%, 34.2%-èàð àëäàãäàæ, õºðñíèé á¿òýö ìóóäàõ ¿íäñýí íºõöºë á¿ðäýæ áàéãààã ª.Áîëäñàéõàí8 ìàãèñòðûí á¿òýýëäýý òîäîðõîéëñîí áàéíà. Õàðèí áèäíèé ñóäàëãààíû îáüåêò áîëîõ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí òàðèàëàíãèéí õºðñíèé øèíæ ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë íýí õîâîð áèëýý.

2000 îíä Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà “ÀÒÒÏ” ÕÕÊ íü òàðèàëàí áîëîí àòàðøñàí ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí õÿíàí áàòàëãààã9 õèéñýí, 2005 îíä áèä òàðèàëàíãèéí Èçìåíåíèå ñâîéñòâ òåìíîêàøòàíîâûõ ïî÷â ïðè äëèòåëüíîì ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîì èñïîëâçîâàíèè Ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå áîãàðíûõ ïàøåí Ìîíãîëèè è ìåòîä. ðåêîì. ïî åãî îöåíêå” ÓÁ, 1990.ñ.25-44 7

Î.Áàòòóëãà. Ìîíãîë îðíû òàðèàëàíãèéí õºðñíèé øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëò “ÕÀÀÈÑ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë” ¹30 1999 îí. õóóäàñ 117-123

8

ª.Áîëäñàéõàí Òàðèàëàíãèéí õºðñíèé øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëò” (Òºâ àéìãèéí Áîðíóóð ñóìûí æèøýýí äýýð) պ人 àæ àõóéí óõààíû ìàãèñòðûí çýðýã ãîðèëñîí á¿òýýë. ÕÀÀÈÑ., 2007 îí.

9

Òàðèàëàí áîëîí àòàðøñàí ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí õÿíàí áàòàëãààíû àæëûí òàéëàí. (Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà “Ãàçàð ñåðâèñ” ÕÕÊ)., 2000 îí

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

õºðñíèé øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëòèéã10 ñóäàëñàí áèëýý. Ìîíãîë-Îðîñûí áèîëîãèéí ýêñïåäèöèéí ýðäýìòäèéí ìàðøðóòûí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä ãàíö íýã ç¿éë äóðüäàãäñíààñ ººð ñóäàëãààíû ìàòåðèàë îëäîõã¿é áàéãàà þì.

áîëíî (Àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ººðñäèéí ãàð äýýð áàéãàà çóðãóóäûã áàðèìò áîëãîâ).

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àòàðøóóëàí îðõèñîí òàëáàé ìàø èõ áàéãàà áèëýý. ¯¿íèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýéãýýð àøèãëàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ àñóóäàë õºíäºãäºõºä ñóäàëãààíû ìàòåðèàë äýýð ¿íäýñëýõ íü ãàðöààã¿é þì. Èéìä ýíý á¿ñ íóòãèéã öîãö ñóäëàõ, ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàð÷ áàéíà.

Òàðèàëàíãèéí òàëáàéãààñ äýýæ àâàõäàà òóñ àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñòýé õàìò ÿâæ, òýäíèé õýëñíýýð îäîî àøèãëàãäàæ áàéãàà òàëáàéíóóäûã îðóóëñàí áîëíî (Àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ººðñäèéí ãàð äýýð áàéãàà çóðãóóäûã áàðèìò áîëãîâ). Òóõàéí òàëáàéãààñ àâñàí íýã õîëèìîã äýýæ íü äóíäàæààð 15-20 öýãýýñ àâ÷ íèéò Ç50 ø äýýæ àâñàí. Õºðñíèé çàäëàí øèíæèëãýýã ÕÀÀÈÑ-èéí õºðñ-àãðîõèìèéí ëàáîðàòîðèä ñòàíäàðò àðãàç¿éí äàãóó 2005-2006 îíóóäàä õèéæ ã¿éöýòãýâ.

Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

2005 îíû 05-ð ñàðûí 28-íû ºäðººñ 06-ð ñàðûí14íû õîîðîíä íèéò 16 õîíîã õýýðèéí ñóäàëãààíû àæëûã Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà, Íîðîâëèí, Äàäàë ñóìäûí òàðèàëàíãèéí òàëáàéä ã¿éöýòãýâ.

Õýíòèé àéìàã íü 1960-ààä îíîîñ ¿ð òàðèà òàðèàëæ ýõýëæýý. Õýíòèé íóðóóíû ç¿¿í çàõûí äóíäàæ ºíäºð ñàëáàð óóëñ Îíîí, Óëç, Õýðëýí ãîëûí ñàâûí óõàà, óõààò òàëàðõàã íóãèéã ýçýëñýí 83 ìÿíãàí õàâòãàé äºðâºëæèí êì íóòàãòàé. Õýíòèé íóðóóíààñ ýõ ýâñàí Õýðëýí, Îíîí, Õóðõ, Ø¿¿ð, Óëç, Öýíõýð çýðýã 70 ãàðóé òîì æèæèã ãîë óðñàíà. Ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, ãàçðûí ãàäàðãûí ºíäºð íàì, óóð àìüñãàëûí áàéäëààñ øàëòãààëàí õºðñ, óðãàìëûí áàéäàë íü á¿ñëýã áàéäàëòàé òàðõæýý. Õýíòèéí õîéä óóëàðõàã õýñãýýð îéí ñààðàë õºðñ, óóëò õýýðèéí á¿ñýä õýýðèéí õàð, õàð õ¿ðýí õºðñ, óõààò òàëàðõàã íóòãààð íü õ¿ðýí, ýëñýíöýð õ¿ðýí õºðñ, òýãø òàëàðõàã õóóðàé õýýðèéí á¿ñýíä öàéâàð õ¿ðýí õºðñ òóñ òóñ çîíõèëíî. Áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí õóâüä òàéãûí á¿ñýýñ óóëûí õýýðèéí á¿ñ ãîëëîíî.

Çàñãèéí ãàçðûí 2003 îíû 28 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí óëñûí õÿíàí áàòàëãàà õèéõ æóðàì”, ìºí 2004 îíä Ãàçðûí õàðèëöàà, ãåîäåçè, çóðàã ç¿éí ãàçðààñ áàòàëñàí “Òàðèàëàí áîëîí àòàðøñàí ãàçàðò òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí óëñûí õÿíàí áàòàëãààíû àæëûí çààâàð”, “Ãàçðûí òóõàé õóóëü”, “Òàðèàëàíãèéí òóõàé õóóëü”, “Çàñãèéí óëñûí õÿíàí áàòàëãàà õèéõ àæëûí çààâàð” çýðãèéã óã àæëûí àðãà÷ëàë, àðãà ç¿éí ¿íäýñ áîëãîâ. Òàðèàëàí áîëîí àòàðøñàí ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí õÿíàí áàòàëãààíû ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü: Áýëòãýë àæëûí õ¿ðýýíä Òóñ àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò 1999 îíä õèéãäñýí òàðèàëàí áîëîí àòàðøñàí ãàçðûí õÿíàí áàòàëãààíû ñóäàëãààíû ìàòåðèàë, Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí òàéëàí, ñàíñàðûí çóðàã çýðãèéã àøèãëàí òóõàéí ñóìûí ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí óëñûí õÿíàí áàòàëãààíû íýãæ òàëáàðûí çóðãèéã Ì 1:5000, Ì 1:50000 íàðèéâ÷ëàëòàéãààð áýëòãýæ ò¿¿í äýýð õºðñíèé ÿëãàâðûí õèë çààã, ýëýãäýë ýâäðýëèéí áàéäëûã òóñãàæ õýýðèéí ñóäàëãààíû àæèëä àøèãëàâ. Õýýðèéí áîëîí ëàáîðàòîðèéí ñóäàëãàà:

Îíîí ãîëûí àé ñàâûí òàðèàëàíãèéí òàëáàéíóóäàä Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà, Íîðîâëèí, Äàäàë ñóìäûí òàëáàé ç¿é ¸ñîîð õàìðàãäàíà. Ýíä íèéò 19084 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàé õàìðàãäàõ áºãººä ýõíèé æèë¿¿äýä ¿ð òàðèàíû óðãàö ñàéí áàéñàí áàéíà. Ýäãýýð òàëáàéíóóäûí àøèãëàëòûí áàéäëûã òàðèàëàíãèéí õóóëèéí äàãóó 2000 îí, 2005 îí ãýñýí 5 æèëýýð àâ÷ ¿çüå. 2000 îíä íèéò òàëáàéí 60.7%-ä òàðèàëàëò õèéæ áàéñàí áîë 2005 îíä 39.5% áîëæ áàãàññàí áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ õóð òóíàäàñ áàãàñàæ õàëàëò èõýññýí, íºãºº òàëààñ òåõíèê òåõíîëîãè õóó÷èð÷, ¿ðèéí ÷àíàð ìóóäñàíòàé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà (1-ð õ¿ñíýãò).

Ñóìûí íèéò òàðèàëàí áîëîí àòàðøñàí ãàçðûã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ òóñ á¿ðýýð á¿ðòãýæ ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí ººð÷ëºëòèéã äýýð äóðüäñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð ãàçàð äýýð íü ÿâæ àæèãëàëò ñóäàëãàà, ãåîäåçèéí ãàð çóðàãëàë, õýìæèëò ÿâóóëæ òàëáàé á¿ðèéí òîéì çóðãèéã õèéñýí áîëíî. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéãààñ äýýæ àâàõäàà òóñ àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñòýé õàìò ÿâæ, òýäíèé õýëñíýýð îäîî àøèãëàãäàæ áàéãàà òàëáàéíóóäûã îðóóëñàí 10

Õýíòèé àéòãèéí òàðèàëàí ýðõýëæ áóé àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí òàðèàëàíãèéí õºðñíèé øèíæ ÷àíàðûí òàéëàí ÕÀÀÈÑ., Õºðñºãðîõèìèéí èòãýìæëýãäñýí ëàáîðàòîðè. 2005 îí 63

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

õ¿ñíýãò 1

ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÒÀËÁÀÉÍ ÀØÈÃËÀËÒÛÍ ÁÀÉÄÀË ¯¿íýýñ

Òàðèàëàíãèéí òàëáàé

Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ýçëýõ õóâü

Àòàðøñàí òàëáàé

Òàðèàëàíãèéí òàëáàé

Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ýçëýõ õóâü

2005 îí

Àòàðøñàí òàëáàé

2000 îí

1

Äàäàë ñóì

7116

5665

1451

20.0

4443

2673

37.6

2

Íîðîâëèí ñóì

4130

1193

2937

71.1

1777

2353

57.0

3

Áàÿí-Àäàðãà ñóì

3581

1614

1967

54.9

2361

1220 (348)

34.1

4

Áèíäýð ñóì

4257

140

4117

96.7

3010

1247 (34)

29.3

Ä¿í

19084

8612

10462

60.7%

11591

7493

39.5%

ää

Íèéò òàðèàëàíãèéí òàëáàé, ãà

Ñóìäûí íýð

ÍÎÐÎÂËÈÍ ÑÓÌ. Íîðîâëèí ñóìûí òàðèàëàíãèéí áîëîí àòàðøñàí òàëáàé íü íèéò 4130 ãà áºãººä ò¿¿íýýñ íóãàðõàã õ¿ðýí õºðñ 575 ãà (13.9%), õàð õ¿ðýí õºðñ 3458ãà (83.7%), õ¿ðýí õºðñ 97 ãà (2.4%)-ã ýçýëæ áàéíà. Ýäãýýð òàëáàéíóóä íü ãîë òºëºâ Îíîí ãîëûí àðûí óóæèì õºíäèé áîëîí óóëûí áýë õîðìîéí íóãàðõàã õýñãýýð íóãàðõàã õàð õ¿ðýí õºðñ òîãòâîðæñîí áàéíà.

Ýäãýýð òàëáàéíóóäûã ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íýýð íü ¿çâýë 46.6% äóíä øàâðàíöàð, 48.6% íü õºíãºí øàâðàíöàð, 4.8% íü ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àæèãëàãäëàà. Ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäõ¿¿íòýé õºðñ Îíîí ãîëûí õîéä õºâººíèé íàì õýñãýýð õýñýã÷ëýí òàðõàõ áºãººä ýíä ìýð ñýð ÷óëóóòàé áàéíà (2-ð õ¿ñíýãò).

ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÁÎËÎÍ ÀÒÀÐØÑÀÍ ÃÀÇÐÛÍ ÕªÐÑÍÈÉ ÒªÐªË ÁÀ ÌÅÕÀÍÈÊ Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯Í

õ¿ñíýãò 2

Õºðñíèé òºðºë

Ýçëýõ òàëáàé /ãà/

Íèéò òàëáàéí ýçëýõ õóâü

Õºðñíèé ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿í

Õ¿ðýí õºðñ

97

2.4

Äóíä øàâðàíöàð

1923

46.6

Õàð õ¿ðýí õºðñ

3458

83.7

Õºíãºí øàâðàíöàð

2007

48.6

Íóãûí õ¿ðýí õºðñ

575

13.9

Ýëñýíöýð

200

4.8

Íèéò ä¿í

4130

100

Íèéò ä¿í

4130

100

Òàðèàëàíãèéí õºðñíèé ýëýãäýë ýâäðýëèéí çýðýãëýëýýð àâ÷ ¿çâýë íèéò òàëáàéí 4.8 % íü ñóë íýðâýãäñýí, ¿ëäñýí òàëáàé íü îäîîãîîð ýëýãäýëä îðîîã¿é ãýñýí ñóäàëãàà ãàð÷ áàéãàà áîëîâ÷ ýëýãäýë ýâäðýëä îðæ áîëçîøã¿é ãýñýí çýðýãëýëýýð ¿çýõýä íèéò òàëáàéí 43.5% äóíä, 53.7 % ñóë ãýñýí çýðýãëýëä îðæ áàéíà (3-ð õ¿ñíýãò). Ýíý íü òàðèàëàíãèéí õºðñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õóóðàéøèë, ñàëõèíû íºëººãººð ýëýãäýë ýâäðýëä 64

Ýçëýõ òàëáàé /ãà/

Íèéò òàëáàéä ýçëýõ õóâü

ºðòºæ áîëçîøã¿éã àíõààðóóëàí õºðñ õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð ýëýãäýë ýâäðýëä îðæ áîëçîøã¿é èõýíõ òàëáàéíóóä íü àòàðøñàí õºðñ áàéãàà ó÷ðààñ ýâäðýëèéã íèëýýä òîãòâîðæóóëæ õºðñºí äýýð ýëñýí õóðèìòëàë áàéõã¿é ÷ õàðèí óðãàìàë õîîðîíäûí çàéä á¿ä¿¿í øèðõýãòýé ýëñíèé íèìãýí õóðèìòëàë àæèãëàãäàíà.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÁÎËÎÍ ÀÒÀÐØÑÀÍ ÃÀÇÐÛÍ ÕªÐÑÍÈÉ ÝËÝÃÄÝË ÝÂÄÐÝËÈÉÍ ÇÝÐÝÃËÝË Ýâäðýëä îðñîí õºðñíèé ýâäýðëèéí çýðýãëýë

Ýçëýõ òàëáàé /ãà/

õ¿ñíýãò 3

Íèéò òàëáàéä ýçëýõ õóâü

Ñóë

200

4.8

Îðîîã¿é

3930

95.2

Íèéò

4130

100

Òàðèàëàíãèéí õºðñíèé òºëºâ áàéäëûí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòýíä ò¿¿íèé ºíäºðæèëò áà íàëóóæèëòûí áàéäàë îðäîã. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ºíäºðæèëòººñ óðãàìëûí áîëîâñðîëòûí õóãàöàà èõýýõýí õàìààðäàã áîë íàëóóæèëòûí áàéäàë íü ýëýãäýë ýâäðýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ÕÀÀ-í òåõíèêèéí àæèëëàãààíä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã îëîí ñºðºã òàëòàé áàéäàã. Òàðèàëàí ýðõëýõ òîõèîëäîëä ãàçàð ç¿éí ºíäºðæèëò ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ìàíàé îðíû íºõöºëä ñóäëàà÷äûí òîîöîîëñíîîð òàðèàëàí ýðõëýõýä 1200ì áàéõ íü òàðèìàëä òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çäýã. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí

íèéò òàëáàéí 82.9% íü ñóëàâòàð äîëãèîðõîã ãàäàðãàòàé, áýñðýã óóëûí ýýâýð ýíãýð, õàæóó, õàìàð ãýõ ìýò 1-5 ãðàäóñûí íàëóóä áàéðëàíà. Áèäíèé õýìæèëòýýñ ¿çýõýä íèéò òàëáàéí 13.9 õóâü íü òýãø ãàäàðãàòàé. Áèäíèé ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ãàçðóóäûí çàðèì òàëáàéíóóä (221400003) áàãà çýðýã ÷óëóóòàé àæèãëàãäñàí áºãººä áóñàä äàâñæèëò, íàìàãæèëò, áîõèðäîëò çýðýã òàðèàëàíãèéí ãàçðûí ¿íýëãýýã áóóðóóëäàã ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä àæèãëàãäààã¿é þì. Øèâýðò, Íîãîîí òîëãîé, Öàãààí-ªíäºð îð÷ìûí 960 ãà áóþó 23.3% íü áàãà çýðýã ÷óëóóòàé áàéíà (4-ð õ¿ñíýãò).

ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÁÎËÎÍ ÀÒÀÐØÑÀÍ ÒÀËÁÀÉÍ ªÍĪÐÆÈËÒ ÁÎËÎÍ ÍÀËÓÓÆÈËÒÛÍ ÁÀÉÄÀË Ãàçðûí ãàäðàãûí ºíäºðæèëò ì.ýýð ä.ò.ä >1200 1000-1200 <1000 Ä¿í

õ¿ñíýãò 4

Ýçëýõ òàëáàé ãà

Íèéò òàëáàéä ýçëýõ %

Íèéò òàëáàéí íàëóóæèëò /ãðàäóñààð/

Ýçëýõ òàëáàé ãà

Íèéò òàëáàéä ýçëýõ %

-

-

1-ýýñ áàãà

574

13.9

4130

100

1-3

3231

78.2

-

-

3-5

325

7.9

4130

100

Ä¿í

4130

100

Òàëáàéí õýëáýð ä¿ðñ íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä ÷óõàë íºëººòýéãýýñ ãàäíà ýçýìøèë àøèãëàëòàíä îëãîñîí òàëáàéã õýìæýý áîëîí õýëáýð ä¿ðñèéí õóâüä õÿíàæ áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Ǻâ áà çºâ áóñ ãýæ àíãèëàõ áà äºðâºëæèí áà òýãø ºíöºãò íü çºâ, ãóðâàëæèí, òðàïåöè, îëîí ºíöºãò íü çºâ áóñ ä¿ðñýä õàìðàãäàíà ( 5-ð õ¿ñíýãò).

Òóñ ñóìûí 24 òàëáàéí 11 íü çºâ, 13 çºâ áóñ õýëáýð ä¿ðñòýé áà ýäãýýðèéí 67.6 õóâü íü 1000 ì-ýýñ äýýø, 18.8 õóâü íü 600-1000ì, 13.4 õóâü íü 400600ì, 0.2 õóâü íü 200-400ì øàíãèéí óðòòàé áàéíà (5-ð õ¿ñíýãò) .

ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÁÎËÎÍ ÀÒÀÐØÑÀÍ ÒÀËÁÀÉÍ ÕÝËÁÝРįÐÑ, ×ÓËÓÓÆÈËÒ

õ¿ñíýãò 5

Òàëáàéí òîî øèðõýã

Íèéò òàëáàéä ýçëýõ %

Õºðñíèé ÷óëóóæèëòûí çýðýã

Ýçëýõ òàëáàé ãà

Íèéò òàëáàéä ýçëýõ %

Ǻâ õýëáýð ä¿ðñòýé

11

45.8

Áàãà çýðýã ÷óëóóòàé

960

23.3

Ǻâ áóñ õýëáýð ä¿ðñòýé

13

54.2

×óëóóã¿é

3170

76.7

24

100

Ä¿í

4130

100

Òàëáàéí õýëáýð, ä¿ðñ

Ä¿í

Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õîã óðãàìëûí òàðõàëòûã 1ì2-ûí ñåòêýýð õýìæèæ ¿çýõýä èõýíõ òàëáàéä 510 øèðõýã óðãàìàë òîõèîëäîæ áàéíà. Òàëáàéä

ãîë òºëºâ øàðèëæ, öàðâàí ìýòèéí íýã íàñò õîã óðãàìàë çîíõèëîõ áîëîâ÷ õèàã, òàðèàíû ñàãàã, çýðëýã àðâàé ìýòèéí ¿íäñýýð ¿ðæäýã îëîí íàñò 65

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

õîã óðãàìàë íèëýýä áàéãààä îíöãîé àíõààð÷ óñòãàõ àðãà õýìæýýã äàðóé àâàõ õýðýãòýé. Õºðñíèé ìîðôîëîãè òîãòîöûí ººð÷ëºëò Àòðûí õºðñèéã õàãàëæ áîëîâñðóóëàí òàðèàëàíä àøèãëàõàä õºðñíèé á¿òýö ýâäðýõ, ÿëçìàãèéí àëäàãäëààñ áîëæ ºí㺠íü àðàé öàéâàðäóó áîëîõ, ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿í íü òîäîðõîé õýìæýýãýýð õºíãºðºõ, óðãàìëûí ¿íäýñíèé õýìæýý òàðõàëò áàãàñàõ ñèéðýãæèõ, õàãàëãààíû ã¿íèé äîîä òàëä àðàé èë¿¿ íÿãòàðøñàí ¿å ¿¿ñýõ çýðýã ººð÷ëºëò¿¿ä îðñîí áàéíà. Õºíãºí ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õºðñ ¿ðæèë øèìýý àìàðõàí àëäàæ áàéíà. Õºðñíèé ìîðôîëîãè òîãòîö Àõ-À-ÀÂ-Âñà-ÂÑ ãýñýí äàðààëëààð Ìîíãîë îðíû îéò õýýðèéí á¿ñèéí õ¿ðýí õºðñíèé åðºíõèé õýâ øèíæèéã õàäãàëñàí áàéíà. Òàðèàëàíãèéí íóãàðõàã õ¿ðýí õºðñíèé õèìèéí øèíæ ÷àíàðûã àâ÷ ¿çâýë óðâàëûí îð÷èí ñóë õ¿÷èëëýã (6.7-6.8), êàðáîíàòã¿é õàãàëãààíû äàâõàðãààñ äîîø çàðèì òàëáàéä áàãà çýðýã ÷óëóóòàé, èõýíõäýý äóíä øàâðàíöàð, äóíäàä îéðîëöîî õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäõ¿¿íòýé, õàãàëãààíû äàâõàðãàä 3.1-4.4% -èéí ÿëçìàãòàé, 0.12-0.25%-èéí íèéò àçîòûã àãóóëñàí C:N-èéí íºõö뺺ð óðãàìàëä õÿëáàð óóñàõ àçîò ñàéòàé õºðñ þì.

