Onon_Tailan_Last by Shijir Chimed-Ochir

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀÍÃÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÃÀÇÀÐ

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ 2009 ÎÍ

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀÍÃÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÃÀÇÀÐ

ÎÍÎН ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ

Ã¯ÉÖÝÒÃÝÃ× ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ: ÕªÄªª ÀÆ ÀÕÓÉ, ÁÀЙÃÀËÜ ОÐ×НЫ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒªÂ

Ñóäëàà÷äûí áàã: Àõëàã÷: -Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð À.Áàêåé Ãèø¿¿ä: -Ãàçàð ç¿é, ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Íÿìáàò -Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Á.Ï¿ðýâ -Áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ìàãèñòð Ä.Ëõàãâàñ¿ðýí -Áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ìàãèñòð Ä.Êàäèðáåê

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ 2010 ÎÍ

ÀÃУУËÃÀ ÎÐØÈË

ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ. НИЙÃЭМ-ЭÄИЙН ЗÀСÃИЙН ХӨÃЖИË: СÀËÁÀÐУУÄЫН ХӨÃЖËИЙН ТОЙМ

1.1.Сав газрын аймаг, хот суурингийн түүхэн хөгжлийн тойм, засаг захиргааны нэгж 1.1.1. Аймаг, сумдын байршил 1.1.2. Ñóìäûí ò¿¿õýí õºãæëèéí òîéì

6 6 6

1.2.Áайгалийн нөөц ашиглалт 1.2.1. Газрын нэгдмэл сан, түүний төрөл, бүтэц 1.2.2. Ойн нөөц, ашиглалт 1.2.3. Усны сангийн газар 1.2.4. Гамшиг, эрсдлийн нºлººлºл

7 7 9 13 15

1.3. Хүн ам, өсөлт, бүтэц, шилжилт, хэтийн хандлага 1.3.1. Хүн амын тоо, өсөлт, б¿тэц, шилжилт хºдºлгººн 1.3.2. Õîò, õºäººãèéí õ¿í àì, ñóóðüøèë 1.3.3. Ñàâ ãàçðûí ºðõèéí òîî 1.3.4. Õ¿í àìûí òîîíû õýòèéí õàíäëàãà

18 18 20 21 22

1.4. Õ¿í àìûí àìüæèðãàà 1.4.1. Хүний хөгжлийн индекс, дундаж наслалт 1.4.2. Ажил эрхлэлт, ажилг¿йдэл, ядуурал

23 23 24

1.5.Сав газрын дэд б¿тэц, ¿йлдвэрийн хөгжлийн тойм 1.5.1. Дэд бүтцийн хºгжлийн тойм 1.5.2. ¯йлдвэрийн хөгжлийн тойм

25 25 27

1.6. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí òîéì 1.6.1. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í 1.6.2. Хөгжлийн хандлага

28 28 30

ÕÎÅÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÎÉÌ: ÕªÄªª ÀÆ ÀÕÓÉ

2.1. Мал аж ахуй 2.1.1. Сав газрын эдийн засагт хºдºº аж ахуйн эзлэх байр суурü, мал аж ахуйн хөгжлийн тойм 2.1.2. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс 2.1.3. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 2

31 31 33 36

2.1.4. Хөгжлийн хандлага

2.2. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë 2.2.1. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí õºãæëèéí òîéì 2.2.2. Õºãæëèéí õàíäëàãà

38 38 42

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÎÉÌ: ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ

3.1. Àшигт малтмалын ордуудын төрөл, байршил 3.1.1. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õºãæëèéí òîéì 3.1.2. Õºãæëèéí õàíäëàãà

43 43 45

ÄӨÐӨÂÄ¯ÃЭЭÐ Á¯ËЭÃ. ЭÄИЙН ЗÀСÃИЙН СÀËÁÀÐУУÄЫН ХӨГЖЛИЙН ХАНДЛАГА, УС АШИГЛАЛТ

4.1. Ýäèéí çàñãèéí á¿òöèéн ººрчлºлт 4.2. Эдийн засгийн зарим салбаруудын усны хэрэгцээ

46 49

Ä¯ÃÍÝËÒ, ÑÀÍÀË

ХÀÂСÐÀËТУУÄ

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ ÎÐØÈË Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí

óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä øààðäëàãàòàé íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ¿íäýñëýë ãàðãàõàä îðøèíî. Ñóäàëãààã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèàëãààð Õºäºº àæ àõóé, áàéãàëü îð÷íû ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû òºâèéã òºëººëæ Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð À.Áàêåé, ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Ë.Íÿìáàò, ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, Á.Ï¿ðýâ, áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ìàãèñòð Ä.Ëõàãâàñ¿ðýí, äîêòîðàíò Ä.Êàäèðáåê íàð ã¿éöýòãýâ. Ñóäëàà÷äûí

áàã.

Ñóäàëãààíû òàéëàíãèéí àãóóëãà. Ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí I á¿ëýãò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí

ñóìäûí ò¿¿õýí õºãæèë, ãàçðûí íýãäìýë ñàí, ò¿¿íèé á¿òýö, àøèãëàëò, õ¿í àìûí ºñºëò, àæèë ýðõëýëò, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí åðºíõèé òîéì çýðýã àñóóäëûã òóñãàñàí áîëíî. II á¿ëýãò ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí; III á¿ëýãò óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ºíººãèéí òºâøèí, ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëñîí. IV á¿ëýãò ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí õºãæëèéí õýòèéí õàíäëàãûã óñ àøèãëàëòòàé õîëáîí àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é. Судалгааны тайлангийн үндсэн агуулгыг тодорхойлж буй мэдээ

сэлт, мэдээлэл нь хоѐр эх үүсвэрээс бүрдэнэ. Анхан шатны мэдээллийг 2010 оны гуравдугаар сард судалгааны багийнхан сав газрын 8 суманд очиж ажиллан бүрдүүлэв. Холбогдох хоёрдогч мэдээллийг Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Байгалü орчин, аялал жуулчлалын яам, Зам тээвэр, барилга, хот байгуулалтын яам, Үндэсний статистикийн хороо, Онцгой байдлын газар зэрэг төрийн байгууллагуудын албан ѐсны мэдээллийн эх үүсвэрээс авч, зохих боловсруулалт хийж тайланд тусгасанболно. Мэдээллийг сумдын Засаг дарга, засаг даргын орлогч, төрийн сангийн мэргэжилтэн, байгалü орчин, хөдөө аж ахуйн болон бусад салбарын холбогдох мэргэжилтнүүдтэй уулзаж санал солилцон бүрдүүлсэн болно. Түүнчлэн малчны бүлэг, ойн нөхөрлөл, хувийн мал эмнэлэг, ойн аж ахуй, төрийн байгууллага болон холбогдох аж ахуйн нэгжүүдийн байдалтай газар дээр нü танилцаж, малчид, тариаланчид, бизнесменүүд, төрийн байгууллагын ажилтнуудтай салбар тус бүрийн хөгжлийн тулгамдсан асуудал, шийдвэрлэх арга замын талаар ярилцаж мэдээлэл цуглуулсан юм. Цуглуулсан анхдагч болон хоёрдогч мэдээлэлд статистик, эдийн засаг-математик аргуудаар боловсруулалт хийж, зохих дүгнэлт, санал, зөвлөмжүүдийг дэвшүүлсэн болно. Сав газарт бүхлээрээ орж байгаа сумдын мэдээг багаар нарийвчлан авсангүй. Харин нутгийн зарим хэсэг сав газарт орж байгаа Баян-Уул, Норовлин, Цэнхэрмандал сумдын мэдээг сум,багаар авсан болно. 4

Сав газрын зураг дээр Баян-Óул сумын Уртын адаг, Харчулуут багуудын хил алдаатай, Норовлин, Батширээт, Өмнөдэлгэр, Цэнхэрмандал сумдын багуудын нэр солигдон бичигдсэн болохыг тэмдэглэж õîëáîãäîõ çóðàãò ººð÷ëºëò îðóóëñàí áîëíî. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä òàéëàíä òóñãàãäñàí àíõäàã÷ áîëîí õîåðäîã÷ ìýäýý, ìàòåðèàë, õèéñýí ä¿ãíýëò, äýâø¿¿ëñýí ñàíàëóóä òóñ ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë ýõ ñóðâàëæ áîëíî ãýæ íàéäàæ áàéíà. Талархал. Эцэст нü, энэхүү судалгааг хийхэд бодитой дэмжлэг үзүүлсэн Дэлхийн байгаль

хамгаалах сангийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газар, холбогдох мэдээ, мэдээллийг судалж бүрдүүлэхэд тусалсан сав газрын сумдад ажиллаж буй тус сангийн төлөөлөгчид, Онон голын сав газрын зөвлөлийн ажилтнуудад гүн талархал илэрхийлж байна.

СУÄËÀÀ×ÄЫН ÁÀÃ

ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ

НИЙÃЭМ-ЭÄИЙН ЗÀСÃИЙН ХӨÃЖИË: СÀËÁÀÐУУÄЫН ХӨÃЖËИЙН ТОЙМ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò, Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð, Äàäàë, Íîðîâëèí, ªìíºäýëãýð, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóì áàãòäàã áºãººä Õýíòèé àéìãèéí íèéò ãàçàð íóòãèéí 35.2 %, íèéò õ¿í àìûí 20.9 %, íèéò ìàëûí 21.1 %; Äîðíîä àéìãèéí íèéò ãàçàð íóòãèéí 1.5 %, íèéò õ¿í àìûí 2.1%, íèéò ìàëûí 0.6 % ñàâ ãàçðûí äýýðõ ñóìäàä îíîãäîæ áàéíà. Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí á¿òöýä áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé, ñ¿¿ öàãààí èäýý, ойн аж ахуй, ìîäîí ýäëýë, ãàçàð òàðèàлàíãèéí ¿éëäâýðëýë ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã.

1.1. Сав газрын аймаг, хот суурингийн түүхэн хөгжлийн тойм, засаг захиргааны нэгж 1.1.1.Àймаг, сумдын байршил 0

’

’’

’

’’

Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 49 07 17.4 , E 112 40 18.3 .

Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áàÿíäóí, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí Öàãààã-Îâîî, õîéä òàëààðàà ÎÕÓ-òàé õèëëýäýã. 0 ’ ’’ 0 ’ ’’ Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 48 41 23.4 , E 110 10 57.2 . Õîéä òàëààðàà ÎÕÓ-òàé, ç¿¿í òàëààðàà Áèíäýð, óðä áîëîí áàðóóí óðä òàëààðàà ªìíºäýëãýð ñóìäòàé õèë çàëãàí îðøäîã. 0 ’ ’ ’ ’’ Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Àäðàãà ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 48 33 10.7’ , E 11100.5 08.5 . Áèíäýð, Äàäàë, Íîðîâëèí, Áàòíîðîâ ñóìäòàé õèëëýí îðøäîã. Ñóìûí íóòàã äýâñãýðýýð Îíîí, Øóóñ ãîë óðñäàã. 0 ’ ’’ 0 ’ ’’ Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 48 37 0.04 , E 110 36 22.0 . ÎÕÓûí ×èòà ìóæ, Äàäàë, Áàÿí-Àäðàãà, Áàòíîðîâ, Õýðëýí, ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò ñóìóóäòàé õèë çàëãàí îðøäîã. 0 ’ ’’ 0 ’ ’’ Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 49 01 46.03 , E 111 38 24.2 . Óðä, áàðóóí óðä, áàðóóí õýñãýýðýý Íîðîâëèí, Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð ñóìóóäòàé, ç¿¿í õýñãýýðýý Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë, õîéä õýñãýýðýý ÎÕÓ-òàé õèëëýäýã. 0 ’ ’’ 0 ’ ’’ Õýíòèé àéìãèéí Íîðîâèí ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 48 41 25.8 , E 111 59 41.5 . Äàäàë, Áàòíîðîâ, Áàÿí-Àäðàãà, Áàÿí-Îâîî, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë, Öàãààí-Îâîî ñóìóóäòàé õèë çàëãàí îðøèíî. 0 ’ ’’ 0 ’ ’’ Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 47 53 13.5 , E 109 48 27.4 . ªìíºäýëãýð, Öýíõýðìàíäàë, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Õýðëýí, Æàðãàëòõààí, Òºâ àéìãèéí Мºíãºíìîðüò ñóìäóóäòàé õèëëýí îðøäîã. 1.1.2.Ñóìäûí ò¿¿õýí õºãæëèéí òîéì Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóì. Òóñ ñóì 1952 îíä áàéãóóëàãäñàí, 4 áàãòàé, îéò õýýðèéí

á¿ñýä îðøäîã. Íèéòäýý 650-èàä ºðõ, 2000 ãàðóé õ¿í àìòàé, 702.4 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 220 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 351.3 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. Òàâàí

æèëèéí äóíäæààð 37.7 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 41.7 õóâü íü õîíü, 27.6 õóâü íü ¿õýð, 21.2 õóâü íü ÿìàà, 9.4 õóâü íü àäóó ýçýëæ áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Àäðàãà ñóì. 1952 îíä áàéãóóëàãäñàí, 4 áàãòàé, îé òàë õýýðèéí á¿ñýä îðøäîã. Á¿ãä 670-ààä ºðõ, 2300 ãàðóé õ¿í àìòàé, 302.1 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 3260 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé. Ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëèéí äóíäæààð 60.6 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 41.7 õóâü íü õîíü, 35.3 õóâü íü ÿìàà,12.7 õóâü íü ¿õýð, 8.0 õóâü íü àäóó, 0.2 õóâü íü òýìýý áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóì. 1923 îíä áàéãóóëàãäñàí, 5 áàãòàé, îéò õýýðèéí á¿ñýä áàéðøèëòàé. Ñóìûí ä¿íãýýð 1200 îð÷èì ºðõ, 3800 ãàðóé õ¿í àìòàé, 543.6 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 4144 ãà òàðèàëàíãèéí, 114.6 ìÿíãàí ãà áàéãàëèéí îéí òàëáàéòàé. Ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëèéí äóíäæààð 99.2 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 40.3 õóâü íü õîíü, 32.8 õóâü íü ÿìàà,16.9 õóâü íü ¿õýð, 9.8 õóâü íü àäóó, 0.2 õóâü íü òýìýý áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì. Ýíý ñóì 1925 îíä áàéãóóëàãäñàí. 5 áàãòàé. Íèéòäýý 770-ààä ºðõ, 2600 ãàðóé õ¿í àìòàé, 472.7 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 6354 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 146.7 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. ªíãºðñºí òàâàí æèëèéí äóíäæààð 22.3 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 35.8 õóâü íü ¿õýð, 25.6 õóâü íü õîíü, 23.6 õóâü íü ÿìàà,12.7 õóâü íü ¿õýð, 15.0 õóâü íü àäóó ýçýëäýã áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí Íîðîâèí ñóì. Òóñ ñóì 1924 îíä áàéãóóëàãäñàí, 4 áàãòàé, îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýä áàéðëàäàã. Ñóìûí ä¿íãýýð 670 ãàðóé ºðõ, 2300 ãàðóé õ¿í àìòàé, 545.0 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 3435 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 52.9 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. Ñóìûí íèéò ìàëûí òîî òàâàí æèëèéí äóíäàæààð 82.3 ìÿíãàí òîëãîé, ¿¿íýýñ ñàâ ãàçàðò 12.0 ìÿíãàí ìàëòàé. Ñ¿ðãèéí á¿òöýä õîíü 40.1, ÿìàà 35.6, ¿õýð 15.2, àäóó 8.9, òýìýý 0.2 õóâüòàé áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóì. Óã ñóì 1923 îíä áàéãóóëàãäñàí, 5 áàãòàé, Îíîí ãîëûí ýõýíä îðøäîã. Òóñ ñóì 1600 ãàðóé ºðõ, 5200 îð÷èì õ¿í àìòàé, 1089.0 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 26.7 ìÿíãàí ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 342.2 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. Ñóìûí ä¿íãýýð äóíäæààð 254.2 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íýýñ сав газарт 117.3 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 43.9 õóâèéã õîíü, 42.1 õóâèéã ÿìàà, 8.1 õóâèéã ¿õýð, 5.8 õóâèéã àäóó, 0.1 õóâèéã òýìýý ýçýëäýã áàéíà. Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë ñóì. 1924 îíä áàéãóóëàãäñàí. 6 áàãòàé, 1300-ãààä ºðõ, 4600 ãàðóé õ¿í àìòàé, 562.3 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 135.7 ìÿíãàí ãà òàëáàéã îé ýçýëäýã. Äóíäæààð 65.7 ìÿíãàí òàëòàé, ¿¿íä ÿìàà 34.0, õîíü 32.3, ¿õýð 24.6, àäóó 9.1 õóâü ýçýëäýã áàéíà.

1.2.Áайгалийн нөөц ашиглалт 1.2.1.Ãазрын нэгдмэл сан, түүний төрөл, бүтэц Ãàçðûí íýãäìýë ñàí. Ãàçàð ç¿éí áàéðøëûí õóâüä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Õýíòèéí

íóðóóíû ç¿¿í, Ñèáèðèéí òàéãûí ºìíºä çàõ, Òºâ Àçèéí õýýð òàëûí õîéä õÿçãààðûí óóëçâàð õýñýãò áàéðøèëòàé òóë áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õóâüä ÷ Ìîíãîë îðíû áóñàä á¿ñ íóòãààñ ºâºðìºö îíöëîãòîé þì. Àëèâàà á¿ñ íóòàã, àéìàã, ñóìäûí íèéãýì-ýäèéíçàñãèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà íü òýäãýýðèéí ãàçðûí íººö, áàÿëàã, ò¿¿íèé îíöëîã øèíæýýñ õàìààðäàã áèëýý. 7

Èéìä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ¿çýæ, óã ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýðèéã дотор нü: 1) òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçаð нутгийн îð÷íû á¿ñ; 2) òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçаð нутгийн îð÷íû бус á¿с; 3) бусад (õ¿í, ìàëã¿é íóòàã) ãýñýí àíãèëëààð àâ÷ ¿çëýý. Õ¿ñíýãò 1.1. Ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýð (ãà-ãààð) ¹

1 2 3 4 5 6 7 8

Àéìàã, ñóì

Õý.ªìíºäýëãýð Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí Öýíõýðìàíäàë Äî.Áàÿí-Óóë Ä¿í

Ñóìûí íèéò ãàçàð íóòàã 1088989.2

702439.7 543582.5 301878.7 478323.0 544966.8 287398.7 564177.1

¯¿íýýñ ñàâ ãàçàðò õàìààðàõ íóòàã 606940.0 702439.7 543582.5 301878.7 478323.0 65410.0 21741.1 111270.0

¿¿íýýñ тусгай хамгаалалттай газар нутгийн: оð÷íû á¿ñ

291506.0 105906.1 478323.0 65410.0 0.0 89746.0

оð÷íû бус á¿ñ

Ñàâ ãàçàðò îðîõã¿é îð÷íû á¿ñ 0.0

бусад

606940.0 702439.7 252076.5 195972.6 0.0 0.0 0.0 1757428.8

0.0 0.0 21741.1 21524.0 43265.1

104685.7 0.0 75137.2 179822.9

Ñóìûí íèéò íóòàãò ñàâ ãàçðûí ýçëýõ õóâü 55.7 100.0 100.0 100.0 100.0 12.0 7.6 19.7 62.8

4511755.7 2831585.1 1030891.2 Ýõ ñóðâàëæ. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ìýäýýг үндэслэн хийсэн тооцоо, 2009 îí

Ñàâ ãàçàðò хамаарах á¿õ ñóìäûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 62.8 õóâü íü Îíîí ãîëûí ñàâä багтана. ¯¿íýýñ 36.4 õóâü íü тусгай хамгаалалттай газар нутгийн îð÷íû á¿ñýä, 62.1 õóâü íü îð÷íû á¿ñýýñ ãàäíà, 1.5 õóâü íü õ¿í ìàëã¿é íóòàã áàéíà. Ãàçðûí õàðèëöàà, ãåîäåçè çóðàã ç¿éí ãàçðûí 2009 îíû òàéëàíãèéí ìýäýýãýýð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóìäûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 57.8 хувийг хөдөө аж ахуйн зориулалттай газар, 27.4 хувийг ойн ñàí á¿õèé ãàçàð, 14.0 õóâèéã òóñãàé õýðýãöýýíèé, ¿ëäýõ 0.8 хувийг уснû сангийн, хот, тосгон, бусад суурины газрын болон зам, шугам сүлжээний талбай эзэлдэг. Òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàð õàìãèéí èõòýé ñóìäàä Äàäàë (272.5 ãà), Áàòøèðýýò (181.9 ãà), ÁàÿíÓóë (52.6 ãà), Íîðîâëèí (52.1) îðæ áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.2. Õºäºº àæ àõóéí çîðèóëàëòòàé ãàçàð (ìÿíãàí ãà-ãààð) ¹

1 2 3 4 5 6 7 8

Аймаг сум Öýíõýðìàíäàë сав газрын ªìíºäýëãýð сав газрын Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí сав газрын Áàÿí-Óóë

Нийт газар 287.3 21.7 1089.0 606.9 702.4 543.6 301.9 478.3 545.0 170.1 564.2

¯¿íýýñ õºäºº àæ àõóéí газар 214.3

¿¿íýýñ ¿¿íýýñ Бэлчээр

ºвөлхаврын

çунíàìрын

Хадлан

Тариалан

187

69.7

117.3

25.9

0.02

549.1 306.4 133.9 418.0 279.6 195.0 432.4 134.9 388.4

510.9 285.1 130.4 389.8 254 163 391 122 338.8

204.2 114 52.1 78.7 103.6 79.6 66.4 20.7 238.7

306.6 171.1 78.3 311.1 150.5 83.3 324.6 101.3 100.1

8.1 4.5 3 23.9 22 25.2 37.2 11.6 45.3

26.7 14.9 0.2 4.1 3.3 6.4 3.4 1.1 0

сав газрын Сав газрын дүн 1 2

Хэнтий Дорноä

1 2

Хэнтийд Дорнодод

111.8 78.8 33 1456.0 527.5 928.5 Аймгийн дүн 8032.5 5956.6 5544.8 2145.5 3399.2 12359.7 9608.1 8644.9 3649.8 4995.2 Àéìãèéí ä¿íä ñав газрын эзлэх хувü 30.7% 26.8% 26.3% 24.6% 27.3% 20.0% 16.6% 16.8% 14.5% 18.6% 186.4 3011.3

128.2 1596.0

14.9 105.2

0 30.0

326 866.1

64.9 72.8

32.3% 12.1%

46.1% 41.1%

Ýõ ñóðâàëæ. Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí òàéëàí, Ãàçðûí õàðèëöàà, ãåîäåçè çóðàã ç¿éí ãàçðын мэдээг үндэслэн хийсэн тооцоо, 2009 îí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò íèéòäýý 1596.0 ìÿíãàí ãà õºäºº àæ àõóéí çîðèóëàëòòàé ãàçàð áàéãààãààñ áýë÷ýýðèéí òàëáàé 1456.0 ìÿíãàí ãà áóþó 91.5%, õàäëàíãèéí òàëáàé 6.6%, òàðèàëàíãèéí òàëáàé 1.9% ýçýëäýã. Õàìãèéí èõ áýë÷ýýðèéí ãàçàðòàé ñóìäàä Áèíäýð (389.8 ìÿíãàí ãà), ªìíºäýëãýð (285.1 ìÿíãàí ãà), Áàÿí-Àäðàãà (254.0 ìÿíãàí ãà); õàìãèéí èõ õàäëàíãèéí òàëáàéòàé ñóìäàä Äàäàë, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Áàÿí-Óóë; õàìãèéí èõ òàðèàëàíãèéí òàëáàéí íººöòýé ñóìäàä ªìíºäýëãýð, Äàäàë, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóìäóóä òîîöîãäîíî. Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí á¿òöýýñ ¿çýõýä òóñ ñàâ ãàçàðò ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àÿëàë æóóë÷ëàë, îéí àæ àõóé çýðýã ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûã ò¿ëõ¿¿ õºãæ¿¿ëýõ ãàçðûí íººöèéí õ¿÷èí ç¿éë áàéíà. 1.2.2. Ойн нөөц, ашиглалт

Сум

Баян-Уул Батширээт Баян-Адрага Биндэр Дадал

Ойн сангийн талбай га

135708 593525 33474 180332 246237

Байгалийн ой

Талбай /га/

87289.0 351312.0 18757.0 114530.0 146538.0

Ойн нөөц 3 1000 м

5933.1 48541.3 1415.9 13337.1 14654.3

Хамгаалагдсан бүсийн ой

Талбай /га/

Ойн нөөц 3 1000 м

87289.0 239334.0 18757.0 90083.0 146711.0 9

5933.1 34108.3 1416.0 10113.6 14654.3

Хамгаалагдсан талбайн эзлэх хувь Ойн санд

64.3 40.3 56.0 50.0 59.6

Байгалийн ойд

100.0 68.1 100.0 78.7 100.1

Хамгаалагдсан ойн нөөцийн байгалийн ойн нөөцөд эзлэх хувü

Ой бол сав газрын байгалийн үндсэн нөөцийг бүрдүүлж, цэвэр усны эх ундаргыг хамгаалж, байгалü цаг уурын эрс тэс байдлыг саармагжуулж байгаа хамгийн гол баялаг юм. Онон голын сав газар болон тусгай хамгаалалттай газар нутгийн орчны бүсийн нийт íóòàã äýâñãýðèéí 60.3 хувийг (1816975 га) ойн сангийн талбай эзлэнэ. Ойн сангийн нийт талбайн 93.4 хувü ойн талбай байгаа боловч түүний 22.6 % нü түймэрт өртсөн, модыг нü огтолсон, цаашид ойжуулах бололцоотой армаг тармаг модтой зэрэг ойгоор бүрхэгдээгүй талбай юм. Õ¿ñíýãò 1.3. Îйн нийт санд болон байгалийн ойд õамгаалагдсан îéí эзлэх хувü