Òàðèàëàíãèéí õ¿ðýí õºðñíèé õèìèéí øèíæèéã àâ÷ ¿çâýë óðâàëûí îð÷èí ñóë õ¿÷èëëýã, ñààðìàã (6.7-7.0), êàðáîíàòûí òîä èëýðöýýð, õºðñíèé äîîä äàâõàðãàä áàãà çýðýã êàðáîíàòëàã (1.37-2.73%), çàðèì òàëáàéäàà áàãà ÷óëóóòàé (221400003), õºíãºí øàâðàíöàð (áàãà çýðýã ýëñýíöýð) ìåõàíèê á¿ðýëäõ¿¿íòýé, õàãàëãààíû äàâõàðãàäàà 1.90-3.21 %-èéí ÿëçìàãòàé õºðñ áàéíà. ¯¿íèé øèíãýýõ áàãòààìæ ñàéí, êàëüö, ìàãíèéí àãóóëàìæ ñàéòàé, êàëüö äàâàìãàéëñàí áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õ¿ðýí áà íóãàðõàã õ¿ðýí õºðñ íü ÿëçìàãèéí õàíãàìæèéí õóâüä íèëýýä àëàã öîîã (èõ, õàíãàëòòàé, áàãà, ìàø áàãà), óðâàëûí îð÷èí íü ñààðìàã, ñóë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé áàéíà. Õºðñíèé øèì òýæýýëèéí ýëåìåíò áîëîõ õºäºë㺺íò ôîñôîðûí àãóóëàìæ “áàãààñ-äóíä” (1.2-2.3ìã/ã), êàëèéí àãóóëàìæ “õàíãàëòòàéãààñèõ” (11.6-23.2ìã/ã) õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéíà. (6ð õ¿ñíýãò, 1-2-ð çóðàã). Õºðñíèé ¿ðæèë øèìò äàâõàðãûí çóçààí, ÿëçìàãèéí àãóóëàìæ, øèíãýýõ áàãàòààìæ, ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿í çýðýã ãîëëîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàìààðóóëàí õàðñíèé ÷àíàðûí áàëëûí ¿íýëãýýã ãàðãàõàä 76-65 õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéíà (3-ð çóðàã).

Ýíý õºðñíèé øèíãýýõ áàãòààìæ ñàéí, øèíãýýõ áàãòààìæèíä êàëüöèéí äàâàìãàéëàë èõ áàéíà. ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ (ÀÒÀÐØÑÀÍ) ÕªÐÑÍÈÉ ØÈÍÆ ×ÀÍÀÐÛÍ ÄÓÍÄÀÆ ¯Ç¯¯ËÝËÒ¯¯Ä (2005 ÎÍ) ßëçìàãò ¿åèéí çóçààí ñì

õ¿ñíýãò 6

Äýýæíèé òîî

Äóíäàæ çóçààí

Èõ, áàãà óòãà

Çàäëàí øèíæèëãýýíèé äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò

ßëçìàã %

Õ¿ðýí

5

27

24-31

2.286

0.088

6.7

9.8

5.2

1.5

15.0

Õ¿ðýí

5

25

20-29

2.726

0.105

7.0

16.0

7.1

1.6

23.2

Õ¿ðýí

5

26

25-32

2.682

0.160

6.8

14.4

4.2

1.4

18.6

Õ¿ðýí

5

25

18-23

2.066

0.090

6.8

8.2

3.4

2.3

11.6

Õ¿ðýí

5

36

19-25

2.723

0.110

6.9

11.6

5.2

1.3

16.7

Õ¿ðýí

5

28

18-24

2.713

0.100

6.9

11.7

4.9

1.2

15.9

Íóãàðõàã õ¿ðýí

5

30

20-27

3.605

0.139

6.8

16.0

7.6

1.8

23.6

Õ¿ðýí

5

28

29-35

1.899

0.073

6.7

8.8

3.0

0.6

11.8

Õ¿ðýí

5

29

20-31

3.017

0.105

6.8

13.2

5.8

1.2

19.0

Íóãàðõàã õ¿ðýí

5

28

23-29

3.253

0.126

6.8

20.6

5.4

1.6

26

Õ¿ðýí

5

24

21-32

3.209

0.135

6.7

13.6

4.8

1.6

18.4

Õ¿ðýí

5

23

20-28

2.814

0.109

6.9

9.4

5.2

1.7

14.6

Íóãàðõàã õ¿ðýí

5

29

19-29

3.107

0.120

6.7

12.6

5.6

2.5

18.2

Íóãàðõàã õ¿ðýí

5

28

22-29

4.396

0.256

6.8

17.0

5.6

2.6

22.6

2.89

0.122

6.8

13.0

5.2

1.6

18.2

Õºðñíèé íýð òºðºë

Äóíäàæ

66

Íèéò àçîò,%

ðH

Øèíãýýõáàãòààìæ, ìã-ýêâ 100ã

Õºäºë㺺íò /ìã/100ã/

Ña2+

Mg2+

P2O5

K2O

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

67

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÒÀËÁÀÉÍ ×ÀÍÀÐÛÍ ¯Ç¯¯ËÝËÒ¯¯ÄÈÉÍ ÕÀÐÜÖÓÓËÀËÒ Íýãæ òàëáàðûí óëñûí òýìäýãëýãýý

Òàëáàéí õýìæýý, ãà

ßëçìàãèéí àãóóëàìæ,%

2000 îí

2005 îí

ßëçìàãèéí àãóóëàìæèéí ººð÷ëºëò (%)

õ¿ñíýãò 7

Õºðñíèé îð÷èí

2000 îí

2005 îí

(pH)-èéí ººð÷ëºëò (%)

221400001

240

2.4

2.286

- 0.201

6.9

6.7

0.2

221400002

315

2.8

2.726

- 0.149

7.3

7.0

0.3

221400003

230

2.9

2.682

- 0.254

7.1

6.8

0.3

221400004

103

2.8

2.066

- 0.771

7.2

6.8

0.4

221400005

102

3.3

2.723

- 0.637

6.9

6.9

0

221400006

188

2.7

2.713

-0.002

6.3

6.9

-0.6

221400007

254

3.9

3.605

- 0.296

6.7

6.8

-0.1

221400008

-

2.8

1.899

- 0.961

6.9

6.7

0.2

221400009

192

3.9

3.017

- 0.963

6.8

6.8

0

221400010

179

4.1

3.253

- 0.907

6.9

6.8

0.1

221400011

320

3.9

3.209

- 0.691

6.7

6.7

0

221400012

88

-

2.814

-

-

6.9

-

221400013

56

-

3.107

-

-

6.7

-

221400014

86

-

4.396

-

-

6.8

-

2353

3.27

2.89

- 0.38

6.8

6.8

- 0.8

Äóíäàæ

68

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

2005 îíä õèéñýí ººðñäèéí õèéñýí Íîðîâëèí ñóìûí 2353 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õºðñíèé ÿëçìàã, óðâàëûí îð÷èíã 2000îíä “Ãàçàð ñåðâèñ” ÕÕÊ-èéí õèéñýí õÿíàí áàòàëãààíû ìàòåðèàëûã õàðüöóóëàí ººð÷ëºëòèéã òîîöîí ¿çýõýä ÿëçìàãèéí äóíäàæ àãóóëàìæ 2000 îíä 3.27% áàéñíàà 2005 îíä

2.89% áîëæ áóóðñàí áºãººä 5 æèëèéí õóãàöààíä äóíäæààð ÿëçìàãèéí àãóóëàìæ 11.6% -èàð áóóðñàí áàéíà. Õàðèí õºðñíèé óðâàëûí îð÷íû õóâüä òºäèéëºí ººð÷ëºëò îðñîí íü ìýäðýãäýõã¿é áàéíà (7-8-ð õ¿ñíýãò).

ÒÀÐÈÀËÀÍÃÈÉÍ ÒÀËÁÀÉÍ ×ÀÍÀÐÛÍ ÄÓÍÄÀÆ ¯Ç¯¯ËÝËÒ¯¯ÄÈÉÍ ªªÐ×˪ËÒ

Õºðñíèé íýð

Òàëáàéí õýìæýý, ãà

ßëçìàãèéí àãóóëàìæ ,% 2000 2005 îí îí

õ¿ñíýãò 8 Õºðñíèé îð÷èí

ßëçìàãèéí àãóóëàìæèéí ººð÷ëºëò, áóóðàëò (%)

2000 îí

2005 îí

(pH)-èéí ººð÷ëºëò (%)

Õ¿ðýí õºðñ

1778

3.0

2.53

- 0.51, (13.6)

6.8

6.9

0.1

Íóãàðõàã õ¿ðýí õºðñ

575

4.0

3.59

- 0.44 , (10.39)

6.8

6.8

-

Ä¿ãíýëò 1. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà, Íîðîâëèí, Äàäàë ñóìäûí òàðèàëàíãèéí òàëáàéíóóäûí õýìæýý íèéò 19084 ãà áºãººä 2000 îíä 60.7%-ä, 2005 îíä 39.5%-ä òàðèàëàëò õèéæ áàéíà. Ýíý íü óóð àìüñãàë õóóðàéøèæ, òåõíèê òåõíîëîãè õóó÷èð÷, ¿ðèéí ÷àíàð ìóóäñàíòàé õîëáîîòîé þì.

2. Íîðîâëèí ñóìûí òàðèàëàíãèéí òàëáàéíóóäûã ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íýýð íü ¿çâýë 46.6% äóíä øàâðàíöàð, 48.6% íü õºíãºí øàâðàíöàð, 4.8% íü ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áºãººä íèéò òàëáàéí 4.8 % íü ýëýãäýëä ñóë íýðâýãäñýí, ¿ëäñýí òàëáàé íü îäîîãîîð ýëýãäýëä îðîîã¿é ãýæ ä¿ãíýëýý.

3. Íîðîâëèí ñóìûí õºðñ íü ÿëçìàãèéí õàíãàìæèéí õóâüä íèëýýä àëàã öîîã (èõ, õàíãàëòòàé, áàãà çýðýã, ìàø áàãà àãóóëàìæòàé), óðâàëûí îð÷èí íü ñààðìàã, ñóë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé áàéíà. Õºðñíèé øèì òýæýýëèéí ýëåìåíò áîëîõ õºäºë㺺íò ôîñôîðûí àãóóëàìæ “áàãààñ-äóíä çýðýã” (1.2-2.3ìã/ã), êàëèéí àãóóëàìæ “õàíãàëòòàéãààñ-èõ õàíãàìæòàé” (11.6-23.2ìã/ã) ãýñýí àíãèëàëä õàìààðàãäàæ áàéíà.

4. Íîðîâëèí ñóìûí òàðèàëàíãèéí õºðñíèé ¿ðæèë øèìò äàâõàðãûí çóçààí, ÿëçìàãèéí àãóóëàìæ, øèíãýýõ áàãòààìæ, ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿í çýðýã ãîëëîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàìààðóóëàí õºðñíèé ÷àíàðûí áàëëûí ¿íýëãýýã ãàðãàõàä 76-65 õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéíà 5. Íîðîâëèí ñóìûí òàðèàëàíãèéí áîëîí àòàðøñàí òàëáàé íü íèéò 4130 ãà, ¿¿íýýñ 2353 ãà òàëáàéä òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà áºãººä ò¿¿íèé õºðñíèé ÿëçìàãèéí àãóóëàìæ, óðâàëûí îð÷èíã õàðüöóóëàí (2000îí, 2005îí) ¿çýõýä õ¿ðýí õºðñ ÿëçìàãèéí äóíäàæ àãóóëàìæ 3,0% áàéñíàà 2.53% áîëæ áàãàññàí, íóãàðõàã õ¿ðýí

õºðñºíä 4.0% áàéñíàà 3.59% áîëæ áàãàññàæ äóíäàæààð ÿëçìàãèéí àãóóëàìæ 10.39-13.6%èàð áóóðñàí áàéíà. Õàðèí õºðñíèé óðâàëûí îð÷íû õóâüä òºäèéëºí ººð÷ëºëò îðîîã¿é áàéíà.

Öààøäûí ñóäàëãààíû ñàíàë ãîëûí ñàâä àòàðøñàí áîëîí 1. Îíîí òàðèàëàíãèéí îëîí ãà ãàçðûí ñóäàëãààã íàðèéâ÷ëàí õèéæ ãàçàð àøèãëàëò, ýçýìøèëò, ºì÷ëºëòýé õîëáîîòîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëíî.

2. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºðñºí áîëîí óðãàìëàí á¿ðõýâ÷èéã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ çóðàãëàë õèéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Èéìä ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãààã óðüä÷èëàí õèéõ õýðýãòýé áîëîâ óó.

Èøëýë õèéñýí á¿òýýëèéí æàãñààëò 1. Ä.Äîðæãîòîâ Ìîíãîë îðíû “ADMON” 2003 îí., õóóä 287

õºðñ

ÓÁ.,

2. Âîçáóäñêàÿ.À.Å. “Õèìèÿ ïî÷â”, Ìîñêâà., 1968 3. Ìàðòüÿíîâà.È.À, “Èçìåíåèÿ îáåñïå÷åííîñòè ïî÷â ïîäâèæíûìè ïèòàòåëüíûìè âåùåñòâàìè è ãóìóñîì”. Âåñòíèê ñ/õ íàóêè Êàçàõñòàíà. Àëìà-Àòà., 1988 ¹9.

4. Èøèãåíîâ.È.À, Ìàêñèëîâ.Â.Å “Ïóòè ïîâûøåíèÿ ïëîäîðîäèÿ ïî÷â è óñòîé÷èâîñòè çåìëåäåëèÿ â óñëîâèÿõ Áóðÿòèè” Ïî÷âåííûå ðåñóðñû Çàáàéêàëüÿ. ñá íàó÷.òð. Íîâîñèáèðñê., 1989 5. Ð ó á è í ø ò å é í . Ì . È , ß ð î ñ ë à â ö å â à . Í .  . “Òðàíñôîðìàöèÿ ãóìóñà â þæíûõ ÷åðíîçåìàõ 69

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Êàçàõñòàíà” Âåñòíèê ñ/õ íàóêè Êàçàõñòàíà. Àëìà-Àòà., 1988 ¹12.

6. Áàëàáêî.Ï.Í, Âîñòîêîâà.Ë.Á, Äîðæãîòîâ. Ä, Ýðäýíýòóÿà.Ò Èçìåíåíèå ñâîéñòâ òåìíîêàøòàíîâûõ ïî÷â ïðè äëèòåëüíîì ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîì èñïîëâçîâàíèè Ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå áîãàðíûõ ïàøåí Ìîíãîëèè è ìåòîä. ðåêîì. ïî åãî îöåíêå” ÓÁ, 1990.ñ.25-44 7. Î.Áàòòóëãà. Ìîíãîë îðíû òàðèàëàíãèéí õºðñíèé øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëò “ÕÀÀÈÑèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë” ¹30 1999 îí. õóóäàñ 117-123

70

8. ª.Áîëäñàéõàí Òàðèàëàíãèéí õºðñíèé øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëò” (Òºâ àéìãèéí Áîðíóóð ñóìûí æèøýýí äýýð) պ人 àæ àõóéí óõààíû ìàãèñòðûí çýðýã ãîðèëñîí á¿òýýë. ÕÀÀÈÑ., 2007 îí.

9. Òàðèàëàí áîëîí àòàðøñàí ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí õÿíàí áàòàëãààíû àæëûí òàéëàí. (Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà “Ãàçàð ñåðâèñ” ÕÕÊ)., 2000 îí 10. Õýíòèé àéòãèéí òàðèàëàí ýðõýëæ áóé àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí òàðèàëàíãèéí õºðñíèé øèíæ ÷àíàðûí òàéëàí ÕÀÀÈÑ., 11. Õºðñ-àãðîõèìèéí èòãýìæëýãäñýí ëàáîðàòîðè.

2005 îí

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

INTEGRATION OF ONON-BALJ NATIONAL PARK MANAGEMENT WITH DEVELOPMENT TRENDS Oyungerel B. Onon Balj National park consists of A and B parts which cover 415.7 thou.ha and lies in territory of Dadal, Bayan-adraga, Binder, Norovlin soums of Khentii and Bayan-uul soum of Dornod aimag.

For the complex conservation of whole basin area, it is important to improve, strengthen national park conservation management and to integrate it with development trends.

The goal to conserve, sustainably use the natural resources of the Park and support local community

involvement on conservation and sustainable exploitation of the resources will be integrated with the development trends with good harmony and appropriate management to execute such goals is necessary. The major goal of the National park could be defined as to effectively execute State policy of environmental conservation, execute monitoring, conserve biodiversity, sustainably use natural resources in long term frame, involve local community on conservation, and conserve traditional nature conservation.

ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÁÖÃ-ÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÛà ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ×Èà ÕÀÍÄËÀÃÀÄ ÓßËÄÓÓËÀÕ ÍÜ Á.Îþóíãýðýë ØÓÀ-èéí Ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýí Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð íü À, Á õî¸ð õýñýã á¿õèé 415.7 ìÿí. ãà òàëáàéòàé. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí ãàçàð íóòãèéã õàìàðäàã. Îíîí-Áàëæèéí ðàéîí íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí /WWF/-ãààñ çàðëàñàí 21 ä¿ãýýð çóóíä îëîí óëñûí õýìæýýíä àíõààð÷ õàìãààëâàë çîõèõ 200 ýêîá¿ñ íóòãèéí Ìîíãîë-Äàãóóðûí õýñýãò õàìààðäàã. Ýíä Ìîíãîë îðíû íàðñàí îé, íàðñ, øèíýñ, õóñ á¿õèé õîëèìîã îé òàðõàõ áºãººä ýíý íü ãîë ìºðíèé óñ, ÷èéãèéí ãîðèìûã òîãòâîðòîé áàðèõ, çîõèöóóëàõ, õóâààðèëàõ ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé. ̺í îé òàéãûí õîâîð àìüòäààñ ãàäíà öýí áà õàð òîãîðóó, òîîäîã áîëîí îëîí òºðºë ç¿éë øóâóóíû òàðõàö íóòàã áîëîõîîñ ãàäíà Ç¿¿í àçèéí îëîí ç¿éë óñíû àìüòàíòàé. Áàéãàëü, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóä íü ò¿¿õ, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, òàíèí ìýäýõ¿é, ýêîëîãèéí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé, àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ ºðãºí áîëîìæòîé áîëîõîîð áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð áîëãîí õàìãààëàëòàä àâñàí áàéíà. Îíîí ãîëûí ýíý íóòàã áîë óðãàìàë, àìüòíû õýâøëèéí õóâüä Òºâ Àçèéí õîéò çàõûí õÿçãààð áîëîõ Äàãóóð-Ìàíæèéí îéò õýýðèéí ìóæèéí ýëåìåíò¿¿äèéã àãóóëñíààðàà îíöëîãòîé þì. Äàãóóðûí õýìýýõ íýðòýé (Í.Ñ.Òóð÷àíèíîâûí

íýð òîìú¸î) Òºâ Àçèéí õýýð òàë, Ñèáèðèéí òàéãûí óóëçâàð áîëñîí ýíý íóòãèéí áèîãàçàðç¿éí ºâºðìºö øèíæ áîë Àìàð ìºðíèé íºëºº, ò¿¿íèé àé ñàâä îðäãîîðîî áóñäààñ ÿëãàãäàíà (Áîëä, 1999). Áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí øèëæèëòèéí çààã äýýð îðøäîã ó÷ðààñ áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õóâüä áàÿí áîëîõûí õàìò ýìçýã ýêîñèñòåì á¿õèé íóòàã þì. Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð íü îéí õóâüä ìàø ºâºðìºö, õîâîð ç¿éë¿¿äòýé. Òóõàéëáàë Ìîíãîë îðíû “Óëààí íîì”-ä îðñîí Äàãóóð øèíýñ, Êðûëîâûí íàðñ íü çºâõºí ýíä òàðõñàí áàéíà. Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãèéí ºíäºð öýã íü Õýö¿¿ ºíäºð óóë (1568.4), õàìãèéí íàì öýã íü Áàëæ, Îíîíãèéí áýë÷èðò 840.0 ì ºíäºðò îðøèíî. ÎÁÁÖÃ-ûí äîòîîä á¿ñ÷ëýëèéã 2008 îíä òîãòîîæ ÁÎß-íû ñàéäûí òóøààëààð áàòàëæ ìºðäºæ áàéíà. Öîãöîëáîðò ãàçðûí À õýñýãò îíöãîé á¿ñ 4, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ 2, Á õýñýãò îíöãîé á¿ñ 1, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ 1 òîãòîîæýý. Îíöãîé á¿ñèéí íèéò òàëáàé 34435.4 ãà áóþó öîãöîëáîðò ãàçðûí íèéò òàëáàéí 8.3 %, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ 110965.3 ãà áóþó íèéò òàëáàéí 26.7 %, ¿ëäñýí 270351.3 ãà áóþó 65.0 %-èéã õÿçãààðëàëòûí á¿ñ òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà. Îð÷íû á¿ñ íèéòäýý 833775.5 ãà òàëáàéã ýçýëäýã.

71

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

õ¿ñíýãò 8

Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí “À” õýñýã ¯¿íýýñ Ä/ä

Á¿ñèéí íýð

Òàëáàé (ìÿí ãà)

Õýíòèé Áàÿí-Àäðàãà

Äàäàë

Áèíäýð

1

Îíöãîé á¿ñ

13.55

0

8.9

4.65

2

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ

77.47

0

57.6

19.87

3

Õÿçãààðëàëòûí á¿ñ

202.52

8.01

153.27

41.24

Íèéò

293.54

8.01

219.77

65.76

Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí “Á” õýñýã ¯¿íýýñ Ä/ä

Á¿ñèéí íýð

Òàëáàé (ìÿí ãà)

Õýíòèé

Äîðíîä

Íîðîâëèí

Äàäàë

Áàÿí-Óóë

1

Îíöãîé á¿ñ

20.88

0

16.42

4.46

2

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ

31.74

0

25.16

6.58

3

Õÿçãààðëàëòûí á¿ñ

53.27

21.05

10.16

22.06

Íèéò

105.89

21.05

51.74

33.1

Öîãöîëáîðò ãàçðûí áàéãàëèéí íººö àøèãëàëòûí áàéäàë Ãàçàð àøèãëàëò ÎÁÁÖÃ-ò 2 àéìãèéí 5 ñóìûí áàãèéí 400 îð÷èì ºðõèéí 2000 ãàðóé õ¿í àì àìüäðàí ñóóæ 10000 îð÷èì òîëãîé ìàë áýë÷ýýðëýæ áàéíà. Íóòãèéí èðãýä òàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîâ÷ ìàëûí òîî òîëãîé õàðüöàíãóé öººí áºãººä äèéëýíõ õýñãèéã ¿õýð ýçýëíý. Ãàçðûã áýë÷ýýð, õàäëàí áýëòãýõ, áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëàã àøèãëàõ, áàãà õýìæýýíèé ãàçàðò íîãîî òàðèõ çýðãýýð àøèãëàæ áàéíà. Ìàë÷äûí çóñëàí, ºâºë溺 èõýíäýý ãîëóóäûí õºíäèé㺺 áàéõ áºãººä ºâºë溺, çóñëàíãèéí õîîðîíä 5-10 êì çàéòàé. Ìàëûí èõýíõ õýñãèéã ¿õýð á¿ðä¿¿ëýõ áºãººä öººí òîîíû ¿õðýýñ áýë÷ýýðèéí äààö õýòðýõ çºð÷èë áàéõã¿é. Ãàçðûí òàëõàãäàë äîðîéòîë áèé áîëñîí, íºõºí ñýðãýýõ øààðäëàãàòàé ãàçàð çºâõºí çóíû óëèðàëä îëîí àéëóóä íýã äîð Ẻãíºðºí áóóñíààñ òýð îð÷èì ãàçàð òàëõàãäàëä îðñîí áàéíà. Áàÿíõààíû àðààð íóòàãëàäàã 14 àéëààñ ñóäàëãàà àâ÷ ¿çýõýä 50% íü 8-10 êì, 40% íü 3-5 êì, çºâõºí íýã àéë 14-15 êì çàéä í¿¿äýëëýäýã 4 óëèðëûí íóòàãòàé, íýã àéë 3 óëèðëûí íóòàãòàé áàéëàà. Ýíý íü öààøèä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé õóóðàéøèë 72

èõýñ÷ õóð òóíàäàñ áàãàñ÷ áàéãàà ¿åä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áºãººä öààøèä áýë÷ýýðèéã ñýëãýýðòýé àøèãëàõ, 4 óëèðëûí íóòàãòàé áîëîõ øààðäëàãàòàé þì. Õàäëàíãèéí òàëáàéòàé õîëáîîòîé çºð÷èë人íã¿é, ÿëàíãóÿà õóð áîðîî èõòýé ¿åä ÿìàð íýã àñóóäàë áàéõã¿é áàéíà. Òàðèà íîãîîã àéë ºðõ¿¿ä çºâõºí õýðýãöýýíäýý òàðèõ áºãººä áàãààõàí òàëáàéã ýçýëíý. Îéí àøèãëàëò Öîãöîëáîðò ãàçðûí 40 îð÷èì õóâü îéãîîð á¿ðõýãäñýí áàéäàã. Íóòãèéí èðãýä áóðãàñ, óëèàñ, õàð ìîä, ãèø¿¿ã ò¿ëøèíä áýëòãýäýã. Àéëóóä ò¿ëøýý áýëòãýõäýý çîõèõ ãîîæèíã òºëæ õóâèéí õýðýãöýýíäýý àøèãëàäàã. Çàðèì ºðõ¿¿ä æèëä 3-4 ìàøèí ìîä õýðýãëýäýã áîë çàðèì íü 34 ìîðèí òýðýã, çàðèì íü 2 ÷èðã¿¿ë ìîä áýëòãýæ àâäàã. Ãîîæèíä 9600 òºãðºã òºëäºã áºãººä ñóìûí ÁÎ-íû áàéöààã÷ààñ àâäàã áàéíà. Ç¿¿í á¿ñèéí ìîä áýëòãýëèéí ãàíö ãàçàð áîëîõ Ýðýýíèé íóðóóíààñ Äîðíîä àéìãèéí ÁàÿíÓóë ñóìàíä õýðýãëýýíèé ìîä 2000 îíä 1500 ì3 ëèìèò ºãñíººñ 1471 ì3 îëãîñîí, 2002 îíä 500 ì3 ëèìèò ºãñíººñ 1225 ì3 îëãîñîí, 2004 îíä 800 ì3 ëèìèò ºãñíººñ 1600 ì3 îëãîñîí áîë ò¿ëøíèé

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ìîäûã 2000 îíä 2500 ì3 ëèìèò ºãñíººñ 2236 ì3 îëãîñîí, 2001 îíä 4000 ì3 ëèìèò ºãñíººñ 5627 ì3 îëãîñîí, 2006 îíä 15000 ì3 ëèìèò ºãñíººñ 9074 ì3 îëãîñîí áàéõ æèøýýòýé. Ãýòýë îéæóóëàëò õèéñýí áàéäëààñ ¿çâýë 1992 îíîîñ àæ òºñâèéí áîëîí ººðèéí õºðºí㺺ð 2-270 ãà òàëáàéä 400.0-8 ñàÿ õ¿ðòýëõ òºãðºãèéí çàðäëààð îéæóóëàëò õèéñýí íü 0-78 õóâèéí óðãàëòòàé áàéíà. ¯¿íýýñ çàðèì íü îãò óðãààã¿é áîë çàðèì íü øàòñàí, ìàëä èäýãäñýí áàéõ áºãººä óðãàæ áàéãàà íü îãòîëñîí ìîäîî íºõºæ ÷àäàõã¿é õýìæýýíä õ¿ðýýä áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ ãàíäóó õóóðàé, áîðîî õóðã¿é áàéãààãààñ íºãºº íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººíººñ øàëòãààëñààð áàéãàà àæýý. Òóñ íóòàãò áàðàã æèë á¿ð ò¿éìýð ãàðäàã áºãººä èõýíõ òîõèîëäîëä ÎÕÓ-ààñ îðæ èðäýã áàéíà. Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí àìüòíû àéìàãò õàìãèéí èõ õîõèðîë ¿ç¿¿ëäýã ç¿éë áîë îé, õýýðèéí ò¿éìýð áîëñîîð áàéíà. Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ àâñàí ñóäàëãààíû ìýäýýíýýñ ¿çýõýä 1980-2005 îíä ýíý òîéðîãò íèéò 147 óäàà ò¿éìýð ãàð÷ 1840,0 ìÿíãàí ãà îé ÿìàð íýã õýëáýð, ýð÷èìòýéãýýð øàòñàí áàéíà. Íýã óäààãèéí ò¿éìðèéí ýçëýõ òàëáàé 12,5 ìÿí.ãà áîëæ áàéãàà áºãººä 147 óäààãèéí ò¿éìðèéí 17,7%-íü 3-ð ñàðä, 33,3%-íü 4ð ñàðä, 38,1%-íü 5-ð ñàðä, 4,8%-íü 6-ð ñàðä, 3,4%-íü 8-ð ñàðä, 2,7%-íü 9-ð ñàðä òóñ òóñ ãàð÷ýý. Ǻâõºí Äàäàë ñóìàíä 1977-1998 îíä 49 óäààãèéí ò¿éìýð ãàð÷ 83,3 ìÿíãàí ãà îé ÿìàð íýãýí ýð÷èì, õýëáýðòýéãýýð øàòñàí áàéíà. Ò¿éìðèéí èõýíõ áóþó 33,3-38,1% íü õàâàð 4-5ð ñàðä ãàðäàã áàéíà. Ýíý õóãàöàà áîë øóâóóíû ¿¿ð íîîõîéãîî çàñàõ, ºíäºãëºõ, ºíäºã äàðàõ, àíãààõàé áîéæóóëàõ ¿å áàéäàã ó÷ðààñ ò¿éìýðò ºðòñºí òîõèîëäîëä òóõàéí æèëèéí òºë àâàëò á¿ðýí àëäàãääàã.

2007 îíä îé ìàø èõ õýìæýýãýýð øàòñàí. Òóõàéëáàë îíöãîé á¿ñèéí äîòîð 2100 ãà òàëáàé áóþó áàðàã 50 % íü íýëýíõ¿éäýý øàòñàí áàéíà. Öààøèä îéí íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áºãººä àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñýä îéæóóëàõ, ìîä òàðèõ, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí òàëáàé áàéãóóëàõ áîëîìæòîé. Óñ àøèãëàëò Îíîí-Áàëæèéí àé ñàâ íü óñ ç¿éí ñ¿ëæýý ñàéòàé. Íóòãèéí èðãýä ãîë, áóëãèéã àøèãëàäàã. Îëîí æèæèã ãîðõè, áóëàã áàéõ áºãººä çàðèì íü ýì÷èëãýýíèé ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé. Òóõàéëáàë Öàãààí÷óëóóòûí ðàøààí óñûã íóòãèéí àðäóóä ýì÷èëãýýíä õýðýãëýõ áºãººä õîë îéðîîñ õ¿ì¿¿ñ èðæ àøèãëàäàã. Çýðëýã àìüòíû ãîë òºâëºðºë á¿õèé ãàçðóóä íü Îíîíãèéí ýõ, áèò¿¿ òàéãà á¿õèé ãàçðààð áàéõààñ ãàäíà ãîë îð÷ìûí áèò¿¿ òîðëîã á¿õèé ãàçàð àí àìüòíû àìüäðàõ òóõòàé îð÷èí þì. Ìàë, çýðëýã àí àìüòíû óñ õýðýãëýýíèé õ¿ðýýíä îíöûí çºð÷èë人í

áàéõã¿é áºãººä ýíý íü ìàë öººòýé, óñ ç¿éí ñ¿ëæýý ñàéòàé çýðýãòýé õîëáîîòîé. Õàðèí Ãàëòòàé-Áàëæ, Îíîí-Áàëæ, ÕºìºëÁàëæ, Öàãààí÷óëóóò-Õÿðõàí, Õÿðõàí-Áºõõºí ãýõ ìýò òîìîîõîí ãîëóóäûí áýë÷èð çàãàñíû ò¿ðñýý øàõäàã, ¿ðæäýã, Ẻãíºðäºã ºâºðìºö îð÷èí þì. Åð íü Îíîí, ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä õîâîð çàãàñ èõòýé ó÷ðààñ çàãàñ÷èä íèëýýä èðäýã. Öààøèä õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé. Óðãàìàë àøèãëàëò Îíîí-Áàëæèéí ÁÖà àøèãò óðãàìàë, áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëàã èõòýé ñàéõàí íóòàã þì. Ǻâõºí Áàÿíõààí óóëûí îð÷èìä ãýõýä ë ¿õðèéí í¿ä, õàä, íýðñ èõ õýìæýýãýýð óðãàäàã. Ýíä îéðîëöîîãîîð 10 îð÷èì òîíí æèìñíèé íººöòýé áîëîõûã ñóäëàà÷èä òîãòîîñîí áàéíà /ÁÍÌÀÓ-ûí ñàìàð, æèìñ æèìñãýíý, õ¿íñíèé 캺ã òàðõàö, íººöèéí àëüáîì, 1988/. Íóòãèéí èðãýä áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëãèéã èõ õýìæýýãýýð àøèãëàäàã. ¯¿íä õ¿íñíèé õýðýãöýýíä ¿ðýë, ìîéë, ¿õðèéí í¿ä, íýðñ, ãèø¿¿íý, õàä, ãîãîä, õ¿íõýýë, ñîíãèíî, öàãààí òºìñ, òºìñíèé óëààí, 캺ã, ÷àã, áîðîëçãîíî ò¿¿æ õýðýãëýíý. ßëàíãóÿà õ¿íõýýëèéí òîëãîé, ìàíãèð, ñîíãèíî äàðàõ, ìîéë, ¿õðèéí í¿ä, íýðñ, ãèø¿¿íýýð æèìñíèé ÷àíàìàë õèéæ àøèãëàäàã. Ýìèéí óðãàìëààñ ñºä, ýìèéí áàìáàé çýðýã óðãàìëûã òàíüæ àøèãëàäàã áàéíà. Ãýâ÷ õîâîð óðãàìëûí òàëààð, õàìãààëàõ òàëààð ìýäýãäýõ¿¿í õàíãàëòã¿é áàéäàã. Áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëàãèéã ÒÕÃÍ-ò àøèãëàõäàà õóðààìæ òºëºõ ¸ñòîé áîëîâ÷ òýð òàëààð íýãäñýí òîãòîëöîîíä îðîîã¿é, íóòãèéí èðãýä ººðñäèéí äóðòàé ìýääýã ãàçðààñàà ò¿¿äýã áàéíà. Àìüòàí àøèãëàëò Íóòãèéí èðãýäèéí òóñëàìæòàéãààð õàìòûí îðîëöîîíû àðãààð òóñ ðàéîíä òàðõñàí 20 ç¿éë àìüòíû 1978-2018 îí õ¿ðòýëõ áàéäàëä ìàø ýëáýã, ýëáýã, äóíä, áàéãàà, áàéõã¿é áîëñîí ãýñýí ¿íýëãýýãýýð àâ÷ ¿çýõýä èõýíõ íü ìàø õîâîð áîëñîí, èéì áàéäëààð õàìãààëâàë 2018 îíä á¿ð óñòàæ ¿ã¿é áîëíî ãýñýí ä¿ãíýëòèéã õèéñýí áàéíà. Øàëòãààíûã íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õóóðàéøèë, ãàí, çóä, õîîë òýæýýë õîâîðäñîí, ãàë ò¿éìýð, õóëãàéí àí ãýæ ¿çñýí áàéíà. Àí àìüòàí àãíàæ áóé ¿éëäë¿¿äèéã èðãýä îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîéãîîð òîäîðõîéëæ íºëººëëèéã òîãòîîõîä íóòãèéí èðãýä õààÿà ÷îíî, ãºðººñ àãíàäàã áàéíà. ªºð àí àãíóóðûí çºð÷èë ãàðàõã¿é, õàðèí õîò áîëîí ººð ãàçðààñ ¿íýòýé ìàøèí óíàæ õóðäàí áóó ¿¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ èðæ àí õèéäýã, òýäýíä õóóëü ¿éë÷èëäýãã¿é, ìºí çàãàñ èõýýð áàðüäàã áîëñîí ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà. Íóòãèéí èðãýä áàéãàëü, àí àìüòíàà áèä ë õàìãààëíà, íóòãèéí èðãýäýýñ ñàéí äóðûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ ñîíãîí àæèëëóóëàõ, òåõíèê 73

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

õýðýãñëýýð õàíãàõ, õîëáîîæóóëàõ, óðàìøóóëàõ, öàëèíæóóëàõ ç¿éòýé ãýæ ¿çäýã. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö, íºõöºëèéí àøèãëàëò Öàãààí÷óëóóò, Ñýíæèò õàä íü íóòãèéí èðãýäèéí àìðàëò, àÿëàë æóóë÷ëàëä ºðãºí õýðýãëýãäýæ áóé ãîë ãàçàð þì. Ýíä æèëèéí äºðâºí óëèðàëä àÿëàã÷èä àìðàã÷èä òàñðàõã¿é èðäýã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àÿëàë æóóë÷ëàë ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà áºãººä Äàäàë, Áèíäýð ñóìóóäàä 10 ãàðóé æóóë÷íû áààç ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ æèëäýý 4000 îð÷èì æóóë÷èí õ¿ëýýí àâ÷ áàéíà. Àëáàí ¸ñíû àÿëàã÷ æóóë÷äààñ ãàäíà æèëäýý 3000 îð÷èì õ¿í çºâõºí àìðàõ, àÿëàõ çîðèëãîîð çîð÷äîã. Öààøèä óëàì íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Äàäàë ñóìûí òºâä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé æóóë÷íû áààçóóäûí á¿õ àìðàã÷ àÿëàã÷èä Öàãààí÷óëóóòàä èðæ àìàð÷ áàéãàëèéí ñàéõíûã ¿çýæ ñîíèðõäîã áàéíà. Öààøèä àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàìíàëûã òîãòîîæ õÿíàëòòàéãààð ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé. Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì. Áóðèàä çîíû óëàìæëàëò àõóéã òàíèëöóóëàõ, öàãààí èäýý ò¿¿íèé äîòîð öºöãèéã ñóðòàë÷ëàõ çýðýã îëîí õýëáýð áàéãààã íóòãèéí èðãýä òîäîðõîéëñîí þì. Àøèãò ìàëòìàë Îíîí, Áàëæ ãîëûí àé ñàâ íü àëò áîëîí àøèãò ìàëòìàëûí àðâèí èõ íººöòýé íóòàã þì. ÎÁÁÖÃ-ûã àíõ áàéãóóëàõàä òóñ á¿ñ íóòãèéã àé ñàâààð íü õàìãààëàõààð ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëæ áàéñàí áîëîâ÷ îðîí íóòãèéí ñàíàë, ÀÌÕÝÃààñ îëãîñîí íèéòäýý 299108 ãà á¿õèé 13 àëòíû ëèöåíç á¿õèé ãàçðóóäààñ øàëòãààëàí èõýýõýí òàëáàé õàñàãäñàíààñ ãàäíà À, Á õýñã¿¿äýä õóâààãäñàí áèëýý. Îäîî àëòíû ëèöåíç àâñàí ãàçðóóäààñ àøèãëàëò ÿâóóëæ áóé ãàçàð ãàíöõàí Óëèàñòàéä áàéãàà áºãººä áóñàä íü àøèãëàëòã¿é îð÷íû á¿ñýä áàéíà. Öààøèä ýäãýýð ãàçðóóäûí ëèöåíç öóöëàãäâàë À, Á õýñã¿¿äèéã íèéë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäñýí çàð÷èì íü áàéãàëü îð÷èí, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òîãòâîðòîé õàðüöààã á¿ðä¿¿ëæ ¿¿íèé ¿íäñýí äýýð àðä èðãýäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã áîëîìæèò õýìæýýíä çîõèñòîéãîîð àøèãëàõ, áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë þì (Áàòæàðãàë, 1999). ÎÁÁÖÃ-ûí áèå äààñàí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà 2007 îíä áàéãóóëàãäàí Õýíòèé àéìãèéí òºâ ªíäºðõààíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Õàìãààëàëòûí çàõèðãààíä îäîîãèéí áàéäëààð äàðãà, ìýðýãæèëòýí 1, 4 áàéãàëü õàìãààëàã÷ àæèëëàäàã. Îíîí-Áàëæèéí ÁÖà íü 2 àéìãèéí 5 ñóìûí íóòãèéã õàìàðñàí áàéãàëèéí áàÿëàã èõòýé, ðåêðåàöèéí àðâèí íººö á¿õèé íóòàã þì. Öîãöîëáîðò ãàçðûã ò¿øèí àìüäàðäàã íóòãèéí èðãýäèéí îð÷èì õóâü íü ÿäóó, íýí ÿäóó áºãººä ÿëàíãóÿà íóòãèéí 70 øàõàì õóâèéã ýçýëäýã Äàäàë ñóìûí íóòàãò èõýíõ íü àìüäðàí ñóóæ áàéíà. ÁÖÃ-ûí íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, íóòãèéí èðãýäèéí àìüäðàë àõóéã äýýøë¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãî íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä íÿãò óÿëäàõ áºãººä ýíýõ¿¿ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâ ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîõ íü íýí ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíý á¿õýíòýé õîëáîîòîéãîîð ÁÖÃ-ûí áàðèìòëàõ ãîë çîðèëòûã äàðààõ áàéäëààð òîìü¸îëæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàëò òàâèõ, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã óðò óäààí õóãàöààíä òîãòâîðòîé àøèãëóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä íóòãèéí àðä èðãýäèéã òàòàí îðîëöóóëàõ, áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàë, çàí çàíøëàà õîé÷ ¿åäýý ºâë¿¿ëýõèéã ãîë çîðèëò áîëãîõ. Ýíýõ¿¿ çîðèëãûí õ¿ðýýíä: •