100.0 70.3 100.0 75.8 100.0

Норовлин Өмнөдэлгэр Цэнхэрмандал ÄҮН

79747 526212 21740

52932.0 342443.0 21740.0

4989.5 46521.4 2627.4

52932.0 307146.0 21740.0

4989.4 41031.5 2627.4

66.4 58.4 100.0

100.0 89.7 100.0

010.0 88.2 100.0

1816975 1135541.0

138020.0

963992.0

114873.6

53.1

84.9

83.2

Ýõ ñóðâàëæ. Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã-Îéí ãàçðûí ñóäàëãààг үндэслэн хийсэн тооцоо, 2008 îí

Хамгаалагдсан ойн талбайн 33.6 %-ийг Хан хэнтийн дархан цаазат газар, үлдэх хэсгийг нü Онон-Болжийн болон Батширээт сумын байгалийн цогцолборт газрын байгалийн ой болон түүний ногоон бүс, хориотой зурвас, налуу газар, улсын хил дагуух ой, төгөл модод эзэлж байна. Сав газрын хэмжээнд өнөөгийн байдлаар 286 га таримал ой, 275 га ойн санд бүртгүүлэх хэмжээ, хугацаа нü болоогүй ойжуулсан талбай байгаа боловч энэ нü шатсан, огтолсон, ойжих боломжтой талбайтайгаа харüцуулахад өчүүхэн бага, ойн ангиллын ерөнхий үзүүлэлтэд хувü эзлэхгүй хэмжээнд байна. Сав газарт Хан хэнтийн дархан цаазат газар, Онон-Балжийн байгалийн цогцолборт газрууд байгуулагдсан, Хэнтий аймгийн Батшилээт сум 43295 га ойн талбайг Байгалийн цогцолборт газрын статустайгаар орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авсан зэргээс сав газрын ойн сангийн нийт талбайн 53.1%, байгалийн ойн талбайн 84.9, ойн нөөцийн 83.2– д хамгаалалтын эрх зүйн орчин бүрджээ. Хамгаалагдасан ойн нөөцийн 34.9 % нü дархан цаазат газарт, үлдэх хэсэг нü цогцолбор газарт оршиж байна. Õ¿ñíýãò 1.4. Онон голын сав газрын ойн сангийн талбайн бүтцийн судалгаа ¿¿íýýñ Ойн талбай Ойгоор бүрхэгдээгүй

Бүгд

Шатсан талбай

Тармаг модод

Ойжуулсан

Ойжих талбай

135708 593525

123567 553913

93864 419742

87289 351312

46 -

6529 68430

29703 134171

22470 114504

2442 18735

30 -

3863 135

33474

32613

19130

18757

373

13483

2458

10640

102

262

180332 246237 79747 526212

163712 219617 77732 504731

126548 164402 58931 409505

114530 146538 52932 342443

49 173 -

11969 17691 5999 67062

37164 55215 18801 95226

17889 13035 3216 64524

13804 36603 12417 23938

143 -

5275 4389 1267 6079

196 1045 1901 685

21740

1816975

1697625

1313862

1135541

268

178053

383763

238096

118579

275

21270

5543

Бүгд

Бут сөөг

Мод бэлтгэсэн талбай

Үүнээс

Таримал ой

Үүнээс Байгалийн ой

Äî.Баян-Уул Õý.Батширээт Õý.БаянÀдрага Õý.Биндэр Õý.Дадал Õý.Норовлин Õý.Өмнөдэлгэр Õý. Цэнхэрмандал Ä¯Í

Ойгоор бүрхэгдсэн

Бүгд

Сум

Ойн сангийн нийт талбай (ãà)

Ä¿íä ýçëýõ õóâèéí æèí 100.0 86.4 0.0 13.6 100.0 62.0 30.9 0.1 5.5 Ýõ ñóðâàëæ. Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã-Îéí ãàçðûí ñóäàëãààг үндэслэн хийсэн тооцоо, 2008 îí

898 797

1.4

Хан Õэнтийн дархан цаазат газар нü Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын хойд, Батширээт сумын баруун хойд хэсгээр Онон голын сав газарт орж байгаа бөгөөд дархан цаазат газрын онгон бүс, хамгаалалтын бүс, хязгаарлалтын бүс гэсэн дотоод зохион байгуулалттай нийтдээ 324.1 мянган га талбайтай, 40077.4 мянган шоо метр ойн нөөцтэй сав газрын хэмжээний хамгийн шигүү ойтой хэсэг юм. Хэдийгээр сав газрын ойн талбай, нөөцийн үлэмжхэн нэсэг ямар нэг байдлаар хамгаалагдах, дархлагдах эрх зүйн орчин бүрдсэн ч ойн санг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажил зохих тºвшинд хийгдэхгүй байна. Үүний тодорхой баримт нü өнөөдөр ойжуулсан талбайн хэмжээ өчүүхэн бага байгаа, ойжуулсан талбайдаа арчилгаа тордолгг бараг хийхгүé, үндсэндээ байгалüд даатгаад орхиж байгаа явдал юм. Сүүлийн жилүүдэд орон нутагт ойн мэргэжилийн байгууллага байгуулж ашиллуулах талаар зарим ажлын эхлэл байна. Өмнөдөлгэр сум 2008 оноос өөрийн санаачлагаар сумын ойн аж ахуй байгуулан ажиллуулж байгаа бол Дорнод аймгийн Баян–Уул суманд 2009 оны сүүлчээс аймгийн төсвөөр ойн аж ахуй байгуулж эхэлсэн, 2010 оноос эрчимтэй ажиллах төлөвлөгөө боловсруулан зохион байгуулалтаа хийж байна /2010 оны III сарын байдлаар/. Ойн мэргэжилийн байгууллагууд, орон нутгийн төр захиргааны байгууллага, олон улсын төсөл хэрэгжүүлэгч сангуудтай хамтран ойг хамгаалах, зохистой ашиглахад иргэдийн орлцоог дээшлүүлэх зорилгоор Ойн тухай хуулийн дагуу Ойн нөхөрлөлүүдийг байгуулж ажиллуулахад ихээхэн анхаарал тавüж байна. Õ¿ñíýãò 1.5. Ñàâ ãàçàð äàõü îéí íºõºðëºëèéí òîî Үүнээс Сумдын нэр Нийт ойн нөхөрлөлийн Үйл ажиллагаа Бүртгүүлээд ажлаа тоо хараахан эхлээгүй байгаа явуулж байгаа Баян уул 6 2 4 Батширээт 8 4 4 Баян-адрага 6 3 3 Биндэр 10 5 5 Дадал 5 1 4 Норовлин 6 2 4 Өмнөдэлгэр 7 2 5 Цэнхэрмандал 5 2 3 Нийт 59 22 38 Хэдийгээр нөхөрлөлүүд байгуулагдаж тодорхой хэмжээний ойн талбайг эзэмшин ажиллаж байгаа боловч тодорхой бүтээсэн зүйлгүй, ажиллах арга барилаа олоогүй, гишүүдийн мэргэжилийн мэдлэг чадвар тааруу байгааг холбогдох ажилтнууд ярüж байлаа. Баян-Адрага суманд анх Дэлхийн хүнс, хºдºº аж ахуйн байгууллагын (FAO) төслийн оролцоотой байгуулагдсан жишиг нөхөрлөлийн хэмжээнд тооцогддог гэж үздэг “Дэлгэр-Онон”, “Буурал сансар” нөхөрлөлүүд л гэхэд хариуцсан талбайдаа арчилгаа, цэвэрлэгээний огтлолт хийж, гишүүдийнхээ ахуй амüдралд ашигладаг, ойг байгалийн аясаараа нөхөн төлжих боломжийг хангахад туслах зарим ажлыг хийдэг боловч мод, суулгац тарих, ойжуулах талаар төлөвлөгөөнөөс хэтрээгүй байна.

Х¿ñíýãò 1.6. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õàìãààëàãäñàí îéí á¿òýö

Дүнд эзлэх хувь

17.7

Талбай, мянган га

15.4

2.6

29.0

12.1

53.6

Улсын хилийн дагуух ой

Дүнд эзлэх хувь

11.6

6.1

Талбай, мянган га

10.1

18.1

Хориотой зурвасын ой

Дүнд эзлэх хувь

14.6

43.3

30 хэмээс дээш налуу газрын ой Талбай, мянган га

Талбай, мянган га

12.7

Талбай, мянган га

Дүнд эзлэх хувь 36.6

Үүнээс 100 га хүртлэх төгөл ой

Дүнд эзлэх хувь

87.5

Ногоон бүс

Талбай, мянган га

87.3 239.3

Байгалийн цогцолборт газар Дүнд эзлэх хувь

Баян-Уул Батширээт БаянÀдрага

Талбай, мянган га

Сумдын нэр

Ойн нийт талбай, 1000 га

Дархан цаазат бүс

7.5

8.6

41.5

47.6

22.4

19.8

8.3

18.8

3.1

16.5

7.0

37.3

7.1

37.6

1.6

8.5

Биндэр

90.1

21.5

23.8

27.2

30.1

1.7

1.9

31.3

34.7

8.5

9.4

Дадал

146.7

105.1

71.6

0.6

0.4

26.0

17.7

8.5

5.8

6.5

4.5

52.9

14.1

26.6

3.6

6.8

27.6

52.2

7.6

14.4

5.5

1.8

13.7

4.5

25.2

8.2

26.1

8.5

4.4 64.6

20.3 6.7

0.5 92.0

2.4 9.5

54.2

5.6

16.8 153.0

77.3 15.9

76.3

7.9

Норовлин Өмнөдэлгэр Цэнхэрмандал Дүн/Хувь

307.1

236.6

77.0

21.7 964.0

324.1

33.6

199.7

20.7

Ýõ ñóðâàëæ. Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã-Îéí ãàçðûí ñóäàëãààг үндэслэн хийсэн тооцоо, 2008 îí

Дорнод аймгийн Баян-Óул сумä 2009 îíîîñ îéí àæ àõóé шинээр байгуулагдæýý. Òóñ ñóì Дорнод аймгийн ойтой ¿íäñýí сум ó÷èð аймгийн хэмжээний ойжуулалтын болон мод бэлтгэлийн ажилä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Ýíý суманд ойн арчилгаа, цэвэрлэгээний огтлолт болон ойжуулалт хийх эрх, үүрэг бүхий 3 êîìïàíè ажилладаг. “Баâж-Барс” ХХК улсын төсвөөр жилдээ 30-40 га-д ойжуулалт, 300-400 м арчилгааны огтлолт хийдэг, ìод үржүүлгийн талбайтай, эдэлбэр газартай. “Нарс мод”, “Өвөр-эрээн” ХХК-иуд нийлээд жилдээ 300-400 м³ арчилгааны, 100-150 м³ цэвэрлэгээний огтлолт хийдэг. Компаниудын гаргадаг нийтлэг зөрчил íü:  õуулийн дагуу мод бэлтгэлийн ажлыг зөвшөөрөл авсан ондоо багтааж дуусгах гэрээ хийчихээд бодит байдалд он дамжуулан мод бэлтгэж гэрээгээ зөрчдөг,  ºөрийн хөрөнгөөр ойжуулалт болон байгалèéí сэргэн ургалтанд туслах ажлыг хийдэггүй,  àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàð áîëîí õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðàà хугацаанд нü оруулдаггүй,  õуулиар ойгоос бэлтгэсэн 100 м3 модны оронд 2 га-д ойжуулалт, 3 га-д байгалийн сэргэн ургалтанд туслах ажлыг өөрийн хөрөнгөөр хийх ёстой. Ãýâ÷ çàðèì êîìïàíè “Бавж-Барас” ХХК л гэхэд улсын төсөвтэй ойжуулалтаа дөнгөж хийсэн болоод бэлтгэсэн модныхоо оронд юу ч хийхгүй байна. Нөгөө 2 нü огò ойжуулалт хийхгүй байгаа ажээ.  Мод бэлтгэх зөвшөөрөлтэй, тэр ч байтугай улсын төсвөөр ойжуулалт хийдэг коìпани ч гэсэн мод бэлтгэх талын техникээ сайжруулаад байдаг мөртөө үржүүлэг, ойжуулалтын техник, тоног төхөөрмжид огт анхаарал тавüдаггүй. Сайндаа л ойжуулж байгаа талбай даа 1,2 усны торх /емкостü/ аваачиж хаядаг.  Шинээр байгуулагдаж буй ойн нөхөрлөлүүд мөн л ойг хамгаалах, зохистой ашиглах үүрэгтэй ч одоогоор бэхжиж чадаагүй.

Аймгаас сум бүрт жилдээ 300-500 м3 хэрэглээний мод, 4000-6000 м3 түлшний мод ашиглах зөвшөөрөл олгож гоожингийн орлогыг нü сумын хурлын төсвийн эх үүсвэр болгон төлөвлөж өгдөг байна. Модыг арчилгаа, цэвэрлэгээний огтлолт хийх замаар бэлтгэхийг чухалчилдаг боловч ашиглалтын бүсийн ойгоос тодорхой талбайд огтлолт хийх /хуулийн хүрээнд/ явдал байсаар байгаа юм.  Мод бэлтгэлийг сумд тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахун нэгжүүд болон иргэдээр байгалü орчны байцаагчийн хяналтан дор гүйцэтгэж байна. Гэвч тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахун нэгжүүд бэлтгэсэн 100 м3 модны оронд өөрийн хөрөнгөөр 2 га-д ойжуулалт, 3 га-д байгалийн сэргэн ургалтанд туслах ажил хийх хуулийн заалтыг огт хэрэгжүүлдэггүй байна. Өөрийн мод үржүүлгийн газартай Дорнод аймгийн Баян-уул сумын “Бавж барс” ХХК 30 га-д ойжуулалт хийсэн нü сав газарт байгаа хамгийн том ололт боловч уг ажлыг аймгийн захиалга, төсвийн хөрөнгөөр гүйцэтгэжээ.  Ойг зохистой ашиглах, ойн аж ахуйг зөв удирдан хөтлөх нэг чухал нөхцөл бол Ойн менежментийн төлөвлөгөөг үндэслэл сайтай боловсруулж мөрдөх явдал билээ. Ойн тухай хуулиар ой бүхий аймаг сумдын ойн мэргэжилийн байгууллага /ойн анги/, ойн нөхөрлөл, ой мод ашигладаг аж ахуйн нэгжүүд ойн менежментийн төлөвлөгөө боловсруулж мөрдөхийг хуулüчилж өгсөн байна. Хэнтий аймгийн Байгалü орчны газар зохион байгуулж бүх сумд мэргэжилийн байгууллагаар Ойн менежментийн төлөвлөгөө хийлгэж өгсөн байна. Гэтэл энэ төлөвлөгөө нü Өмнөдэлгэр сумын төлөвлөгөөг шууд хуулаад хуудас бүр дээр Батширээт гэж бичээд Батширээтэд өгсөн, Дадал, Норовлин сумдын төлөвлөгөөг ч алü нэг газрынхыг /энэ хоёр сумын төлөвлөгөө нü нэг эхээс хуулсан боловч доторх тоо нü алü ч сумынх нü бодит тоотой ойртохгүй/ хуулаад өгсөн байлаа. Сумдын удирдлагууд байгалü орчны байцаагчид төлөвлөгөөгөө баримталж ажиллах ямар ч үндэслэлгүй байна.  Ой мод, ялангуяа, хус их хатаж хорогдож байгаад нутгийн иргэд ихэд санаа зовж байлаа. Энэ нь дулаарал, хуурайшилттай холбоотой байж болох талтай юм. Үүний зэрэгцээ Онон голын сав газарт ойн хортон шавьж ихэссэн, эрвэээхэйн нүүдэлд дайрагдсанаас болж ой устаж байгаа ажээ. Жил бүрийн арга хэмжээгээр тодорхой хэсэгт хортон шавьжийн эсрэг устгал хийдэг ч голомт нь үлдэж тэлээд байдаг юм байна. 

Öààøèä äýýðõ áàéäëûã ñàéæðóóëàõûí òóëä:  ойн нөхөрлөлүүдийг чадавхижуулах сургалт явуулах;  ойн нөөцийн хорогдон багасаж буй нөхцөл, шалтгаанд бодитой судалгаа шинжилгээ хийж, уг үзэгдлийн хурдыг сааруулах, цаашид хамгаалах арга замыг тогтоох шаардлагатай;  ойн нөхөрлөлүүдийн менежментийн төлөвлөгөөгөө áîëîâñðóóëàõ, биелэлтэнд нü хяналт тавих асуудлыг шинэ шатанд гаргах шаардлагатай. 1.2.3. Усны сан бүхий газар Ãàçðûí õàðèëöàà, ãåîäåçè çóðàã ç¿éí ãàçðаас гаргасан тайлан мэдээг үндэслэн газарт багтдаг сумдын болон сав газрын усны сан бүхий газрын байдлыг дараах хүснэгтэд харуулав. Сав газарт нийтдээ 9.4 мянган га усны сан бүхий газар байгаагийн 90.8 хувийг гол, мөрний; 5.4 хувийг нуур, цөөрөм, тойрмын; 3.8 хувийг горхи, булаг

шандны талбай эзлэнэ. Онон голын сав газарт Онон, Балж, Улз, Хурх, Хөмөл, Шуус, Бөхөн зэрэг нийт 220 гол горхи, 199 булаг, шанд, рашаан, 101 нуур, тойромтой ажээ. Õ¿ñíýãò 1.7. Ñàâ ãàçàð äàõü óñны ñàí á¿õèé ãàçàð (ãà-ãààð) ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8

Аймаг сум Öýíõýðìàíäàë үүнээс сав газрын ªìíºäýëãýð үүнээс сав газрын Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí үүнээс сав газрын Áàÿí-Óóë үүнээс сав газрын Сав газрын дүн

1 Хэнтий 2 Дорнот 1 Хэнтийд 2 Дорнодод

Бүгд

Ãîë ìºðíèé

¿¿íýýñ Íóóð, öººðºì, òîéðìûí 11.0 0.8 335.0 186.9

106.0 95.0 8.1 7.2 1964.0 1091.0 1095.9 608.8 2475.0 2430.0 1578.0 1410.0 1243.0 1201.0 2390.1 2300.1 841.0 791.0 262.4 246.8 1200.0 1130.0 396.0 372.9 9448.5 8576.8 Аймгийн дүн 18905.1 14249.6 81694.0 9347.4 Àéìãèéí ä¿íä ñав газрын эзлэх хувü 56.1% 65.4% 1.5% 12.1%

Ãîðõè, áóëàã øàíäíû 0.0 538.0 300.2 45.0

168.0 42.0 78.0 50.0 15.6 70.0 23.1 514.5

0.0 357.2

3835.0 71472.6

820.5 874.0

17.8% 0.1%

72.5% 0.0%

12.0 0.0

Сав газрын сумдын нутагт газрын гадаргын усны эх үүсвэр харьцангуй ихтэй юм. Хамгийн их усны сан бүхий газартай сумдад Батширээт, Дадал, Биндэр, Баян-Адрага, Өмнөдэлгэр сумдууд тооцогдоно. Үүний зэрэгцээ гүний усны эх үүсвэрийг бэлчээрийн мал аж ахуйд голлон ашигладаг. Õ¿ñíýãò 1.8. Ñàâ ãàçàð äàõü худгийн тоо Сумдын нэр Баян-Уул Батширээт Баян-Адрага Биндэр Дадал Норовлин Өмнөдэлгэр Нийт

инженерийн 23 8 39 112 16 28 10 236

Худгийн тоо энгийн 167 66 10 27 28 83 36 417

Үүнээс ашиглагддаггүй бэлчээрийн 190 41 41 65 112 24 1 98 70 42 136 548

нийт 190 74 49 139 44 111 46 653

Сав газрын сумдад инженерийн хийцтэй 236, энгийн 417, нийт 653 худагтай байгаагаас дийлэнх нь Баян-Уул, Биндэр, Норовлин сумдын нутагт байршилтай áýë÷ýýðèéí õóäàã байна. Эдгээр худгийн 20.8% (136) нь ашиглагддаггүй, харин дийлэнх нь (83.9%) бэлчээрийн худаг юм. Өмнөдэлгэр, Биндэр сумын нутагт эвдэрч хэмхэрсэн ашиглагдахгүй худаг ихтэй юм. Сүүлийн жилүүдэд улсын төсвийн хөрөнгөөр эвдэрсэн худаг, уст цэгүүдийг засварлах, шинээр гаргах ажил нэлээд хийгдэж байгаа ч худгуудын ашиглалт, хамгаалалт төдийлөн сайн биш байна. 1.2.4. Ãамшиг, эрсдлийн нºлººлºл

Зун = VI, VII, VIII сард

Намар IX, X, XI сард

1-2 хоног

2-5 хоног

5-10 хоног

10-15 хоног

15-30 хоног

Сараас дээш

Түймэр гарсан тохиолдлын тоо

8 17 15 19 13

Үргэлжилсэн хугацаа

Хавар III, IV, V сард

2004 2005 2006 2007 2008

Үүнээс /улирлаар/ Өвөл XII, I, II сард

Сав газрын дүн

Түймэр гарсан хугацаа /он/

Онон голын хөндий нü эргэн тойрондоо уулсаар хүрээлэгдсэн, харüцангуй их ойтой, уулсын оргил /Цүүц уул 2297 м/, голуудын хөндийн /Онон-Балжийнын бэлчир 840 м/ өндрийн зөрүү их учраас гол, голхийн эрэг өндөр, гол төлөв гүн хавцал, гангаар урсдаг, голуудын хөндийгөөр хадлан бэлчээрийн гарц сайн зэрэг байгалийн хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр ган, зуд, үер усны аюул зэрэг байгалын гамшигт үзэгдэл тохиолдох нü маш ховор юм. Улсын Онцгой байдлын ерөнхий газрын дэргэдэх Гамшиг судлалын хүрээлэнгээс хийж байгаа судалгаагаар сүүлийн 10 жилд Онон голын сав газарт үер усны болон ган зуд, хүн малын халдварт өвчин зэрэг байгалийн гаралтай аюулт үзэгдэл бараг тохиолдоогүй байна. Ãан зуд. 2003 онд Батширээт, Баян-Адрага, Биндэр, Норовлин сумдад өвөлжилтийн байдал хүндэрч, нийт дүнгээрээ 34000 толгой мал хоргдсон боловч аюулт үзэгдлийн хэмжээнд хүрээгүй байна. 2005 оны II-IV сард Баян-Адрага, Дадал, Норовлин сумдад богино хугацаанд зудын байдал нүүрэлсэн боловч хохирол бага, нийт малын хорогдол 678 толгой байжээ. Харин энэ хүндрэл зарим малчад хүнс, хоолны хомсдолд орох, эмнэлгийн тусламж авч чадахгүйд хүрэх зэрэг хүндрэл учруулсан ч удаан үргэлжлээгүй байна. Үер. Сүүлийн 10 жилд Онон голын савд үерийн аюул тохиолдоогүй. 2006-2007 онд зэргэлдээх Хэрлэн голын сав Цэнхрийн голд хүчтэй аадар борооны улмаас 1 хүний амü нас эрсдэж 1.5-51.6 сая төгрөгний эд материалын хохирол учруулж байсан боловч Онон голын савд адилхан орсон бороо голуудын усны тºвшинг аажмаар нэмэгдүүлэх байдлаар өнгөрчээ. Хүн, малын гоц халдварт өвчин. Сүүлийн 10 жилд Онон голын сав газарт хүн, малын гоц халдварт өвчин гараагүй байна. 2001 онд Норовлин суманд малын шүлхий өвчин гарч 122 мал өвчлөн 113 нü хоргдсон боловч хээрийн бүсэд сав газрын хилээс 80-100 км алсад тохиолджээ. Õ¿ñíýãò 1.9. Ñàâ ãàçàðò ãàðñàí ò¿éìðèéí õóãàöààíû ñóäàëãàà

0 0 1 0 0

2 7 12 4 10

4 0 1 11 3

2 10 1 4 0

5 9 3 2 4

3 7 7 7 0

1 0 4 4 4

0 1 0 2 1

0 0 0 3 4

0 0 1 1 0

2009 Нийт Дүнд эзлэх хувь

3 75

0 1

100

2 37

1.3

0 19

49.4

25.3

1 18 24

2 24 32

0 24

0 13

17.3

0 4

1 8

5.3

10.7

0 2 2.7

Ýõ ñóðâàëæ.Îíöãîé áàéäëûí åðºíõèé ãàçðûí Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãàà, 2010 îí

Онон голын сав газарт хамгийн их тохиолдож, байгалü экологи, эдийн засаг нийгэмд ноцтой хор хөнөөл учруулж, байгалийн цэвэр усны эх үүсвэрт сөргөөр нөлөөлж байгаа аюулт үзэгдэл бол ой, хээрийн түймэр юм. Зөвхөн сүүлийн 6 жилд Онон голын сав газарт бүрэн бус мэдээгээр /мэдээллийг Гамшиг судлалын хүрээлэнгийн судалгаанд үндэслэн Хэнтий аймгийн статитикийн эмхтгэлтэй тулган шалгаж боловсруулсан боловч хүрээлэн шинэ байгуулагдсан судалгааны ажил нü эхлэлтийн байдалтай байгаа юм/ 75 удаа түймэр гарч, 759428 га талбайг хамран 1745682.8 мянган төгрөгний хохирол учруулжээ. Түймэр гол төлөв хавар, зун , намар гардгаас хаврын улиралд, ялангуяа IV-V сард нийт түймрийн бараг тал хувü нü гардаг байна. Энэ нü хавар хуурайшилт, салхи ихтэй байдгийн зэрэгцээ хүмүүс хавар бугын ясан эвэр түүх, ан гөрөө хийх зэрэг шалтгаанаар ойд сэм явж, ил задгай гал түлдгээс түймэр их тавüдаг гэсэн олны таамаглал үндэслэлтэй болохыг харуулж байгаа юм. Зун намрын улиралд ч гэсэн гарч байгаа түймэрт хүний буруутай үйл эжиллагаа ихээхэн нөлөөлж байгаа нü мэдээж боловч түүнийг олж илрүүлж чадахгүй байгаагаас хүмүүсийн сахилга, хариуцлага, сонор сэрэмж дээшлэхгүй байна. Харин албан ёсны судалгаагаар бол хаврын түймэр голдуу шалтгаан тодорхойгүй түймэр байдаг байна. Гарсан түймрийн 60 гаруй хувийг 1-5 хоногт багтаан унтраасан бол сараас дээш хугацаагаар үргэлжилсэн түймэр ч байна. Хүн нутагладаг зам харгуй сайтай газарт гарсан түймрийг богино хугацаанд хохирол багатай унтрааж чаддаг бол хүн, малгүй хөвч тайга, өндөр уулсад гарсан түймэр удаан үргэлжилж тэр хэмжээгээрээ их хохирол дагуулах нü мэдээж. Гэвч хүн нутагладаггүй тайгын түймэр илрэхдээ их талбай эзэлчихсэн байдаг учраас богино хугацаанд дарагддаггүй, удаан үргэлжилдэг, заримыг нü хүний хүчээр унтрааж чадалгүй байсаар цас, бороогоор өөрөө унтардаг байна. Õ¿ñíýãò 1.10. Ñàâ ãàçàð äàõü îé, õýýðèéí ò¿éìðèéí ó÷ðóóëñàí õîõèðîë Түймэрт өртсөн нийт талбай /га/

түймэр.