ÎÁÁÖÃ-ûí õàìãààëàëò-óäèðäëàãûí îíîâ÷òîé ìåíåæìåíòèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, ìýðýãæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ, ÷àäàâõèæóóëàõ, õàìãààëàëòûí çàõèðãààã íóòàã äýâñãýðèéí 68 %-èéã ýçýëæ áóé Äàäàë ñóìàíä òºâëºð¿¿ëæ ìýðýãæèëòýí, áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàð ãàçàð íóòàã äýýðýý íóòãèéí èðãýäòýé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ,

•

Ìýðýãæëèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí áàéãàëèéí íººö, ò¿¿íèé äîòîð áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ íººöèéã òîãòîîõ, ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, òºëºâ áàéäàëä íü õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéæ ¿íýëãýý ºãºõ, õàìãààëàõ ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõ,

•

Öîãöîëáîðò ãàçàð àëòíû ëèöåíç ýçýìøèã÷äýýñ áîëæ õî¸ð õýñýãò õóâààãäñàí áºãººä áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë¿¿ä, õîâîð

ÎÁÁÖÃ-ûí ìåíåæìåíòèéã òîãòâîðòîé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä óÿëäóóëàõ íü: Ñ¿¿ëèéí ¿åä õ¿í òºðºëõòºí áàéãàëü îð÷íîî çîëèîñëîõ õýëáýðýýð õºãæèõ ¿çýë áàðèìòëàëààñ òàòãàëçàí áàéãàëüäàà çîõèöîí òîãòâîðòîé õºãæèõèéã ýðõýìëýõ áîëëîî. Ãàçàð íóòãèéã õàìãààëàëòàä àâàõ íýã õýðýã, õàìãààëàëòàä àâñíû äàðààõ ìåíåæìåíòèéí àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàõ ¸ñòîé þì. Öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ, ÷àäàâõèæóóëàõ, ìåíåæìåíòèéã òîãòâîðòîé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ íü ãàçàð íóòãèéã àé ñàâààð èæ á¿ðýí õàìãààëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

74

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

õîâîðäñîí àìüòäûã õàìãààëàõ, òîãòâîðòîé ºñºëòèéã õàíãàõ çîðèëãîîð ýêîëîãèéí êîðèäîðûã áàéãóóëàõ, •

•

•

•

Áàéãàëü õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð áîäëîãî øèéäâýð ãàðãàã÷äûí ç¿ãýýñ áàðèìòëàõ áîäëîãî, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã ñóì, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, íóòãèéí èðãýäòýé íÿãò õàìòàð÷ àæèëëàõ, øèéäâýð ãàðãàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ. Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýêîëîãèéí áîäèò áîëîìæèíä òóëãóóðëàñàí òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ çàìààð íóòãèéí èðãýäýä àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîõ, Àøèãò ìàëòìàëûí îðä ãàçðûã öààøèä ýð÷èìòýé àøèãëàõ àñóóäàë òàâèãäàæ áàéãàà áàéäëûã óãòàí õàðæ õàìãààëàëòûí ¿éë àæèëëàãààòàé õýðõýí óÿëäóóëàõ àðãà çàìûã îëæ òîãòîîñîí áàéõ, ÒÕÃÍ-èéí íóòàã äýâñãýð äýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé èðãýä áýë÷ýýð íóòãèéã ãýðýýãýýð õàðèóöàí õàìãààëàõ íºõöºë, ãýðýý õýëöýëä çàéëøã¿é òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õàìòûí îðîëöîîòîé, ñàíàë ñîëèëöîõ ¿íäñýí äýýð øèéäâýðëýõ,

•

Áàéãàëèéí îé, áóò ñººã, ãîë, ãîðõè, íóóð, õîâîðäñîí óðãàìàë, àí àìüòíûã íóòãèéí èðãýäèéí áàéãóóëñàí íºõºðëºëèéí õýëáýðýýð õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, ºðãºòãºõ àæëûã óðàìøóóëàõ, ãýðýýãýýð ã¿éöýòã¿¿ëýõ, ñàéí äóðûí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã ñîíãîí àæèëëóóëàõ, óðàìøóóëàõ,

•

Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë äàÿàð÷ëàëûí ýðèí çóóíä áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí íººöèéí õîìñäîëä õèë õÿçãààð áàéõã¿é òóë õèë äàìíàñàí íóòãèéã õàìãààëàõ, õèë çàëãàà ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäûí øèì ìàíäëûí äàðõàí ãàçàðòàé õàìòàðñàí ÒÕÃÍ áàéãóóëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãà, ãýðýý êîíâåíö, òºñºëä õàìðàãäàõ

Àøèãëàñàí õýâëýë 1. Áàòæàðãàë Ç. Á¿ñ íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæèë áà õèë çàëãàà íóòãèéí áàéãàëü îð÷íû òóõàé.

1999, Global change and Uvs nuur. Uvs aimag, Ulaangom city.

2. Îþóíãýðýë Á. Ìîíãîë óëñûí ÒÕÃÍ. 2004 3. Îþóíãýðýë Á. ÎÁÁÖÃ-í îíöãîé á¿ñèéã õàìãààëàõ çàãâàð áîëîâñðóóëàõ. Òàéëàí., 4. 2008“Òºðººñ ýêîëîãèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî” (1998), 5. Áàéãàëü îð÷íû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð (2001), 6. 21 çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð (1999), 7. Ìîíãîë Óëñûí ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî (2008) 8. Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 1997 9. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð, 1997

ÎÁÁÖÃ-ûí öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëîõ áàðèìò áè÷èã áîëîõ ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã äýýð äóðäñàí çîðèëãî çîðèëòîä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëæ õºãæëèéí ÷èã áàðèìæààã çºâ òîãòîîñíîîð öîãöîëáîðò ãàçàð, Ìîíãîë óëñûí ÒÕÃÍ-èéí ñ¿ëæýý, óëìààð á¿ñ íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëíî.

75

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÀÌÀР̪ÐÍÈÉ ÀÉ ÑÀÂÛÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕÝÑÃÈÉÍ ÒÕÃ-ÓÓÄÛÍ ÒÀËÀÀÐÕ ¯ÍÝËÃÝÝ, ÖÀÀØÄÛÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ×Èà ÕÀÍÄËÀÃÀ Äîðæãîòîâ Ä, Îþóíãýðýë Á ØÓÀ-èéí Ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýí

Àìàð ìºðíèé ñàâ íóòàãò Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñýã õàìðàãäàõ áºãººä òýíäõèéí ãîëóóäûí çàðèì (Îíîí) íü Àìóð ìºðºíä øóóä öóòãàäàã áîë çàðèì (Õýðëýí, Õàëõ ãîë) íü Áóéð, Äàëàé íóóðààð äàìæèí Àìàð ìºðºíä óñàà íèéë¿¿ëäýã áàéíà. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí äîðíîä õýñãèéí ãîëóóä çºâõºí Àìóð ìºðíººð äàìæóóëàí Íîìõîí äàëàéä öóòãàäàã òóë Ìîíãîë äàõü Àìàð ìºðíèé ñàâ íóòàã Íîìõîí äàëàéí àé ñàâûí õýñýãòýé äàâõöàí îðøäîã àæýý. Àìàð ìºðíèé ñàâ ãàçðûí Ìîíãîë äàõü õýñãèéí óñ õóðààõ òàëáàéí íèéò õýìæýý 235000 îð÷èì êì2 áºãººä ýíý íü Ìîíãîë Óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 15%, Àìàð ìºðíèé àé ñàâûí íèéò òàëáàéí 11 îð÷èì õóâüòàé òýíö¿¿ þì. Àìàð ìºðíèé àé ñàâûí Ìîíãîë äàõü õýñýã äîòðîî 4 ãîëûí ñàâ íóòãààñ á¿ðäýíý. ¯¿íä: 1) Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàã, òàëáàé íü 30000 êì2 îð÷èì; 2) Óëç ãîëûí ñàâ íóòàã, òàëáàé íü 35000 êì2 îð÷èì; 3) Õýðëýí ãîëûí ñàâ íóòàã, òàëáàé íü 145000 êì2 îð÷èì; 4) Õàëõ ãîëûí ñàâ íóòàã, òàëáàé íü 25000 êì2 îð÷èì. Ìîíãîë Óëñûí çàñàã çàõèðãààíû õóâèàðààð àâ÷ ¿çâýë Àìàð ìºðíèé àé ñàâä Äîðíîä, Õýíòèé õî¸ð àéìãèéí íóòàã á¿õýëäýý áàãòàõààñ ãàäíà Òºâ àéìãèéí 3 ñóì (̺íãºíìîðüò, Áàÿíäýëãýð, Áàÿíæàðãàëàí), Ñ¿õáààòàð àéìãèéí 4 ñóìûí (̺íõõààí, Ò¿ìýíöîãò, Ñ¿õáààòàð, Ýðäýíýöàãààí) íóòàã õàìðàãäàíà. Òóñ ñàâ íóòãèéí ãàçàðç¿éí áàéðëàëûã ìàòåìàòèê êîîðäèíàòûí ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëáîë áàðóóíààñ ç¿¿í òèéø ç¿¿í óðòðàãèéí 107045’ –ààñ 119057’ õ¿ðòýë, õîéíîîñ óðàãøàà õîéò ºðãºðºãèéí 50020’ –ààñ 45020’ õ¿ðòýëõ çàéöàä îðøèíî. Àìàð ìºðíèé àé ñàâûí Ìîíãîë äàõü õýñýã áàðóóí òàëààðàà Õýíòèéí íóðóó, ºìíº òàëààðàà Õýðëýíãèéí óðä áèåèéí áýñðýã óóëñ, Äàðüãàíãûí õ¿ðìýí ÷óëóóí òýãø ºíäºðëºã (áàçàëüòîâîå ïëàòî), ç¿¿í òàëààðàà Èõ Õÿíãàíû óóëñààð õ¿ðýýëýãäýí îðøèõ áºãººä ¿íýìëýõ¿é ºíäºðøëèéí õóâüä õàìãèéí ºíäºð öýã íü Èõ Õýíòèéí íóðóóíû Äàâààòûí ñàðüäàã (2413ì), õàìãèéí íàì öýã íü Óëç ãîëûí àäàã õàâüöàà îðøèõ Õºõ íóóðûí õîíõîð (560ì) þì. Ãàçðûí ãàäàðãûí íºõöºë áàéäëûí õóâüä Õýíòèéí íóðóó, Èõ Õÿíãàíû óóëñûí õîîðîíäîõ òîìîîõîí òåêòîíèê õîòãîðûã á¿õýëä íü ýçýëñýí òàëàðõàã ãàçàð çîíõèëíî.

76

Ìîíãîë äàõü Àìàð ìºðíèé àé ñàâä Îíîí, Óëç, Õýðëýí, Õàëõ ãîë áîëîí òýäãýýðò öóòãàäàã 400 ãàðóé ãîë, ãîðõè áàãòàíà. Ýäãýýðýýñ áàéíãûí óðñãàëòàé ãîëóóäûí íèéò óðò 2000 îð÷èì êì þì. Ìîíãîë äàõü Àìàð ìºðíèé ñàâ íóòàãò õàìãèéí òîì áîëîõ Áóéð íóóðààñ ãàäíà 370 ãàðóé æèæèã íóóð áèé. Ìîíãîë äàõü Àìàð ìºðíèé àé ñàâûí íèéò íóòãèéí 10 ãàðóé õóâèéã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã ýçýëäýã ÿâäàë áàéãàëèéí ýêîñèñòåìèéí óíàãàí òºðõ áàéäëûã õàäãàëàí õàìãààëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Àìàð ìºðíèé àé ñàâûí Ìîíãîë äàõü õýñãèéí ÒÕÃ-óóäûí ºíººãèéí áàéäàë, öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èã õàíäëàãà Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð Òºâ Àçèéí á¿ñýíä îðøäîã, îé áàãàòàé Ìîíãîë îðíû ºâºðìºö òàéãûí á¿ñèéí áàéãàëü, Òóóë, Îíîí, Õýðëýí ãóðâàí ãîëûí ýõ, Õýíòèé íóðóóíû áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ, ýçýí ×èíãèñèéí ºëãèé íóòãèéí ò¿¿õ äóðñãàëûí ¿íýò ç¿éëñèéã ¿åèéí ¿åä ºâëºí ¿ëäýýõ, áàéãàëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëòèéã ñóäëàõ, øèíæëýõ óõààíû ìºíõèéí çàãâàð íóòàã áîëîõ çîðèëãîîð ÓÁÕ-ûí 1992 îíû 11 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð äàðõàí öààçàò ãàçàð áîëãîæýý. “Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð” Òóñ ãàçàð íü Îíîí ãîëûí ñàâä îðøèõ áºãººä îëîí óëñûí õýìæýýíä àíõààð÷ õàìãààëâàë çîõèõ 200 ýêîá¿ñ íóòãèéí Ìîíãîë-Äàãóóðûí õýñýãò áàãòàæ, Åâðîàçèéí ñýð¿¿í á¿ñèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí òîìîîõîí òºâ áîëñîí ºâºðìºö îíöëîãòîé íóòàã þì. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí ãàçàð íóòãèéã õàìàðñàí öîãöîëáîðò ãàçàð íü À, Á õî¸ð õýñãýýñ á¿ðäýæ íèéòäýý 415.7 ìÿí. ãà òàëáàéã ýçýëíý. Óãòàì óóëûí áàéãàëèéí íººö ãàçàð Íàðñ, õóñ, óëèàíãàð á¿õèé õîëèìîã îéí òàðõàöûí óðä õèë, Äîðíîäûí òàëûí õÿëãàíàò, ç¿ð ºâñò õýýðòýé õèë íèéëýí áàéðëàõ òóë

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ýêîëîãèéí õóâüä èõýýõýí ýìçýã ýêîñèñòåì á¿õèé íóòàã þì. Óãòàì óóëûí íóòàã òàëáàé áàãàòàé õýäèé ÷ áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëýýð áàÿí, 160 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìàë óðãàæ, 130 ãàðóé ç¿éëèéí æèã¿¿ðòýí øóâóóä ýíä õóðàí öóãëàðäàã. Ìîíãîë Äàãóóðûí äàðõàí öààçàò ãàçàð Óëç ãîëûí àäàã îð÷èìä õîéò òàëààðàà Òàðü íóóð, Îðîñûí íóòàãòàé õèëëýæ 103 ìÿíãàí ãà òàëáàéã õàìàð÷ îðøèõ áà ýíä 90 ãàðóé òîì æèæèã íóóð, îëîí òîîíû ãîë ãîðõè, óñ íàìãàðõàã ãàçàð ýëáýãòýé. Õîéò ç¿ãò Ñèáèðü, ºìíº ç¿ãò Àâñòðàëè, ç¿¿í ºìíºò Àçè ðóó í¿¿äýëëýäýã îëîí ç¿éëèéí óñíû øóâóóä, òîãîðóóíû õîâîð ç¿éë¿¿ä ýíä ñààòàí çóñ÷, äàìæèí ºíãºðäºã ºâºðìºö íóòàã þì. ͺìðºãèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð Èõ Õÿíãàíû óóëñûí áàðóóí ýòãýýäýä ͺìðºã, Äýãýý ãîëûí ñàâ íóòãèéã õàìàð÷ 311.2 ìÿíãàí ãà òàëáàéã ýçýëæ ç¿¿í òàëààðàà Õÿòàäûí íóòàãòàé õèë çàëãàæ îðøèíî. Ýíä Ìàíæóóð, Äàãóóð, Ìîíãîëûí äîðíîä õýýðèéí òºëººëºë çîíõèëñîí 480 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìàë óðãàäãààñ ººð õààíà ÷ áàéõã¿é ãýãäýõ Âàëåðèéí òàðíà, ìºí öàãààí öýýíý, èõ ñààäãàí öýöýã, áàâãàð ¿ðò àã÷ààõàé ìýòèéí íýí õîâîð óðãàìàë òàðõæýý. Äîðíîä Ìîíãîëûí äàðõàí öààçàò ãàçàð Õàëõ ãîëûí ñàâ íóòãèéí áàðóóí ºìíºò õýñãýýñ áàðóóí òèéø ¿ðãýëæèëæ óðä òàëààðàà Õÿòàä óëñûí íóòàãòàé õèë íèéëæ íèéò 570.4 ìÿíãàí ãà òàëáàéã ýçýëíý. Äýëõèéä õîâîðõîí òàë íóòãèéí õÿëãàíàò õýýðèéí óíàãàí òºðõ õàäãàëàãäàí ¿ëäýæ, öàãààí çýýð ñ¿ðýãëýí áýë÷ñýí ýíý íóòàã Òºâ Àçèéí õóóðàé õýýðèéí ýêîñèñòåìèéí òîìîîõîí òºëººëºë þì. Ìîíãîë îðíû öàãààí çýýðèéí 70% íü ýíä ñ¿ðýãëýäýã. ßõü íóóðûí áàéãàëèéí íººö ãàçàð Õýðëýí ãîëûí õîéò áèåä ×îéáàëñàí õîòîîñ õîéø ßõü íóóð, ò¿¿íä öóòãàäàã Ãàëûí ãîëûí

àäàã îð÷èìä 251.3 ìÿíãàí ãà òàëáàéã ýçëýí îðøèíî. Ýíä õàìãèéí òîì íü áîëîõ ßõü íóóðààñ ãàäíà îëîí æèæèã äàâñòàé íóóð, óñ íàìãàðõàã ãàçàð íýëýýí áèé. Ýíý îð÷ìûí íóòàã íü óñíû áîëîí í¿¿äëèéí øóâóóä õóðàí öóãëàð÷, ºíäºãëºí çóñäàã, ò¿ð áóóäàëëàäàã øóâóóíû èõ í¿¿äëèéí çàì ãàçàð áºãººä ýíä 108 îð÷èì øóâóóä òýìäýãëýãäñýíýýñ 89 íü í¿¿äëèéí øóâóóä, ¿¿íýýñ 86 íü ºíäºãëºæ çóñäàã áàéíà. Òîñîí-Õóëñòàéí áàéãàëèéí íººö ãàçàð Õýðëýí ãîëûí õîéò áèåä ×îéáàëñàí õîòîîñ áàðóóí òèéø îðøèõ áà òàëáàé íü 469.9 êì2. Äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø äóíäæààð 900-1000 ì ºðãºãäñºí íàì óóë, óõàà òîëãîä, òýãø òàë õîñîëñîí òàëàðõàã ãàäàðãàòàé. Ýíä íèéò 80 ç¿éëèéí óðãàìàë á¿ðòãýãäæýý. Õàð ßìààòûí áàéãàëèéí íººö ãàçàð Õýðëýí ãîëûí óðä ýðýãò îðøèõ Õàð ßìààò (1382 ì), Ò¿ìýíöîãò (1358 ì) óóë îð÷ìûí íóòãèéã õàìàð÷ õîéò òàëààðàà Õýðëýí ãîëûã õºâººëºí áàãààõàí òàëáàéã (50.5 ìÿíãàí ãà) ýçýëíý. Ýäãýýð óóëñ íü òýðýýõýíäýý îâîî ºíäºð, îðîéäîî õàä öîõèî ýëáýãòýé, àð õàæóóäàà õóñ, óëèàíãàðàí òºãºë îéòîé, õîâîð óðãàìàë, àìüòíû ºâºðìºö çîõèöîëäîî á¿õèé òàë õýýðèéí á¿ñýä õîâîðõîí òîõèîëäîõ ¿çýñãýëýíò íóòàã þì. Õîéò òàëààð íü Õýðëýí ãîë ýìæýýðëýí óðñàõààñ ãàäíà áàéíãûí óíäàðãàòàé, ºâºë õàðçàëäàã áóëãóóäòàé ó÷ðààñ óñíû õàíãàìæààð õàðüöàíãóé ñàéí. Ëõà÷èíâàíäàä óóëûí áàéãàëèéí íººö ãàçàð Ìîíãîë äàõü Àìàð ìºðíèé ñàâ íóòãèéí õàìãèéí óðä çàõàä óëñûí õèëèéí äàãóó óðä òàëààðàà Õÿòàäûí íóòàãòàé õèëëýæ îðøèõ áà íèéò òàëáàé íü 58.8 ìÿíãàí ãà. Ëõà÷èíâàíäàä áîëîí òýð õàâèéí Áàðóóí, Ç¿¿í Àðààò óóëñûí ¿íýìëýõ¿é ºíäºð íü 1200 ì-ýýñ ¿ë õýòðýõ áºãººä óóæóó òàâèó àì õºíäèéòýé, óðä õýñýã íü èë¿¿ ºíäºðëºã, õîéøîîíîî íàìñàæ óõàà ã¿âýýðõýã òàëûí øèíæòýé áîëíî.

77

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÓÍÈÊÀËÜÍÎÅ ÌÅÑÒÎÏÎËÎÆÅÍÈÅ ÁÀÑÑÅÉÍÀ ÎÍÎÍÀ  ÒÐÀÍÑÃÐÀÍÈ×ÍÎÉ ÏÎËÎÑÅ, ÅÃÎ ÇÍÀ×ÅÍÈÅ È ÓßÇÂÈÌÎÑÒÜ Ìàëêîâ Å.Ý. Ñîõîíäèíñêèé çàïîâåäíèê, ñ. Êûðà

Ðåêà Îíîí, çàðîæäàÿñü â ãîðíîé ñòðàíå Õýíòýÿ, èìååò òàêæå ìíîæåñòâî ïðèòîêîâ êàê ñ ñåâåðíîé, òàê è ñ þæíîé ñòîðîíû è ðàçâåòâëåííóþ ãèäðîëîãè÷åñêóþ ñåòü. Òàêèå ñåâåðíûå ïðèòîêè Îíîíà êàê Êèðêóí, Áóêóêóí, Àãóöà çàðîæäàþòñÿ íà òåððèòîðèè Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà è íàõîäÿòñÿ ïîä åãî îõðàíîé. Áîëüøàÿ ÷àñòü ð. Áàëüäæà ñ åå ïðèòîêàìè íàõîäèòñÿ íà òåððèòîðèè Îíîí-Áàëüäæèíñêîãî íàöèîíàëüíîãî ïàðêà, òàêèì îáðàçîì, ãèäðîñåòü Îíîíà íà äàííîé òåððèòîðèè íàõîäèòñÿ ïîä îõðàíîé.

è ó÷ðåæäåíèé. Ïðåäâàðèòåëüíûé ñïèñîê áèîëîãè÷åñêîãî ðàçíîîáðàçèÿ âêëþ÷àåò â ñåáÿ ïîðÿäêà 700 âèäîâ ñîñóäèñòûõ ðàñòåíèé, 67 âèäîâ ìëåêîïèòàþùèõ, ñâûøå 290 âèäîâ ïòèö, ñâûøå 2300 âèäîâ ÷ëåíèñòîíîãèõ è ò.ä. Âûñîêèé óðîâåíü áèîëîãè÷åñêîãî è ýêîñèñòåìíîãî ðàçíîîáðàçèÿ â òî æå âðåìÿ ñïîñîáñòâóåò áîëüøîìó êîëè÷åñòâó ðåäêèõ âèäîâ ðàñòåíèé, ìëåêîïèòàþùèõ è ïòèö, îáèòàþùèõ â òðàíñãðàíè÷íîé ïîëîñå â áàññåéíå ð. Îíîí, ÷òî òðåáóåò ñïåöèàëüíîãî ìîíèòîðèíãîâîãî èçó÷åíèÿ.

Áàññåéí ðåêè Îíîí, ïî êðàéíåé ìåðå â ïðåäåëàõ Êûðèíñêîãî ðàéîíà Çàáàéêàëüñêîãî êðàÿ è ñåâåðà Õýíòýéñêîãî àéìàêà Ìîíãîëèè íàõîäèòñÿ â óíèêàëüíîì ìåñòå ñòûêà òàéãè è ñòåïåé. Çäåñü ñõîäÿòñÿ ðàçëè÷íûå ôëîðèñòè÷åñêèå è ôàóíèñòè÷åñêèå ôîðìàöèè, îïðåäåëÿþùèå â êîíå÷íîì èòîãå âûñîêèé óðîâåíü áèîëîãè÷åñêîãî ðàçíîîáðàçèÿ. Ñâîåîáðàçíîå ãåîëîãè÷åñêîå ñòðîåíèå – óíèêàëüíûå ãîëüöû, ãîðíàÿ ñòðàíà, âûðàæåííàÿ âåðòèêàëüíàÿ ïîÿñíîñòü è äð., ôîðìèðóþò ëàíäøàôòíîå ðàçíîîáðàçèå, ãóñòóþ ãèäðîëîãè÷åñêóþ ñåòü; ñâîåîáðàçíû òàêæå êëèìàòè÷åñêèå óñëîâèÿ. Âñå ýòî â ñîâîêóïíîñòè ñîñòàâëÿåò óíèêàëüíîñòü è íåïîâòîðèìîñòü ðåãèîíà, èñïîêîí âåêîâ ïðèâëåêàþùåãî ê ñåáå ëþäåé. Èìåííî çäåñü, ïî îáåèì ñòîðîíàì ãðàíèöû, â öåëÿõ ñîõðàíåíèÿ óíèêàëüíîé ïðèðîäû, áûëè ñîçäàíû ÎÎÏÒ è ôîðìèðóåòñÿ òðàíñãðàíè÷íàÿ îñîáî îõðàíÿåìàÿ òåððèòîðèÿ, îáúåäèíÿþùàÿ Ñîõîíäèíñêèé çàïîâåäíèê, Áóðêàëüñêèé çàêàçíèê, çàêàçíèê «Ãîðíàÿ ñòåïü» ñî ñòîðîíû ÐÔ è çàïîâåäíèê «Õàí-Õýíòèé» è íàöèîíàëüíûé ïàðê «Îíîí-Áàëüäæ» ñî ñòîðîíû Ìîíãîëèè.

Ìîíèòîðèíãîâûå èññëåäîâàíèÿ â Ñîõîíäèíñêîì çàïîâåäíèêå è åãî îêðåñòíîñòÿõ âåäóòñÿ ñ ïåðâûõ ëåò åãî ñîçäàíèÿ (1973 ã.). Ñèñòåìàòè÷åñêèå è ïëàíîìåðíûå èññëåäîâàíèÿ îôîðìèëèñü ïîñëå ïðèñâîåíèÿ ñòàòóñà áèîñôåðíîãî (1985 ã.), êîãäà áûëè âûäåëåíû ìîäåëüíûå âûäåëà è ñîçäàíû ñòàöèîíàðû ïî ó÷åòó ìëåêîïèòàþùèõ è ïòèö; òàêæå ñóùåñòâóþò ìíîãîëåòíèå ïëîùàäêè è ìàðøðóòû ïî ó÷åòó ïðîìûñëîâûõ è ðåäêèõ âèäîâ æèâîòíûõ. Ñ íà÷àëà 80-õ ãã. áûëè çàëîæåíû ïðîáíûå ãåîáîòàíè÷åñêèå ïëîùàäè ïî âñåìó çàïîâåäíèêó è ïåðåîïèñàíû â íà÷àëå 2000-õ ãã., ÷òî äàëî âîçìîæíîñòü îïðåäåëèòü ñòåïåíü âëèÿíèÿ àðèäèçàöèè (çàñóøëèâûõ ïðîöåññîâ) íà ýêîñèñòåìû çàïîâåäíèêà è ïðèëåãàþùåé òåððèòîðèè.

Äàííàÿ òåððèòîðèÿ ïðèâëåêàåò ê ñåáå ðàçëè÷íûõ èññëåäîâàòåëåé â ñèëó ñâîåé óíèêàëüíîñòè è ðàçíîîáðàçèÿ. Âïåðâûå îôèöèàëüíîå îïèñàíèå ã. Ñîõîíäî è åãî îêðåñòíîñòåé ñîñòàâëåíî ýêñïåäèöèåé Ï.Ñ. Ïàëëàñà â XVIII âåêå. Ñ òåõ ïîð çäåñü áûëè ðàçëè÷íûå ó÷åíûå è ïðîâîäèëè íåñèñòåìàòè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ, ïîêà íå áûë ñîçäàí Ñîõîíäèíñêèé çàïîâåäíèê è äðóãèå ÎÎÏÒ.  íàñòîÿùåå âðåìÿ òðàíñãðàíè÷íàÿ òåððèòîðèÿ, ïðèíàäëåæàùàÿ Õýíòýþ è åãî îêðåñòíîñòÿì, äîñòàòî÷íî õîðîøî èçó÷åíà êàê ñî ñòîðîíû Ðîññèè, òàê è ñî ñòîðîíû Ìîíãîëèè, äîñòàòî÷íî ïðîñìîòðåòü ñïèñîê ïóáëèêàöèé Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà (ñì. Ëèòåðàòóðó), à òàêæå ðàçëè÷íûõ ìîíãîëüñêèõ ñïåöèàëèñòîâ 78

Ïðîáëåìà àðèäèçàöèè ñòîèò äîñòàòî÷íî îñòðî ïåðåä âñåé Äàóðèåé. Ïî ðåçóëüòàòàì èíâåíòàðèçàöèè ïðîáíûõ ãåîáîòàíè÷åñêèõ ïëîùàäåé è èõ ïåðåîïèñàíèÿ çà ïåðèîä â ïðåäåëàõ 20 ëåò âûÿñíèëîñü, ÷òî çàñóøëèâûå ïðîöåññû èíòåíñèâíî íàñòóïàþò íà òàåæíûå ýêîñèñòåìû.  ðåçóëüòàòå ïðîèçîøëà ñìåíà äîìèíèðóþùèõ âèäîâ ðàñòåíèé âî âñåõ ðàñòèòåëüíûõ ïîÿñàõ îò ëåñîñòåïè äî ãîëüöîâûõ òóíäð, íà ñòåïíûå èëè óñòîé÷èâûå ê çàñóõå, äàæå â êîðåííûõ ôîðìàöèÿõ ïîðîé íà 35-40 %. Ãëàâíàÿ ïðè÷èíà – íàðóøåíèå ãèäðîëîãè÷åñêîãî ðåæèìà, â ðåçóëüòàòå ÷åãî ïðîèñõîäèò èññóøåíèå òàåæíûõ âîäîåìîâ, îòòàèâàíèå ìåðçëîòíûõ ëèíç, ïàäåíèÿ óðîâíÿ ïîäçåìíîé âîäíîé ïîäïèòêè, è ò.ä. Ýòî âåäåò â êîíå÷íîì èòîãå ê äåãðàäàöèè ïîéìåííûõ ýêîñèñòåì, èñ÷åçíîâåíèþ îòêðûòûõ ñòåïíûõ âîäîåìîâ, èññóøåíèþ ïîäñòèëêè è âåðõíåãî íàçåìíîãî ñëîÿ ïî÷âû è êàê ñëåäñòâèå – ïåðåðàñïðåäåëåíèþ îêîëîâîäíûõ è âîäíûõ âèäîâ æèâîòíûõ è ðàñòåíèé, âîçíèêíîâåíèþ ÷àñòûõ ëåñíûõ è ñòåïíûõ ïîæàðîâ. Âûãîðàþùèå

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

òàåæíûå è ïîéìåííûå ó÷àñòêè ñïîñîáñòâóþò àêòèâíûì ïðîöåññàì âòîðè÷íîé ñóêöåññèè, êîãäà íà ìåñòå êîðåííûõ òàåæíûõ ôîðìàöèé ïîÿâëÿþòñÿ êóñòàðíèêîâûå, ÷òî âåäåò òàêæå ê ïåðåðàñïðåäåëåíèþ êîðìîâûõ óãîäèé ïðåæäå âñåãî ó êîïûòíûõ âèäîâ æèâîòíûõ. Îäíà èç àêòóàëüíåéøèõ ïðîáëåì – ëåñíûå è ñòåïíûå ïîæàðû, êàê ýêîëîãè÷åñêîå áåäñòâèå îõâàòûâàþùèå òðàíñãðàíè÷íóþ ïîëîñó åæåãîäíî ïðàêòè÷åñêè ñ ìàðòà ïî îêòÿáðü. Ñóùåñòâóþò ñëåäóþùèå ïðè÷èíû ïîæàðîâ: 1.

Îò ò.í. «ïðîôèëàêòè÷åñêèõ» îòæèãîâ, ÷òî ïðîâîäÿò ïðåäñòàâèòåëè ëåñíîãî õîçÿéñòâà â âåñåííèé ïåðèîä.

2.

Îò ñóõèõ ãðîç â âåðõîâüÿõ ðåê ÷àùå âñåãî, â òàåæíîé ÷àñòè, â íà÷àëå-ñåðåäèíå ëåòà.

3.

Îò áðîøåííûõ êîñòðîâ îñåíüþ ïðè ñáîðå ÿãîä.

4.

Îò òðàäèöèîííûõ «ïàëîâ», ÷òî êðàéíå ðåäêî áûâàåò â ïîñëåäíèå ãîäû, ò.ê. ýòî íèêîìó íå íóæíî.

5.

Îòæèã ïîäñòèëêè ïðè ñáîðå áðîøåííûõ ðîãîâ êîïûòíûõ äëÿ ñäà÷è èõ ñêóïùèêàì.

6.

Îò ñæèãàíèÿ ñó÷üåâ íà ëåñîçàãîòîâêàõ.

7.

Îò áðîøåííîé ñèãàðåòû, ÷àùå âñåãî èç îêíà àâòîìîáèëÿ.

8.

Ñæèãàíèå ìóñîðà.

Ïðè÷èíû êðîþòñÿ êàê â íåïðîäóìàííîé ïîëèòèêå ëåñíîãî õîçÿéñòâà òàê è ïî âèíå îáûâàòåëåé, â âèäó ñâîåãî íèçêîãî ýêîíîìè÷åñêîãî è ñîöèàëüíîãî óðîâíÿ îáèòàíèÿ. Èç ïðîôèëàêòè÷åñêèõ ìåð ïîêà èñïîëüçóþòñÿ ëèøü ñîçäàíèå ìèíåðàëîãè÷åñêèõ ïîëîñ è îòæèãè. È òî è äðóãîå íåýôôåêòèâíî, à îòæèãè äàæå íàíîñÿò âðåä áîëüøèé, êîãäà ñòàíîâÿòñÿ íåïîäâëàñòíû êîíòðîëþ. Ïðè âîçíèêíîâåíèè ïîæàðà ïðèìåíÿþò ñòàíäàðòíûå ìåòîäû. Òàê êàê â ïîñëåäíèå ãîäû, ïðè èíòåíñèâíîé çàñóõå, ïîæàðû íîñÿò âñå áîëåå ãëîáàëüíûé õàðàêòåð, ÷àùå âñåãî èñïîëüçóþò âñòðå÷íûå ïàëû.  ðåçóëüòàòå ñãîðàåò åùå áîëüøå ïðèðîäíûõ óãîäèé, êàê ëåñíûõ, òàê è ñòåïíûõ. Ýòî áåç ó÷åòà èíòåíñèâíûõ ïðîöåññîâ çàêîííîé è íåçàêîííîé âûðóáêè ëåñà è âëèÿíèÿ çàñóøëèâûõ ïðîöåññîâ. Ïðè áîðüáå ñ ïîæàðàìè íåîáõîäèìû ïðîôèëàêòè÷åñêèå ìåðû ïî ïðîñâåùåíèþ íàñåëåíèÿ, èçìåíåíèå íåêîòîðûõ âçãëÿäîâ íà òðàäèöèîííûå ìåòîäû ðàáîòû â ëåñíîì è ñåëüñêîì õîçÿéñòâàõ, ñîâðåìåííûå ìåòîäû áîðüáû ñ ïîæàðàìè, ïîäúåì ýêîíîìè÷åñêîãî óðîâíÿ ñóùåñòâîâàíèÿ íàñåëåíèÿ ëþäåé â òðàíñãðàíè÷íûõ ðàéîíàõ, ñîâìåñòíûå îïåðàòèâíûå óñèëèÿ â òðàíñãðàíè÷íîé ïîëîñå è äð.

Òàêæå íåîáõîäèìî ó÷èòûâàòü ìåñòíûå ïðèðîäíûå îñîáåííîñòè – áëèçîñòü è âçàèìîïðîíèêíîâåíèå òàéãè è ñòåïè, èçðåçàííîñòü ëàíäøàôòà, îñòåïíåííîñòü ãîðíûõ ñêëîíîâ, âûñîêèé óðîâåíü ñîëíå÷íîé ðàäèàöèè è äð. Áëàãîäàðÿ ýòèì îñîáåííîñòÿì òàêæå â ïîñëåäíåå âðåìÿ îùóòèìî âëèÿíèå íà ôàóíèñòè÷åñêîì óðîâíå ñòåïíûõ è ïîëóïóñòûííûõ ôîðìàöèé, ïîäñòóïèâøèõ âïëîòíóþ ê ãîðíîòàåæíûì. Íàïðèìåð, ñìåùåíèå ãðàíèö ñâîåãî àðåàëà ñåâåðíåå (âðåìåííûìè êîëåáàíèÿìè èëè ïîñòîÿííî) ó ìíîãèõ òðàíñãðàíè÷íûõ âèäîâ, òàêèõ êàê äçåðåí, òàðáàãàí, òîëàé, òóøêàí÷èêïðûãóí, äàóðñêèé æóðàâëü, ÷åðíûé ãðèô, è äð. Ó÷èòûâàÿ, ÷òî òðàíñãðàíè÷íàÿ ïîëîñà, îáëàäàþùàÿ áëàãîïðèÿòíûìè ñâîéñòâàìè äëÿ îáèòàíèÿ ýòèõ æèâîòíûõ äîñòàòî÷íî íåâåëèêà è óÿçâèìà, ïîäâåðæåíà ñóùåñòâåííûì àíòðîïîãåííûì è ïðèðîäíûì êîëåáàíèÿì – îñòðî âñòàåò âîïðîñ î ñîõðàíåíèè ðåäêèõ è èñ÷åçàþùèõ âèäîâ êàê æèâîòíûõ òàê è ðàñòåíèé. Íåîáõîäèìà âçâåøåííàÿ ïîëèòèêà ïî ìåðàì ñóùåñòâîâàíèÿ äàííûõ âèäîâ è ñîçäàíèå îáîþäíûõ ïëàíîâ è ïðîãðàìì ïî êîíòðîëþ íàä ïðîöåññàìè ïðèðîäîïîëüçîâàíèÿ â òðàíñãðàíè÷íîì áàññåéíå Îíîíà. Ñîõîíäèíñêèé çàïîâåäíèê åæåãîäíî âûïîëíÿåò ðàáîòû ïî ïðîãðàììàì ñîõðàíåíèÿ òàðáàãàíà è æóðàâëåîáðàçíûõ êàê íà ïðèëåãàþùåé òåððèòîðèè, òàê è â òðàíñãðàíè÷íîé ïîëîñå, ó÷èòûâàÿ èññëåäîâàíèÿ íà òåððèòîðèè Îíîí-Áàëüäæèíñêîãî ïàðêà ñîãëàñíî âçàèìíûì ïëàíàì ñîòðóäíè÷åñòâà. Íàèáîëåå áëàãîïðèÿòíà è ýôôåêòèâíà ñîâìåñòíàÿ ïëàíîìåðíàÿ äåÿòåëüíîñòü ìîíãîëüñêèõ è ðîññèéñêèõ ñïåöèàëèñòîâ, íàöåëåííàÿ íà ìíîãîëåòíèå èññëåäîâàíèÿ ñîñòîÿíèÿ ïðèðîäû è ïðîôèëàêòè÷åñêèå ìåðû ïî ñîçäàíèþ ýôôåêòèâíûõ óñëîâèé ñóùåñòâîâàíèÿ òðàíñãðàíè÷íîé ïîëîñû áàññåéíà ð. Îíîí, èìåþùåãî îãðîìíîå çíà÷åíèå äëÿ íàñåëåíèÿ äâóõ ñòðàí.

Ëèòåðàòóðà 1. ßêîâ÷åíêî Ë.Ñ. Ëèøàéíèêè çàêàçíèêà «Ãîðíàÿ ñòåïü» // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ.

6-24.

2. Àôîíèíà Î.Ì. Ê ôëîðå ìõîâ çàêàçíèêà «Ãîðíàÿ ñòåïü» // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ.

24-34.

3. Ãàëàíèí À.Â., Áåëèêîâè÷ À.Â., Ñàôðîíîâà È.Í., Ðîåíêî Å.Í., Ãîëîâèíà Å.Î., Êîðîáêîâ 79

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

À.À. Ôîðà è ðàñòèòåëüíîñòü çàêàçíèêà «Ãîðíàÿ ñòåïü» // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ.

34-79.

11. Áåëîâ È.Í. Âðåìåííîå îáèòàíèå ñíåæíûõ áàðñîâ â áàññåéíå ðåêè Áàëüäæà // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ. 262-268.

4. Áåëèêîâè÷ À.Â., Ãîëîâèíà Å.Î., Ñàôðîíîâà È.Í. Îñíîâíûå ÷åðòû ðàñòèòåëüíîñòè Îíîí-Áàëüäæèíñêîãî íàöèîíàëüíîãî ïàðêà (Ìîíãîëèÿ) // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ.

79-90.

Ñîõîíäèíñêîãî 12. Áèîðàçíîîáðàçèå çàïîâåäíèêà. ×ëåíèñòîíîãèå. – Êîëëåêòèâíàÿ ìîíîãðàôèÿ. – Íîâîñèáèðñê – ×èòà: ÑÖÄÒ, 2004. – 431 ñ.

À.Â., Áåëèêîâè÷ À.Â.

5. Ãàëàíèí Ïðåäâàðèòåëüíûé ñïèñîê âèäîâ ñîñóäèñòûõ ðàñòåíèé Îíîí-Áàëüäæèíñêîãî íàöèîíàëüíîãî ïàðêà // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ. 90-148.

6. Äîëãàëåâà Ë.Ì. Íåêîòîðûå îñîáåííîñòè ïðèðóñëîâûõ ëåñîâ ñåâåðî-âîñòî÷íîãî Õýíòýÿ // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ.

148-177.

7. Ìàëêîâ Å.Ý. Îðíèòîôàóíà áàññåéíà ðåêè Îíîí (Êûðèíñêèé ðàéîí ×èòèíñêîé îáëàñòè ÐÔ è Õýíòýéñêèé àéìàê Ìîíãîëèè) // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ. 177-225.

8. Áåëîâ È.Í. Ïðåäâàðèòåëüíàÿ îöåíêà ñîñòîÿíèÿ ïîïóëÿöèè òàðáàãàíà íà þãå Âîñòî÷íîãî Çàáàéêàëüÿ // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ.

225-235. Å.Ï. Àëòàé-Õýíòýé: 9. Êàøêàðîâ ïðèðîäîîõðàííûå ïðîáëåìû òðàíñãðàíè÷íûõ òåððèòîðèé çîíû // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ.