Түймэр гарсан хугацаа /он/ Сав газрын дүн

Ой хээрийн

2004

106904

23200

83704

36444.8

25673.1

2752.6

8019.1

2005

9805

1766

8039

469.9

132.9

228.3

108.7

2006

226750

19250

207500

1476944

1350374

119802.8

6767.6

2007

415949

283655

132294

231136

182325.9

18791.5

30018.6

2008

11045.6

1200

9845.6

36862.1

18431

9215.5

9215.6

2009

687.3

146.2

541.1

Нийт

759428

327873

431555

1745682

1558652

141575.2

45455.1

100

43.2

56.8

100

89.3

8.1

2.6

Дүнд эзлэх хувü

Түймэртэй тэмцэхэд

Ойн

Хээрийн

Учирсан нийт хоõирол /1000 төгðºãөөр/

Эд материалын

Үүнээс Экологийн

Үүнээс

Ýõ ñóðâàëæ.Îíöãîé áàéäëûí åðºíõèé ãàçðûí Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààг үндэслэн хийсэн тооцоо, 2010 îí 16

Сүүлийн жилүүдэд гарсан ой хээрийн түймэр ойн 327873 га талбайг хамарсан байгаа нü сав газрын нийт байгалèéн ойн талбайн 32.8 %-тай тэнцэж байна. 75 удаагийн түймэрт зарим газар давхардаж байгаа ч сав газрын нийт ойн бараг гуравны нэг нü сүүлийн жилүүдэд ямар нэг хэмжээгээр түймэрт өртсөн байна. Түймэрт 437555 га хээрийн талбай өртсөн нü мөн л сав газрын экологийн тэнцвэрийг ноцтой алдагдуулах хүчин зүйл болжээ. Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2002 îíû 93 òîîò òóøààë, Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë жуулчлалын сайдын 2009 оны 394 тоот тушаалаар тус тус батлагдсан “Монгол орны ойн ñàíãèéí íýã ãà îéí òàëáàéí ýêîëîãè-эдийн засгийн ¿нэлгээ”, “Ойгоор б¿рхэгдсэн нэг га òàëáàéí ýêîëîãè-эдийн засгийн ¿нэлгээ”, “Ойгоор б¿рхэгдээг¿й нэг га талбайн экологиэдийн засгийн ¿нэлгээ”-ã ¿íäýñëýí Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí òîîöîîëöñíîîð òүймрийн улмаас нийт 1745682.8 мянган төгрөгний хохирол учирсны 89.3% буюу 1558651.8 мянган төгрөг нü байгалü орчинд учирсан экологийн хохирол, 8.1 % буюу 141575.2 төгрөг нü ард иргэд, аж ахуйн нэгж, албан байгууллагад учирсан эд материалын хохирол, 2.6 % буюу 455455.1 төгрөг нü түймэртэй тэмцэхэд гарсан зардал байна.

Сав газрын дүн

2004 2005 2006 2007 2008 2009 Нийт Дүнд эзлэх хувü

8 17 15 19 13 3 75 100

1 1 4 2 3 1 12 16

5 1 1 3 1 0 11 14.7

0 0 1 0 1 0 2 2.7

0 0 0 1 0 0 1 1.3

0 0 1 0 0 0 1 1.3

1 0 0 0 0 0 1 1.3

Цурам алдсан, дутуу унтрааснаас

Яндангийн оч

Хог хягдал шатааснаас

Хүний хүчин зүйлээр Ил задгай гал

Хөвд, хүлэр ассан

Аянга

Байгалèéн хүчин зүйлээр

0 0 0 3 2 0 5 6.7

Шалтгаан тогтоогдоогүй

Түймрийн шалтгаан Хил даван орж ирсэн

Түймэр гарсан тохиолд-лын тоо

Түймэр гарсан хугацаа /он/

¯ç¿¿ëýëò

Õ¿ñíýãò 1.11. Ñàâ ãàçàð äàõü ò¿éìðèéí øàëòãààíû ñóäàëãàà

1 15 8 10 6 2 42 56

Ýõ ñóðâàëæ.Îíöãîé áàéäëûí åðºíõèé ãàçðûí Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààг үндэслэн хийсэн тооцоо, 2010 îí

Орон нутгийн иргэд, төр захиргааны байгууллагууд түймрийн аюул байнга нүүрэлдгийг мэддэг боловч түүнээс урьдчилан сэргийлэх талаар хайнга ханддаг байна. Түймрээс учруулж буй эдийн засгийн гэхээсээ экологийн хохирлын хор уршиг цаашид олон жилийн хор уршигтай гэдгийг бодолцож, урдчилан сэргийлэх арга хэмжээг эрчимжүүлэх шаардлагатай юм. Түймэр гарсан хойно нü боломжтойг нü унтраагаад түймрээс урüдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд анхаарал хандуулахгүй байна. Түүнчлэн түймрээс учирч байгаа экологийн хохирол ч бүрэн бүртгэгдэхгүй байгаа юм. Хөвчид гарсан , цас борооны усаар унтарсан түймрүүдийн хохирлыг огт тодорхойлж бүртэгдэггүй байна.

Онон голын сав газарт 2004-2009 онд гарсан 75 удаагийн түймрийн 56 % нü шалгаан тодорхойгүй, 16 % нü ОХÓ-ас хил давж орж ирсэн, өөрөөр хэлбэл, бас л шалтгаан тодорхойгүй байна. Гарч байгаа түймрийн дөнгөж 26%-ийнх нü шалтгааныг ямар нэг байдлаар тогтоож чадаж байна. Хан Хэнтийн дархан цаазат газар, Онон-Балжийн байгалийн цогцолбор газрын хамгаалалтын захиргаа ажиллаж, нийт нутгийнх нü 20 шахам хувü тусгай хамгаалалттай гэгдэж байгаа боловч түймрийн хувüд өнөөдөр Ононгийн сав газар эзэнгүй гэж хэлж болохоор байна. Цаашид авах арга хэмжээ:  Îй, хээрийг түймэрээс хамгаалах тухай хуулийн дагуу хилийн ойд халз зурвас байгуулæ, ýнэ ажилд төсвөөс үлэмж санхүүжилт гаргах;  òүймрээс урüдчилан сэргийлэх зорилготой харуулын албатай болох;  ОХУ-ын Сохондины дархан цаазат газрын захиргаатай нягт хамтран ажиллаæ, ìэдээллийг маш шуурхай солилцох талаар 2 тал үүрэг хүлээх;  Îйн тухай хуулèéí çààëòûí äàãóó ойн нөхөрлөл, аж ахуйн нэгжүүд түймрээс урüдчилан сэргийлэх ажил хийх, эсвэл төсвөөр гүйцэтгэж байгаа ажилд заавал оролцох үүрэг хүлээлгэх;  îйд ан агнах, жимс түүх, эвэр цуглуулах , аялах зугаалах зэргээр явагсдыг хянаж бүртгэдэг систем бий болгоõ çýðýã çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé áàéíà.

1.3. Хүн ам, өсөлт, бүтэц, шилжилт, хэтийн хандлага 1.3.1.Хүн амын тоо, өсөлт, б¿тэц, шилжилт хºдºлгººн Õ¿í àì, àæèë ýðõëýëò. Ñàâ ãàçàðò 2005-2009 îíû äóíäæààð 15.7 ìÿíãàí õ¿í àì àìüäàð÷ àæ

òºðäºã áºãººä жилийн дундаж өсөлт 0.36% байгаагаас ¿зэхэд õ¿í àìûí òîîíä ìýäýãäýõ¿éö ºñºëò àæèãëàãäàõã¿é áàéíà. Сав газрын хүн амын тоо Хэнтий аймгийн нийт хүн амын 20.9%, Дорнод аймгийн 2.1% эзэлдэг. Çóðàã 1.1. Õ¿í àìûí çàðèì ¿ç¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëò 16000

¯ç¿¿ëýëò, òîî

14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 Íèéò õ¿í àì Íèéò ºðõèéí òîî Íèéò ìàë÷èí ºðõèéí òîî Íèéò àæèëëàã÷èä

2005 14576 3889 2431 5816

2006 14411 4005 2259 5921

2007 14644 4131 2312 5643

2008 15000 4365 2370 5581

2009 14877 4487 2339 5510

Õ¿í àì ç¿éí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õóâüä ÷ îíöûí ººð÷ëºëò àëãà áàéíà. Òóõàéëáàë, òàâàí æèëèéí äóíäæààð, ñàâ ãàçàðò 4175 ºðõ, ¿¿íýýñ ìàë÷èí ºðõ 2342 (56.3%), íèéò àæèëëàã÷èä 5694, ¿¿íýýñ ìàë÷èä 4781 (84%) áàéíà. Ýíý íü òóñ ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð, àæëûí áàéðààð õàíãàõ ãîë ñàëáàð ìàë àæ àõóé áîëîõûã íîòëîíî. Хүн амын насны бүтцийг насанд хүрээгүй хүүхэд, хөдөлмөрийн насны хүн ам, тэтгэврийн насны гэсэн 3 бүлгээр хураангуйлан дорхи хоёр хүснэгтэд үзүүлэв. 2008-2009 îíû áàéäëààð ñàâ ãàçðûí íèéò õ¿í àìûí ä¿íä насанд хүрээгүй хүүхдийн эзлэх õóâü 30.2%, хөдөлмөрийн насныõ 63.4%, тэтгэврийн насны бүлгийнх 6.4% байна. Хүснэгт 1.12. Сав газрын хүн амын насны бүтэц (2008-2009 îíû äóíäàæ) ¹ Ñóì Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí íèéò ä¿íä ýçëýõ õóâü 0-14 íàñíû 15-59 íàñíû 60-ààñ äýýø 1 Õý. ªìíºäýëãýð 31.5 61.7 6.9 2 Õý. Áàòøèðýýò 27.9 65.1 7.0 3 Õý. Áèíäýð 28.3 64.9 6.8 4 Õý. Áàÿí-Àäðàãà 33.7 60.2 6.0 5 Õý. Äàäàë 30.5 63.4 6.1 6 Õý. Íîðîâëèí 32.1 62.8 5.1 7 Äî. Áàÿí-Óóë 28.5 66.1 5.6 Ñàâ ãàçðûí äóíäàæ 30.2 63.4 6.4 Харин 2009 онд өмнөх жилийнхээс насанд хүрээгүй хүүхдийн тоо 41, хөдөлмөрийн насны бүлгийнх 89 хүнээр буурч, тэтгэврийн насных 6 хүнээр нэмэгдсэний гол шалтгаан нü шилжих хөдөлгөөн ажээ Õ¿ñíýãò 1.13. Ñàâ ãàçðûí íèéò õ¿í àìä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü ¹ Ñóì 2006 2007 2008 2009 1 Õý. ªìíºäýëãýð 50.4 51.1 50.3 50.1 2 Õý. Áàòøèðýýò 49.9 49.2 48.5 49.6 3 Õý. Áèíäýð 48.6 49.2 49.3 49.5 4 Õý. Áàÿí-Àäðàãà 51.3 51.2 51.7 49.5 5 Õý. Äàäàë 49.9 50.0 49.6 50.6 6 Õý. Íîðîâëèí 48.4 48.7 48.7 48.5 7 Äî. Áàÿí-Óóë 49.4 49.3 49.7 49.3 Ñàâ ãàçðûí äóíäàæ 49.8 50.0 49.8 49.7 Сав газрын хүн амын хүйсийн харüцаанд эрэгтэйчүүд давамгайлах хандлагатай байгаа ажээ. Тухайлбал, ñàâ ãàçðûí íèéò õ¿í àìä ñ¿¿ëèéí äºðâºí æèëèéí äóíäæààð ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýã÷òýé÷¿¿äèéí òîîíû õàðüöàà 50.2:49.8 байна. 2009 îíû áàéäëààð ñàâ ãàçðûí íèéä àæèëëàã÷äûí 84 õóâèéã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò íîãäîæ áàéãàà áºãººä áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàëàìæ, òºðèéí óäèðäëàãà çýðýã òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóäàä 10-ààä õóâü íü àæèëëàæ, ¿éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàë çýðýã ýäèéí çàñãèéí áîäèò ñàëáàðóóäàä àæëûí áàéð áèé áîëîõã¿é áàéãàà íü õàðàãäàíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ñàâ ãàçðûí ñóìäàä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿í àìûí äèéëýíõ íü ìàë àæ àõóé ýðõýëæ, öººí òîîíû õ¿í õÿçãààðëàãäìàë òîîíû òºðèéí àëáàí

õààã÷èéí îðîí òîîí äýýð àæèëëàæ, áóñäûíõ õóâüä àæëûí áàéðã¿é áàéíà. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí áîäëîãî, àæèë ýðõëýëòèéí õ¿ðýýíä äàðààõ òóëãàìäñàí àñóóäëóóä áàéíà: - õ¿í àìûí òîî öººí, ºñºëò óäààí, ñóóðüøëûí òºâøèí äîîãóóð; - àæèëã¿éäëèéí òºâøèí õàðüöàíãóé ºíäºð áóþó ñàâ ãàçðûí ñóìäûí äóíäæààð 3.03.9% áàéíà; - õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ¿íäñýí ýõ ñóðâàëæ áîëñîí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí áàéãàëèéí ýðñäëèéí òºâøèí ºíäºð õýâýýð áàéíà. Öààøèä ñàâ ãàçàð äàõü àæèëã¿éäëýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõûí òóëä:  Ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã áîëîí ìîäîí ýäëýë áîëîâñðóóëàõ æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýý, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûã ºðãºæ¿¿ëýõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé áîëíî.  Àæèëã¿é, ÿäóó èðãýäèéã ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëò áîëîí õºãæëèéí çýýë, òóñëàìæèä õàìðóóëàõ çàìààð àæëûí áàéð áèé áîëãîõ àñóóäëûã äýìæèõ íü íýí ÷óõàë þì.  Áàãà îðëîãîòîé èðãýäèéí æèæèã, äóíä ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ, õîðøèæ àæèëëàõ, îé, áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë áàéãóóëàõ ñàíàà÷ëàãûã íü ò¿ëõ¿¿ äýìæèõ çàìààð òýäíèé õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ áèé. 1.3.2. Õîò, õºäººãèéí õ¿í àì, ñóóðüøèë Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð íèéòäýý 5931.9 ãà õîò, ñóóðèíû çîðèóëàëòòàé ãàçàð áàéíà. ¯¿íýýñ áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí äîîðõ ãàçàð 358.9 ãà (6.1%), ýäýëáýðèéí ãàçàð 4511.1 ãà (76.0%), ¿ëäñýí íü áóñàä çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ñàâ ãàçàðò õøí àìûí áººãíººðºë, ñóóðüøèë äîîãóóð òºâøèíä áàéãàà íü îéëãîìæòîé þì. Хүн ам байршлын хувüд сумын төвд дийлэнх нü суурüшжээ. Энэ нü сургуулийн насны хүүхдийн тооноос гол нü хамааралтай байна. Тодруулбал, сав газрын нийт хүн амын 54.4% сумын төвд, 45.6% хөдөө орон нутагт сууршин аж тºрж байна. Õ¿ñíýãò 1.14. Ñàâ ãàçðûí ñóìûí òºâèéí õ¿í àìын тоо ¹ Ñóì 2006 2007 2008 2009 Дундаж 2029 1 Õý. ªìíºäýëãýð 1731 1919 2162 2305 1002 2 Õý. Áàòøèðýýò 960 1010 1028 1008 1368 3 Õý. Áèíäýð 1755 1120 1294 1302 1245 4 Õý. Áàÿí-Àäðàãà 1211 1137 1415 1216 1370 5 Õý. Äàäàë 1238 1321 1453 1469 1020 6 Õý. Íîðîâëèí 1047 1001 1043 989 2533 7 Äî. Áàÿí-Óóë 2804 2442 2333 2553 1510 Ñóìäûí äóíäàæ 1535 1421 1533 1549 Ñóìäûí ä¿í 10746 9950 10728 10842 10567 54.4 Íèéò õ¿í àìä ýçëýõ õóâü 55.7 51.7 54.6 55.7 Хэдийгээр нэг сумд ногдох хүн амын тоо харьцангуй цөөн ч сумын төвд оршин суугчид 50-иас дээш хувийг эзэлж байгаа нь бусад бүс нутагтай харьцуулахад сав газарт хүн амын суурьшлын төвшин харьцангуй өндөр болохыг нотлоно. Иймд сóìäûí òºâèéã õºãæ¿¿ëæ, шинээр ажлын байр бий болгох, õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ çàìààð îðîí íóòàãòàà òîãòâîð ñóóðüøèëòàé àìüäðàõ, àæèëëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ шаардлага тавигдаж байна. 20

1.3.3. Ñàâ ãàçðûí ºðõèéí òîî Хэнтий аймгийн нийт өрхийн 21.2%, Дорнодын 2.2% сав газарт хамрагдах бөгөөд өрхийн дундаж тоо 4488, жилийн дундаж өсөлт 2.8% байна. Сав газрын нэг өрхийн дундаж хүн ам 3.5 байгаа болно. Õ¿ñíýãò 1.15. Ñàâ ãàçðûí íèéò ºðõèéí òîî ¹ Аймаг сум 2005 2006 2007 2008 2009 Дундаж 1 Өмнөдэлгэр 1478 1519 1537 1587 1608 1546 үүнээс сав 863 825 848 858 886 897 газрын 2 Батширээт 561 562 564 630 648 593 3 Биндэр 1034 1087 1093 1152 1192 1112 4 Баянадарга 503 568 641 611 663 597 5 Дадал 671 653 673 727 766 698 6 Норовлин 565 564 615 836 673 651 үүнээс сав 203 176 176 192 261 210 газрын 7 Баян-Óул 1260 1253 1271 1303 1317 1281 үүнээс сав 423 416 413 419 430 435 газрын Сав газрын дүн 4186 4307 4440 4696 4811 4488 Àéìãèéí ä¿í Хэнтий 17.9 18.5 18.8 19.5 21.0 19.1 Дорноä 18.1 18.7 19.2 20.4 21.3 19.5 Àéìãèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü Хэнтийд 21.1% 21.0% 21.4% 21.9% 20.9% 21.3 Дорнодод 2.3% 2.2% 2.2% 2.1% 2.0% 2.2 Аймгийн хэмжээгээр нийт өрхөд малчин өрхийн эзлэх дундаж хувü хэмжээ Хэнтийд 37.4%, Дорнодод 23.4% байхад сав газарт 49.2% байна. Ýíý íü ñàâ ãàçàðò ìàë÷èí ºðõèéí ýçëэх хувü дээрх аймгуудын дунджаас дээг¿¿р болохыг харуулна. Сүүлийн 5 жилийн дунджаар нийт өрхөд малчин өрхийн эзлэх õóâü хэмжээ 52.2% байгаа боловч ýíý ¿ç¿¿ëýëò жил бүр буурч 2009 онд 48.6% болжээ. Нийт өрхийн тал хувийг малчин өрх эзлэж байгаа бол нийт хүн амд малчдын эзлэх хувü харüцангуй бага байна.Сав газрын нийт хүн амын 30.3% малчид байна. Т¿¿нчлэн Хэнтий, Дорнод аймгийн хэмжээнд малчин өрхийн эзлэх хувü хэмжээ мөн буурах хандлагатай байгаа ажээ. Ãýõäýý ìàë àæ àõóéãààñ ººð ñàëáàðóóä ¿¿ñýí õºãæèæ, øèíýýð àæëûí áàéð áèé áîëñíîîð äýýðõ õàíäëàãà ç¿é òîãòîë õýðýãæèõ åñòîé àòàë õºäººãèéí îðøèí ñóóã÷äûí òîî áóóð÷ áàéãààã ç¿é òîãòîëòîé ¿éë ÿâäàä ãýõýýñ àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàëòàé õîëáîí òàéëáàðëàõ íü ç¿éòýé þì.

Õ¿ñíýãò 1.16. Ñàâ ãàçàð äàõü ìàë÷èí ºðõèéí òîî Аймаг сум

1 2 3 4 5 6 7

Өмнөдэлгэр үүнээс сав газрын Батширээт Биндэр Баян-Адарга Дадал Норовлин үүнээс сав газрын Баян-Óул үүнээс сав газрын Сав газрын дүн

2005

2006

2007

2008

2009

Дундаж

790 591 306 643 270 399 278 92 381 130 2431

796 559 290 658 243 290 278 86 392 133 2259

810 601 317 684 214 285 291 85 397 126 2312

985 624 329 662 249 285 314 87 437 134 2370

863 645 315 570 272 289 320 85 477 163 2339

849 604 311 643 250 310 296 87 417 137 2342

Нийт өрхөд малчин өрхийн эзлэх % 54.9 70.0 52.4 57.8 41.9 44.4 45.5 42.9 32.6 32.4 52.2

Сав газар дахü сумдаас нийт өрхөд малчин өрхийн эзлэх хувь хамгийн өндөртэй сумдад Батширээт (57.8%), Өмнөдэлгэр (сумын дүнгээр 54.9%, үүнээс уг сумын сав газарт 70.0%), хамгийн бага хувьтайд Баян-Уул (сумын дүнгээр 32.6%, үүнээс уг сумын сав газарт 32.4%), Баян-Адрага (41.9%) тооцогдож байна. Энэ үзүүлэлт нь тухайн сумдын ажил эрхлэлтийн бүтцийг давхар илэрхийлж буй хэрэг юм. Өөрөөр хэлбэл, сав газрын сумдын нийгэм-эдийн засгийн хөгжил, хүн амын ажил эрхлэлт нь уламжлалт мал аж ахуйн зэрэгцээ байгалийн нөөцөөс, үүний дотор ойн нөөцийн ашиглалтаас хамаарч байгаа хэрэг мөн. 1.3.4. Õ¿í àìûí òîîíû õýòèéí õàíäëàãà Сүүлийн 5 жилийн хүн амын тооны өөрчлөлтийн хандлагад тулгуурлан гаргасан Popt= 15410.1773/[1-0.0335*exp(0.1257*t)] ложистик функцийг ашиглан сав газрын хүн амын өсөлтийн хандлагыг тодорхойлов. ¯¿íä: Popt - õ¿í àìûí òîî; exp – èëòãýã÷ ôóíêö áóþó exp(x) = ex ; t - õóãàöàà, æèëýýð. Îí 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Õ¿ñíýãò 1.17. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí ºñºëòèéí õàíäëàãà Õ¿í àìûí òîî ªñºëò Îí Õ¿í àìûí òîî 15944 2015 16590 15964 0.1 2016 16759 16070 0.7 2017 16952 16183 0.7 2018 17177 16306 0.8 2019 17444 16441 0.8 2020 17764 2021 18156

ªñºëò 0.9 1.0 1.2 1.3 1.5 1.8 2.2

Шилжилтийн эхэн үеэс эхэлсэн хүн амын өсөлтийн хурд буурах үйл явц сав газарт илүү тод илрэн гарсан байна. Нийгмийн өөрчлөлтөөс улбаатай ядуурал, ажилгүйдэлтэй 22

холбоотой энэхүү бууралт улсын хэмжээнд саарч, эргээд өсөх хандлага ажиглагдаж байна. Сав газарт ажил эрхлэлт нэмэгдэж, хүн амын аж амьдрал сайжирснаар өсөлт нь хэвийн төвшинд хүрэх боломжтой. Сав газрын хүн амын жилийн дундаж өсөлт нь 2015 он хүртэл нэг хувиас бага, 2016 оноос нэмэгдэж, 2021 гэхэд 2.2% хүрэх төлөвтэй байна.