235-244.

10. Áàðàíîâ Ï.Â., Êàøêàðîâ Å.Ï. Òðàíñãðàíè÷íîå ïîëîæåíèå Õýíòýÿ è çàõîäû ðåäêèõ âèäîâ ìëåêîïèòàþùèõ (èðáèñà, òèãðà, àìóðñêîãî ëåîïàðäà) // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð òðàíñãðàíè÷íîé îñîáî îõðàíÿåìîé òåððèòîðèè: Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 2. – ×èòà: Ïîèñê, 2007. Ñ.

244-262.

80

À.Â., Ãàëàíèí À.Â.

13. Áåëèêîâè÷ Ïðåäâàðèòåëüíûé ñïèñîê âèäîâ ñîñóäèñòûõ ðàñòåíèé Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà è åãî îêðåñòíîñòåé // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð Ñîõîíäèíñêîãî áèîñôåðíîãî çàïîâåäíèêà. Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 1.

– ×èòà – Âëàäèâîñòîê, 2002. Ñ. 81-104.

14. Ìàëêîâ Å.Ý. Ïòèöû AVES // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð Ñîõîíäèíñêîãî áèîñôåðíîãî çàïîâåäíèêà. Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 1. – ×èòà – Âëàäèâîñòîê, 2002. Ñ. 104-133.

15. Çóáêîâà Å.À. Àííîòèðîâàííûé ñïèñîê ìåëêèõ ìëåêîïèòàþùèõ Êûðèíñêîãî ðàéîíà // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð Ñîõîíäèíñêîãî áèîñôåðíîãî çàïîâåäíèêà. Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 1.

– ×èòà – Âëàäèâîñòîê, 2002. Ñ. 133-141. È.Í. Àííîòèðîâàííûé ñïèñîê 16. Áåëîâ ïðîìûñëîâûõ ìëåêîïèòàþùèõ Êûðèíñêîãî ðàéîíà // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð Ñîõîíäèíñêîãî áèîñôåðíîãî çàïîâåäíèêà. Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 1.

– ×èòà – Âëàäèâîñòîê, 2002. Ñ. 151-157.

17. Ãàëàíèí À.Â. Íà ðîäèíå ×èíãèñõàíà // Ðàñòèòåëüíûé è æèâîòíûé ìèð Ñîõîíäèíñêîãî áèîñôåðíîãî çàïîâåäíèêà. Òðóäû Ñîõîíäèíñêîãî çàïîâåäíèêà. Âûï. 1.

– ×èòà – Âëàäèâîñòîê, 2002. Ñ. 157-169.

 ñòàòüå ïîêàçàíà ïîëîæåíèå áàññåéíà ðåêè Îíîí â òðàíñãðàíè÷íîé ïîëîñå, èìåþùåãî ñâîåîáðàçíûå óíèêàëüíûå ïðèðîäíûå ñâîéñòâà, îáóñëàâëèâàþùèå âûñîêèé óðîâåíü áèîëîãè÷åñêîãî, ãåîëîãè÷åñêîãî è ëàíëøàôòíîãî ðàçíîîáðàçèÿ. Äàííûé ðåãèîí äîñòàòî÷íî õîðîøî èçó÷åí è èìååò îñîáî îõðàíÿåìûå ïðèðîäíûå òåððèòîðèè, îáúåäèíÿþùèå óñèëèÿ äâóõ ñòðàí ïî îõðàíå ïðèðîäû. Âìåñòå ñ òåì ñóùåñòâóþò îïðåäåëåííûå ýêîëîãè÷åñêèå ïðîáëåìû è íåîáõîäèìîñòü èõ ðåøåíèÿ.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÖÎÃÖÎËÁÎÐÒ ÃÀÇÐÛÍ ÐÅÊÐÅÀÖÈ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÍªÕÖªË, ͪªÖ Ý.Àâèðìýä ØÓÀ-èéí Ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýí Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí ðåêðåàöè ãàçàðç¿éí åðºíõèé òîäîðõîéëîëòûã îäîî áàéãàà ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä òóëãóóðëàí ºãºõ çîðèëãî òàâèëàà. Ðåêðåàöè ãàçàðç¿éí òîäîðõîéëîëò íü ººðòºº àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíû íóòàã äýâñãýðèéí á¿òöèéã á¿ðýëä¿¿ëýí áèé áîëãîæ áàéãàà òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã íýãòãýæ áàéäàã þì. Àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ ¿íäýñ íü òóõàéí íóòàã äýâñãýð äýýð áàéãàà áàéãàëü, ò¿¿õ, ñî¸ëûí áîëîí ýäèéí çàñãèéí íººö þì. Ýäãýýðèéí òîî, õ¿í òàòàõ ÷àäâàð òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí ðåêðåàöèéí íººöèéí ÷àäàâõèéã òîäîðõîéëæ áàéãàà þì. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö íü ðåêðåàöèéí ¿éë àæèëëàãààã òºâëºð¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéäàã þì. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë òºâ¿¿ä íü ººðèéí ýðãýí òîéðîíä àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýä á¿òö¿¿äèéã áèé áîëãîæ áàéäàã. Îíîí-Áàëæèéí öîãöîëáîðò ãàçàð íü ðåêðåàöèéí îáüåêòóóä îëîíòîé, ðåêðåàöèéí íººö áîëîìæ èõòýé áîëîõîîð ãàäààä äîòîîäûí æóóë÷èä ìàø èõýýð î÷äîã, æóóë÷äûã èõýýõýí òàòäàã ãàçàð íóòàã. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí ðåêðåàöèéí íººöèéã áàéãàëèéí, ò¿¿õ ñî¸ëûí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íºõöºë íººö ãýñýí ãóðâàí ÷èãëýëýýð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. öîãöîëáîðò ãàçðûí 1. Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí íººöºä ñàâ íóòãèéí áàéãàëüóóð àìüñãàë, õîòãîð ã¿äãýðèéí îëîí òºðºë, àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí áàÿëàã òºðºë, ç¿éë, óñ ç¿éí ñ¿ëæýýíèé îëîí òºðºë, ýêîëîãèéí öýâýð áàéäàë 2. Îíîí-Áàëæèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí ò¿¿õñî¸ëûí ÷àäàâõèä ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàëòàé õîëáîîòîé ãàçðóóä, ñî¸ëûí äóðñãàëóóä, õºøºº äóðñãàë, áóëø, áóíõàí, ìóçåé 3. Îíîí-Áàëæèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèä àìðàëò ñóâèëàëûí ãàçðóóä, æóóë÷íû áààçóóä, ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, õ¿í àìûí íººö, çàì õàðèëöàà Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòàã íü ªâºð Áàéãàëèéí óóëò òàéãûí èõ ìóæèéí Õýíòèéí óóëò òàéãûí ìóæèä õàìààðäàã áàéãàëèéí íºõöºë á¿õýëäýý àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõýä òîõèðîìæòîé þì. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòàã íü îëîí òºðëèéí ¿çýñãýëýíò áàéãàëèéí öîãöîëáîðóóäòàé. Ýäãýýð öîãöîëáîðóóä íü ¿íäñýíäýý ðåêðåàöèéí à÷ààëëûã äààõ òîãòâîðòîé áàéäàë äàâàìãàéëñàí íóòàã.

Îéí íººö Ýíý ñàâ íóòàã Ìîíãîë îðíû îé òàðõñàí ãîë íóòãóóäûí íýãýí. Îé íü ðåêðåàöèéí ¿íýò íººö áºãººä áè÷èë óóð àìüñãàëûí òîäîðõîéëîëòûã ñàéæðóóëäàã, àãààðûã öýâýðø¿¿ëæ îçîíîîð áàÿæóóëæ ýì÷èëãýýíèé øèíæ ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëæ ëàíäøàôòûí îíöãîé ¿çýñãýëýíã á¿ðä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý æèìñ, 캺ã ò¿¿õ, ýì÷èëãýýíèé óðãàìàë, àí àãíóóð çýðýã ¿éëäâýðëýëèéí çîðèëãîîð àøèãëàãääàã íººö þì. Ýíý ñàâ íóòàãò õóøíààñ ãàäíà õàð ìîä, íàðñ, ãàöóóð áàãà õýìæýýãýýð õîëèëäîí óðãàíà. Óñíû íººö Ýíý ñàâ íóòàã áîë óñç¿éí ñ¿ëæýý ñàéí õºãæñºí íóòàã. Õýíòèé íóðóóíààñ ýõ àâäàã ìàíàé îðíû íèëýýä òîìîîõîí ãîëûí òîîíä îðäîã Îíîí, Áàëæ áîëîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä îðæ áàéíà. Ãîëûí ñ¿ëæýýíèé íÿãòøèë 0.35 êì/m2 áàéíà. Ýäãýýð ãîëûí õºíäèéä óñàí, ÿâãàí, ìîðèí, õîñîëñîí àÿëàëûã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé. ̺í ýíä ñïîðò àÿëàëûí ºíäºð çýðýãëýëèéí õ¿íäð¿¿ëñýí íºõöºëòýé õèë îð÷ìûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñèñòåìèéã á¿ðýëä¿¿ëýí áèé áîëãîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Èõ Öàãààí íóóð, Áàãà öàãààí íóóð, Õ¿ðõðýý íóóð, Ãóðâàí íóóð çýðýã æèæèã íóóðóóä áèé. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë íººöèéí òºâ íü Ãóðâàí íóóð þì. Ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýýä Ãóðâàí íóóð îð÷ìûí ðåêðåàöèéí ñèñòåì á¿ðýëäýí òîãòñîí áàéíà. Ýíý ãàçàð ãàäààä äîòîîäûí æóóë÷äûí ñîíèðõëûã èõýýõýí òàòàæ áàéãàà þì. Íóóð, ãîëûí ýðãýí òîéðîí íü àìðàëò àÿëàëûí õàìãèéí òîõèðîìæòîé á¿ñ. Ýíä çóíû óëèðàëä óñàí àÿëàë, çóãààëàãà, çàãàñ áàðèõ, ãîë, íóóðàíä ñýëýõ, íàðàí øàðëàãûí ãàçàð, ºâëèéí óëèðàëä ìºñºí äýýð ãóëãàõ, çàãàñ áàðèõ, ìºñíèé øàãàé çýðýã óðàëäààí òýìöýýí çîõèîí áàéãóóëæ õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòàã íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãåîìîðôîëîãèéí íººö áîëîìæ ñàéòàé. Ýíý ñàâ íóòàãò êàëåäîíû àòðèàò á¿òýö èõýýõýí áàéðûã ýçëýæ ñóóðü íýí õàòóóæèí òîãòâîðæñîíû óëìààñ á¿ë öºë õºäºë㺺í ãîëëîæ òîì òîì õýìæýýíèé ã¿âäýë õîâäîë ¿¿ññýí íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà. Ýäãýýð óóëñûí îðîé áºìáºãºð, õààÿà õàâòãàéâòàð, õàæóó íü ãîë òºëºâ íàëóó, èõýýõýí ýëýãäýæ ìºëèéñºí áàéäàëòàé. Ýíý ñàâ íóòãèéí óóë íóðóóä íü ãîë íóðóóíààñàà òàñàðõàé õîë îðøäîã Òýäãýýðèéí ¿íýìëýõ¿é ºíäºð íü 1600-1900ì, õàðüöàõ ºíäºð íü 150-200 81

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ìåòðýýñ 300-400ì õ¿ðíý. Óóëñ íü îéòîé, òýõäýý îé íü óóëûí àð õàæóóã á¿ðõñýí ãîëûí õºíäèéí¿¿ä íü òýãø ºðãºí òàâèó áîëîõîîð óóë íóðóó ãîëûí ºðãºí õºíäèé õîñîëñîí ìºí ãîë, ìºðíººð èõýýõýí õýð÷èãäñýí íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö á¿ðä¿¿ëýõ íýãýí íºõöºë þì. Àìðàëòûí îð÷íû òàâ òóõòàé áàéäàë, ãîë íü òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí ðåêðåàöèéí ¿éë àæèëëàãààíû óëèðàëûí ÿâöûã òîäîðõîéëæ áàéäàã íóòàã äýâñãýðèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã íü óóð àìüñãàëûí íºõöºë þì. Îíîí-Áàëæèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí óóð àìüñãàëûí îíöëîã íü ºâºë 纺ëºí, çóí ñýð¿¿í, õóð òóíàäàñ íýì¿¿õýí, ñàëõèíû õ¿÷ íàìóóõàí îðîí íóòãèéí áè÷èë óóð àìüñãàëòàé ó÷ðààñ àÿëàë æóóë÷ëàëä òîõèðîìæòîé íóòàã þì. Äóíä çýðýã ýõ ãàçàðëàã óóð àìüñãàëòàé ýíý ìóæèä 1-ð ñàðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 20-250, öàñàí á¿ðõ¿¿ëèéí çóçààí 10 ñì-ýýñ èõ ñàëõèíû æèëèéí äóíäàæ õóðä 4ì/ñåê-ýýñ áàãà, çóí íü 150ààñ ñýð¿¿í áàéíà. Ýíý ñàâ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýãýí íººö íü àãóé þì. Îíîí-Áàëæèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ áîëîí îð÷íû á¿ñä Ѻºãòèéí àãóé, Öàãààí ×óëóóòûí àãóé, Áóóðëûí àãóé, Õóðãàí Áàò, Á¿ðýíõààíû àãóé çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûã èõýýõýí òàòäàã àãóéíóóä áèé. Ýäãýýðýýñ àÿëàë æóóë÷ëàëä àøèãëàõ èõýýõýí íººö áîëîìæòîé íü Ѻºãòèéí àãóé, Öàãààí ×óëóóòûí àãóéíóóä þì. Ѻºãòèéí àãóé íü àãóéí ñïîðòûí ÷èãëýëýýð, Öàãààí ×óëóóò íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýëýýð àøèãëàõàä òîõèðîìæòîé. Ѻºãòèéí àãóé Àãóéí ã¿í íü 72.0 ì, ýçýëõ¿¿í íü 1424.0 øîî ìåòð, íèéò òàëáàé íü 320.0 àì äºðâºëæèí þì. Àãóéí àì áàðàã óóëûí õàìàð äýýð áàéðëàõ ó÷èð àì îð÷ìûí óñ öóãëóóëàõ õ¿íõèéí òàëáàé 60 àì äºðâºëæèí㺺ñ ¿ë õýòýðíý. Ýíý àãóé ýõëýýä 19.8 ì óðò, 3.2 ì ºíäºð, 2.2 ì äóíäàæ ºðãºíòýé, 350 îð÷èì íàëóó õîíãèëîîð ýõýëíý. Ýíäýýñ ýãö äîîøîî îðñîí 2.1õ2.9 ì õýìæýýòýé õóäàã õýëáýðèéí áîñîî õîíãèë 30.5 ì óðò ¿ðãýëæèëæ öààøàà 27.5 ì óðòòàé, 5.5 ì ºðãºíòýé, 7.5 ì ºíäºðòýé 300 íàëóó õîíãèëîîð àãóé òºãñºíº. Ѻºãòèéí àãóéãààñ ç¿¿í òèéø 10 îð÷èì êì çàéä õ¿ì¿¿ñ èõýýõýí ø¿òýí áèøèðäýã Öàãààí ÷óëóóòûí àãóé îðøèíî. Ýíý ãàçàð íü ýðòíýýñ ø¿òýæ èðñýí ø¿òëýãèéí íýãýí îáúåêò. Ýíä ãýð øèã õýëáýðòýé îðîé íü öîîðõîé, õààëãà ¿¿äòýé þì øèã æèæèã àãóé áàéõ áà äîòðîî òóëãà òàâüæ ìºí㺠òºãðºã ºðãºñºí áàéäàã þì. Àãóéí ç¿¿õýí äîð ýõèéí óìàé ãýæ íýðëýãääýã, ò¿¿ãýýð áàãòàæ ãàðâàë ºâ÷èí ýìãýã ýäãýð÷ äàõèí òºðñºí ìýò áîëäîã ãýæ õ¿ì¿¿ñèéí øóðãàæ ãàðäàã æèæèã õîíãèë, àãóéí äýýä òàëä ºâºðìºö ñîíèí òîãòîöòîé ñýíæèò õàä, õ¿í îðæ ñóóäàã àìàí äýýðýý ñèéëñýí ìýò ÷óëóóí öýöýãòýé æèæèã õàäàí õîíãèë, òýíãýð äóóãàð÷ öàõèëãààí öàõèõàä öàãààí ìºí㺠íààëääàã õàä, àãóéí äýðãýä îðøèõ ýì÷èëãýýíèé ðàøààí çýðãýýñ á¿ðäýíý. Ãóðâàí íóóðûí àìðàëòûí á¿ñèéí õ¿ðýýíä Õÿðõàííóóð-Öàãààí íóóð-Öàãààí ÷óëóóòûí àãóéѺºãòèéí àãóé ãýñýí ÷èãëýëýýð àÿëàëûí ìàðøðóò çîõèîæ áîëíî.

82

̺í ýíý ñàâ íóòàã òºðºë á¿ðèéí àìüòàí, óðãàìàëòàé. Ýíä õàíäãàé, áóãà, õ¿äýð, áóëãà, øèë¿¿ñ, áààâãàé çýðýã îëîí àðààòàí àìüòàí, ãîë íóóðàíäàà îëîí òºðëèéí çàãàñ, õîâîð øóâóóä, îëîí ç¿éëèéí óðãàìàëòàé. Ýíý á¿õýí íü ýêîëîãèéí, áàéãàëü-òàíèí ìýäýõ¿éí, òýð òóñìàà øóâóó, óðãàìàë ñóäëàëûí çýðýã ñóäàëãààíû ÷èãëýëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé. Îíîí-Áàëæèéí ñàâä 10 òºðëèéí çàãàñ áèé. Ýíý áàÿëàã íü ñïîðòûí áîëîí ñîíèðõîã÷äûí çàãàñ÷ëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéãàà þì. Ðàøààí ñóâèëàëûí íººö Ýíý áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò áàéäàã Ãóðâàí íóóðûí ðàøààí àìðàëòûí ãàçàðò àìðàã÷èä áîëîí æóóë÷èä èõýýð èðäýã ãàçàð þì. Íàðñàí îé äîòîð òýãø òàâèóõàí òàëáàéä õîîðîíäîî îéð îéðõîí òîãòñîí äºðâºí æèæèã íóóð îðøèõ áîëîâ÷ Ãóðâàí íóóðûí ðàøààí ãýæ àëäàðøæýý. Ãóðâàí íóóð õàâüä ìºíõ íîãîîí íàðñ ãîëëîñîí îé ìîä á¿ðõñýí, íàìõàí ãàäàðãàòàé, ãîë ìºðºí, íóóð öººðºì, áóëàã øàíä çýðýã óñàí ø¿ëæýý ñàéòàé ýëñýíöýð õºðñòýé. Ò¿¿õèéí áîëîí ñî¸ëûí ºâèéí íººö Ýíý ñàâ íóòàã ò¿¿õ, àðõåîëîãèéí äóðñãàëààð áàÿí þì. Ýíä ýðòíèé õºøºº äóðñãàë, áóëø, õèðãèñ¿¿ðýýñ ãàäíà ×èíãèñ õààíòàé õîëáîîòîé äóðñãàëò íóòàã îëîí áèé. Ìîíãîë óëñûí òóëãàð òºðèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààíû òºðñºí ãàçàð Äýë¿¿í áîëäîã íü Äàäàë ñóìûí òºâèéí ç¿¿í òàëä îðøèíî. Ýðòíèé õîò ñóóðèíãèéí ¿ëäýãäýë, ñ¿ì õèéä, óðàí áàðèëãûí äóðñãàë õîâîð áîëîâ÷ ìóçåé, ñ¿¿ëèéí ¿åä áîñãîñîí õºøºº äóðñãàë íèëýýä áèé. Ãóðâàí íóóðûí ðàøààí ñóâèëàëûí äýðãýäýõ ×èíãèñ õààíû õºøººã 1962 îíû 5-ð ñàðûí 31-íèé ºäºð ò¿¿íèé ìýíäýëñýíèé 800 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí áîñãîæýý. ªíººã õ¿ðòýë õàäãàëàãäàí èðñýí í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë èðãýíøèë, Áóðèàä çîíû çàí çàíøèë, øàøèí ø¿òëýã, óãñààòíû ç¿é, óëàìæëàëò áàÿð íààäàì, òàõèëãà, ¸ñëîë çýðýã íü ò¿¿õ ñî¸ëûí òîìîîõîí íººö þì. ×èíãèñ õààíû òºðæ ºññºí íóòàãòàé õîëáîîòîé ò¿¿õèéí æèìýýð àÿëàõ Îíîí, Õýðëýíãèéí ðåêðåàöèéí ñèñòåìèéã á¿ðýëä¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, õ¿í àìûí àìüäðàëûí íºõöºë þì. Ýíý ñàâ ãàçàð íü õºäºº àæ àõóé ãîëëîí õºãæñºí ãàçàð þì. Îéò õýýð, õýýðèéí ëàíäøàôò õîñîëñîí ãîë ìºðíèé ñ¿ëæýý ñàéí õºãæñºí áàéäàë íü ýíä ìàëûí ºðãºí óóäàì áýë÷ýýð, õ¿íñíèé áîëîí ¿ð òàðèà òàðèõ íºõöºëèéã á¿ðýëä¿¿ëæ áàéãàà þì. ̺í çàãàñ, àí àãíóóð æèìñ, 캺ã áýëòãýõ, ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõýýñ ãàäíà, ìîä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, î¸äîëûí ñàëáàð õºãæèæ áàéãàà þì. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàð ýð÷èìòýé õºãæèæ

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

àìðàëòûí ãàçàð, æóóë÷íû áààçóóä îëíîîð áàðèãäàõ áîëæýý. Ýíý áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð ðåêðåàöèéí àøèãëàëòûã ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä àìðàëòûí ãàçðûí áàãòààìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, áººíººð àìðàõ ãàçàð, çî÷èä áóóäàë,øèíý áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí òîîã íýìýõ, ºâºë àìðàã÷èä æóóë÷èä õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæèéã íýìýõ, àÿëàã÷äûí òàâ òóõûã õàíãàñàí çàì õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ,íèéòèéí õîîëíû ãàçðûí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºõ ñàéæðóóëàõ, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, ò¿¿õ ñî¸ëûí ãàçðóóäûã ¿çýæ ñîíèðõîõîîð èðñýí õ¿ì¿¿ñèéí íààäàì, çóãàà, ÷ºëººò öàãèéã çîõèîí áàéãóóëàõ, ¿éë÷ëýõ õºòº÷ òàéëáàðëàã÷èéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ, áàéãàëü, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðûí ðåêëàì ñóðòàë÷èëãààã õèéõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, áýëýã äóðñãàëûí ç¿éë õèéõ, æóóë÷íû áààç, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçàð, íóóð ãîëûí ýðãèéí á¿ñ, ðàøààíû îð÷íû áàéãàëèéã õàìãààëàõ àæëûã çàéëøã¿é õèéõ øààðäëàãàòàé.

Àøèãëàñàí á¿òýýë ðàçâèòèå òóðèçìà: 1. Óñòîé÷èâîå íàïðàìëåíèÿ, òåíäåíöèè, òåõíîëîãèé, ã. Óëàí-¯äý. Èç-âà ÁÍÖ. ÑÎ ÐÀÍ.2005 2. Ëàíöîâà È.à , Êîíàêîâà Ã. Ðåãèîíàëüíèå îñîáåííîñòè ðàçâèòèÿ òóðèçìà â Êîïàêîâñêîì ðàéîíå.

3. Ñ¿õáààòàð Î. Ìîíãîë îðíû ðåêðåàöèéí ãàçàðç¿éí çàðèì àñóóäàë. ÌÎÃÇÀ.¹23.ÓÁ.

1985.

4. Äàø Ä. Ìîíãîë îðíû ëàíäøàôò ýêîëîãèéí çàðèì àñóóäëóóä. ÓÁ.2000 5. Áàäàð÷ Í. Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàë. ÓÁ.

1971 6. Îþóíãýðýë Á. Ìîíãîë Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã. ÓÁ. 2004 7. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýý, ¿íýëãýý, ºðãºòãºõ àñóóäàë.ÓÁ.,2004 8. Ëõàãâàñ¿ðýí Õ. Ìîíãîëûí àðõåîëîã (×èíãýñ õààíû ¿å) òýðã¿¿í äýâòýðÓÁ., 2008

83

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

Õ¯ÍÈÉ Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉË ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍÄ ÍªËªªËªÕ ÍÜ Á. Áàëäàíãîìáî ÕÀÀÈÑ ¯íäýñëýë Ìàíàé àõìàä ¿å ìààíü èõ äàëàéãààñ àëñëàãäñàí áàéãàëèéí ýðñäýë áàãàòàé, àðâèí èõ àøèãò ìàëòìàë, àí àìüòàíòàé ºãººæ áàÿí ãàçàð íóòãèéã õîé÷ ¿åäýý ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýñýí áèëýý. Ãýòýë ýíý ñàéõàí áàÿëàãòàé ãàçàð íóòàã ìààíü ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóéõàí æèëä ñ¿éðëèéí èðìýãò õ¿ð÷ áàéãàà íü ãàäààä, äîòîîäûí õ¿í á¿ðèéí ñýòãýëèéã ýìçýãë¿¿ëýõ áîëëîî. Ýíý îíû 10-ð ñàðä Ôðàíöûí Ëèîí õîòîä áîëñîí áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ îëîí óëñûí õóðàëä ÖÅÃ-ûí äýä õóðàíäàà Á. Áàòõóÿã îðîëöñîí áàéíà. Ýíý õóðëààð Áàéãàëèéí ýñðýã ãýìò õýðýã ãàðãàëòààð Ìîíãîë óëñ äýëõèéí àíõààðàëä ºðòñíèéã òîâ òîäîðõîé çààæýý. (ªäðèéí ñîíèí ¹270 3035, 2008-11).

2-ð çóðàã. Ãóðâàí íóóðûí àìðàëò îð÷ìûí íóòàã

ĺðâºí óóëûí äóíä îðøäîã íèéñëýë õîòûí ìààíü ýðãýí òîéðíû íîãîîí á¿ñ, ãîë ãîðõè ÿìàð áîëæ áàéãàà íü áèä á¿õíèé í¿äíèé ºìíº ýâ ýëõýí õàðàãäàæ áàéíà. Òºâ人 èéì áàéõàä õºäºº îðîí íóòãóóäàä áàéãàëèéã ÿàæ ñ¿éòãýæ áàéãàà íü îéëãîìæòîé ø¿¿ äýý. Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ñàéõàí ãàçðóóäûí íýãýíä Ýçýí ×èíãèñèéí ºëãèé íóòàã ÎíîíÁàëæèéí ñàâ ãàçàð ç¿é ¸ñîîð îðäîã áèëýý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü îéò õýýðèéí á¿ñýíä áàãòàõ áºãººä òýíä ýëäýâ òºðëèéí îé ìîä, óðãàìàë, àí àìüòàíààð ¿íýõýýðèéí áàÿí íóòàã áàéëàà. Ǻâõºí Äàäàë ñóì ãýõýä ãàçàð íóòãèéí 10 îð÷èì õóâèéã îé ìîä ýçýëíý. [3]

1-ð çóðàã. Ýçýí ×èíãèñèéí õºøºº 84

Èéì ñàéõàí íóòàãò òºðæ ºñººä, òýíä àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéñàíäàà òýíäýõèéí õ¿ì¿¿ñ áàõàðõàí áàÿðëàæ ÿâäàã. ¯çýñãýëýíò ñàéõàí ýíý íóòãèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð ñàéí ñàíààò ãàäààäûí óëñ îðîí, òýäíèé àðä ò¿ìýí ñàíàà òàâüæ á¿õ òàëûí äýìæëýã

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéãààä òàëàðõàæ ÿâäàãàà ýíý áîëîìæèéã àøèãëàæ õýëýõýä òààòàé áàéíà. Ýíý íóòãèéí óíàãàí òºðõèéã ºíãºðñºí áà îäîî ¿åèéí áàéäëûã áèîòåõíèêèéí ñèñòåìèéí öîãöîëáîð ¿ç¿¿ëýëòýýð àâ÷ ¿çýõ, çîðèëãî òàâèëàà.

Ñóäàëãààíû çîðèëòóóä 1. Óðä ºìíºõ ýíý íóòãèéí áàéãàëü îð÷íû ¿éë àæèëëàãààíä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ áàéñàí ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ãàðãàõ

Ñóäàëãààíû õýðýãëýõäýõ¿¿í, àðãà ç¿é Òóõàéí ãàçàð íóòãèéí áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòºíä àæèãëàëò õèéæ ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àðãààð ÿâöûí ¿ð ä¿íã ãàðãàíà. Ñóäàëãààíû ¿ç¿¿ëýëòýíä öàã àãààð, ãîë ãîðõè, îé ìîä, õºðñ óðãàìàë çýðýãò àæèãëàëò õèéõ. Áàéãàëü îð÷èíä õ¿íèé ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íºëººëëèéã Õ¯Í-ÀÍ ÀÌÜÒÀÍ-ÌÀØÈÍÎÐ×ÈÍ ãýñýí áèîòåõíèêèéí ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé õóâüñàõ ñèñòåìèéí ñóäàëãààíû àðãà÷ëàë áîëãîí õýðýãëýíý.

2. Îäîîãèéí çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíû ¿åä òýíä áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ, ÿìàð áàéäàëòàé áîëæ áàéãààä ¿íýëýëò ºãºõ

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

3. Áàéãàëü îð÷íûã áèîòåõíèêèéí ñèñòåìýýð èæ á¿ðýí ñóäàëæ, ººð õîîðîíäûí õàðèëöàí óÿëäàà õîëáîîã òîãòîîõ

Îëîí æèëèéí àæèãëàëòààñ ¿çýõýä 1950-èàä îíû ñ¿¿ë õ¿ðòýë Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí áàéãàëü îð÷èí ãàäíûí ÿìàð íýãýí ç¿éëä ºðòºãäºëã¿é óíàãàí òºðõººðºº áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. [2]

3-ð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ¿çýñãýëýíò ñàéõàí áàéãàëü îð÷èí

Õàðèí ýíý ¿åýñ ýõëýí Àòðûã ýçýìøèõ àíõíû àðãà õýìæýý îðîí äàÿàð ºðíºæ, ãàçðûí õºðñèéã ¿íäñýýð íü ýðã¿¿ëýí õàãàëñíààñ áîëæ õºðñ óðãàìàë ñ¿éð÷, ìàëûí áýë÷ýýð õîìñäîæ ýõýëñýí. Ýíý íü õýäèéãýýð èéì ñºðºã íºëººòýé áàéñàí ÷ õ¿í àðäàà òàëõ òàðèàãààð õàíãàõ ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí áèëýý. ¯¿íýýñ áîëæ õºðñ øîðîî íü ñàëõèíû ýëýãäýëä îðæ, ¿ðæèë øèìýý àëäàæ ýõýëñýí þì. Õàðèí òóõàéí ¿åä îé ìîä, ãîë ãîðõè, çàãàñ æàðààõàé, çýðëýã àí àìüòàä íü îäîîãèéõ øèã ñºðºã íºëººíä ºðòºõ íü òóí áàãà áàéñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Òóõàéí ¿åä õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýõ¿éä ÷ ¿íýí÷ øóäàðãà ¿éë àæèëëàãàà çîíõèëæ, õóóëü ä¿ðìýý ñàõèí õýðýãæ¿¿ëýõýä á¿õèé ë àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëæ áàéæýý.

Õàðèí 1990-ýýä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ íèéãìèéí ñýòãýõ¿é íü çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæñíýýð áàéãàëü îð÷èíä èõýýõýí ñºðºã íºëºº àæèãëàãäàæ, îé ìîä, àí àìüòàä, õºðñ óðãàìàëä õ¿íèé òàëààñ çîõèñã¿é ìóó ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîëñîí íü àæèãëàãäàæ ýõýëñýí.. Çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíû ýíý ¿åä ìàøèí òåõíèê îëøèðñíîîñ õºðñ óðãàìàë, àí àìüòàí, îé ìîäòîé ç¿é áóñ õàðüöñíààñ áàéãàëü îð÷èíä èõýýõýí õîõèðîë ó÷ðàõ áîëñîí. Ýäãýýð ñàéí áà ñºðºã òàëûí íºëººëëèéã áèîòåõíèêèéí õàìààðëààð ñèñòåì÷ëýí àâ÷ ¿çüå. [1]

85

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

4-ð çóðàã.

Õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëºë

Õ¿í

Àí àìüòàí

Áàéãàëü îð÷èí

Ìàøèí

Áàéãàëü îð÷íû íºëººëºë 5-ð çóðàã.

Áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýä õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàãâàð

Ýäèéí çàñàã ìåíåæìåíòèéí íººö

Ìàòåðèàë òåõíîëîãèéí íººö Áàéãàëü îð÷èí

Óðàìøóóëëûí õýëáýð, Ñó

Ìàòåðèàëëàã óðàìøóóëàë

Îëîí æèëèéí àæèëëàãààíû äàäëàãà òóðøëàãà

Õàìò îëîí áà óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû îíâ÷ëîë

Òîäîðõîé õ¿ðýýíä áèå äààñàí ¿éë àæèëëàãàà

Õ¿íèé ñýòãýë ç¿éí îíöëîã, Ññ

5-ð çóðãèéí çàãâàðààñ õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõäîî:

Xx

(1) Cc C ó ¯¿íä: X x áàéãàëü õàìãààëàõ õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë

Cc áàéãàëüòàé õàðüöàõ èðãýäèéí ñýòãýë ç¿éí ñîíèðõëûí ò¿âøèí Có õàìò îëíû àæëûí óðàìøóóëàëûí ò¿âøèí 86

Áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàëòûí ¿ð ºãººæ

Õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà

¯éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû óðàìøóóëàë

Õ¿íýýñ õàìààðàõã¿é ãàäíûí õ¿÷èí ç¿éë

Íèéãýì àõóéí óðàìøóóëàë

Òåõíîëîãèéí íººö

Áàéãàëü õàìãààëàõ õàìò îëîí

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

¯¿íä:

¯¿íä:

(2) Cc T1 T2 T3 T1 ñèñòåìèéí õàìò îëíû áèå äààñàí áàéäëûí ò¿âøèí T2 õàìò îëíûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ ò¿âøèí T3 õàìò îëíûã óäààí õóãàöààíû ¿éë àæèëëàãààíû ò¿âøèí C ó Ó1 Ó 2 Ó 3 (3)

Ó1 õàìò îëíû ìàòåðèàëëàã ñîíèðõëûí ò¿âøèí Ó 2 õàìò îëíû íèéãýì àõóéí ñîíèðõëûí ò¿âøèí

Ó 3 ¿éëäâýð ¿éë÷èëãýýíèé ò¿âøèí Îéðîëöîîãîîð õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

Cc 0...0,30; T1 0...0,20; T2 0...0,10; T3 0...0,10 C ó 0...0,50; Ó1 0...0,40; Ó 2 0...0,10; Ó 3 0...0,10 Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä òóõàé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä ºíäºð áèø áàéãàà íü ýíý òàëûí ¿éë àæèëëàãàà òºäèéëýí ñàéíã¿é áàéãààã íîòîëæ áàéíà. Øóóä áóñ ãýäýã íü õ¿í, ìàøèí òåõíèêèéã àøèãëàæ, áàéãàëü îð÷èíä õ¿÷òýé ñºðºã íºëºº ó÷ðóóëæ áàéíà. Îäîîãèéí çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíû ¿åä ìîäíû áèçíåñ õèéäýã õ¿ì¿¿ñ ìîäíû õºðººòýé, ìàøèí óíààòàé, õºðºº ðàìòàé áîëîõîîð ìîäûã ÿàæ ÷ àøèãëàñàí òýäíèé äóðûí õýðýã ìýò áîëæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý õàðèóöëàãà, áîëãîîìæã¿éãýýñ æèëèéí æèëä ãàë ò¿éìýðò èõýýõýí õýìæýýíèé îé ìîä, õàäëàí áýë÷ýýð, õºðñ óðãàìàë ºðòºæ, ñ¿éð÷ áàéãààä ¿íýõýýð èõ õàðàìñìààð áàéäàã. ̺í áàãàã¿é õýìæýýíèé 60000 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéã õàãàëæ õºðñèéã ñàëõèíû ýëýãäýëä îðóóëæ, îé ìîäûã îãòîëæ ¿ðæèë øèì, ÷èéãèéã õîîñðóóëæ áàéíà. Àøèã õîíæîî õàéã÷èä çýðëýã àí àìüòàí, çàãàñ æàðààõàéã çºâøººðºëã¿éãýýð, ç¿é áóñ õýðýãñëýýð àãíàæ áàéãàëèéí áàÿëàã íººöèéã óëàì õîâîðäóóëæ áàéíà. Ýíý á¿ãäèéã çºâõºí íóòãèéí èðãýä õèéæ áàéíà óó ãýâýë áàñ áèø þì. Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ýíý ãàçàð ãàäààä, äîòîîäûí çî÷èä òºëººëºã÷èä, æóóë÷èä ýíä àìàð÷, àëæààëàà

òàéëàõààð èðñýí çàìûí õ¿ì¿¿ñèéí íºëººëºë ÷ íèëýýä õóâèéã ýçýëæ áàéãààã ÷ ¿ã¿éñãýõã¿é ýý. Îíîí-Áàëæèéí ýõ ñàâ íóòãóóäàä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷èä ãàçàð øîðîîã óõàæ ñýíä÷ëýõ, õèìèéí õîðò áîäèñ õýðýãëýõ çýðãýýñ óñíû óíäàðãà áàãàñàæ ìºí áîõèðäîæ áàéãààã ÷ ¿ã¿éñãýõèéí àðãàã¿é áîëæýý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õóðäàí áóó, õ¿÷èò òåõíèêèéí ÿâàõã¿é ãàçàð àëãà áîëñíîîñ çàì õàðãóé îëøèð÷ ºâñ óðãàìëûí òàëáàéä áàãàã¿é õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéíà. Èíãýæ õ¿í áàéãàëü äýëõèéòýéãýý ç¿é áóñ õàðüöñíààñ ãýíýòèéí èõ ñàëõè øóóðãà äýãäýæ, áîëîâñðóóëñàí òàëáàéí øîðîî, ò¿éìðèéí óòààã àãààð ìàíäàëä õººðãºæ àãààðûí áîõèðäëûã ÷ èõýñãýõ õàíäëàãà àæèãëàãäàõ áîëëîî. Àäãàëæ ìàëûõàà øèâõ ÿëãàäàñûã àøèãëàæ ÷àäàõã¿é, ýíä òýíä áººíººð àñãàæ áàéãàëü îð÷íîî áîõèðäóóëñààð áàéíà. Ýíý ìýò÷ëýí áàéãàëü äýëõèéòýéãýý õ¿í çºâ õàðüöàõã¿é áàéãààãààñ èõ äóëààðàë ¿¿ñ÷, ãîë ãîðõè, ºâñ íîãîî íü õàòàæ øèðãýí, áàéãàëèéí ñºðºã íºëººëºë ÷ ãàçàð àâàõ õàíäëàãàòàé áîëñîí. Ýíý àþóë öààøäàà óëàì ã¿íçãèéðâýë ãîâü, õàíãàé, õýýðèéí á¿ñ

5-ð çóðàã. Õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí íü 87

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

íóòãóóäàä ÿëãààã¿é öºëæèëò ¿¿ñ÷ ñ¿éðëèéí àþóëä îðæ áîëçîøã¿é ãýäãèéã áàéãàëü äýëõèé ìààíü àíõààðóóëñààð áàéãàà þì áèø ¿¿. Ýíý á¿ãäýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä òºðèéí áàéãóóëëàãà íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ººð õîîðîíäîî õÿíàëò òàâüæ, áàéãàëü äýëõèéäýý õàëãààòàé á¿õ ç¿éëèéã óðüä÷èëàí õàðæ, òàñëàí çîãñîîõ øààðäëàãà àìüäðàëààñ óðãàí ãàð÷ áàéíà. Ýíý ¿åä ýðäýìòýä áèäíèé ¿¿ðýã ðîëü ÷ àñàð èõ áàéõ ¸ñòîé. Áè ÷ ãýñýí ýðäýìòýí õ¿íèé õóâüä áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººòýé ìàëûí øèâõ ÿëãàäàñûã áîëîâñðóóëàí áîðäîî õèéõ æèæèã îâðûí öåõèéí òºñºë áîëîâñðóóëñàí áàéãàà. Ãàãöõ¿¿ õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ òîíîã òºõººðºìæ, õºðºí㺠ìºíãºíèé ýõ ¿¿ñâýð áàéäàã ñàí áîë ¿¿íèéã îéðûí õóãàöààíä õèéæ áàéãàëü îð÷íîî áîõèðäëîîñ õàìãààëæ, õºðñíèéõºº ¿ðæèë øèìèéã ñàéæðóóëàõàä ãàð áèå îðîëöìîîð ë áàéãàà þì. ¯¿íä çàðöóóëàõ 10 ñàÿ ãàðóé òºãðºã 5-6 æèëèéí äàðàà çàðäëàà á¿ðýí íºõºæ òºëºõ áîëîìæòîé ãýñýí òîîöîî ÷ áèé. Õýðýâ ¿¿íèéã áîëîìæòîé ãýæ ¿çâýë áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéí íýã õýñýãò îðóóëæ ºãâºë ñàéí áàéíà. Ýíý òàëààð Äàäàë ñóìûí óóãóóë èðãýä, ò¿¿íòýé õîëáîî á¿õèé ¿éëäâýð, àëáàí áàéãóóëëàãûí äàðãà çàõèðëóóä ¿¿íèéã òóíãààí áîäîæ òóñ äýì áîëîõ áàéõ ãýäýãò èòãýë òºãñ áàéãàà. Ýíý á¿õíèéã ç¿é çîõèñòîéãîîð çîõèöóóëàã÷ íü áèîëîãèéí èäýâõòýé àìüä õºäºëã¿¿ð áîëñîí õ¿í ó÷ðààñ òýð íü àæèë-õºäºëìºðèéí õóðä V, ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà t, ¿éë÷èëãýýíèé ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë çýðýã íü ¿éë÷ëýõ õ¿÷òýéãýý øóóä õàìààðàëòàé áàéíà. Ó÷èð èéìýýñ õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõ, õóðäàñãàõ, öàãèéã õýìíýõ àñóóäàë ìàøèí òåõíèêèéí îðîëöîîòîé øèéäâýðëýõýýñ ººð àðãà áàéõã¿é.

Ä¿ãíýëò 1. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéãàà õ¿í á¿õýí, ãàäíààñ èðñýí çî÷èä òºëººëºã÷èä ýíý ñàéõàí áàéãàëü äýëõèéòýéãýý çºâ õàðüöàæ áàéãàëèéí õèøãèéã õ¿ðòýõèéí çýðýãöýýãýýð ò¿¿íèé óíàãàí òºðõèéã àëäàãäóóëàõã¿é õºðñ óðãàìàë, îéí çóðâàñûã òàðèìàëæóóëæ, óñ àãààðàà öýâýðø¿¿ëýí õàìãààëæ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ àæëûã öàã àëäàëã¿é çîõèîí áàéãóóëìààð áàéíà.