1.4. Õ¿í àìûí àìüæèðãàà 1.4.1. Хүний хөгжлийн индекс, дундаж наслалт Хүний хөгжлийн индекс бол нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийн үр дүнг илэрхийлэгч үзүүлэлт мºн. Улсын болон Хэнтий, Дорнод аймгуудын хүний хөгжлийн индекс, сав газрын судалгааны үр дүнг ашиглан сав газрын хүний хөгжлийн индексийн өсөлтийн хандлагыг тодорхойлов. Хүснэгт 1.18. Хүний хөгжлийн индекс Îí 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ Улс 0.692 0.697 0.720 0.731 0.737 0.742

Дорнод 0.620 0.628 0.639 0.662 0.670 0.679

Хэнтий 0.660 0.666 0.674 0.689 0.701 0.710

Улсын дундаж болон Хэнтий, Дорнод аймгийн 2004-2009 оны хүний хөгжлийн индексийг дараах хүснэгтэнд илэрхийлэн харуулав. Эдгээр аймгуудын индекс улсын дунджаас ихээхэн доогуур байгаа нü иргэдийн эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг нийãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóäûí ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõûí çýðýãöýý õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ýõ ñóðâàëæ áîëñîí үйлдвэрлэлийг эрчимтэй хөгжүүлэх шаардлагатайг илтгэнэ. Õ¿ñíýãò 1.19. Ñàâ ãàçðûí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñèéí õàíäëàãà Он 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021

Дундаж наслалт 66.8 67.6 68.2 68.7 69.3 69.9 70.5 71.1 71.7 72.3 72.9 73.5 74.1 74.7

Дундаж íàñëàëòын индекс 0.697 0.710 0.720 0.729 0.739 0.748 0.758 0.768 0.778 0.788 0.798 0.808 0.818 0.829

Бîловсðîëûí Индекс 0.916 0.917 0.918 0.920 0.921 0.922 0.924 0.925 0.926 0.928 0.929 0.930 0.932 0.933

Нэг хүнд íîãäîõ ДНБ-íèé èíäåêñ 0.310 0.322 0.330 0.338 0.346 0.355 0.364 0.374 0.384 0.394 0.405 0.417 0.430 0.443 23

Хүний õºãæ-ëèéí èíäåêñ 0.641 0.650 0.656 0.662 0.669 0.675 0.682 0.689 0.696 0.703 0.711 0.719 0.727 0.735

Сав газрын дундаж наслалт, боловсролын тºвшин аймгийн дундажтай ойролцоо байгаа боловч нэг хүнд ногдох ДНБ-íиé үйлдвэрлэл улс, Хэнтий, Дорнод аймгийнхаас доогуур байгаа ажээ. Гол нü үүнээс шалтгаалан сав газрын 2009 оны хүний хөгжлийн индекс хоёр аймгийн 2005 оны тºвшинд байна. Экологийн тэнцвэрт байдлыг алдуулахгүйгээр үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж, аж амüдарлаа зохицуулснаар сэтгэл хангалуун амüдарч, эрүүл чийрэг урт наслах боломж бүрдсэн нутаг юм. Зөвхөн насанд хүрэгчдийн бичиг үсгийн тайлагдал, хүүхэд залуусын сургуулüд хамрагдалтаар хязгаарлалгүй мэрэгжил олгох сургалтыг тууштай хэрэгжүүлснээр боловсролын индексийг дээшлүүлэх боломж бүрэн байна. 1.4.2. Àжил эрхлэлт, ажилг¿йдэл, ÿдуурал Сав газрын сүүлийн 5 жилийн ажил эрхлэлтийн дундаж тºвшин 60.9% байгаа бөгөөд жилд дунджаар 0.6% өсөх хандлагатай байна. Сав газар дахü ажил эрхлэлт Дорнод аймгийнхаас өндөр боловч Хэнтий аймгийнхаас доогуур тºвшинд байна. Ажил эрхлэлт энэ хурдаар нэмэгдвэл 2 жилийн дотор Хэнтий аймгийн тºвшинд хүрэх болзошг¿й юм. Õ¿ñíýãò 1.20. Ñàâ ãàçðûí àæèëã¿é èðãýä, àæèëã¿éäëèéí òºâøèí ¹ Аймаг сум 1 Өмнөдэлгэр үүнээс сав газрын 2 Батширээт 3 Биндэр 4 Баянадарга 5 Дадал 6 Норовлин үүнээс сав газрын 7 Баян-Óул үүнээс сав газрын Àæèëã¿é÷¿¿ä Сав газàр Àæèëã¿éäýë Àæèëã¿é÷¿¿ä Хэнтий Àæèëã¿éäýë Àæèëã¿é÷¿¿ä Дорнод Àæèëã¿éäýë

2005 70 39 48 16 2 15 48 15 966 319 454 7.1% 764 2.9% 1044 5.0%

2006

2007

49 27 99 109 14 49 130 41 932 308 646 9.6% 1425 5.2% 809 3.7%

56 31 14 48 20 55 45 14 741 245 427 6.6% 934 3.4% 1008 4.5%

2008 56 31 53 26 25 73 88 27 574 189 425 6.5% 1067 3.9% 917 4.0%

2009 87 48 46 55 42 20 68 21 604 199 432 6.6% 901 3.3% 730 3.0%

Ядуурлын нэг үндэс нü ажилгүйдэл. Сав газрын ажилгүйдлийн дундаж тºвшин 7.3% байгаа боловч сүүлийн 3 жилд 6.6% болж буурсан боловч аймгийн тºвшнээс өндөр хэвээр байна. Тухайлбал, Хэнтий аймгийн ажилгүйдлийн дундаж тºвшин 3.7%, Дорнод аймгийнх 4.1% байгаа бөгөөд 2009 онд 3.3%, 3% болж бурчээ. Ажилгүйдэл өндөр байгаа нü сав газрын хүн амын ядуурал, хүн амын гадагш шилжих хөдөлгөөний нэг гол шалтгаан юм. Орон нутгийн давуу байдалд нийцүүлэн жижиг, дунд үйлдвэр, аялал жуулчлалыг эрчимтэй хөгжүүлэх, “Монгол мал” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр ажилгүйдлийг бууруулж, хүн амын орлогыг нэмэгдүүлэх боломжтой юм. 24

Çóðàã 1.2. Íèéò àæèëëàã÷äûí ñàëáàðûí á¿òýö, %

3% 1% 1% 0% 1%

Õºäºº àæ àõóé, загасны аж ахуй ¯éëäâýð, óóë óóðõàé, ýð÷èì õ¿÷, áàðèëãà Áººíèé ба æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà Çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð

1% 4% 2%

Òýýâýð, àãóóëàõûí àæ àõóé, õîëáîî Ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýý õèéõ ¿éëчилгээ Òºðèéí óäèðäëàãà, íèéãìèéí äààòãàë Áîëîâñðîëûí ñàëáàð

84%

Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàëàìæ Íèéãýì,áèå х¿ний ¿éë÷илгээ Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý

1.5.Сав газрын äýä á¿òýö, ¿éëäâýðèéí хөгжлийн тойм 1.5.1. Äэд бүтцийн хºгжлийн тойм Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð çàì, øóãàì ñ¿ëæýýíèé çîðèóëàëòòàé 6751.3 ãà ãàçàð áàéãààãèéí 87.1 õóâü íü àâòî çàìûí, 12.9 õóâü íü øóãàì ñ¿ëæýýíèé çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàæ áàéíà. Íèéò àâòî çàìûí ãàçðûí 10.2% íü óëñûí ÷àíàðòàé, 89.1% íü îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé çàì þì. Øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð íü õîëáîî ìýäýýëëèéí áîëîí ýð÷èì õ¿÷íèé øóãàì, ñòàíöûí çîðèóëàëòààð àøèãëàãääàã. Õýíòèé àéìãèéí íóòàã äýâñãýð äýýã¿¿ð Óëààíáààòàð-ªíäºðõààí, ªíäºðõààí×îéáàëñàí, ªíäºðõààí-Áàÿí-Óóë-Óëüõàí, ªíäºðõààí-Áàðóóí-Óðò ÷èãëýëèéí íèéò 1182.0 êì àâòî çàìûí 631.0 êì íü äàéðàí ºíãºð÷ áàéíà. ¯¿íýýñ 173.6 êì õàòóó õó÷èëòòàé, 237.4 êì õàéðãàí, 37.3 êì ñàéæðóóëñàí õºðñ, 182.7 êì áàéãàëèéí õºðñºí çàì áàéíà. Äîðíîä àéìãèéí íóòàã äýâñãýð äýýã¿¿ð ªíäºðõààí-×îéáàëñàí, ×îéáàëñàí-ÁàÿíÓóë, ×îéáàëñàí-Ýðýýíöàâ, ªíäºðõààí-Áàÿí-Óóë-Óëñûí õèë, ×îéáàëñàí-Õàâèðãà-Óëñûí õèë, ×îéáàëñàí-Áàðóóí-Óðò ÷èãëýëèéí íèéò 1332.0 êì àâòî çàìûí 849.3 êì íü äàéðàí ºíãºð÷ áàéíà. ¯¿íýýñ 17.3 êì õàòóó õó÷èëòòàé, 291.2 êì õàéðãàí, 38.1 êì ñàéæðóóëñàí õºðñ, 502.7 êì áàéãàëèéí õºðñºí çàì áàéíà. Äýýðõ ñóìäóóä Ç¿¿í á¿ñèéí çàìûí ñ¿ëæýýíä, ò¿¿íèé äîòîð Óëààíáààòàðªíäºðõààíû ÷èãëýëèéí õàòóó õó÷èëòòàé çàìä îéðõîí áàéðøèëòàé áàéãàà íü áèçíåñ õºãæ¿¿ëýõýä õàðüöàíãóé òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã àæýý. 25

Õ¿ñíýãò 1.21. Ñàâ ãàçàð äàõü çàì, øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð (ãà-ãààð) Үүнээс үүнээс ¹

Аймаг сум

Öýíõýðìàíäàë 1 сав газрын ªìíºäýëãýð 2 сав газрын 3 Áàòøèðýýò 4 Áèíäýð 5 Áàÿí-Àäðàãà 6 Äàäàë Íîðîâëèí 7 сав газрын Áàÿí-Óóë 8 сав газрын Сав газрын дүн

Авто замын ãàçàð, бүгд

Бүгд

1871.4 140.0 1978.4 1103.9 707.6 1512 1395.6 1198 2350 289.1 2046 405.1 6751.3

1498 112.1 1854 1034.5 510 1338 1272 1002 1992 245.0 1836 363.5 5877.1

улсын чанартай

100 7.5 0.0 440 40 4.9 740 146.5 598.9

орон нутгийн чанартай

Шугам сүлжээний газар бүгд

1398 104.6 1854 1034.5 510 1338 828 1002 1952 240.1 1096 217.0 5274.2

373.4 27.9 124.4 69.4 197.6 174 123.6 196 358 44.0 210 41.6 874.2

Үүнээс холбооны эрчим мэдээлэл хүчний хүлээн шугам, авах станцын газар 142.6 230.8 10.7 17.3 124 0.4 69.2 0.2 146 51.6 70 104 30 93.6 6.6 189.4 127 231 15.6 28.4 43 167 8.5 33.1 356.6 517.6

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàãòàõ ñóìäóóä ýð÷èì õ¿÷íèé òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîæ, öàõèëãààí õàíãàìæèéí áàéíãûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëñîí, 2-îîñ äýýø ¿¿ðýí òåëåôîíû îïåðàòîðûí óòàñíû ñ¿ëæýý îðñîí, ðàäèî, òåëåâèçýýð ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ áîëîëöîîòîé, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäûí áàðèëãà, áàéãóóëàìæóóäûí õàíãàìæ ñàéòàé çýðãýýð äýä á¿òöèéí àñóóäàë õàðüöàíãóé áîëîìæèéí òºâøèíä øèéäýãäñýí áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.22. Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí төвийн öàõèëãààíû áîëîí ìýäýýëëèéí õàíãàìæ ¹ 1 2 3 4 5 6 7

Ñóìäын нэр Äî. Áàÿí-Óóë Õý. Áàòøèðýýò Õý. Áàÿí-Àäðàãà Õý. Áèíäýð Õý.Äàäàë Õý.Íîðîâëèí Õý.ªìíºäýëãýð

Öàõèëãààí õàíãàìæ Òºâийн ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí Òºâийн ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí Òºâийн ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí Òºâийн ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí Òºâийн ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí Òºâийн ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí Òºâийн ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí

Ìýäýýëëèéí õàíãàìæ ¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé ¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé ¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé ¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé ¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé ¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé ¯¿ðýí òåëåôîíû 4 ñ¿ëæýýòýé

Цаашид Онон голын сав газарт аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлэх дэд бүтэц, зам харилцааны таатай орчин нөхцөл бүрдүүлэх үүднээс Өндөрхаан-Дадлын чиглэлд

хатуу хучилттай авто зам тавих, орон нутгийн замын сүлжээг сайжруулах нь шийдвэрлэвэл зохих чухал зорилт мөн. 1.5.2. ¯йлдвэрийн хөгжлийн тойм ¯éëäâýð. Îäîîãèéí áàéäëààð

ñàâ ãàçðûí ñóìäóóä ýð÷èì õ¿ñíèé ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîæ ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëýõ ñóóðü íºõöºë á¿ðäñýí, òºðèéí ç¿ãýýñ æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõýä áàãàã¿é õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ áàéãàà çýðýã òààòàé õ¿÷èí ç¿éëòýé õàðüöóóëàõàä ýíý çîðèëòûí õýðýãæèëò îðîí íóòàãò ýõëýë òºäèé áàéíà. Ìîäîí ýäëýë (Áèíäýð, Áàÿí-Óóë), ñ¿¿ öàãààí èäýý (Áàÿí-Àäðàãà, Биндэр, Áàòøèðýýò, Äàäàë), ãýðèéí ìîä (ªìíºäýëãýð), æèìñ, æèìñãýíý (Áàòøèðýýò), ãóðèë (Áàÿí-Àäðàãà), áëîê (Íîðîâëèí), òàëõ, íàðèéí áîîâ ¿éëäâýðëýõ (Äàäàë, Áàÿí-Óóë) çýðýã æèæèã ¿éëäâýð, öåõ¿¿ä àæèëëàäàã áàéíà. Батширээт сумын словак бяслагийн цех жилд 1.1 тонн бяслаг ¿йлдвэрлэдэг бол Биндэрт жилд 60.0 тонн, Дадалд хоногт 400 литр сүү боловсруулах х¿чин чадалтай цех ажиллаж буй сайн эхлэл байгаа ажээ. ¯¿íýýñ ãàäíà çàðèì ñóìäàä ìàõ áîëîâñðóóëàõ, ýñãèé ýäëýëèéí áîëîí îåäëûí æèæèã öåõ¿¿ä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Îäîî ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé îðîí íóòãèéí æèæèã ¿éëäâýð, öåõ¿¿äýä àæëûí áàéð õîìñ, òîíîã òºõººðºìæèéí õàíãàìæ, ÷àíàð ñóë, òåõíîëîãèéí òºâøèí äîîãóóð, íàðèéí ìýðãýæëèéí àæèë÷èä äóòìàã, ìàðêåòèíã, ìåíåæìåíò íü õàíãàëòã¿é áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.23. Ñóìäûí äàâóó òàëä òóëãóðëàí õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ¿éëäâýðèéí ÷èãëýë ¹ 1

Ñóìäûí íýð Áàòøèðýýò

2 3 4

Áàÿí-Àäðàãà Áèíäýð Äàäàë

5 6 7

Íîðîâëèí ªìíºäýëãýð Äîðíîä Áàÿí-Óóë

Õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ¿éëäâýðèéí ÷èãëýë Öºöãèéн тос, áÿñëàã, ä¿íçýí áàéøèí (òîðõ), ìàõ, öààñíû Ãóðèë, öàãààí èäýý, ìîäîí ýäëýë, ìàëûí òýæýýëèéí Òàëõ, öºöãèéн тос, ìîäîí ýäëýë, ìàëûí òýæýýëèéí Öºöãèéн тос, æèìñ æèìñãýíý, çºãèéí áàë, ìîäîí ýäëýëèéí Ãóðèë, òàëõ, ðàøààí, öàãààí èäýýíèé Ñ¿¿, áàíç, ãýðèéí ìîä, íîîñ, ìàëûí òýæýýë, ìàõíû Ìîäîí ýäëýë, òàëõ íàðèéí áîîâíû

Хөгжлийн чиг хандлага. Öààøèä îðîí íóòãèéí æèæèã áàãòààìæòàé çàõ çýýëä ñóìóóä

á¿ãäýýðýý èæèë òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õîîðîíäîî ºðñºëäººä àìæèëòàíä õ¿ðýõã¿é òóë ñóì á¿ð ººðñäèéí äàâóó òàëäàà òóëãóóðëàí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã òîäîðõîé ÷èãëýëýýð òºðºëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, ¿éëäâýðëýëèéí òîäîðõîé ¿å øàò á¿ðýýð õîîðîíäîî õàìòðàí àæèëëàõ íü ç¿éòýé áàéíà. Îéí íººö á¿õèé ñóìäàä ìîä áýëòãýõ, áàíç ¿éëäâýðëýæ äàðààãèéí øàòàíä íèéë¿¿ëýõ, óëìààð íýìýãäýë ºðòºã øèíãýñýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ òåõíîëîãèéí øàò äàìæëàãàä òåõíîëîãèéí õîðøèëò õèéæ àæèëëàõ íü ¿ð ä¿íòýé áàéõ áîëíî. Èíãýõäýý çàðèì ¿éëäâýðèéã ñóì äóíäàà õîðøèæ áàéãóóëàí õºãæ¿¿ëæ áîëíî. Æèøýýëáýë, ãóðèë ¿éëäâýðëýëýýð Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð õîåð, Áàòøèðýýò, Áàÿí-Àäðàãà õîåð ìîäîí ýäëýëýýð ãýõ ìýòýýð õîîðîíäîî õîðøèæ ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ñóìûí, ñóì äóíäûí, ñàâ ãàçðûí, àéìãèéí, á¿ñ íóòãèéí çàõ çýýëèéí õýðýãöýýíä á¿òýýãäýõ¿¿íýý íèéë¿¿ëýõ íü ¿ð àøèãòàé áàéæ áîëîõ þì. Ñ¿¿, öàãààí èäýý, ìàõ, ãóðèë, òýæýýë, ìîäîí ýäëýë, íîîñ, íîîëóóð, àðüñ øèð, áîëîâñðóóëàõ áàãà, äóíä ¿éëäâýð áàéãóóëàí õºãæ¿¿ëýõ

àñóóäëûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý àéìàã, ñóìûí õºãæëèéí ñòðàòåãè òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí çîðèëòòîé óÿëäóóëàí äýýðõ çàð÷ìûã áàðèìòàëáàë çîõèíî. Ñóì á¿ð ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí çýðýãöýý íýìýëò ñàëáàðóóäûã õîñëîí õºãæ¿¿ëæ, ìàë àæ àõóéí áóñ îäëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ¿éëäâýðëýëýý äàðààõ ÷èãëýëýýð òºðºëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íä:  Áàòøèðýýò: öàãààí èäýý + ìîäîí áàéøèí + ìàõ áîëîâñðóóëàõ;  Áàÿí-Àäðàãà: ¯ð òàðèà + ãóðèë + ìîäîí ýäëýë + ìàëûí òýæýýë;  Áèíäýð: ãàçàð òàðèàëàí + òàëõ + ìîäîí ýäëýë + ÷àöàðãàíà;  Äàäàë: ãàçàð òàðèàëàí + àÿëàë æóóë÷ëàë + öàãààí èäýý + çºãèéí àæ àõóé;  Íîðîâëèí: ãàçàð òàðèàëàí + ãóðèë + ðàøààí ñóâèëàë;  ªìíºäýëãýð: àÿëàë æóóë÷ëàë + ãàçàð òàðèàëàí + öàãààí èäýý + ãýðèéí ìîä + íîîñ;  Áàÿí-Óóë: ìîäîí ýäëýë + ãàçàð òàðèàëàí + öàãààí èäýý. Øèíýýð ªìíºäýëãýð ñóìä ¿ðèéí àæ àõóé, ñ¿¿, ìàõíû ÷èãëýëèéí ôåðìåðèéí àæ àõóé, ñóì äóíäûí òåõíèê çàñâàðûí ãàçàð; Áàÿí-Àäðàãàä çºãèéí àæ àõóé, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí; Äàäàëä ñ¿¿, ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ôåðìåðèéí àæ àõóé, ÷àöàðãàíû òîñ, æ¿¿ñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð; Áàòøèðýýòýä ñ¿¿íèé ôåðìåðèéí àæ àõóé, öààñíû áîëîí ñ¿¿, æèìñ, æèìñãýíý áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð; Áèíäýðò òýæýýëèéí ¿éëäâýð, çºãèéí áîëîí ñ¿¿íèé ôåðìåðèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ íü èðýýä¿éòýé áàéíà. Îðîí íóòãèéí áóðèàä ò¿ìíèé ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã óëàìæëàëò àðãàä ò¿øèãëýí óëñ îðíû çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé æèæèã, äóíä ¿éëäâýð¿¿äèéã áàéãóóëæ, òýýâýðëýëò, õàäãàëàëò äààõ ÷àäâàðòàé ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëæ, ãàçàð òàðèàëàí→òýæýýë ¿éëäâýðëýë→ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé→ ñ¿¿, ìàõ áîëîâñðóóëàõ æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë ãýñýí çàâñðûí äàìæóóëàã÷ áàãàòàé, нэмэгдсэн өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх òîãòâîðòîé òîãòîëöîî áèé áîëãîõûã á¿õ òàëààð äýìæèõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ñàâ ãàçàðò õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé æèæèã, äóíä ¿éëäâýð¿¿äèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äýýð ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê, òåõíîëîãè, áèçíåñèéí ìåíåæìåíò, ìàðêåòèíãèéí ñóðãàëòûí òîäîðõîé õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ìýäëýã, ÷àäâàð, óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâáàë çîõèíî. Ýäãýýð ñóðãàëòûã ìàë÷äûí á¿ëýã, õîðøîî, îéí íºõºðëºë¿¿äèéí äóíä òîäîðõîé ¿îðèëãî, ÷èãëýëòýéãýýð çîõèîí áàéãóóëâàë ¿ð ä¿íä õ¿ðíý.

1.6. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí òîéì 1.6.1. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í Àÿëàë æóóë÷ëàë. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí èðýýä¿éòýé áºãººä ºðãºæèí òýëýõ ñàëáàðóóäûí íýãä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàð ç¿é åñîîð îðíî. ªíººãèéí áàéäëààð 10 õ¿ðýõã¿é àæ àõóéí íýãæ íýã ýýëæèíäýý 70 ãýð, 230 ãàðóé îðòîéãîîð ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áàéãàà íü ÷àìëàëòòàé ¿ç¿¿ëýëò þì.

Õ¿ñíýãò 1.24. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Àæ àõóéí íýãæ, æóóë÷íû áààçûí íýð “Хан Хэнтий трэвел” ХХК, “Баянгол” “Чингисийн тоонот” ХХК,“Чингисийн тоонот” “Чингэсийн гурван нуур” ХХК, “Гурван нуур” “Шижир Бил Интернэйшнл” ХХК, “ОнонБалж”, ”Алтаргана” “Балжхай” ХХК, “Жамуха” “Богол” ХХК, “Богол” “ËЭЦО” ХХК, Онон ёл “Явын булаг” õîðøîî, “Явын булаг” “Хан-хэнтий травел” ХХК, “хангал” Ä¿í

Áàéãóóëàãäñàí îí, áàéðøèë Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí Áàÿíç¿ðõ áàãèéí Ñàëõèòèéí õºòºë Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí III áàãèéí Óëààí ªíäºðëºãèéí àð Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì, ñóìûí òºâººñ 3 êì

Õ¿÷èí ÷àäàë Ãýð îð 5 15 9

Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí V áàã

Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí IV áàã Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí Îíîí áàã Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí VI áàã

4 8 3

12 32 10

234

Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì, ñóìûí òºâººñ 1 êì

Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí II áàã

Ýõ ñóðâàëæ: Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ëàâëàõ, ÁÎÀÆß, 2010

Õ¿ñíýãò 1.25. Àøèãëàæ áóé ðàøààíóóä ¹

Ðàøààíû íýð, îðøèõ ãàçàð

Íººö, ì3/õîíîã

Ðàøààíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Àøèãëàëòûí áàéäàë Óëèðëûí àæèëëàãààòàé

Òàéëáàð

Ãóðâàí íóóð, (Õýíòèé, Äàäàë)

Íóóð íü 0.3 ã/ë îð÷èì ýðäýñæèëòòýé, ãèäðîêàðáîíàòñóëüôàò-íàòðè-êàëüöèéí òºðºëä õàìààðàãäàõ áºãººä õ¿õýðò óñ òºðºã÷òýé. Ò=50Ñ

Òîäîðõîé áóñ

Îíîíãèéí õàëóóí ðàøààí (Õýíòèé, Өмнөдэлгэр)

1022.4

Çºâõºí õóâü õ¿ì¿¿ñ î÷äîã

Àéìãèéí

Òàðñûí ðàøààí (Õýíòèé, Áàòøèðýýò)

0.25 ã/ë ýðäýñæèëòòýé, êàðáîíàòõëîðèä-ãèäðîêàðáîíàò-íàòðèéí íàéðëàãàòàé, Ò=50Ñ, pH=9.5, Eh=73 ìâ öàõèóðûí õ¿÷èëòýé àçîòûí õàëóóí ðàøààí 1.1 ã/ë ýðäýñæèëòòýé, ãèäðîêàðáîíàò-êàëüöèé-íàòðè-ìàãíèéí íàéðëàãàòàé, Ò=10Ñ, pH=5.75, Eh=111 ìâ, 1.7 ã/ë í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé, õ¿éòýí ðàøààí

43.2

Ñàâëààã¿é, ºðºìäëºã õèéãýýã¿é

Ñàâëàæ àøèãëàõ áîëîìæòîé

Ýõ ñóðâàëæ: Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ëàâëàõ, ÁÎÀÆß, 2010

Á¿ñ íóãèéí

1.6.2. Хөгжлийн хандлага Ñàâ ãàçàðò àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýäèéí çàñãèéí òýðã¿¿ëýõ ñàëáàð áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä äàðààõ àñóóäàëä îíöëîí àíõààð÷ òîäîðõîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ àæèë õýðýã áîëãîõûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. ¯¿íä:  Äàäàë, ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Öýíõýðìàíäàë çýðýã àÿëàë æóóë÷ëàëûí áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ñóìäûí äýä á¿òýö, çàìûí дотоод ñ¿ëæýýã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ íü ýíý ñàëáàðûí õºãæèëä ò¿ëõýö ºãºõ áîëíî. Ялангуяа, Чингэс хааны түүх дурсгалт газартай холбоотой Дадал сум болон энэ орчмын бүс нутгийн аялал жуулчлалын бизнесийн татах хүчийг бэхжүүлэхэд Өндөрхаан-Дадал чиглэлд хатуу хучилттай зам тавих, Улаанбаатар-Дадал чиглэлд зун-намрын улиралд агаарын тээврийн маршрут нээж, нислэг үйлдэх нь ач холбогдолтой болно. Түүнчлэн аялал жуулчлалын баазуудыг холбогдох стандартын шаардлагад нийцүүлэн тохижуулах замаар дотоод, гадаадын аялагчдад тав тухтай үйлчлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй байна.  Öààøèä ñàâ ãàçàð äàõü Ñººãòèéí àãóé, Öýýíòýéí óóë, ªíºð÷-Óëààðçãàíà, Áàÿíõààí óóë, Ñàíò õààí óóë (Äàäàë), Áàëæèéí öàãààí òîëãîé (Áèíäýð, Äàäàë ñóìûí çààãò), Èõ íóóð, Íààäìûí íóóð, Õ¿ðõðýý íóóð (Äàäàë), Õóñòàé, Íàðñòàé (Äîðíîäûí Áàÿí-Óóë ñóì, Õýíòèéí Íîðîâëèí ñóì) çýðýã àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ò¿¿õ äóðñãàëûí áîëîí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûã ò¿øèãëýæ í¿¿äëèéí ñî¸ë, àõóéòàé òàíèëöóóëàõ, ò¿¿õ äóðñãàëò ãàçðóóäàä àÿëóóëàõ, ÿâãàí, ìîðèí áîëîí óñàí àÿëàë, ðàøààí ñóâèëàë ãýõ ìýò àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð èæ á¿ðýí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì. Аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүний төрлүүдээс түүх дурсгалт болон байгалийн үзэсгэлэнт газруудын аялал нь тэргүүлэх чиглэлд багтах бөгөөд энэ талаар тодорхой хөтөлбөр хэрэгжүүлбэл үр дүнтэй байх болно.  Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò áîëîí ò¿¿õ, äóðñãàëò ãàçàð íóòãèéã ò¿øèãëýí öýâýð óñ, ðàøààí ñàâëàõ, æèìñ æèìñãýíý áîëîâñðóëàõ, ýìèéí áîëîí öàéíû óðãàìëûã òàðèìàëæóóëàõ çýðýã áèçíåñèéã àÿëàë æóóë÷ëàëòàé õîñëîí áàéãàëüä ýýëòýé áàéäëààð õºãæ¿¿ëýõèéã äýìæâýë ¿ð ä¿íä õ¿ðíý.  Сав газрын сумдаас оюутан залуучуудыг дотоод, гадаадын их, дээд сургуулü, мэргэжлийн сургалт үйлдвэлэлийн төвүүдэд аялал жуулчлалын менежер, хөтөч, орчуулагч, үйлчилгээний ажилтан зэрэг чиглэлүүдээр тодорхой зорилго чиглэлтэй бэлтгэх бодлого баримталж, тус салбарын хүний нөөцийг бэлтгэх, хөгжүүлэх асуудалд онцгой анхаарал хандуулвал зохино.

ÕÎÅÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÎÉÌ: ÕªÄªª ÀÆ ÀÕÓÉ 2.1. Мал аж ахуй 2.1.1. Сав газрын эдийн засагт хºдºº аж ахуйн эзлэх байр суурü, ìал аж ахуйн хөгжлийн тойм Ìàëûí òîî, áàéðøèë, á¿òýö. Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð 2005-2009 îíû äóíäæààð 356.2 ìÿíãàí,

õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñíýýð 791.0 ìÿíãàí òîëãîé ìàëòàé áàéíà. Ñàâ ãàçðûí íèéò ìàë ñ¿ðãèéí 30 õóâü íü тусгай хамгаалалттай газар нутгийн îð÷íû, 70.0 õóâü íü îð÷íû áóñ á¿ñýä áàéðøèëòàé þì. Äýýð äóðäñàí 5 æèëèéí äóíäæààð ìàëûí íÿãòðàë áóþó 100 ãà áýë÷ýýðèéí òàëáàéä íîãäîõ õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñýí ìàëûí òîî îð÷íû á¿ñýä 52 òîëãîé áàéíà. Îð÷íû á¿ñýä ìàëûí òîî òîëãîé æèë äàðààëàí ºñºí íýìýãäýæ 2009 îíû ýöýñò ñàâ ãàçðûí ìàëûí íèéò òîî 476.1 ìÿíãàä õ¿ðñýí áºãººä ¿¿íòýé óÿëäàæ äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò äóíäæààð 64 áîëæýý. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã ñóìûí ä¿íãýýð òîîöîõîä, ªìíºäýëãýðò 72, Áàòøèðýýòýä 76, Áèíäýðò 57, Áàÿí-Àäðàãàä 45, Äàäàëä 45, Íîðîâëèíä 20, Áàÿí-Óóëä 18 áàéíà. Çóðàã 2.1. Ñàâ ãàçðûí ìàëûí òîî

160000 140000 120000 100000 80000

Îð÷íû á¿ñèéí

60000 40000 20000 0

Îð÷íû áóñ á¿ñèéí Ñàâ ãàçðûí ä¿í Ñàâ ãàçðûí ä¿í Îð÷íû áóñ á¿ñèéí Îð÷íû á¿ñèéí

Òóñ ñàâ ãàçðûí áàéãàëü öàã óóðûí íºõöºë íü ¿õýð, àäóó, õîíèíû àæ àõóéã ýðõëýõýä èë¿¿ òîõèðîìæòîé. Òèéì ó÷ðààñ îëîí æèëèéí òóðø ýíý¿¿ íºõöºëä çîõèöîæ ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýö á¿ðýëäýí èðæýý. Õàðèí ñ¿¿ëèéí 20-èîä æèëä íîîëóóðûí çàõ çýýëèéí ¿íèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàæ ìàë÷äûí ÿìààí с¿ðãýý ºñãºõ ñîíèðõîë íü äýýøèëñýí íü òóñ ñàâ ãàçàðò ÷ мàë ñ¿ðãèéí á¿òöýä ñºðºã ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàéíà. Ñóìäûí ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýö 31

õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë, õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëýí òîîöñîíîîð ñ¿ðãèéí á¿òöèéã àâààä ¿çýõýä, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóì ¿õýð-àäóó-õîíüÿìàà; ªìíºäýëãýð ¿õýð-õîíü-àäóó-ÿìàà-òýìýý; Äàäàë, Áàÿí-Óóë ñóì ¿õýð-àäóó-õîíü-ÿìàà ãýñýí äàðààëàë á¿õèé ¿éëäâýðëýëèéí òºðºëæèëòòýé áàéíà. Õàðèí ìàëûí òîîã áîäèò òîëãîéãîîð òîîöîõîä, ªìíºäýëãýð, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóìäóóä õîíü-ÿìàà¿õýð-àäóó; Áàòøèðýýò ñóì õîíü-¿õýð-ÿìàà-àäóó; Äàäàë ñóì ¿õýð-õîíü-ÿìàà-àäóó; ÁàÿíÓóë ÿìàà-õîíü-¿õýð-àäóó ãýñýí ãýñýí äàðààëàë, ñ¿ðãèéí á¿òýöòýé þì. Малын дийлэнх хувийг хонü (39.6%), ямаа (32.7%) эзлэх бөгөөд үхэр 18.4% байна. Малын тоог цаашид өсгөх боломжийг бэлчээрийн даацыг үндэслэн тодорхойлно. Ийм зорилгоор сүүлийн 5 жилийн малын тоо, бүтэц, жилийн өсөлтийн байдлыг дараах 2 хүснэгтэнд үзүүлэв. Таван жилийн дунджаар сав газрын 100 га бэлчээрт 52 хонин толгой мал ногдож байсан бол 2009 онд 64 болж өсчээ. Малын тоог өсгөх нü Монголын малчид амüжиргаага çàëãóóëàõûí òóëä òýäíèé ç¿ãýýñ áàðèìòàëæ áóé ãîë çàð÷èì áàéíà. Үүний ãîë шалтгаан íü бэлчээр үнэ төлбөргүй ашиглаж болох мал аж ахуйн чухал үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл òóë малчид алü болох малынхаа тоог ºсгºх замаар орлогоо нэмэгд¿¿лэхийг хичээдэг. Нөгөө талаар бэлчээрийн монгол малын ашиг шим бага учир малчид бас л малынхаа тоог ºñãºõèéã ãîë áîëãîäîã. Ýíý íü áýë÷ýýðèéí äààöûã õýòð¿¿ëýõ òóë ìàë àæ àõóéí öààøäûí õºãæèëä çºð÷èëòýé õàíäëàãà þì. Çóðàã 2.2. Ñàâ ãàçðûí ìàëûí á¿òýö Òýìýý

Àäóó

¯õýð

Õîíü

ßìàà

0.1

9.1%

32.4%

18.7%

39.7%

Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýðõ ìàë ñ¿ðãèéí á¿òöèéã çóðàã 2.2-ò õàðóóëàâ. Ñóìûí ñàâ ãàçàð äàõü íèéò ìàë ñ¿ðýãò ÿìààíû ýçëýõ õóâü ªìíºäýëãýðò 42.1, Íîðîâëèíä 35.6, ÁàÿíÀäðàãàä 35.3, Áàÿí-Óóëä 34 áàéãàà íü çîõèñòîé ¿ç¿¿ëýëò áèø þì.

Цаашид малын нийт тоог, үүнээс ямааны тоог одоогийн төвшнөөс өсгөхгүй байх бодлого баримтлах нь зүйтэй. Учир нь бэлчээрийн даацыг хэтрүүлэхгүй байх, мөн түүнчлэн сүргийн бүтэц, малын чанарыг сайжруулах шаардлага үүнийг нөхцөлдүүлж байна. Энэхүү бодит шаардлагыг харгалзан ялангуяа сайн үүлдрийн үхэр сүргийн тоо толгойг өсгөн үржүүлэх нь чухал байна. Тухайлбал, 2015 онд нийт үхрийн тоо 73708, үүнээс сайн үүлдрийн үхрийнх 4931 толгой, 2021 онд дээрх үзүүлэлт харилцан 75323 ба 8361 толгойд хүрэх төлөвтэй юм. Хүснэгт 2.1. Сав газрын малын тооны прогноз Он

Нийт мал

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021

476085 462726 458360 454460 451029 448074 445599 444288 443573 443479 444033 445267 447213

Тэмээ 360 352 352 352 353 353 354 355 357 358 360 363 363

Адуу 31903 30864 30706 30577 30276 30403 30359 30434 30552 30716 30928 31192 31510

Үүнээс үүнээс Үхэр үүлдрийн 73682 2738 73654 3247 73463 3523 73369 3826 73375 4159 73487 4527 73708 4931 73770 5370 73912 5853 74136 6388 74444 6980 74839 7635 75323 8361

Хонь 204615 197864 195571 193464 191543 189807 188256 187322 186637 186209 186049 186169 186581

Ямаа 165525 159992 158268 156699 155283 154024 152922 152407 152116 152060 152251 152704 153433

2.1.2. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð 2009 îíû ýöýñò õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñíýýð 1586.1 ìÿíãàí ìàë áàéñàí íü ãàíòàé æèëèéí áýë÷ýýðèéí áàéâàë çîõèõ äààöààñ 13.6-87.1 õóâèàð, õýâèéí æèëèéí ºâºë-õàâðûí óëèðàëä 39.0 õóâèàð õýòýðñýí áàéíà. Õàðèí îäîî áàéãàà ìàëûí òîî õýâèéí æèëèéí çóí-íàìðûí óëèðàëä áîëîí òààëàìæòàé æèëä áýë÷ýýðèéí äààöààñ õýòðýõýýðã¿é áàéíà. Ñóìäààñ Áàòøèðýýò, Íîðîâëèíãèéí áýë÷ýýðèéí äààö èë¿¿ õýòðýëòòýé þì. Áýë÷ýýðèéí äààö.

Õ¿ñíýãò 2.2. Ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí äààö (2009 îí, õîíèí òîëãîéãîîð) ¹

1 2 3 4

Àéìàã, ñóì

ªìíºäýëãýð Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà

2009 îíû ìàëûí òîî 516.4 144.7 280.5 159.5

Ãàíòàé æèëä ºâºëçóíõàâàð íàìàð 162.1 42.8 93.0 108.5

Ñàâ ãàçàð: 316.1 80.7 320.7 155.1

Õýâèéí æèëä ºâºëçóíõàâàð íàìàð 218.3 57.6 125.3 146.1 33

425.9 108.7 432.0 209.0

Òààëàìæòàé æèëä ºâºëçóíõàâàð íàìàð 319.5 84.3 183.3 213.9

625.8 159.7 634.8 307.1

5 6 7

Äàäàë Íîðîâëèí Áàÿí-Óóë Ñàâ ãàçðûí ä¿í

97.0 211.5 176.4 1586.1

1 2

Õýíòèé Äîðíîä

3810.5 2903.7

95.5 103.5 242.2 847.6

85.9 334.6 103.2 1396.3 Àéìãóóä: 2057.0 3504.4 3957.3 5149.6

128.7 139.3 326.1 1141.3

115.7 450.8 139.0 1881.1

188.3 203.9 177.3 1670.7

170.1 662.4 204.2 2764.0

3769.9 5328.6

4721.1 6937.7

4054.5 7799.8

6937.2 10194.2

Äîðíîä àéìàãò áýë÷ýýð õ¿ðýëöýýòýé, õàðèí Õýíòèé àéìãèéí õóâüä ãàíòàé æèëä áýë÷ýýðèéí äààö õýòðýõ òºëºâòýé áàéíà. Åð íü ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä áýë÷ýýð èõýýð òàëõëàãäàæ, óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿í ººð÷ëºãäºæ áàéãààä îëîí õ¿í ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ, ýíý òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéëàà. Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн судалгааг үндэс болгон сав газрын бэлчээрийн даацыг уур амüсгал, улирлын байдлыг харгалзан тооцож гаргаан болно. Цаг уурын өөр өөр нөхцөлд улиралд нэг хонин толгойд шаардагдах бэлчээрийн хэмжээг үндэслэн 5 жилийн дундаж болон 2009 оны байдлаар бэлчээрийн даацын байдлыг тодорхойлов (Хàâñðàëò). Хүснэгтийн толгойд байгаа тоонууд (тухайлбал, 1.36) цаг уурын тухайн нөхцөлд улиралд нэг хонин толгойд шаардагдах бэлчээрийн талбайг илэрхийлнэ. Хүснэгтийн дотрох тоонууд бэлчээрийн даац хэд дахин хэтэрснийг үзүүлнэ. Энэ тоо нэгээс бага бол даац хэтрээгүй нэгээс хэдий чинээ их бол даац төдий чинээ хэтэрснийг харуулна. Тухайн жилд ган, зуд тохиолдох эсвэл тааламжтай сайхан байх нü хэвийн жилтэй харüцуулахад харüцангуй ховор тохиолдох тул хэвийн жилийн байдлаар даацыг барагцаалан тодорхойлж болох талтай. Хадлангийн газрыг өвөл-хаврын бэлчээрт хамруулах байдлаар тооцоонд оруулав. 5 жилийн дунджаар сав газрын хэмжээнд тааламжгүйгээс бусад нөхцөлд даац хэтрээгүй байгаа ч 2009 онд малын тоо байж болох дээд хэмжээнд хүрчээ. Зун, намрын цагт малаа өсгөж, ìàëûíõàà òîî òîëãîéã өвөл-хаврын áýëñýýðèéí даацад тохируулан хэрэглэж, борлуулан тоо толгойг зохицуулснаар тогтвортой амüжиргааг хангах боломж бүрдэнэ. Ийм менежментèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çºâëºõ зорилгоор сав газрын бэлчээрийн даацад тохирох малын тоог дараах хүснэгтэнд үзүүлэв.

¹ 1 2 3 4 5 6 7

Õ¿ñíýãò 2.3. Ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí äààöûí òºëºâ áàéäàë (õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñíýýð) 2015 îíû ìàëûí òîî 2015 îíû ìàëûí òîî Àéìàã, ñóì Íèéò íýã ãà-ä íîãäîõ íèéò íýã ãà-ä íîãäîõ Өмнөдэлгэр 210889.6 0.7 170017.1 0.6 Батширээт 101027.4 0.8 78860.2 0.6 Биндэр 254686.9 0.7 252928.7 0.6 Баян-Àдарга 159817.4 0.6 172291.0 0.7 Дадал 99158.7 0.6 114561.7 0.7 Норовлин 52391.4 0.4 83911.8 0.7 Баян-Óул 39594.7 0.4 73267.1 0.7 Ñàâ ãàçðûí ä¿í 940731.7 0.6 945837.6 0.6

Сав газрын хэмжээгээр 100 га бэлчээрийн талбайд ногдох хонин толгойгоор илэрхийлсэн малын тоо 65 толгойгоос, сав газрын дүнгээр нийт малын тоо 946 мянган 34

хонин толгойгоос хэтрэхгүй байвал зохино. Зун-намрын улиралд энэ хэмжээ 20-25% нэмэгдэх боломжтой. Õàäëàí áýëòãýë. Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð æèëä äóíäæààð 65.4 ìÿíãàí òîíí õàäëàí, òýæýýë

áýëòãýñýí íü ýðýëò õýðýãöýý áîëîí áýëòãýõ íººöòýé õàðüöóóëàõàä òèéì ÷ õàíãàëòòàé ¿ç¿¿ëýëò áèø þì. Сүүлийн 4 жилийн дунджаар сав газрын 1 хонин толгойд ногдох бэлтгэсэн хадлангийн өвсний хэмжээ 83.1 кг байгаа бол Хэнтий аймгийн дунджаар энэ хэмжээ 24.5 кг, Дорнод аймагт 17.1 кг байна. Сав газар дахü байгалийн хадлангийн ургац 0.6-0.7 тонн/га хооронд байгаа нü боломжийнүзүүлэлт юм. Õ¿ñíýãò 2.4. Áýëòãýñýí õàäëàíãèéí õýìæýý, òîííîîð ¹ 1 2 3 4 5 6 7

Аймаг, сум ªìíºäýëãýð үүнээс сав газрын Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí үүнээс сав газрын Áàÿí-Óóë үүнээс сав газрын Сав газрын дүн Га-ãèéí ургац, тонн

1 Хэнтий Га-ãèéн ургац, тонн 2 Дорнод Га-ãèéн ургац, тонн 1 Хэнтийд 2 Дорнодод

2006 2007 15900 11023 8872.2 6150.8 7400 5300 13470 8000 12700 9200 26900 25500 6420 6462 2003.0 2016.1 8110 6733 2676.3 2221.89 74021.5 58388.9 0.70 0.56 Аймгийн үзүүлэлт 100325 90838 0.62 0.56 47100 51895 0.45 0.50 Аймагт эзлэх хувь 71.1% 61.8% 5.7% 4.3%

2008 12600 7030.8 7850 8500 7100 25100 6400 1996.8 7617 2513.6 60091.2 0.57

2009 16400 9151.2 8250 8101 9700 26500 6566 2048.6 8400 2772 66522.8 0.63

85000 0.52 55294 0.53

91289 0.56 50814 0.49

67.7% 4.5%

69.8% 5.5%

Öààøèä ñàâ ãàçàðò бэлчээрèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî: ñàâ ãàçàðò ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõ íü áýë÷ýýðèéí äààöûí õýòðýëò, äîðîéòëûã óëàì íºõöºëä¿¿ëýõ òóë ìàëûí ¿¿ëäýð óãñàà, ÷àíàð, á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ; бэлчээр ашиглалтын талаарх төрийн босоо чиглэлийн зохицуулалтыг малчдын өөрсдийн санаачлагад тулгуурласан хэвтээ чиглэлийн зохицуулалттай хослон хэрэглэх менежментэд шилжих; бэлчээр ашиглалтын çóðàãëàë, төлөвлөлт, зохион байгуулалт, çîõèöóóëàëò, мониторингийн үйл ажиллагаанд ìàë÷äûí á¿ëýã, íºõºðëºëëèéí îðîëöîîã äýìæèæ èäýâõæ¿¿ëõ çàìààð ìàëûí òîîã áýë÷ýýðèéí äààöàä íèéö¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ;

òóõàéí æèëèéí áàéãàëü öàã óóðûí óðüä÷èëñàí òîéì, áýë÷ýýðèéí äààöûã õàðãàëçàí äààö õýòýðñýí áîëîí ãàíòàé íóòãààñ ìàõ áýëòãýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõ; - ñàâ ãàçàðò ýð÷èìæñýí áîëîí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ á¿ñèéã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîòîéãîîð íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæ, ñóìûí äîòîîä ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã øèíý÷ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ; - íóòãèéí óóãóóë ìàë÷äààñ ãàäíà òàâèóë ìàëòàé èðãýäèéí ìàëûí òîîã æèë á¿ð íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæ, õîëáîãäîõ õóóëü, æóðìûí õ¿ðýýíä òºëáºð õóðààìæ íîãäóóëàõ. Õàäëàíãèéí íººöèéí õóâüä: - õàäëàíãèéí íººöèéã ñóì á¿ðýýð íàðèéâ÷ëàí ñóäëàí òîãòîîæ, нөөцдөө тулгуурлан ìàëûí õàäëàí, òýæýýë áýëòãýëèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ; - өвс хадланг боох, хадгалах, тээвэрлэх ажиллагаанд орчин үеийн арга технологи нэвтрүүлж, бизнесийн эргэлтэнд оруулах øààðäëàãàòàé áàéíà. -

2.1.3. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë. ªíãºðñºí 5 æèëèéí äóíäæààð ñàâ ãàçàðò 170.2 ìÿíãàí òîíí íîîñ, íîîëóóð, 16.7 ñàÿ ëèòð ñ¿¿, 17.5 ìÿíãàí òîíí ìàõ, 67.3 ìÿíãàí øèðõýã àðüñ, øèð ¿éëäâýðëýñýí áºãººä åðºíõèé õýìæýý íü æèë äàðààëàí ºñºí íýìýãäýæ èðæýý. Ãàãöõ¿¿ ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äîòîîä, ãàäààä çàõ çýýëä îíîâ÷òîé íèéë¿¿ëýõ ñ¿ëæýý á¿ðäýýã¿éãýýñ ìàë÷äûí îðëîãî, àìüæèðãàà äýýøëýõã¿é áàéíà. ¯хрийн махны ¿ндсэн зах зээл нü Улаанбаатар хот, Хэнтий, Дорнод аймгийн тºв зэрэг томоохон хот суурин газар юм. С¿¿ний зорилтот зах зээлийг орон нутгийн ба тºвлºрсºн (Улаанбаатар хот ба аймгийн тºв¿¿д) гэж 2 ангилна. Цаашид сав газарт ¿йлдвэрлэж буй нийт с¿¿ний 50-аас доошг¿й хувийг тºвлºрсºн зах зээлд эцсийн б¿тээгдэх¿¿н хэлбэрээр, ¿лдэх хэсгийг орон нутгийн зах зээлд т¿¿хий с¿¿ болон эцсийн б¿тээгдэх¿¿ний хэлбэрээр нийл¿¿лнэ. ¯ржлийн ¿хрийн аж ахуйг сав газарт хºгж¿¿лснээр 2016 оны байдлаар жилд 500-аас доошг¿й тугалтай гунж болон бордооны эр бяруу зах зээлд нийл¿¿лдэг болно. Èéìä îðîí íóòàãò ìàë÷äûí õîðøîîíä ò¿øèãëýñýí ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõ ñ¿ëæýý á¿ðä¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.5. Ñàâ ãàçàð äàõü ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèëèéí ¿éëäâýðëýë Он

Ноос, нîîëóóð, тîíí

Сүү, мянãàí лèòð

2005 2006 2007 2008 2009 5 æèëèéí äóíäàæ

117.5 138.2 163.8 199.5 231.7

13498.1 15068.1 16439.6 18103.2 20210.4

170.2

16663.9

Мах,íÿäàëãààíû Арüс,мян.шèðõýã æèíãýýð, тîíí 13914.2 47.7 15540.6 55.7 17161.9 65.7 19209.9 77.7 21525.7 89.7 17470.4

67.3

Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хэмжээ нü малын тоо толгойн өсөлт, сүргийн бүтэц, үүлдрийн сайжралт, маллагаа, тэжээллэг зэрэг олон хүчин зүйлээс хамаарна. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг ашиг шимийн болон өсөлт үржлийн 36

бүтээгдэхүүн гэж ангилна. ¯¿нээс бэлэн байгаа мэдээллээс шалтгаалан зөвхөн ашиг шимийн бүтээгдэхүүнийг биет хэмжээгээр тооцов. Малын төрөл бүрийн сүргийн бүтэц, зуун эхээс бойжуулах төл, том малын хорогдол, хэрэглээний зарлага, нэг малаас авах ашиг шимийг үндэслэн бүтцийн нэг хээлтэгчээс үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүнийг гаргаж нийт малаас үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүнийг тодорхойлов. Сав газрын мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд нийтлэг гэж хэлж болохоор дараах тулгамдсан асуудал байна. Үүнд: - Байгалийн хүчин зүйл болох уур амьсгалын өөрчлөлт, ган зудын давтамж; хүний хүчин зүйл болох малын тооны өсөлт, сүргийн зохистой бус бүтцээс хамаарч бэлчээрийн доройтол илт ажиглагдах болжээ. - Хувийн мал эмнэлгийн одоогийн зохион байгуулалт зах зээлийн нөхцөлд нийцэхгүй байгаа бөгөөд малчдад хүрч үйлчлэх талаар учир дутагдалтй юм. - Мал сүргийн чанар, ашиг шим буурах хандлагатай болсон. Үүний шалтгаан нь ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèë çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæèë õèéãäýýã¿éãýýñ өндөр ашиг шимтэй сайн ¿¿ëäðèéí äàâóó ÷àíàð íü àëäàãäсантай холбоотой. Тухайлбал, 1990-ээд îíä сав газарт ¿õýð ñ¿ðãèéí óäàì áîëîõ Сèмìåíòàëèéí ýðëèéç сайн ¿íýýíèé õîíîãèéí äóíäàæ ñààì 9-10 ë, æèëèéí äóíäàæ ñààì 29003000 ë õ¿ð÷ áàéñàí áîë 2009 îíû áàéäëààð уг ¿õðèéí õîíîãèéí äóíäàæ ñààì 5-6 ë, æèëèéí äóíäàæ ñààì 1500 ë îð÷èì л байгаа ажээ. - Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний борлуулалт, маркетингийн сүлжээ бүрдээгүй нь сав газрын малчдын амьжиргааг дээшлүүлэх, байгаа нөөц бололццог бүрэн дүүрэн ашиглахад саад болж буй гол хүчин зүйл мөн. Тухайлбал, малчин өрх 24-30 ¿íýý ñààëèíä õàìðóóëàí ñààëèéí èä ¿åä (7-8 дугааð ñàðä) õîíîãò 200 øàõàì ë ñ¿¿ ¿éëäâýðëýõ áîëîìæтой áîëîâ÷ сүүгээ шууд борлуулах çàõ çýýëã¿éãýýñ øàëòãààëàí áîëîìæîî á¿ðýí àøèãëàæ ÷àäàõã¿é, ¿íýýãýý ýýëæëýí öººí õîíîãîîð ñààëèíä õàìðóóëàí ºðõèéí õýðýãöýýíèéõýý öàãààí èäýýã áýëòãýõ, õýðýãöýýíýýñ èë¿¿ ãàðñàí õºëäººñºí ñ¿¿, ààðö, ààðóóë, öºöãèé, çýðýã öàãààí èäýýã Óëààíáààòàð õîòîä òîõèîëäëûí ÷àíàðòàé çàõ çýýëä áàãà õýìæýýãýýð áîðëóóëàõ çýðãýýð õóâèà àðãàöààñàí àæ àõ¿éí òөâøèíä àæèëëàæ áàéíà. Õ¿ñíýãò 2.6. Ñàâ ãàçðûí ¿õðèéí òîî, ¿¿ëäýðëýã áàéäëûí õýòèéí õàíäëàãà 2015 Аймаг, ¹ сум 1 2 3 4 5 6 7