2. Õ¿ì¿¿ñèéã áàéãàëü äýëõèéòýéãýý çºâ õàðüöàõ òàëààð ñóðãàëò-ñåìèíàð, ¿ç¿¿ëýõ-ñóðãóóëü, áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîãäñîí õóóëü ä¿ðìýý ñóðòàë÷ëàõ àæëûã õàìò îëíû äóíä ºðãºí õ¿ðýýòýé çîõèîí áàéãóóëæ, òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõèéã, òóõàéí ñàâ ãàçðûí àðä èðãýä àëáàí õàðèóöëàãàòíóóäàä óðèàëàõûí õàìò õÿíàëò øàëãàëòûã óëàì ºíäºð ò¿âøèíä ãàðãàõûã çºâëºæ áàéíà.

3. Òóõàéí ñóì, çàõèðãàà àëáàí õàðèóöëàãàòíóóä, òºðºëõ íóòãàà ñºðºã ºðòºëòººñ á¿ðýí ñýðãèéëæ, íººö áîëîëöîîãîî àøèãëàí áàéãàëü 88

ãàçðûí ãàäíûí äîòîîä îð÷íîî

õàìãààëàõ èæ á¿ðýí öîãöîëáîð õºòºëáºðèéã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð äîðâèòîé àæèë çîõèîìîîð áàéíà. Ðåçþìå Ïî ìåðå óãëóáëåíèÿ ïðîöåññà ê ñèñòåìå ðûíî÷íûõ îòíîøåíèé âîçíèêàåò öåëûé ðÿä ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêèõ ïðîáëåì, òðåáóþùèõ ñâîåãî íàó÷íî-îáîñíîâàííîãî ðåøåíèÿ. Îäíîé èç òàêèõ ïðîáëåì ÿâëÿþòñÿ âîïðîñû îáåñíå÷åíèÿ îõðàíû ïðèðîäû îêðóæàþùåé ñðåäû.  îáëàñòè îõðàíû îêðóæàþùåé ñðåäû çàêëþ÷åí ðÿä äâóñòîðîííèõ è ìíîãîñòîðîííèõ ìåæäóíàðîäíûõ ñîãëàùåíèé, â êîòîðûõ Ìîíãîëèÿ ïðèíèìàåò àêòèâíîå ó÷àñòèå. Ïîýòîìó â îêðóæàþùåé ñðåäå îäíèì èç ãëàâíûõ çàäà÷, êîòîðóþ ïðåäñòîèò ðåøèòü â áëèæàéøåå âðåìÿ îõðàíà ïðèðîäû, îò âíåøíèõ íåáëàãîïðèÿòíûõ âîçäåéñòâèé. Îñíîâíàÿ îòâåòñòâåííîñòü çà îðãàíèçàöèþ ðàöèîíàëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ áîãàòñòâà ïðèðîäû â íàðîäíîì õîçÿéñòâå ñòðàíû è çà îõðàíó èõ îò çàãðÿçíåíèÿ è èñòîùåíèÿ âîçëîæåíà íà Ìèíèñòåðñòâî îõðàíû ïðèðîäû Ìîíãîëèè, íàðÿäó ñ äðóãèìè, ôóíêöèÿìè îñóøåñòâëÿåò ãîñóäàðñòâåííûé è íàðîäíûé êîíòðîëè çà ðàöèîíàëüíûì èñïîëüçîâàíèåì ëåñîâîäíûõ ðåñóðñîâ è äðãóèõ áîãàòñòâ íàøåé ñòðàíû. Îñíîâ çàêîíäàòåëüñòâà ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî èñïîëüçîâàíèå è îõðàíà ïðèðîäû ðåøàþòñÿ íå ðàçäåëüíî à â òåñíîé âçàèìîñâÿçè. Òàêîé ïîäõîä â ñî÷åòàíèè ñ ÷åòêèì ïëàíèðîâàíèåì ïîçâîëÿåò îïòèìàëüíî ðåøèòü çàäà÷è ðàöèîíàëüíîãî è êîìïëåêñíîãî èñïîëüçîâàíèÿ ïðèðîäíûõ áîãàòñòâ. Îñàáàÿ ðîëü â ñîâðåìåííûõ óñëîâèÿõ ïðèíàäëåæèò èçó÷åíèþ è ðàñïðîñòðàíåíèþ ïåðåäîâûõ ìåòîäîâ è ïðèåìîâ òðóäà îõðàíû ïðèðîäû ìåñòíîãî óïðàâëåíèÿ. Îñíîâíîé èíòåíñèôèêàöèè òðóäîâîé äåÿòåëüíîñòè èñïîëíèòåëåé ñëóæèò ÷åëîâå÷åñêèé ôàêòîð, êàê ñâîéñòâî ëè÷íîñòè â ëåñîõîçÿéñòâåííîì ïðîöåññå, êîòîðîå ìîæåò óïðàâëÿòñÿ èçâíå è ñàìîñòèìóëèðîâàòüñÿ â ðàìêàõ ëåñîõîçÿéñòâåííîãî êîëëåêòèâà óäîâëåòâîðåíèåì êîëëåêòèâíûõ è èäèâèäóàëüíûõ èíòåðåñîâ. Íåñóùèå ñòåðæíè ÷åëîâå÷åñêîãî ôàêòîðà ïñèõîëîãè÷åñêèå ñîñòàâëÿþèå è êîìïîíåíòû ïðåñòèæíîñòè òðóäà. Ê óïðàâëÿþùèè óñòðîéñòâàì ïîñòóïàåò èíôîðìàöèÿ, õàðàêòåðèçóþùàÿ ñîñòîÿíèå ýòèõ ñîñòàâíûõ ýëåìåíòîâ.

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë 1. Á.Áàëäàíãîìáî. “Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëä õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë íºëººëºõ íü” ÕÀÀÈÑ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë ¹32, 2003 2. Êðàñíoøåêîâ Í. “Àêòèâèçàöèÿ ÷åëîâå÷åñêîãî ôàêòîðà â ïåðâè÷íûõ çâåíüÿõ ñåëüñêîõîõîçÿéñòâåííîãî ïðîèçâîäñòâà” Æ. Ýêîíîìèêà ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà 1987 ¹4 3. Ð. Ðýãçýíäîðæ. “Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí ò¿¿õýí òîâ÷ëîë” Áàÿí-Îâîî 1995

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÀÉ ÑÀ ÃÀÇÀÐÒ ÁÀÉÃÀÀ ÎÉÍ ÍªÕªÐ˪˯¯ÄÈÉÍ ÎÄÎÎÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË, ÕÝÒÈÉÍ ÒªËªÂ Í.Ýíõòàéâàí. ͯÁ ÕÕÀÀ-í áàéãóóëëàãûí “Îéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò” òºñºë Îéí íººö, ò¿¿íèé ºíººãèéí áàéäàë •

•

Ìàíàé óëñûí îéí òàëáàé íü 19.2 ñàÿ ãà, ¿¿íýýñ îé ìîäîîð á¿ðõýãäñýí íü çàãèéã îðîëöóóëàõã¿éãýýð 10.6 ñàÿ ãà áóþó íèéò íóòàã äýâñãýðèéí äºíãºæ 6.7 õóâü áàéãàà íü ͯÁ-ûí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí æèøãýýð îéí íººöººð õîìñ îðíû òîîíä õàìðàãääàã. Ñ¿¿ëèéí 30 ãàðóé æèëä ìîä áýëòãýëèéí àæëûã ýìõ çàìáàðààã¿é ÿâóóëñàí, îéí ò¿éìýð, õºíººëò øàâæèíä èõ õýìæýýíèé òàëáàé íýðâýãäñýí çýðýã øàëòãààíààð áàéãàëèéí îéí òàëáàé 1.0 ãàðóé ñàÿ ãàààð õîðîãäñîí òîîöîî áàéíà. Õàðèí ýíý õóãàöààíä òàðìàã îé, îãòîëñîí òàëáàéí õýìæýý 10-15 äàõèí, øàòñàí îéí òàëáàéí õýìæýý 3-4 äàõèí íýìýãäñýí áàéíà. Äýýðõ õàðüöóóëñàí ä¿íãýýñ õàðàõàä ãîëûí àé ñàâ ãàçðóóäûí òàòìûí îé, øàòñàí îé, îãòîëñîí òàëáàé, îéæèõ òàëáàé çýðýã ãàäíû íºëººíä ºðòñºí îéí òàëáàéí õýìæýý áàéíãà ºñºæ õóéðàéøèëòèéí ÿâöûã íýìýãä¿¿ëæ, öºëæèëòèéã õóðäàñãàæ áàéíà.

Îéí ñàíã ýçýìø¿¿ëýõ øààðäëàãà

îéí ñàíã íºõºðëºë, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä ýçýìø¿¿ëýõ àñóóäàëä àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëæ àæèëëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà. Õàìòûí îðîëöîîòîé îéì ìåíåæìåíò áàðèìòëàëûí íèéòëýã ¿íäýñëýë •

Ìàíàé óëñûí îéí íººö íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 6,7 õóâèéã ýçýëäýã áºãººä ò¿¿íèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð íèëýýí îëîí õóóëü, ä¿ðýì, æóðàì áàòëàãäàí ìºðäºãäºæ áàéãàà áèëýý.

•

Õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëò ÿâàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ îéí íººöèéã õàìãààëàõàä õ¿íèé íººö, òåõíèê õýðýãñýë ñóë áàéãàà òóë îé á¿õèé ãàçðûí íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýí îéí íººöèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, óëìààð íºõºí ñýðãýýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.

•

Îëîí óëñûí ïðàêòèêò ÷ àëèâàà áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ, çºâ çîõèñòîé àøèãëàõàä íóòãèéí èðãýäèéí èäýâõ ñàíàà÷ëàãà, õ¿÷èí ÷àäàë, îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëñýíèé ¿ð ä¿íä àìæèëòàíä õ¿ð÷ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

•

Îéí íºõºðëºëèéã áàéãóóëàõäàà èðãýäèéí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð Ìîíãîë óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí 481-ð ç¿éëèéí 1 äýõ çààëò, Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí 3-ð ç¿éëèéí 8 äàõü çààëò, 31-ð ç¿éëèéí 2 äàõü çààëò, Îéí òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóä áîëîí ÁÎ Ñàéäûí 2006 îíû 114 òîîò òóøààë “Áàéãàëèéí òîäîðõîé òºðëèéí áàÿëàãèéã õàðèóöàí õàìãààëàõ, àøèãëàõ, ýçýìøèõ èðãýäèéí íºõºðëºëèéí áàðèìòëàõ æóðàì”-ûã äàãóó áàéãóóëàõ áà íºõºðëºëèéí îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã ÁÎß-íû Îéí õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí äàðãûí 2008 îíû 16-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí “Îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé ¿ëãýð÷èëñýí çàãâàð”-ûí äàãóó áîëîâñðóóëíà.

Îäîîãîîñ 10 ãàðóé æèëèéí ºìíº Äýëõèéí çºí áîëîí îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãààñ Àðõàíãàé, Áóëãàí, Ñýëýíãý çýðýã àéìàãò îéã õàìãààëàõ èðãýäèéí õàìòëàã áàéãóóëàõ òàëààð ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ, ýíý àñóóäëûã îðîí íóòãèéí èðãýä íèëýýä ñîíèðõîæ ýõýëñýí. ͺ㺺 òàëààñ òýð ¿åèéí Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ îéí ñàíã àøèãëàã÷äàä ýçýìø¿¿ëæ õàìãààëóóëàõ áîäëîãûã äýâø¿¿ëæ áàéâ. Åð íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëæ èðñýí äýëõèé íèéòèéí òóðøëàãààñ ¿çñýí ÷ õàìòûí ýçýìøèëä òóëãóóðëàñàí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò ãýäýã îéëãîëò ÷óõàë ¿¿ðýãòýé þì. ªíººäºð îðîí íóòàãò áàéãàëü õàìãààëàõ àæëûã ãàãöõ¿¿ òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, áàéãàëü õàìãààëàã÷, óëñûí áàéöààã÷äûí õ¿÷ýýð ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿é áîëîõ íü áàéãàëèéí íººöèéí õîìñäîëîîñ õàðàãäàæ áàéíà. Áèä äýýð îéí íººöèéí õîìñäîëûí òàëààð òîäîðõîé òîî áàðèìò äóðüäñàí. Èéìýýñ ºíººäºð ìàíàé îðíû áàéãàëü îð÷èí, ò¿¿íèé äîòîð àëãà äàðàì îéí íººöèéã îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð õàìãààëàõ,

¿çýë

Íîìõîí äàëàéí àé ñàâ áóþó Àìàð ìºðíèé ýõ •

Îíîí-Áàëæèéí àé ñàâ íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí /WWF/-ãààñ çàðëàñàí ÕÕIð çóóíä îëîí óëñûí õýìæýýíä àíõààð÷ õàìãààëâàë çîõèõ 200 ýêîá¿ñ íóòãèéí Ìîíãîë-Äàãóóðûí õýñýãò õàìààðíà.

89

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

•

Òóñ íóòàã äýâñãýð íü áàéãàëèéí ìóæèéí òºëººëºëèéí õóâüä Õýíòèé íóðóóíû ç¿¿í õýñãèéí îéò õýýð, óìàðä õóóðàé õýýðèéí äýä ìóæèéí îé, íóãàò õýýð, íóãà á¿õèé îé õýýðèéí á¿ñ, Îíîí-Óëçûí ñàâ ãàçðûí íàì óóë, õîòãîð á¿õèé õýýð, õóóðàé õýýðèéí ìóæèéí íóãà, íàðñ á¿õèé õýýðèéí ðàéîíóóäûã òóñ òóñ òºëººëºí îðøèíî.

•

Áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí øèëæèëòèéí çààã äýýð îðøäîã ó÷ðààñ áèîëîãèéí îëîí òàëò áàéäëûí õóâüä áàÿëàã, ýìçýã ýêîñèñòåì á¿õèé íóòàã þì.

•

Îíîí ãîëûí àé ñàâ ãàçàð íü òºâ Àçèéí õîéä õÿçãààðûí íýã áîëîõ Äàãóóð-Ìàíæèéí îéò õýýðèéí ýëåìåíò¿¿äèéã àãóóëæ Äàãóóðûí õýìýýõ íýðòýé (N.S.Turchaninov) òºâ Àçèéí õýýð òàë, Ñèáèðèéí òàéãûí óóëçâàð áîëæ áèîãàçàð ç¿éí ºâºðìºö øèíæèéã õàäãàëàí Àìàð ìºðíèé ýõèéã ¿¿ñãýæ, Íîìõîí äàëàéí àé ñàâä áàãòàäàãààðàà áóñäààñ ÿëãàðíà.

•

•

Ìîíãîë îðíû óëààí íîìîíä îðñîí Äàãóóð øèíýñ (Larix daurica), Êðûëîâûí íàðñ (Pinus kyrilov) çºâõºí ýíý ãàçàðò òàðõñàí áàéíà. ÓÈÕ-ûí 2000 îíû 29-ð òîãòîîëîîð Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áèíäýð, Íîðîâëèí, Áàÿí-Àäàðãà; Äîðíîä àéìãèéí ÁàÿíÓóë ñóìäûí íóòãèéã õàìàðñàí 415752 ãà òàëáàéä “À”, “Á” õî¸ð õýñýãòýéãýýð ÎíîíÁàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûã áàéãóóëñàí.

Îíîí-Áàëæèéí àé ñàâûí öóòãàë ãîëóóä, ðàøààí òºâ ñóóðèí ãàçðóóä

Îíîí ãîëûí öóòãàë òîìîîõîí ãîëóóä Õóðõ, Æàðãàëàíò, Áàðõ, Ýã, Òàðñûí ãîëóóä, ªâºð íàðò, Ñóõèëàã, Õàéðõàí, Ìàíõààäàéí ãîëóóä, Áàëæ, Àðãàíò, Øóóñ, Óëç, ÎÕÓ-ààñ ÿå, Àøèíãà, Àãàö, Õýðèéí ãîë áîëîí áàãà æèæèã ãîëóóä, áóëàã øàíäóóä öóòãàäàã áàéíà. Áàëæ ãîëûí öóòãàë òîìîîõîí ãîëóóä Õóâüòàéí ãîëóóä, Àìãàëàíò, Õºìºë, Æàðãàëàíò, Ãàëòòàé, Áàÿí, Ìîãîé, Óëèàñòàé, Õýðõýí, Áºõõºí áîëîí áóñàä æèæèã ãîë, ãîðõè, áóëàã, øàíäóóä öóòãàäàã. Ðàøààí óñíóóä Ãóðâàí íóóðûí, Óëààëçãàíû, Îíîíãèéí õàëóóí, Òàðäûí, Ç¿ðòèéí, Óëààí áóëãèéí, Çîñûí, ªâºð ýëãýíèé, Áàðõûí, Æàðãàë íóóðûí, Àðàíãàòûí, Çàìòûí ãì Õýíòèé àéìãààñ øèíæèëñýí 25 ðàøààí óñíû 12 íü ýíý àé ñàâä áàãòàæ áàéíà.

90

Òºâ ñóóðèí ãàçðóóä Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò, Áèíäýð, ÁàÿíÀäàðãà, Íîðîâëèí, Äàäàë ñóìóóä; Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí Ýðýýí áàã, Óëüõàí õèëèéí áîîìò áàãòàõààñ ãàäíà àÿëàë æóóë÷ëàë, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóä îëíîîð áàéäàã. Îéí íºõºðëºë¿¿äèéí îäîîãèéí áàéäàë •

Îäîîãîîð áàéãóóëàãäñàí íºõºðëºë¿¿ä íü Îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã¿é, èõýíõ íü Îéí ñàíãèéí çóðàã, òàêñàöèéí áè÷ëýã áàéõã¿é áàéãàà áà 2006 îíä ÎÓÕÑÒºâ íü Õýíòèé íóðóóíèé ç¿¿í õýñãèéí á¿õ ñóìäûí íóòãààð îé çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûã ã¿éöýòãýñýí áîëîâ÷ çàðèì ñóìä äýýðõè ìàòåðèàëàà àâààã¿é, àâñàí ÷ ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, õ¿íã¿é áàéíà.

•

Îéí òóõàé õóóëèéí 7.4.3-ð çààëòûí äàãóó íºõºðëºë¿¿ä îéí ñàíãèéí ìàòåðèàëàà àâ÷ çàãâàðûí äàãóó ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

•

Áàéãóóëàãäñàí íºõºðëºë¿¿ä äîòîîä ä¿ðýì áîëîâñðóóëàõ, äóíäûí ñàí áàéãóóëàõ, ò¿¿íèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ äýýð ìàø èõ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé.

•

ͺõºðëºë¿¿ä ñóìûí çàñàã äàðãàòàé áàéãóóëàõ ãýðýýíäýý ýçýìøèæ áóé îéí òàëáàéãààñ æèëä áýëòãýõ õýðýãëýýíèé áîëîí ò¿ëýýíèé ìîä, äàãàëò áàÿëàã, àð÷èëãàà öýâýðëýãýý, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà, áóñàä îðëîãîîñ ÿìàð àðãààð õè÷íýýí õóâèàð ñàíõ¿¿æèõ, îéí ò¿éìýð, ºâ÷èí õîðòîí ãàðñàí ¿åä õýðõýí àæèëëàõ òàëààð òîäîðõîé òóñãàæ îðóóëàõã¿é áàéíà.

•

ͺõºðëºëèéí ¿íäñýí çîðèëãî áîëîõ Îéí ñàí, áàéãàëèéí áàÿëàãàà õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í òóñ á¿ðòýé ãýðýý áàéãóóëàí, òýäíèé èäýâõè ñàíàà÷ëàãûã ºðí¿¿ëýõ ýäèéí çàñãèéí áóþó áóñàä õºø¿¿ðýã õýðýãòýé áàéíà.

Ä¿ãíýëò öààøäûí çîðèëò 1. Îíîí-Áàëæèéí àé ñàâ ãàçðûí ýêîëîãè, íýí ÿëàíãóÿà ãîëûí òàòìûí îéí õýâ øèíæ àëäàãäàõ, õºðñ õóóðàéøèõ, áýë÷ýýð òàëõëàãäàõ, çàðèì æèæèã ãîë, ãîðõè, áóëàã øèðãýæ õàòàõ, àí àìüòàí õîìñäîõ ¿çýãäë¿¿ä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýð÷èìòýé àæèãëàãäàæ áàéíà.

2. Íóòãèéí áàéãàëèéí óíàãàí òºðõèéã õàäãàëàõûí òóëä õàìòûí îðîëöîîã èäýâõæ¿¿ëæ, îéí íºõºðëºë, ìàë÷äûí á¿ëýã, íóòãèéí èðãýäèéí ñàíàà÷ëàãûã äýìæèæ àæèëëàõ íü ç¿éòýé.

“Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä

3. Îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñûã òºëºâø¿¿ëýõ, øèíýýð ñîíãîãäñîí óäèðäëàãóóäàä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæóóäûã ñóðàë÷ëàõ çîðèëãîîð á¿ñ÷èëñýí çºâëºãººí õèéõ õýðýãòýé.

4. Îéí íºõºðëºë¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ ñóðãàëòûã áàéíãà çîõèîí áàéãóóëàõààñ ãàäíà îðîí íóòàãò îéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäûã áàéãóóëàõ áóþó ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

91