Өмнөдэлгэр Батширээт Биндэр Баян-Àдарга Дадал Норовлин Баян-Óул Бүгд

Эрлийз үхэр

Нутгийн үхэр

305 442 780 1291 1049 169 895 4931

12197 10236 19938 9049 10225 3841 3291 68777

2021 Бүгд

12502 10678 20718 10340 11274 4010 4186 73707

Эрлийз үхрийн эзлэх хувü

2.4 4.1 3.8 12.5 9.3 4.2 21.4 6.7 37

Эрлийз үхэр

Нутгийн үхэр

502 1073 1483 1831 1918 395 1158 8361

9331 7262 19092 9316 11104 5757 4581 66444

Бүгд

9833 8335 20575 11147 13025 6151 5739 74805

Эрлийз үхрийн эзлэх хувü

5.1 12.9 7.2 16.4 14.7 6.4 20.2 11.2

Баянуул сум махны чиглэлийн казакын цагаан толгойт ¿хрийн эрлийз; Батширээт, Биндэр, Баян-Адрага сум сүү-махны цөөн тооны эрлийз үхэртэй бөгөөд бусад нü нутгийн монгол мал юм. Сумдын бүх үхрийн 3.7% эрлийз, үүнээс Баянуул сумынх 30.5%, Баян-Адрагынх 9.2%, Дадалынх 5.9% эрлийз ажээ. Иймд цаашид мал аж ахуйн á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìã¿é õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð áóñ ýð÷èìòýé õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Мал аж ахуйг эрчимжүүлэх, бүтээгдэхүүний борлуулалтыг сайжруулах талаар зарим сумд ажлын сайн эхлэл байна. 2009 îíä Áàòøèðýýò ñóìûí òºâä Óëààíáààòàð хотын “С¿¿” ХК-ûí ñàëáàð áàéãóóëàãäàæ, ìàë÷äààñ øèíý ñ¿¿ õóäàëäàí àâдаг болсноор зарим айл өрх òóñ ñàëáàðò 30 õîíîãèéí òóðø õîíîãò 100-160 ëитр, íèéò 6400 ëитр ñ¿¿ íèéë¿¿ëæ, 1200.0 мянга îð÷èì òºãðºãèéí áîðëóóëàëò õèéжээ. Энэ салбар байгуулагдсны бас нэг ач холбогдол нь тус сумын малчид үнээгээ симменталь үүлдрийн үхрийн гүн хөлдөөсөн үрээр хээлтүүлж эхлсэн байна. Сав газарт махны, сүүний, мах-сүүний чиглэлийн болон үржлийн өсвөр үхэр бойжуулж зах зээлд нийлүүлэх нь мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн тэргүүлэх чиглэлд тооцогдоно. нийлүүлэлт байна. “Монгол мал” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр малын үүлдэр угсааг тогтвортой сайжруулах боломжтой. Үржил селекцийн ажлыг зөв зохион байгуулснаар сав газрын нийт үхэрт цэвэр үүлдрийн болон эрлийз үхрийн эзлэх хувь хэмжээг 2015 он гэхэд 6.7%, 2021 он гэхэд 11.2% хүргэх боломж байна. 2.1.4. Хөгжлийн хандлага Ìàë àæ õóéí ¿éëäâýðëýëèéí öààøèä õºãæ¿¿ëýõäýý äàðààõ àñóóäàëä îíöëîí àíõààðàõûã çºâëºæ áàéíà. ¯¿íä:  óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöñîí ÷àäàâõèéã áèé áîëãîæ, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëèéí òåõíîëãèéã øèíý÷ëýõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ;  áýë÷ýýð, óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ òàëààð ìàë÷äûí á¿ëýã, îéí íºõºðëºë¿¿äýä òóñãàé õºòºëáºðèéí äàãóó çàéí ñóðãàëò ÿâóóëæ, òýäíèé ýíý òàëûí ìýäëýã, ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ;  үхрийн махыг хөрш зэргэлдээ ОХУ-д экспортлох, сүүн бүтээгдэхүүнийг орон нутагтаа боловсруулалт хийж, Улаанбаатар болон аймгийн төвийн зах зээлд нийлүүлэх бодлого баримтлах;  ìàë àæ àõóéí ìàë ýìíýëýã, ¿ðæèë ñåëåêöè, óñàí õàíãàìæèéí áîëîí ãàçàð òàðèàëàíãèéí òåõíèê õàíãàìæèéí ¿éë÷èëãýýã õîðøñîí õýëáýðýýð ìàë÷èä, òàðèàëàí÷äàä ¿éë÷ëýõ ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëýõ.

2.2. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë 2.2.1. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí õºãæëèéí òîéì Øèëæèëòèéí ¿åä ãàðñàí ººð÷ëºëò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàãòàõ Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí

ñóìäûí íóòàã äýâñãýð íü îéí áîëîí îéò õýýðèéí á¿ñýä õàìààðàõ áºãººä îéí çàõ, ãîëóóäûí õºíäèé áîëîí óóëñûí ýíãýð áýëýýð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä òîõèðîìæòîé ¿ðæèë øèìò õºðñ á¿õèé õàðüöàíãóé èõ òàëáàéòàé þì.

Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä ñàâ ãàçðûí ñóìäàä íèéò 56.2 мянган ãà ýðãýëòèéí òàëáàéä ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéñàí áîë çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýíýýð: - ýíý íóòàãò ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéñàí ñàíãèéí àæ àõóé, õºäºº àæ àõóéí íýãäë¿¿ä õóâü÷ëàãäàæ, çàõ çýýëèéí íºõöºëä òóñ ñàëáàðûã ýðõëýõ àðãà õýëáýð áîãèíî õóãàöààíä á¿ðäýýã¿é; - ¿éëäâýðëýëä àøèãëàæ áàéñàí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ºì÷ëºëä øèëæиж, òåõíèê õàíãàìæ, àøèãëàëòûí íýãäñýí áîäëîãî àëäàãäñàí; - ¿éëäâýðëýëèéí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãà áîëîí ¿ðèéí õàíãàìæ àëäàãäñàí çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººãººð ñàâ ãàçàðò ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ¿íäñýíäýýç çîãñîíãè áàéäàëä îðæýý. Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí 1990 îíä áàéñàí òàðèàëàíãèéí ýðãýëòèéí òàëáàéí 8221.9 га буюу 14.6 % нü атаршиж, өнөөгийн байдлаар сумдын газрын нэгдмэл сангийн тайлангаар 48068.2 га эргэлтийн талбай бүртгэлтэй байна. “Аòðûí III àÿí” ýõýëñýíýýð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä àõèö ãàð÷, сав газрын зарим сумд үр тарианы үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлэх, уринш хийäýã áîëñîí байгаа ч төдийлөн доривтой ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é áàéíà. Áүртгэлтэй эргэлтйн талбайн дөнгөж 23.1 % нü л òàðèàëàíä ашиглагдаж байна. Газрын бүртгэлд өнжөөсөн талбай гэж тусгагдаж байгаа нийт эргэлтийн талбайн 76.9 %-ийг эзлэх 30045.8 га газар нü мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлтээс үзэхэд одоогоор хараахан атаршичихаагүй байна. Гэвч эдгээр талбай нü сүүлийн жилүүдэд газар тариалангийн эргэлтэнд ороогүй удсан, зарим хэсэг нü малын бэлчээрт ашиглагдаж байгаа àæýý. Нөгөө талаар энэ талбай нü газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг шинээр газар эзэмшихгүйгээр харüцангуй хямд өртөг зардлаар эргүүлэн сэргээх чухал нөөц бололцоо юм. Ñàâ ãàçðûí ñóìäààñ Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóìä ýðãýëòèéí òàëáàéíõàà 70-90 îð÷èì õóâèéã àøèãëàæ áàéãàà áîëîâ÷ Íîðîâëèí ñóìûí òàðèàëàíãèéí òàëáàé áàðàã á¿õýëäýý ñàâ ãàçðûí õèëèéí ãàäíà áàéãàà þì. Өмнөдэлгэр сумын ашиглаж байгаа тариалангийн талбай ч үндсэндээ сав газрын хилийн гадна оршиж байна. Гэхдээ газар тариалангийн үйлдвэрлэлийн хөгжил нü үр тариа, гурилын үйлдвэрлэл, хүнсний ногоо, малын тэжээлийн хангамж гэх мэт бүх чиглэлээр сав газрын нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд б¿хэлдээ эй нөлөө үзүүлэх хүчин зүйл учраас талбайн байрлалаар ангилах шаардлагагүй гэж үзлээ. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë. Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí íýã òóëãóóð ñàëáàð áîë ãàçàð

òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ìºí. Ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä 26.4 ìÿíãà эргэлтийн òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, ¿¿íèé 15.1 õóâüä ¿ð òàðèà, 0.6 õóâüä òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ, 9.3 õóâèéã óðèíøèëæ, 75.0 õóâèéã îãò àøèãëàëã¿é ºíæººæ áàéãààãààñ ¿çýõýä òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä ãàçðûí íººöèéã õàíãàëòã¿é àøèãëàæ áàéãàà íü õàðàãäàíà. ªìíºäýëãýð, Äàäàë, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóìäàä ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ ãàçðûí íººö áîëîìæòîé áàéíà. Ñàâ ãàçàðò òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ¿íäñýíäýý ºðõèéí àæ àõóéí òºâøèíä ýðõýëæ áàéãàà áºãººä òîì õýìæýýíèé òàëáàéòàé òàðèàëàí ýðõëýã÷èä áàãà þì. Îíîí голын сав газарт 3000 эргэлтийн талбайтай “Хурх гол” (ªìíºäýëãýð), 1600 ãà òàëáàéòàé “Мºнõ-Онон” (Áàÿí-Àäðàãà) çýðýã õàðüöàíãóé èõ ãàçàðòàé êîìïàíèóäààñ ãàäíà 200-400 ãà ýðãýëòèéí òàëáàéòàé 9 àæ àõóéí íýãæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ¯ð òàðèà 39

¿éëäâýðëýëýýð Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí; òºìñíèé ¿éëäâýðëýëýýð Äàäàë, ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Íîðîâëèí; õ¿íñíèé íîãîîíû ¿éëäâýðëýëýýð Äàäàë, ªìíºäýëãýð, Áèíäýð ñóìóóä õàðüöàíãóé èõ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã àæýý. Õ¿ñíýãò 2.7. Ñàâ ãàçðûí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýý, á¿òýö (ãà-ãààð) ¿¿íýýñ ¹

Аймаг сум

Тариалангийн газар

Öýíõýðìàíäàë ñав газрын ªìíºäýëãýð сав газрын Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí сав газрын Áàÿí-Óóë сав газрын Сав газрын дүн

26688.5 14892.2 220.0 4143.8 3260.0 6354.1 3435.0 1071.7 37.9 12.5 29954.3

1 2

Хэнтий Дорноä

64926.6 72831.5

1 2

Хэнтийд Дорнодод

1 2 3 4 5 6 7 8

Үр тариа

15.0

46.1% 41.1%

4210.0 2349.2 350.0 1500.0

төмс, хүнсний ногоо 10.0

Тэжээл

Жимс жимсгэнэ

Уринш

5.0

77.0 43.0 20.0 16.3 9.5 58.8

0.0

1200.0 374.4

0.0 0.0

0.0 4.0

0.0 2591.8

30.0 16.0

21.0 3084.1

3670.0 4960.0

53426.8 60600.0

0.0% 0.0%

19.0% 0.1%

70.6% 52.3%

42.3% 37.3%

0.0 4.0

0.0 37.9 0.0 12.5 4592.3 160.1 Аймгийн дүн 7420.0 358.8 2770.0 1401.4 Сав газрын эзлэх хувü 61.9% 44.6% 165.8% 11.4%

0.0 22101.5 12332.6 200.0 3423.5 50.5 6295.3 975.0 304.2 0.0 0.0 22606.1

0.0

1260.0 393.1

Өнжөөсөн

300.0 167.4 350.0 1700.0

206-2009 îíû áàéäëààð ñàâ ãàçàðò áàãòàæ áóé Õýíòèé àéìãèéí äýýðõ ñóìäàä òóñ àéìãèéí æèëä ¿éëäâýðëýæ áóé ¿ð òàðèàíû 25.2-48.0 %, òºìñíèé 19.5-32.5 %, õ¿íñíèé íîãîîíû 22.8-27.7 % òóñ òóñ íîãääîãîîñ ¿çýõýä ñàâ ãàçàðò ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ íººö áîëîìæ áàéãààã èëòãýíý. Õàðèí ýíý ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíä äîð äóðäñàí ¿íäñýí äóòàãäàë îðøèæ áàéíà. ¯¿íä: o òàðèàëàíä òîõèðîìæòîé òàëáàéí äèéëýíõ íü àøèãëàãäàõã¿é àòàðøñàí; o àòàðøñàí òàëáàéí áàãàã¿é õýñýã íü ñàëõèíû ýëýãäýëä ºðòºæ, òàðèàëàíä äàõèí àøèãëàõàä áîëîìæã¿é áîëñîí; o çàðèì ñóìä õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéí áàéäàëä ñºðºã íºëººòýé áàéäëààð ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãàà. Òóõàéëáàë, ªìíºäýëãýðò õÿòàä èðãýä ðàïñ òàðèàëæ, õºðñíèé ¿ðæèë øèìä áàãà àíõààð÷ áàéãààä îðîí íóòãèéí èðãýä ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã áàéíà. Тариаланг хºгж¿¿лэх “Атрын III аян” ¿ндэсний хºтºлбºрийн х¿рээнд атаршсан òàëáàéã ýðãýëòýä îðóóëæ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë õèéõ çýðýã òîäîðõîé çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áèëýý.

Ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý 2008 îíîîñ õîéø ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéãàà áºãººä ýíý íü òºðèéí ç¿ãýýñ ýíý ñàëáàðûí òàëààð õýðýãæ¿¿ëñýí áîäëîãûí ¿ð ä¿í áàéæ áîëîõ þì. Áèäíèé õèéñýí ñóäàëãààãààð Õýíòèé àéìàãò ¿ð òàðèàíû ãà-ãèéí óðãàöàä öàã óóðûí õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë 86.9%, õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéíõ 13.1% áàéíà. Èéìä óóð àìüñãàëûí ººðëºëòèéí ºíººãèéí íºõöºëä äýâøèëòòýé òåõíîëîãè á¿õèé óñàëãààòàé òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëæ, òàðèàëàíãèéí òàëáàéã àëü áîëîõ á¿ðýí àøèãëàõ, òýæýýëèéí òàðèìàë òàðèàëàõ çàìààð ñàâ ãàçðûí ìàë ñ¿ðãèéí òýæýýëèéí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ çýðýã çîðèëòûã øèéäâýðëýâýë çîõèíî.

Õýìæýý, òîíí

Çóðàã 2.3.Ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 ¯ð òàðèà Òºìñ Õ¿íñíèé íîãîî

2006 2170 1301.7 461.7

2007 1755 961.3 461.6

2008 1565 833.3 535.7

2009 4761 1396.1 954.8

Онон голын сав газрын сумд нü усалгаатай газар тариалан ¿íäñýíäýý эрхэлдэггүй бөгөөд байгалü цаг уурын тааламжтай нөхцөл нü харüцангуй тогвортой ургац авах бололцоо олгодогоос эрчимжүүлэлтийн арга хэмжээ авахгүй байна. Гэвч Өмнөдэлгэр сум 2009 онд ургац алдсан, 2008 онд Биндэр сум хангалттай ургац авч чадаагүй зэрэг нü газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг сэргэхдээ эрчимжүүлэх, ялангуяа, усалгаатай газар тариалангийн үйлдвэрлэл хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатайг харуулж байна. Сав газрын сумд газрын нэгдсэн санд бүртгэгдсэн төмс, хүнсний ногооны талбай бага /2009 оны байдлаар 219.2 га/ байгаа боловч харüцангуй их óðãàö àâñàí /2009 онд 1311 тîнí төмс, 951 тîíн хүнсний ногоо хураан авсан/ байгаа нü иргэд хувüдаа үлэмжхэн хэмжээний ногоо тарüж ахуй амüдралдаа хэрэглэдэг, өрхийн газар тариалангийн жижиг талбай нü газрын нэгдмэл сангийн тайланд хамрагдахгүй байгаатай хобоотой. Газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг, ялангуяа, үр тариа, тэжээлийн тарималыг эрчимтэй эрхлэхэд учирч байгаа бас нэг бэрхшээл нü Дорнод, Хэнтий аймàгò үйлдвэрлэл явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн хэмжээ жижиг, хүчин чадал бага байгаа явдал юм. Энэ нü зайлшгүй шаардлагатай техникийн паркийг бүрдүүлэх, оновчтой технологийг 41

сонгон нэвтрүүлэх боломж олгохгүй байна. Гэхдээ яг ийм бэрхшээлийг даван туулсан, үүнд нü төр засгийн байгууллагуудаас бодит дэмжлэг үзүүлсэн бэлэн туршлага зэргэлдээх Төв, Сэлэнгэ аймгийн аж ахуйн нэгжүүдэд бий. 2.2.2. Õºãæëèéí õàíäëàãà Õàìãèéí ãîë íü газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг сэргээн хөгжүүлэхдээ бүс нутаг, сав газрын цаашдын хөгжлийн хандлагад тохирсон оновчтой бодлогод тулгуурлах шаардлагатай. ¯¿íèé òóëä:  ñóì á¿ðýýð àòàðøñàí ãàçàð áîëîí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéí ñóäàëãààã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäààð õèéëãýæ ä¿ãíýëò ãàðãóóëæ, òàðèàëàíä òîõèðîìæòîé ãàçðûí íººöèéн 60-аас доошгүй хувийг àøèãëàõ;  ñàâ ãàçàðò ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã, ÿëàíãóÿà, ¿õðèéã ñ¿¿-ìàõíû ÷èãëýëýýð ýð÷èìæ¿¿ëýí ø¿¿ñò òýæýýë (òýæýýëèéí ìàíæèí, äàðøíû óðãàìàë), îëîí íàñò íîãîîí òýæýýë (öàðãàñ ã.ì) òàðèàëàõ çàìààð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã òýëýõ, өөрөөр хэлбэл, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг өөрийг нü эрчимжүүлэхийн зэрэгцээ түүний хүчин чадлын тодорхой хэсгийг эрчимжсэн ìàë àæ àõóéí үйлдвэрлэлийг дэмжихэд чиглүүлэх;  ãазар тариалангийн үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгжүүдэд техник, санхүү, үрийн дэмжлэг үзүүлэх зохион байгуулалтын арга хэмжээг менежментийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болгох;  îрон нутагт хүнсний ногоо боловсруулах, нөөшлөх, гурилан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх жижиг, äóíä үйлдвэр байгуулахыг дэмжих замаар үйлдвэрлэл хэрэглээг алü болох ойртуулах арга хэмжээ авах øààðäëàãàòàé.

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÎÉÌ: ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ 3.1. Àшигт малтмалын ордуудын төрөл, байршил 3.1.1. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õºãæëèéí òîéì Мэргэжлийн байгууллагын судалгаанаас ¿зэхэд, Хэнтийн нуруу, Онон голын ай сав нü эрдэсжилт ихтэй, ашигт малтмалын арвин их нөөцтэй нутаг бөгөөд дундаж өндөр уулсад алтны үндсэн орд, гянт болдын хуримтлал илэрдэг, сав газрын өмнөд хэсгээр хайлуур жоншны үлэмжхэн нөөцтэй зэрэг нü хайгуулчид, ашигт малмал ашиглагчдын сонирхлыг зүй ёсоор татдаг байна. Гэвч өнөөгийн байдлаар /2010 оны III сарын Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газрын мэдээгээр/ Онон голын сав газарт олгогдсон ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн тоо, талбайн хэмжээ Монгол орны бусад нутаг дэвсгэртэй харüцуулахад харüцангуй цөөн, эзлэх талбай бага байгаа юм. Энэ нü 1992 онд Туул, Онон, Хэрлэн гурван голын эх болон Хэнтийн нурууны биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах, Чингис хааны өлгий нутгийн түүх дурсгалын үнэт зүйлсийг өвлөн үлдээх зорилгоор Хан Хэнтийн дархан цаазат газрыг байгуулсан, 2007 онд Төв Азийн хээр тал, Сибирийн тайгын уулзвар болсон биогазар зүйн өвөрмөц шинж төрхийг хадгалах, хамгаалах, судлах, байгалийн болон аялал жуулчлалын нөөцийг зохистой ашиглах, байгалü орчны доройтлоос сэргийлэх зорилгоор Онон-Балжийн байгалийн цогцолборт газрыг “А” , “Б” хэсэгтэйгээр байгуулсан, 2009 онд “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” Монгол Улсын хуулü гарсан зэрэг тºрийн бодлогтой холбоотой юм. Сав газрын зарим сумд цөөн боловч /Дадал суманд 2, Биндэр суманд1/ тусгай зөвшөөрлийг цуцлуулсан àñóóäàë байна. Ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýðò àøèãëàãäàæ áóé òîìîîõîí õýìæýýíèé óóðõàé àëãà áàéíà. Ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààãààð Õýíòèé àéìàãò íººö íü òîãòîîãäñîí àëòíû 3, òºìðèéí 2, í¿¿ðñíèé 5 îðä áàéãàà þì. Ãýõäýý ãîë òºëºâ áàãà íººöòýé àëòíû æèæèã îðä ãàçðóóäûí àøèãëàëòûí áîëîí õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºë àâñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îëîí áàéãàà àæýý. Îäîîãîîð ªìíºäýëãýð ñóìûí Ñàéõàíû ãîëä àëòíû óóðõàéä àëò óãààæ áàéãàà, ìºí Áàòøèðýýòèéí Гуòàéä àëò îëáîðëîëò ýхýëñýí áîëîâ÷ тэдгээрт зэрэгцээд хувиараа алт олборлох ¿éë àæèëëàãàà явуулдаг иргэд орсон áàéна. Хил хамгаалах байгууллагын ажилтнуудын мэдээгээр Онон голд руу цутгадаг ОХУын нутаг дахü цутгал голуудын дагуу тус улсын аж ахуйн нэгжүүд алт ихээр олборлолт явуулж байгаа ажээ. Энэ нь цаашид тус сав газрын байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүй юм. Ñàâ ãàçàðò àøèãò ìàëòìàëûí íèéò 84 òóñãàé çºâøººðºë áàéãààãèéí 75 íü õàéãóóëûíõ, 9 íü àøèãëàëòûíõ áàéíà. Àøèãò ìàëòìàëûí àøèãëàëòûí áîëîí õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºëòýé òàëáàéí õýìæýý 531.9 ìÿíãàí ãà áàéãàà íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí

íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 21.4 õóâüòàé òýíö¿¿ áàéíà. Ãýõäýý àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëòîä àøèãëàãäàæ áóé ãàçðûí õýìæýý 320.8 ãà þì. Õ¿ñíýãò 3.1. Ñàâ ãàçàð äàõü àøèãò ìàëòìàëûí òóñãàé çºâøººðºë, áàéðøèë Òóñãàé çºâøººðºë Ñóì, áàã Ñóìä îëãîãäñîí ¿¿íýýñ Îíîí ãîëûí ñàâä Òîî òàëáàé (ãà) òîî òàëáàé (ãà) Íýã. Õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºë: Õý.Áàòøèðýýò 20 166317.7 20 166317.7 Õý. Áàÿí-Àäðàãà 9 32118.64 9 32118.64 Õý. Áèíäýð 13 80964.18 13 80964.18 Õý. Äàäàë 8 22812.7 7 20623 Õý. Íîðîâëèí, Îíîí áàã 3 6663.68 2 303 Õý. ªìíºäýëãýð 32 260425 24 226803 Ä¿í 85 569301.9 75 527129.52 Õîåð. Àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë: Õý. Áàòøèðýýò 3 687.68 3 687.68 Õý. Áàÿí-Àäðàãà 1 27 1 27 Õý. Áèíäýð 1 12 1 12 Õý. Äàäàë 1 93 1 93 Õý. ªìíºäýëãýð 6 4511.51 3 3978.51 Ä¿í 12 5331.19 9 4798.19 Íèéò ä¿í 97 574633.09 84 531927.71

ªìíºäýëãýð ñóìûí Ìºíãºí-ªíäºðèéí ìºíãº, öàéð, òóãàëãà, ªíäºðöàãààíû õîëèìîã ìåòàëë, Íàâ÷èò ãîëûí òºìðèéí õ¿äýð, Áèíäýð ñóìûí Õºìºëèéí àëò, Íîðîâëèí ñóìûí Õóëñò íóóðûí í¿¿ðñ çýðýã îðä ãàçðóóäûí íººöèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ, îëáîðëîí àøèãëàõ òîõèîëäîëä áàéãàëü îð÷èíä õàë áàãàòàé äýâøèëòýò òåõíîëîãè õýðýãëýõèéã ÷óõàë÷ëàõ íü ç¿éòýé áàéíà. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн 90 гаруй хувü нü орон нутгийн төр захиргааны байгууллагатай ажил төрлийн холбоогүй, зөвшөөрөлтэй талбайдаа үйл ажиллагаа эрхэлдэггүй, хааяа нэг тусгай зөвшөөрлөө эзэмшиж байхад шаардагдах бичиг, тодорхойлолт авдаг гол төлөв Улаанбаатар хотын болон гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжүүд байдаг байна. Харин Батширээт сумын нутаг Гутай, Шургадагийн голын алтны ордод хайгуул хийж байгаа 5575х 6155х тусгай зөвшөөрөл бүхий “Гутайндаваа” ХХК ойрын үед хайгуулын ажлаа дуусгаж, нөөц тогтоолгох зорилгоор идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа ажээ. Хайгуулын үйл ажиллагаа явуулсан компаниуд ашиглалтын тусгай зөвшөөрлөө авсан бөгөөд өнөөгийн байдлаар энэ бүс нутагт хайгуулын ажиллагаа зогсонги байдалд орсон, шинэ хуулийн хэрэгжилтийн байдлыг харсан хүлээлтийн байдалд байна гэж үзэж болохоор байна. Сав газрын 5 суманд ашиглалтын 12 тусгай зөвшөрөл байгаагийн 9 нü Онон голын сав газар дотор байна. Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй компаниудаас Батширээт сумын Гутайн даваанд үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа 2810а тусгай зөвшөөрөлтэй /алт/

“Ю Энд Би” ХХК 2008 онд ашиглалт хийж эхэлсэн боловч 2009 онд үйл ажиллагаа явуулаагүй, ажлын үр дүн тодорхойгүй болсон байна. Өмнөдэлгэр сумын нутаг Сайхан голд үйл ажиллагаа явуулж байгаа 6505а тусгай зөвшөөрөлтэй “Алтайхангай бүрд” ХХК өнгөрсөн жилүүдэд 2.7 тэрбум төгрөгний хөрөнгө оруулалт хийж, алт угаасан, усыг биологийн аргаар цэвэршүүлэн эргүүлж ашиглах гадагш урсгалгүй холбоо усан сан байгуулах, алтыг байгалü орчинд сөрөг нөлөөгүй технологиор ашиглах техникийн бааз бүрдүүлж суурилуулах зэрэг бэлтгэл ажлаа үндсэндээ дуусгаад энэ 2010 оноос ашиглалтаа эхлэх гэж байна. Энэ уурхайн батлагдсан А зэрэглэлийн нөөц 180 кг, нийт нөөц 320 кг, одоогийн суурилуулсан хүчин чадлаараа 6-7 жил ажиллах төлөвлөгөөтэй, байгалü орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажлын төлөвлөгөөгөө зохих хуулü журмын дагуу боловсруулж батлуулсан байна. Баян-Адрага сумын Дундбулагт “Ноёншашир” ХХК жонш ашиглах 12960а тусгай зөвшөөрлийнхөө дагуу ашиглалтын бэлтгэл ажлаа 2009 оноос эхэлсэн байна. Ашиглалтын зөвшөөрөлтэй бусад талбайн хувüд одоогоор тодорхой хийсэн ажилгүй, ашигт малтмалын ашиглалтаас улс орон нутгийн төсөвт бодитой орлого ороогүй, орон нутгийн хүн амын хөдөлмөр эрхлэлтэд тодорхой нөлөө үзүүлээгүй байна. Онон голын сав газар нü ашигт малтмалын арвин нөөцтэй ч байгалü газар зүйн тогтоц нü уул уурхайн үйлдвэрлэл хөгжүүлэхэд тохиромжтой биш, дэд бүтэц сул хөгжсөн, сав газар нü бараг бүхэлдээ “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” Монгол Улсын хуулийн үйлчлэлийн хүрээнд багтаж ашигт малтмал хайх, ашиглах эрх зүйн орчингүй болсон байна. 3.1.2. Õºãæëèéí õàíäëàãà Онон голын сав газар нü түүх дурсгалын арвин их өв уламжлал бүхий нутагтай, байгалийн үзэсгэлэнт газар ихтэй тул эдгээр нь уул уурхайн салбарыг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд хязгаарлах хүчин зүйл болдог байна. Үүний зэрэгцээ ÓÈÕ-аас 2009 онд “Гоë, ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé газарт ашигт малтал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” хуулийг áàòëàí ãàðãàñàí íü уг сав газарт уул уурхайн хөгжлийг хязгаарлагч эрх зүйн хүчин зүйл болж байна. Нөгөө талаар улс орны хөгжилд стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын томоохон орд, илрэл одоохондоо сав газарт тогтоогдоогүй ажээ. Эдгээр хүчин зүйлээс шалтгаалж ойрын ирээдүйд уул уурхайн салбар нь Онон голын сав газрын эдийн засагт дорвитой байр суурь эзлэх төлөв ажиглагдахгүй байна. Цаашид сав газарт дээрх хуулийн хэрэгжилтийг яаралтай зохион байгуулах, энэ ажилд орон нутгийн төр, иргэний бүх байгууллагын хүчийг төвлөрүүлэх, хайгуулын ажилд зохих хөрөнгө зарцуулсан нü баримтаар батлагдаж байгаа аж ахуйн нэгжүүдэд нөхөí олговорыг хуулийн дагуу олгож зөвшөөрлийг цуцлах, сав газарт шинээр хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохгүй байх, нэгэнт ашиглалтын зөвшөөрлөө аваад бодит хөрөнгө оруулалт хийчихсэн аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанд шинээр эрх зүйн зохицуулалт хийх шаардлагатай байна. Óðüä íü õèéãäñýí àøèãò ìàëòìàëûí ýðýë õàéãóóë, çóðàãëàëûí àæëûí ä¿ãíýëòýä òóëãóóðëàí íººö áàãàòàé, áàéãàëü îð÷èíä õàëòàé îðä ãàçðóóäûí àøèãëàëòûí òóñãàé çºâãººðºë îëãîõîîñ òàòãàëçàõ íü ç¿éòýé þì.

ДӨРӨВД¯ÃÝÝР Á¯ËÝÃ

ЭÄИЙН ЗÀСÃИЙН СÀËÁÀÐУУÄ ÁÀ ÓÑ ÀØÈÃËÀËÒ 4.1. Ýäèéí çàñãèéí á¿òöèéí ººð÷ëºëò Хүн амын аж байдал үйлдвэрлэлийн өсөлтөөс хамаарна. Үйлдвэрлэлийн өсөлт үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн хэмжээ, бүтээмжээс хамаарна. Эдийн засаг, нийгмийг газар, байгалийн баялагийнхаа даацад нийцүүлэн хөгжүүлснээр өнөөгийн төдийгүй ирээдүй хойч үеийн амüдарлын баталгааг хангах боломж бүрдэнэ. Эл шаардлагад нийцүүлэн сав газрын эдийн засгийн ирээдүйн хандлагыг баримжаалах нü з¿йтэй юм. Одоогийн байдлаар сумын тºвшинд ДНБ-ийг тодорхойлдоггүй, капиталын талаар бодитой мэдээлэл байхгүй байгаагаас шалтгаалан ажиллагчдын тоо, хөдөлмөрийн бүтээмж, байгалийн нөөцийн мэдээллийг ашиглан сав газрын ДНБ-ийг тодорхойлов. Ертөнцийн жамаар бид зөвхөн өнгөрснийг мэдэх боломжтой ирээдүйг нарийн урüдчилан òààìàãëàõ íü òºâºãòýé áèëýý. Үүнийг үндэс болгон мөнгөн үзүүлэлтийг одоогийн мөрдөж байгаа жишгийг баримтлан 2005 оны үнээр илэрхийлэв. ªíººãèéí áàéäëààð ñàâ ãàçðûí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä õºäºº àæ àõóé äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðü (74%) ýçýëæ áàéãàà, ýäèéí çàñãèéí áîäèò ñàëáàðóóäààñ ¿¿íèé äàðàà õóäàëäàà (5%), ¿éëäâýð, ýð÷èì õ¿÷, áàðèëãà (2%) îðæ áàéíà. Ñàâ ãàçàðò õүн ам, ажиллагчдын тоо цөөн тул нэг ажиллагч, нэг хүн амд ногдох бүтээгдэхүүний хэмжээ аймгийн дунджаас дээгүүр байна. Çóðàã 4.1. Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàëáàðûí á¿òýö, %

1% 2% 1%

Õºäºº àæ àõóé, загасны аж ахуй ¯éëäâýð, óóë óóðõàé, ýð÷èì õ¿÷, áàðèëãà Áººíèé ба æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà Çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð Òýýâýð, àãóóëàõûí àæ àõóé, õîëáîî Ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýý õèéõ ¿éëчилгээ Òºðèéí óäèðäëàãà, íèéãìèéí äààòãàë Áîëîâñðîëûí ñàëáàð Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàëàìæ 3% 2% 4% 6%

5% 2%

74%

Аймаг, сав газрын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх талаар тавüж буй зорилттой уялдуулан үйлдвэрлэлийн өсөлт, бүтцийн өөрчлөлтийн хандлагыг тодорхойлов. Ýäèéí çàñãèéí íýã òóëãóóðòàé ÿâöóó á¿òöèéã ººð÷èëæ, îëîí òóëãóóðòàé ýäèéí çàñàãò øèëæèõ íü ñàâ ãàçðûí ñóìäûí îéðûí èðýýä¿éí ãîë çîðèëò ìºí. Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí ýíýõ¿¿ çîðèëò íü “...салбарын б¿тцийг эрчимтэй шинэчилж, аймгийн ДНБ-íèé 6.7 õóâèéã àæ ¿éëäâýð, áàðèëãûí ñàëáàðò, 65.1 õóâèéã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò, 28.2 õóâèéã ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò тус тус ¿йлдвэрлэх” гэсэн “Хэнтий аймгийн цогц бодлого”-ä äýâø¿¿ëñýí õ¿ðýõ òºâøèíã èëýðõèéëæ áàéãàà õýðýã ìºí. ¯¿íòýé óÿëäóóëæ ãàçàð, áàéãàëèéí íººöèéí äàâóó òàëä òóëãóóðëàñàí, íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí çºâ çîõèñòîé á¿òýö á¿ðä¿¿ëæ, ÿäóóðàë, àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëàõûí òóëä:  áýë÷ýýðèéí áîëîí áàéãàëèéí áóñàä íººöèéí äààöàä íèéöñýí, ýðñäýë äààõ ÷àäàâõèòàé áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ;  òýæýýëèéí íººöèéí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëæ, ñ¿ðýãò ºíäºð àøèã øèìòýé ìàëûí ýçëýõ õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ  òàðèàëàíä òîõèðîìæòîé áîëîâ÷ àøèãëàãäàõã¿é áàéãàà ãàçðûí íººöºä òóëãóóðëàí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ýðñ íýìýãä¿¿ëýõ  áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õ äóðñãàëò ãàçðûí íººö áîëîìæèä òóëãóóðëàí àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàðûí õýìæýýíä õ¿ðãýõ  Õºäºº àæ àõóéí áîëîí îéí àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûã òºðºëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä á¿õ íººö áîëîìæèéã òºâëºð¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà. Аялал жуулчлал зэрэг үйлчилгээний салбар, боловсруулах үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломжийг ашигласнаар ДНБ-ний бүтэц ихээхэн өөрчлөгдөнө. Хºдºº аж ахуй, ой модны салбарын ДНБ–д эзлэх хэмжээ 2015 онд 74.2%, 2021 онд 55.9% болж буурах хандлагатай байна. Үйлчилгээний салбарын хэмжээ өсч 2015 онд 23.8%, 2021 онд 40.6% болж өсөх юм. Ийм өөрчлөлтийн дүнд ДНБ-ийн хэмжээ жилд дунджаар 7.5% өсч, нэг хүнд ногдох хэмжээ 2015 онд 1.131, 2021 онд 1.719 сая төгрөгт хүрэх ажээ. Õ¿ñíýãò 4.1. ¯íäñýí ñàëáàðóóäûí õºãæëèéí õàíäëàãà

Çóрàã 4.2. ДНÁ, õүн àм, àжиллàãчдûн проãноç 30000 25000

20000 15000 10000 5000 0 2006

2008

2010 ДНБ

2012

2014

Хүн ам

2016

2018

2020

2022

Ажиллагчид

Хүн амын жилийн дундаж өсөлт 1.1%, õºäºº àæ àõóéí салбарт ажиллагчдын тоо жилд дунджаар 1.5% буурч, ажилгүй иргэдэд ажлын байр гарснаар жилд ¿éëäâýðийн салбарын ажиллагчид 6.7%, үйлчилгээний салбарынх даруй 8.6% өсч, нийт ажиллагчдын тоо жилд дунджаар 1.7% өсөх юм.

Он 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021

Хүснэгт 4.2. Ажил эрхлэгчдийн тооны өсөлтийн хандлага Үүнээс Нийт Хүн амын ажиллагчдын хөдөө аж тоо үйлдвэрийн үйлчилгээний тоо ахуйн 15,944 6,142 4,806 96 1,240 15,964 6,179 4,764 103 1,312 16,070 6,234 4,731 111 1,392 16,183 6,294 4,693 120 1,481 16,306 6,360 4,649 128 1,582 16,441 6,434 4,599 138 1,697 16,590 6,519 4,543 147 1,829 16,759 6,617 4,479 157 1,981 16,952 6,734 4,407 167 2,160 17,177 6,875 4,326 177 2,372 17,444 7,049 4,234 188 2,627 17,764 7,268 4,128 199 2,942 18,156 7,550 4,002 210 3,338

Мал аж ахуйгаас чөлөөлөгдсөн болон одоо байгаа ажилгүй иргэдийг жижиг, дунд үйлдвэр болон үйлчилгээний салбарын өсөлтийн дүнд ажлаар хангах боломжтой байна. Ажиллагчдын тоо хэдийгээр буурах ч бүтээмж дээшилсний дүнд õºäºº àæ àõóéí салбарын бүтээгдэхүүний жилийн дундаж өсөлт 3.6% байх юм. Сав газрын ДНБ, гол салбаруудын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, ажиллагчдын тооны хандлагыг дîорхи хүснэгтэýð үзүүлэв. 48

Зураг 4.2 Нэмэгдсэн өртгийн өсөлт 35,000.0 30,000.0 25,000.0 20,000.0 15,000.0 10,000.0 5,000.0 0.0 2008

2010

ДНБ

2012

2014

ДНБХАА

2016

2018

2020

2022

ДНБҮЙЛ

ДНБАҮ

Зураг 4.3 Ажил эрхлэлт 20,000 15,000 10,000 5,000 0 2008

2010

2012

2014

2016

ХүнАм

АжНийт

АжҮр

АжҮйл

2018

2020

2022

АжХаа

4.2. Ýдийн засгийн çàðèì салбаруудын усны хэрэгцээ Малын ба хүн амын ахуйн усан хангамжийг одоо мөрдөж байгаа ус хэрэглээний норм, малын төрөл бүрийн сүргийн бүтцийг ашиглан нэг толгой малын улиралд хэрэглэх дундаж хэмжээг ¿ндэслэн тооцож гаргаж тодорхойлов. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí õýñãèéí óñíû áàëàíñûí òîîöîîãîîð óñíû õýðýãöýý, õýðýãëýý, àøèãëàëòûí òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà ãàðàõ òóë ýíä õ¿í àìûí áîëîí ìàëûí óñíû õýðýãöýýã òîîöîæ îðóóëàâ. Õ¿ñíýãò 4.3. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí óñíû õýðýãöýý Õ¿í àìûí äóíäàæ òîî Íýã õ¿íèé æèëèéí õýðýãëýý, Õ¿í àìûí æèëèéí õýðýãëýý, ìÿíãàí ëèòð ñàÿ ëèòð 15777 5.5 86.8 49

Õ¿ñíýãò 4.4. Ñàâ ãàçðûí ìалын улирлын ус хэрэглээ, мянган литрээр* Óлирал Зун Намар Хавар Өвөл

Õоног Òэмээ Àдуу ¯хэр Õонü ßмаа 111 4.72 3.19 2.56 0.39 0.39 51 3.26 1.19 0.99 0.18 0.18 55 2.81 0.80 1.19 0.18 0.18 148 6.83 2.33 2.52 0.23 0.23

* Б.Саран, Г.Чинзориг (2008),Усны тухай хуулü тогтоомжийн эмхэтгэл Õ¿ñíýãò 4.5. Сав газрын малын ус хэрэглээ, сая литрээр Óлирал Зун Намар Хавар Өвөл Жилийн хэрэглээ

Õоног 111 51 55 148

Òэмээ 1.9 1.3 1.1 2.7

Àдуу 97.0 36.2 24.5 71.0

¯хэр 153.4 59.5 71.2 150.7

Õонü 56.3 26.6 26.1 33.6

ßмаа 46.9 22.1 21.7 27.9

Бүгд 355.5 145.6 144.6 285.9

365

7.0

228.6

434.8

142.6

118.6

931.6

Хүснэгт 4.6. Газар тариалангийн усны хэрэгцээ (мянган м3/га)

№ 1

Сумдын нэр

ªìíºäýëãýð сав газрын

4210.0 2349.2

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

Áàÿí-Àäðàãà

Äàäàë

Íîðîâëèí сав газрын

Үр тарианы усалгааны норм, м3/га талбай, га max, min, 1500 1900

Áàÿí-Óóë сав газрын Сав газрын дүн

350.0 1500.0 1260.0 393.1 0.0 4592.3

599.0 0.0 89.3 382.5 0.0 100.2 0.0 0.0 1171.0

758.8 0.0 113.1 484.5 0.0 127.0 0.0 0.0 1483.3

Төмс, хүнсний ногооны усалгааны норм, м3/га max, min, 1800 2800

талбай, га

77.0 43.0 20.0 16.3 9.5 58.8 16.8 5.2 37.9 12.5 165.3

138.6 77.3 36 29.3 17.1 105.8 30.24 9.4 68.2 22.5 297.6

215.6 120.3 56 45.6 26.6 164.6 47.04 14.6 106.1 35.0 462.9

Жимс, жимсгэний усалгааны норм, м3/га талбай, га max, min, 1800 2300

0.0 4.0 0.0 0.0 4.0

0.0 0.0 0.0 7.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 7.2

0.0 0.0 0.0 9.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 9.2

Нийт зарцуулалт, (мянган м3/га) max

Min

138.6 676.4 36.0 125.8 399.6 105.8 30.2 109.7 68.2 22.5 1475.8

215.6 879.1 56.0 167.9 511.1 164.6 47.0 141.7 106.1 35.0 1955.4

Сав газар дах төмс, хүнсний ногооны талбайг бүрэн, үр тарианы талбайн 17 хувийг услана гэж тооцсон болно. Усалгаатай тариалангийн хэмжээг нэмэгдүүлэх талаар улс, аймгуудын тавüж буй зорилтыг үндэслэн сав газар дахü усалгаатай талбайн хэмжээг одоогийнхоос 1310 га-гаар нэмэгдүүлэхээр, үүнээс үр тарианыхыг 786 га-гаар нэмэгдүүлэх боломжтой юм. Ийнхүү төлөвлөхөд сав газрын үр тариа, төмс, хүнсний ногооны усалгаанд хамгийн багаар тооцоход жилд 1.5 сая м3/га, хамгийн ихдээ 2.0 сая орчим м3/га ус шаардлагатай байна.

Ä¯ÃÍÝËÒ, ÑÀÍÀË 1. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóìäûí ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí á¿òýö, áàéãàëèéí íººö íü òóñ ñàâ ãàçàðò ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àÿëàë æóóë÷ëàë, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí çàðèì ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã íºõöºëä¿¿ëæ áàéíà. 2. Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí áýë÷ýýðèéí äààö áàéãàà áîëîìæîîñ õýòýðñýí òóë ÷àíàðã¿é ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëòèéã õÿçãààðëàæ, ºíäºð àøèã øèìòýé ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëæ, ìàëûí ÷àíàð, ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ çàìààð áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàë, äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýõ ìåíåæìåíòèéã ñàâ ãàçàð, ñóì, áàã, ìàë÷äûí òºâøèíä õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. 3. Àøèãëàãäààã¿é îðõèãäñîí аташсан òàðèàëàíãèéí ãàçðûã á¿ðýí àøèãëàõ, ÿëàíãóÿà, äýâøèëòýò òåõíîëîãèä ñóóðèëñàí óñàëãààòàé òàðèàëàíã äýìæèæ, ìàëûí òýæýýë òàðèàëàõ õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ, ìàë ñ¿ðãèéã ýðñäëýýñ õàìãààëàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ. 4. Ñóìäóóä ººðñäèéí äàâóó òàëäàà òóëãóóðëàí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàõ, ìîäîí ýäëýë, öàãààí èäýý ¿éëäâýðëýõ ãýõ ìýò òîäîðõîé ÷èãëýëýýð äóíäàà õîðøèæ òºðºëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ çàìààð îðîí íóòãèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàð á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ íèéë¿¿ëýõ. 5. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ èæ á¿ðýí õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð òóñ ñàëáàðûã ñàâ ãàçðûí ñóìäûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàðûí õýìæýýíä õ¿ðãýõ. 6. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû òàéëàíä òóñãàãäñàí ýäèéí ñàëáàð òóñ á¿ð äýýð õèéñýí ¿íäñýí ä¿ãíýëò, äýâø¿¿ëñýí ñàíàë, çºâëºìæèéã Îíîí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä òóñãàí òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ.

ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ Õàñâðàëò 1.1. Нийт ба õºäºº àæ àõóéí газрын ангилал, мÿн.га ДД

Аймаг сум

Öýíõýðìàíäàë ¿¿нээс сав газрын ªìíºäýëãýð ¿¿нээс сав газрын Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí ¿¿нээс сав газрын Áàÿí-Óóë ¿¿нээс сав газрын Сав газрын д¿н

3 4 5 6 7

1 2

Хэнтий Дорнот

1 2

Хэнтийд Дорнодод 2 аймгийн д¿нд

Нийт газар 287.3

187.0

ºвºл/ хаврын 69.7

зун/ намрын 117.3

549.1

510.9

204.2

606.9

306.4

285.1

702.4 543.6 301.9 478.3 545.0

133.9 418.0 279.6 195.0 432.4

170.1

ХАА газар

Бэлчээр

Хадлан

Тариалангийн

214.3

25.9

0.02

1089.0

306.6

8.1

26.7

114.0

171.1

4.5

14.9

130.4 389.8 254.0 163.0 391.0

52.1 78.7 103.6 79.6 66.4

78.3 311.1 150.5 83.3 324.6

3.0 23.9 22.0 25.2 37.2

0.2 4.1 3.3 6.4 3.4

134.9

122.0

20.7

101.3

11.6

1.1

564.2

388.4

338.8

238.7

100.1

45.3

0.0

186.4

128.2

111.8

78.8

33.0

14.9

0.0

3011.3

1596.0

1456.0

527.5

928.5

105.2

30.0

3399.2 4995.2

326.0 866.1

64.9 72.8

27.3% 18.6%

32.3% 12.1%

46.1% 41.1%

11.1%

8.8%

21.7%

21.7

37.5% 24.4%

Аймгийн д¿н 5956.6 5544.8 2145.5 9608.1 8644.9 3649.8 Сав газрын эзлэх хувü 26.8% 26.3% 24.6% 16.6% 16.8% 14.5%

14.8%

10.3%

8032.5 12359.7

10.3%

9.1%

Õàâñðàëò 1.2. Îíîí ãîëûí сав газарт хамрагдаж буй сумдын талбай (га-аар)

ДД

1 2 3 4 5 6 7 8

Сумын нэр

Сумын нийт газар

Öýíõýðìàíäàë ªìíºäýëãýð Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí Áàÿí-Óóë Д¿н

287398.7 1088989.2 702439.7 543582.5 301878.7 478323.0 544966.8 564177.1 4511755.7

Орчны б¿сэд хамрагдсан сав газар 0.0

291506.0 105906.1 478323.0 65410.0 89746.0 1030891.2

Орчны б¿сэд хамрагдахг¿й сав газар

Сав газарт хамрагдахг¿й орчны б¿с

Сав газрын х¿н малг¿й ойн газар

0.0 606940.0 702439.7 252076.5 195972.6

0.0 0.0

21741.1 0.0

0.0 0.0

0.0 0.0 1757428.8

104685.7 75137.2 179822.9

0.0 21524.0 43265.1

Сав газрын нийт нутаг 21741.1 606940.0 702439.7 543582.5 301878.7 478323.0 65410.0 111270.0 2831585.1

Нийт нутагт сав газрын эзлэх хувü 7.6 55.7 100.0 100.0 100.0 100.0 12.0 19.7 62.8

Орчны б¿сийн нийт нутаг

Сав ба орчны б¿сийн нийт нутаг

0.0 0.0 0.0 291506.0 105906.1 478323.0 170095.7 164883.2 1210714.0

21741.1 606940.0 702439.7 543582.5 301878.7 478323.0 170095.7 186407.2 3011407.9

Сумын нийт нутагт эзлэх хувü 7.6 55.7 100.0 100.0 100.0 100.0 31.2 33.0 66.7

Õàâñðàëò 1.3. Тариалангийн газар, га ДД 1

3 4 5 6 7

Аймаг сум Öýíõýðìàíäàë ¿¿нээс сав газрын ªìíºäýëãýð ¿¿нээс сав газрын Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí ¿¿нээс сав газрын Áàÿí-Óóë ¿¿нээс сав газрын Сав газрын д¿н

1 2

Хэнтий Дорнот

1 2

Хэнтийд Дорнодод 2 аймгийн д¿нд

Тариалангийн газар

¯р тариа

15.0

Òºмс, х¿нсний ногоо 10.0

26688.5

4210.0

77.0

14892.2

2349.2

43.0

350.0 1500.0

20.0 16.3 9.5 58.8

220.0 4143.8 3260.0 6354.1 3435.0 1071.7

Тэжээл

Жимс жимсгэнэ 5.0

0.0

37.9

0.0

Өнжººсºн 0.0

300.0

22101.5

0.0

167.4

12332.6

4.0

350.0 1700.0

1260.0 393.1

Уринш

0.0

1200.0

200.0 3423.5 50.5 6295.3 975.0

374.4

304.2

37.9

0.0

12.5

0.0

12.5

0.0

29954.3

4592.3

160.1

0.0

4.0

2591.8

22606.1

30.0 16.0

21.0 3084.1

3670.0 4960.0

53426.8 60600.0

0.0% 0.0%

19.0% 0.1%

70.6% 52.3%

42.3% 37.3%

0.0%

0.1%

30.0%

19.8%

64926.6 72831.5 46.1% 41.1% 21.7%

Аймгийн д¿н 7420.0 358.8 2770.0 1401.4 Сав газрын эзлэх хувü 61.9% 44.6% 165.8% 11.4% 45.1%

9.1%

Õàâñðàëò 1.4. Улсын тусгай зориулалттай хэрэгцээний газар, мÿн га ДД 1 2 3 4 5 6 7 8

Улсын тусгай хамгаалалттай

Аймаг сум

Б¿гд

Öýíõýðìàíäàë ªìíºäýëãýð Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí Áàÿí-Óóë Сав газрын д¿н

0.0 29.5 181.9 29.9 12.7 272.5 52.1 52.6

0.0 0.0 140.6 12.2 12.7 219.4 52.1 20.6

631.4

457.7

1 2

Хэнтий Дорнот

859.5 2422.0

532.3 1551.1

1 2

Хэнтийд Дорнодод 2 аймгийн д¿нд

67.3% 2.2%

82.1% 1.3%

19.2%

22.0%

Äàðõàí öààçàò

0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Улсын хилийн зурвас 0.0 29.5 41.3 17.7 0.0 53.1 0.0 32.0

Туршилт ажиглалтын, га 1 2 1 1 1 1 1 4.1

52.1

0.0

173.6

12.1

147.1 666.3

0.2 0.0

141.6 728.5

24 54.6

35.4% 0.0%

0.0%

100.0% 4.4%

33.3% 7.5%

6.4%

0.0%

20.0%

15.4%

Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò

Áàéãàëèéí íººö

0.0 0.0 140.6 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

0.0 0.0 0.0 12.2 12.7 219.4 0.0 20.6

0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 52.1 0.0

140.6

264.9

Аймгийн д¿н 140.6 244.4 864.2 20.6 Сав газрын эзлэх хувü 100.0% 100.0% 0.0% 100.0% 14.0%

100.0%

Äóðñãàëò ãàçàð

Õàâñðàëò 1.5. Хот суурины газар, га

3 4 5 6 7

Àéìàã, ñóì

Öýíõýðìàíäàë ¿¿нээс сав газрын ªìíºäýëãýð ¿¿нээс сав газрын Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí ¿¿нээс сав газрын Áàÿí-Óóë ¿¿нээс сав газрын Сав газрын дүн

1 2

Хэнтий Дорнот

1 2 3

Хэнтийд Дорнодод 2 аймгийн дүнд

Á¿ãä

Áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí

270

¯¿íýýñ: àшигт малтìàë олбîðëîæ байгаа 270

0.0

745.1 971.5 572 1084.7 102.6

8.1

286

50.2

32.0

0.0

15.7

2438.5

804.7

5.0

19.5

19.1

88.3 4511.1 Аймгийн дүн 106.9 27398.61 89 34782.6 Сав газрын эзлэх хувь 82.6% 16.5% 99.2% 13.0% 45.1% 7.3%

82.1

321.1

320.8

143.8 81

2036.4 23197.5

1962.2 22489

54.2 125.4

16.3% 1.4% 1.3%

0.0% 0.0% 0.0%

¯¿íýýñ: амралт рашаан сувилалын

Эдэлбэрийн газар, бүгд

3036.6

32.6

2696.9

681.6

30.8

15.8

539.5

380.3

17.2

8.8

301.0

1170.2 1340 688 1334.8 224

48 110.3 17.1 141 43.9

30.2 7.3 1 41

69.9

13.7

0.0

2874.8

35.2

948.7

11.6

5931.9

358.9

31842.91 61475.8

780.2 1046.7

18.6% 9.6% 6.4%

46.0% 34.3% 19.6%

0.0

Үйлдвэрийн газар, бүгд

Ууурхайн газар, бүгд

¯йлдâýð барилга байãóóëàìæèéí

0.0

57.1% 101.3% 36.5%

15.8% 1.4% 1.3%

0.0

Õàâñðàëò 1.6. Хүн амûí òîî ДД 1 2 3 4 5 6 7 8

Аймаг сум Цэнхэрмандал үүнээс сав газрын Өмнөдэлгэр үүнээс сав газрын Батширээт Биндэр Баянадарга Дадал Норовлин үүнээс сав газрын Баянуул үүнээс сав газрын Сав газрын дүн

1 2

Хэнтий Дорнод

1 2 3

Хэнтийд Дорнодод 2 аймгийн дүнд Сумдын хүн ам

2005 1661

2006 1697

2007 1791

2008 1447

2009 1702

5208 5182 5228 2906 2892 2917 2009 2008 2003 3531 3493 3631 2413 2347 2393 2534 2505 2531 2255 2210 2263 704 690 706 4737 4704 4686 1563 1552 1546 15660 15486 15728 Аймгийн дүн, мян. хүн 66.8 68.1 68.9 73.4 73.6 72.9 Аймгийн дүнд эзлэх хувь 21.1% 20.5% 20.6% 2.1% 2.1% 2.1% 11.2% 10.9% 11.1% 3.7 3.6 3.5 24348 24146 24526

5148 2873 2092 3784 2429 2667 2341 730 4529 1495 16070

5170 2885 2056 3824 2323 2660 2330 727 4451 1469 15944

67.8 73.6

70.2 74.3

21.5% 2.0% 11.4% 3.4 24437

20.6% 2.0% 11.0% 3.3 24516

Õàâñðàëò 1.7. Нийт өрхийн тоо ДД 1 2 3 4 5 6 7 8

1 2

Хэнтий Дорнот

1 2 3

Хэнтийд Дорнодод 2 аймгийн дүнд

2005 477

2006 485

2007 563

2008 484

2009 605

1478 1519 1537 825 848 858 561 562 564 1034 1087 1093 503 568 641 671 653 673 565 564 615 176 176 192 1260 1253 1271 416 413 419 4186 4307 4440 Аймгийн дүн 17.9 18.5 18.8 18.1 18.7 19.2 Аймгийн дүнд эзлэх хувь 21.1% 21.0% 21.4% 2.3% 2.2% 2.2% 11.6% 11.6% 11.7%

1587 886 630 1152 611 727 836 261 1303 430 4696

1608 897 648 1192 663 766 673 210 1317 435 4811

19.5 20.4

21.0 21.3

21.9% 2.1% 11.8%

20.9% 2.0% 11.4%

Õàâñðàëò 1.8. Ìàë÷èí ºðõèéí òîî ДД 1 2 3 4 5 6 7 8

1 2

Хэнтий Дорнот

1 2 3

Хэнтийд Дорнодод 2 аймгийн дүнд

2005 319

2006 361

2007 424

2008 389

2009 385

790 796 810 591 559 601 306 290 317 643 658 684 270 243 214 399 290 285 278 278 291 92 86 85 381 392 397 130 133 126 2431 2259 2312 Аймгийн дүн 7072 7108 7251 4350 4563 4391 Аймгийн дүнд эзлэх хувь 32.5% 29.9% 30.1% 3.0% 2.9% 2.9% 21.3% 19.4% 19.9%

985 624 329 662 249 285 314 87 437 134 2370

863 645 315 570 272 289 320 85 477 163 2339

7445 4574

6824 4432

30.0% 2.9% 19.7%

31.9% 3.7% 20.8%

Õàâñðàëò 1.9. Малчдын тоо ДД 1 2 3 4 5 6 7 8

2005 580

2006 729

2007 803

2008 691

2009 686

1779 1367 657 1344 621 701 603 203 821 313 5206

1617 1153 611 1268 579 582 564 177 865 320 4690

1546 1187 663 1321 527 578 618 173 735 218 4667

1822 1208 657 1236 589 585 661 175 913 260 4710

1633 1222 633 1078 647 601 681 173 931 278 4632

Õàâñðàëò 1.10. Ажилгүй иргэд, ажилгүйдлийн түвшин ДД 1 2 3 4 5 6 7 8

1 2

Аймаг сум 2005 2006 Цэнхэрмандал 41 6 үүнээс сав газрын Өмнөдэлгэр 70 49 үүнээс сав газрын 39 27 Батширээт 48 99 Биндэр 16 109 Баянадарга 2 14 Дадал 15 49 Норовлин 48 130 үүнээс сав газрын 15 41 966 932 Баянуул үүнээс сав газрын 319 308 Сав газрын дүн 454 646 Ажилгүйдлийн түвшин,% 7.1% 9.6% Аймгийн ажигүйдэл Хэнтий, ажигүйчүүд 764 1425 Ажилгүйдлийн түвшин,% 2.9% 5.2% Дорнот, ажилгүйчүүд 1044 809 Ажилгүйдлийн түвшин,% 5.0% 3.7%

2007 24

2008 44

2009 27

56 31 14 48 20 55 45 14 741 245 427 6.6%

56 31 53 26 25 73 88 27 574 189 425 6.5%

87 48 46 55 42 20 68 21 604 199 432 6.6%

934 3.4% 1008 4.5%

1067 3.9% 917 4.0%

901 3.3% 730 3.0%

Õàâñðàëò 1.11. Ажилгүй иргэд, ажилгүйдлийн түвшин ДД

Аймаг сум

1 Цэнхэрмандал үүнээс сав газрын 2 Өмнөдэлгэр үүнээс сав газрын 3 Батширээт 4 Биндэр 5 Баянадарга 6 Дадал 7 Норовлин үүнээс сав газрын 8 Баянуул үүнээс сав газрын Сав газрын дүн

Бүгд 1702 5170 2880 2056 3824 2324 2660 2330 727 4451 1469 15939

0-14

Насны бүлэг 15-59 60+ 429 1147 1626 906 574 1082 784 812 748 233 1262 416 4808

3189 1776 1339 2481 1400 1686 1464 457 2941 971 10110

Насны бүлгийн эзлэх хувь 0-14 15-59 60+ 126 25.2% 67.4% 7.4% 355 198 143 261 140 162 118 37 248 82 1022

31.5% 31.5% 27.9% 28.3% 33.7% 30.5% 32.1% 32.1% 28.4% 28.4% 30.2%

61.7% 61.7% 65.1% 64.9% 60.2% 63.4% 62.8% 62.8% 66.1% 66.1% 63.4%

6.9% 6.9% 7.0% 6.8% 6.0% 6.1% 5.1% 5.1% 5.6% 5.6% 6.4%

Õàâñðàëò 1.12. Сав газар, орчны бүсийн 2005-2009 оны малын дундаж тоо

Õàâñðàëò 1.13. Сав газрын 2005-2009 оны малчин ºрх малчдын тоо

Õàâñðàëò 1.14. Гàçàð òàðèàëàíãèéí бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл ДД

Аймаг, сум 2006

3 4 5 6 7

1 2

Öýíõýðìàíäàë үүнээс сав газрын ªìíºäýëãýð үүнээс сав газрын Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí үүнээс сав газрын Áàÿí-Óóë үүнээс сав газрын Сав газрын дүн Га-ын ургац тонн Хэнтий Га-ын ургац тонн Дорнод Га-ын ургац тонн Хэнтийд Дорнодод

Үр тариа, тонн 2007 2008

2009

Төмс, тонн 2006 60

Хүнсний ногоо, тонн 2006 2007 4.5 1.7

2007 13

2008 70

2009 85

185

301.5

295

160

459

26.8

103.23

168.237 86 60 48.7 450 85.5

164.61 48 62.6 13.4 450 58.3

89.28 150 117 36.8 150 71.5

256.122 231 180 47.2 200 106.3

2008 4.7

2009 3.8

126.3

108

395

14.9544 21.4 41.1 26.2 185 97.5

70.4754 17.7 42.2 10.2 183 64.1

60.264 45.1 50.4 18.8 258 33.5

220.41 81.2 106.5 31.5 252 71

100 750 550 770

0 395 260 1100

70 460

440 2236

1035

1900

240.24

343.2

322.92

592.8

26.676 210

18.19 21

22.308 78

33.1656 87.6

30.42 59.2

19.9992 16.4

10.452 17.2

22.152 13.8

0 1640.2

0 998.2

0 852.9

0 3372.0

69.3 908.9

6.93 763.7

25.74 591.1

28.908 976.4

19.536 338.6

5.412 349.0

5.676 448.7

4.554 718.3

0.36

0.22

0.19

0.73

6.15

10.17

5.29

5.45

7.01

11.22

6507

2080

2018

10300

9.46 7.95 Аймгийн үзүүлэлт 2580.3 2339.4

2905.8

4614.4

1399.9

1360.1

1705.3

2574

0.88 2130

0.28 483.5

0.27 3010

1.39 4357.5

10.87 1717.4

13.50 1774.6

21.43 1777.2

9.75 1241.7

9.48 778.5

11.88 789.3

17.93 993.8

0.77

0.17

1.09

1.57

2.11

2.22

1.39

1.41

1.77

25.2% 0

48.0% 0

42.3% 0

32.7% 0

1.78 2.04 Аймагт эзлэх хувь 32.5% 32.4% 4.6% 0.4%

19.5% 1.5%

20.5% 1.6%

22.8% 1.6%

25.3% 0.7%

26.0% 0.7%

27.7% 0.5%

11.99 1492.7

Õàâñðàëò 1.15. Бэлчээрийн даацад тохирох малын тоо, áîäèò тоëãîéãîîð Тэмээ ДД Аймаг сум 1 Өмнөдэлгэр 2 Батширээт 3 Биндэр 4 Баянадарга 5 Дадал 6 Норовлин 7 Баянуул Бүгд

2009 63 4 145 126 6 14 2 360

2010 60 4 143 123 6 15 2 352

2011 58 4 143 124 6 16 2 352

2012 56 3 142 125 6 17 2 352

2013 54 3 142 127 6 18 2 353

2014 52 3 141 128 6 20 3 353

2015 50 3 141 129 6 21 3 354

2016 48 3 141 131 6 23 4 355

2017 46 3 140 132 6 25 4 357

2018 45 3 139 133 7 27 5 358

2019 43 2 139 135 7 29 6 360

2020 41 2 138 136 7 31 7 363

2021 40 2 137 137 7 34 8 365

Àäóó ДД Аймаг сум 1 Өмнөдэлгэр 2 Батширээт 3 Биндэр 4 Баянадарга 5 Дадал 6 Норовлин 7 Баянуул Бүгд

2009 7529 4106 9370 5356 3587 1276 679 31903

2010 7190 3883 9247 5223 3428 1334 558 30864

2011 6928 3715 9223 5278 3491 1440 631 30706

2012 6674 3551 9198 5333 3554 1554 712 30577

2013 6428 3392 9172 5389 3616 1676 802 30476

2014 6190 3238 9143 5443 3677 1808 903 30403

2015 5959 3086 9113 5498 3737 1950 1016 30359

2016 5743 2938 9081 5555 3795 2107 1217 30434

2017 5534 2791 9046 5611 3850 2275 1445 30552

2018 5331 2646 9008 5667 3904 2457 1702 30716

2019 5135 2502 8968 5723 3954 2654 1993 30928

2020 4946 2358 8923 5778 4001 2865 2320 31192

2021 4762 2213 8876 5834 4043 3093 2689 31510

¯õýð ДД Аймаг сум 1 Өмнөдэлгэр 2 Батширээт 3 Биндэр 4 Баянадарга 5 Дадал 6 Норовлин 7 Баянуул Бүгд

2009 15129 13680 20862 9591 9760 2398 2262 73682

2010 14796 13127 20838 9712 9998 2677 2506 73654

2011 14299 12596 20814 9834 10241 2901 2777 73463

2012 13821 12086 20790 9958 10491 3145 3077 73369

2013 13363 11598 20766 10084 10746 3410 3409 73375

2014 12923 11128 20742 10211 11008 3697 3778 73487

2015 12502 10678 20718 10340 11276 4009 4186 73708

2016 12061 10246 20694 10470 11551 4336 4412 73770

2017 11635 9832 20670 10602 11832 4691 4650 73912

2018 11225 9434 20646 10735 12120 5074 4901 74136

2019 10829 9053 20623 10871 12416 5488 5166 74444

2020 10447 8687 20599 11008 12718 5936 5445 74839

2021 10079 8335 20575 11147 13028 6421 5739 75323

Õàâñðàëò 1.15-ûí ¿ðãýëæëýë. Бэлчээрийн даацад тохирох малын тоо, áîäèò тоëãîéãîîð Ñàéí ¿¿ëäðèéí ¿õýð ДД Аймаг сум 1 Өмнөдэлгэр 2 Батширээт 3 Биндэр 4 Баянадарга 5 Дадал 6 Норовлин 7 Баянуул Бүгд

2009 0 182 410 880 575 0 691 2738

2010 201 211 456 938 636 83 721 3247

2011 218 245 508 1000 703 96 753 3523

2012 237 284 565 1066 778 110 786 3826

2013 258 329 629 1136 860 127 821 4159

2014 280 381 701 1211 951 146 857 4527

2015 305 442 780 1291 1051 168 894 4931

2016 331 512 868 1368 1162 194 933 5370

2017 360 594 966 1450 1285 223 974 5853

2018 391 689 1076 1537 1421 257 1017 6388

2019 425 798 1197 1630 1571 296 1062 6980

2020 462 926 1333 1727 1737 341 1108 7635

2021 502 1073 1483 1831 1921 393 1157 8361

Õîíü ДД Аймаг сум 1 Өмнөдэлгэр 2 Батширээт 3 Биндэр 4 Баянадарга 5 Дадал 6 Норовлин 7 Баянуул Бүгд

2009 75408 23251 52108 36108 7539 7312 2889 204615

2010 72015 21989 51423 35213 7205 7646 2375 197864

2011 69385 21035 51292 35584 7338 8251 2684 195571

2012 66841 20110 51153 35956 7470 8904 3029 193464

2013 64378 19210 51006 36327 7600 9607 3414 191543

2014 61992 18333 50848 36698 7729 10363 3844 189807

2015 59681 17476 50680 37067 7854 11177 4322 188256

2016 57516 16634 50499 37446 7976 12073 5178 187322

2017 55422 15806 50305 37825 8093 13039 6147 186637

2018 53396 14986 50096 38203 8205 14082 7242 186209

2019 51435 14170 49870 38579 8310 15207 8478 186049

2020 49537 13354 49625 38954 8409 16419 9871 186169

2021 47699 12532 49359 39327 8498 17726 11440 186581

ßìàà ДД Аймаг сум 1 Өмнөдэлгэр 2 Батширээт 3 Биндэр 4 Баянадарга 5 Дадал 6 Норовлин 7 Баянуул Бүгд

2009 67002 11823 41056 30834 6402 5408 3000 165525

2010 63987 11181 40516 30069 6118 5655 2466 159992

2011 61651 10696 40413 30387 6231 6103 2787 158268

2012 59390 10226 40304 30704 6343 6585 3146 156699

2013 57201 9768 40187 31021 6454 7105 3546 155283

2014 55082 9322 40063 31338 6563 7664 3991 154024

2015 53028 8886 39931 31653 6669 8266 4488 152922

2016 51104 8459 39789 31977 6773 8929 5377 152407

2017 49244 8037 39636 32300 6872 9644 6383 152116

2018 47444 7620 39471 32623 6967 10415 7520 152060

2019 45702 7205 39292 32944 7057 11247 8804 152251

2020 44015 6790 39099 33265 7141 12144 10250 152704

2021 42381 6372 38890 33583 7217 13110 11879 153433

Õàâñðàëò 1.16. Бэлчээрийн даацад тохирох íèéò малын тоо, õîíèí тоëãîéãîîð Малын төрөл

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

2021

Тэмээ

3096

3027

3029

3032

3037

3043

3054

3067

3082

3099

3119

3141

Адуу

210560

203699

202660

201807

201139

200660

200371

200863

201642

202724

204126

205866

207967

Нийт үхэр үүнээс сайн үүлд

379362

381255

381404

382146

383514

385540

388266

390328

392974

396234

400141

404735

410058

24642

29219

31704

34433

37435

40739

44380

48326

52681

57494

62817

68712

75247

Хонь

204615

197864

195571

193464

191543

189807

188256

187322

186637

186209

186049

186169

186581

Ямаа

148973

143993

142442

141029

139755

138622

137630

137166

136904

136854

137026

137434

138090

Бүгд

946605

929839

925103

921474

918983

917666

917566

918733

921224

925103

930442

937323

945838

2019

2020

2021

Õàâñðàëò 1.17. Сав газрын нийт малын жилийн усны дундаж хэрэглээ, сая литр Малын төрөл Тэмээ

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

6.3

6.2

6.3

6.4

Адуу

239.3

231.5

230.3

229.3

228.6

228.0

227.7

228.3

229.1

230.4

232.0

233.9

236.3

Нийт үхэр

537.9

537.7

536.3

535.6

536.5

538.1

538.5

539.6

541.2

543.4

546.3

549.9

Хонь

204.6

197.9

195.6

193.5

191.5

189.8

188.3

187.3

186.6

186.2

186.0

186.2

186.6

Ямаа

165.5

160.0

158.3

156.7

155.3

154.0

152.9

152.4

152.1

152.3

152.7

153.4

Бүгд

1153.6

1133.2

1126.6

1121.3

1117.2

1114.5

1113.2

1112.8

1113.7

1116.1

1120.0

1125.5

1132.6

Õàâñðàëò 1.18. Хамгаалагдсан ойн ойн нийт санд болон байгалийн ойд эзлэх хувь

Талбай, га

Ойн нөөц, мян.м³

Талбай, га

Ойн нөөц, мян.м³

Ойн санд

Байгалийн ойд

Хамгаалагдсан ойн нөөцийн байгалийн ойн нөөцөд эзлэх хувь

87289.0 351312.0 18757.0 114530.0 146538.0 52932.0 342443.0 21740.0 1135541.0

5933.1 48541.3 1415.9 13337.1 14654.3 4989.5 46521.4 2627.4 138020.0

87289.0 239334.0 18757.0 90083.0 146711.0 52932.0 307146.0 21740.0 963992.0

5933.1 34108.3 1416.0 10113.6 14654.3 4989.4 41031.5 2627.4 114873.6

64.3 40.3 56.0 50.0 59.6 66.4 58.4 100.0 53.1

100.0 68.1 100.0 78.7 100.1 100.0 89.7 100.0 84.9

100.0 70.3 100.0 75.8 100.0 100.0 88.2 100.0 83.2

Ойн сангийн талбай, га

Сум

Баян уул Батширээт Баян-адрага Биндэр Дадал Норовлин Өмнөдэлгэр Цэнхэрмандал ДҮН

135708 593525 33474 180332 246237 79747 526212 21740 1816975

Хамгаалагдсан талбайн эзлэх хувь

Хамгаалагдсан бүсийн ой

Байгалийн ой

Түймэр гарсан хугацаа /он/

Түймэр гарсан тохиолд-лын тоо

Өвөл /12,1,2-р сард

Хавар 3,4,5-р сард

6,7,8-р сард

1-2 хоног

2-5 хоног

5-10 хоног

Намар

10-15 хоног

15-30 хоног

Зун

Сараас дээш

Õàâñðàëò 1.19. Онон голын савд сүүлийн 6 жилд ой хээрийн түймэр гарсан хугацааны судалгаа

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Нийт

Үргэлжилсэн хугацаа 9,10,11-р сард

Үүнээс /улирлаар/

Õàâñðàëò 1.20. Онон голын савд сүүлийн 6 жилд ой хээрийн түймрийн учруулсан хохирол

Ойн

Хээрийн

2004

106904.0

23200.0

83704.0

36444.8

25673.1

2752.6

8019.1

2005

9805.0

1766.0

8039.0

469.9

132.9

228.3

108.7

2006

226750.0

19250.0

207500.0

1476944.1

1350373.7

119802.8

6767.6

2007

415949.0

283655.0

132294.0

231136.0

182325.9

18791.5

30018.6

2008

11045.6

1200.0

9845.6

36862.1

18431.0

9215.5

9215.6

2009

20.0

2.0

18.0

687.3

146.2

0.0

541.1

Нийт

759428.0

327873.0

431555.0

1745682.1

1558651.8

141575.2

45455.1

Түймэртэй тэмцэхэд

Экологийн

Учирсан нийт хоирол /1000 төгөөр

Эд материалын

Түймэрт өртсөн нийт талбай /га/

Үүнээс

Түймэр гарсан хугацаа /он/

Үүнээс

Õàâñðàëò 2.1.

Õàâñðàëò 2.2.

Õàâñðàëò 2.3.

Õàâñðàëò 2.4.

Õàâñðàëò 2.5.

Õàâñðàëò 2.6.

Õàâñðàëò 2.7.

Õàâñðàëò 2.8.

Õàâñðàëò 2.9.

Õàâñðàëò 2.10.

Õàâñðàëò 2.11.

Õàâñðàëò 2.12.

Õàâñðàëò 2.13.

Õàâñðàëò 2.14.

Õàâñðàëò 2.15.

Õàâñðàëò 2.16.