ORB baseline survey final 2011 by Shijir Chimed-Ochir

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà Ñóóðü ñóäàëãààíû òàéëàí

Óëààíáààòàð õîò 2011

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Àãóóëãà ªìíªõ ¯ã

ÓÑ, ÝÊÎËÎÃÈ ÕÓÓËÜ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ 1.ñÓäÀËÃÀÀÍÛ ÒÎäÎÐÕÎÉËÎËÒ

2.Öàã óóð, óóð àìüñãàë

3.ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÓÑ Ç¯É, ÓÑÍÛ ÍªªÖ, ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÓÑÍÛ ÒÝÍÖÝË, ÃÀÄÀÐÃÛÍ ÓÑÍÛ Ñ¯ËÆÝÝ ÁÀ ÓÑÍÛ ÍÝÃÄÑÝÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË

4.ÃÀÇÐÛÍ äÎÎÐÕÈ ÓÑ

5.óÑÍÛ ×ÀÍÀÐ

6.ÓÑ ÀØÈÃËÀËÒÛÍ ÁÀÉÄÀË, ÖÀÀØÄÛÍ ×ÈÃ ÕÀÍÄËÀÃÀ

7.ÓÑÍÛ ÍÝÃÄÑÝÍ ÁÀËÀÍÑ

108

8.ÝêÎËÎÃÈÉÍ ÑÓäÀËÃÀÀ

114

8.1.õªÐÑÍÈÉ ÑÓäÀËÃÀÀ

114

8.2.îÉÍ ÒªËªâ ÁÀÉäÀË

128

8.3.óÐÃÀÌËÛÍ ÍªÌÐªÃÈÉÍ ÑÓäÀËÃÀÀ

138

8.4.øÀâÆÈÉÍ ÑÓäÀËÃÀÀ

149

8.5.çÀÃÀÑÍÛ ÑÓäÀËÃÀÀ

170

8.6.õªÕÒªÍ, ÕÎ¨Ð ÍÓÒÀÃÒÀÍ, ÌªËÕªÃ× ÀÌüÒäÛÍ ÑÓäÀËÃÀÀ

180

8.7.îÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀâ ÃÀÇÐÛÍ ØÓâÓÓä

188

9.ÕÓÓËü, ÝÐÕ Ç¯É, Á¯ÒÝÖ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ

195

10.óÑ, ÝêÎËÎÃÈÉÍ ÑÓäÀËÃÀÀÍÛ ÍÝÃäÑÝÍ ä¯ÃÍÝËÒ

209

11.àØÈÃËÀÑÀÍ ÕÝâËÝË

212

õÀâÑÐÀËÒÓÓä

219

ÎÍÎí ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ

1.Ñàëáàðóóäûí õªãæëèéí òîéì

254

2.õªäªª ÀÆ ÀÕÓÉ

273

3.ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ

282

4.ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÀËÁÀÐÓÓÄ ÁÀ ÓÑ ÀØÈÃËÀËÒ

284

ÕÀâÑÐÀËÒ-1

288

ÕÀâÑÐÀËÒ-2

303

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ªÌÍªÕ ¯Ã Õ¿í òºðºëõòºíä ñ¿éðýë àâ÷èð÷ áîëîõ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò, áàéãàëèéí íººöèéí õîìñäîë íü ñ¿¿ëèéí õàãàñ çóóí æèëä äýëõèéí á¿õ óëñ îðíû õàìãèéí èõ ñýòãýë çîâîîñîí àñóóäëóóä áîëæ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íººöèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ øèíý àðãà çàì, ÷èã õàíäëàãûã ýðýëõèéëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ìàíàé óëñ ÷ ýíý ÷èãëýëýýð áàãàã¿é àæèë çîõèîí áàéãóóëæ áàéãààãèéí íýã íü 2004 îíä øèíý÷ëýãäýí áàòëàãäñàí “Óñíû òóõàé” õóóëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéã íèéò 29 ñàâ ãàçàðò õóâààí, óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ àæëûã òºðººñ çîõèîí áàéãóóëæ ýõýëñýí þì. Ìºí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ áàòëàãäñàí “Óñ” ¿íäýñíèé õºòºëáºð íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õýò ýìçýã òîãòîöòîé Ìîíãîë îðíû õóâüä óñíû íººöèéã õîìñäëîîñ ãàðãàõ ãàäàðãûí óñíû õóðèìòëàëûã áèé áîëãîõ, ò¿¿íèéãýý õºãæëèéí áóñàä ñàëáàðò çîõèñòîé àøèãëàõ, óñíû äýä á¿òöèéã áèé áîëãîõ, øèíý÷ëýõ ÷èãëýëýýð òîìîîõîí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºñºí þì. Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëä óñíû íººöèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàë òóñãàãäñàíààñ óñíû ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëæ, òóõàéí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëûã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð àøèãëàõ áîëîìæòîé ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõ óñíû íººöèéã òîãòîîæ, àøèãëàëòûã òîãòîîñîí õýìæýýíä íü õàòóó áàðèíà ãýæýý. Äýýðõ áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð ßïîíû ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð ÀÕÁ-ààð äàìæóóëæ Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíààñ óäèðäàí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ àæëûã õèéæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûã öîãöîîð íü àâ÷ ¿çýõ áºãººä õîëáîãäîõ ìýäýý ìýäýýëëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, öààøäûí õàíäëàãûã óðüä÷èëàí òîîöîîëîõ çîðèëãîîð óñ, ýêîëîãè-õóóëü ýðõ ç¿é, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, ÷àäàâõè; íèéãýì ýäèéí çàñàã ãýñýí 2 á¿ëãèéí õ¿ðýýíä 18 ÷èãëýëèéí ñýäýâ÷èëñýí ñóäàëãààíû àæëûã Óñíû ñóäàëãàà õºãæëèéí õ¿ðýýëýí, Õºäºº àæ àõóé, áàéãàëü îð÷íû ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû òºâ ã¿éöýòãýëýý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë, îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä óñíû àñóóäëûã ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä öîãöîîð õàðæ, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ¿éö çîðèëãî, çîðèëòûã äýâø¿¿ëñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä äýìæëýã áîëîõ, ìºí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, õîëáîãäîõ áóñàä ìýðãýæèëòí¿¿äýä öîãö ìýäýýëýë ºãºõ çîðèëãîîð ñóäàëãààíû àæëûí ãîë ¿ð ä¿íã¿¿äèéã ýìõýòãýí õ¿ðãýæ áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ÓÑ, ÝÊÎËÎÃÈ ÕÓÓËÜ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÓÑÍÛ ÍªªÖÈÉÍ ÍÝÃÄÑÝÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÒªËªÂËªÃªª ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕÀÄ ØÀÀÐÄÀÃÄÀÕ ÑÓÓÐÜ ÑÓÄÀËÃÀÀ

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1. ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ 1.1 ¯íäýñëýë ªíººäºð Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèé äàÿàð óñíû íººöèéí õîìñäîë áèé áîëæ, óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð îëîí òàëòàé àæèë çîõèîæ áàéãàà áºãººä ìàíàé óëñ ÷ áóñàä îðíóóäûí àäèë Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí õ¿ðýýíä óñíû íººöèéã áîõèðäîë, õîìñäëîîñ õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, õ¿í àìûã ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãàä íèéöñýí óñààð õàíãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí çîðèëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ íýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîë ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, îðîí íóòàã, á¿ñ íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, øóóä áîëîí øóóä áóñ óñ õýðýãëýã÷, àøèãëàã÷äûí îðîëöîîòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ çîðèëò áîëîí ÓÈÕ 2004 îíä øèíý÷ëýí áàòàëñàí “Óñíû òóõàé” õóóëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéã íèéò 29 ñàâ ãàçàðò õóâààæ (çóðàã 1.1) óñíû íººöèéã òîãòâîðòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ àæëûã òºðººñ çîõèîí áàéãóóëæ ýõëýýä áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð 14 ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàãäààä áàéãàà áºãººä ¿¿íèé íýã íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë þì.

Çóðàã.1.1. Ìîíãîë îðíû óñíû ñàâ ãàçàð

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü 2010 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íèé Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí À-108 äóãààð òîîò òóøààëûí äàãóó áàéãóóëàãäñàí áºãººä ñàâ ãàçðûí çºâëºë á¿ñ íóòãèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõûí òóëä òóõàéí á¿ñ íóòãèéí óñ, ýêîëîãè (ýêîñèñòåì), íèéãýìýäèéí çàñàã, õóóëü ýðõç¿éã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýéãýýð ñóäàëñàí áàéõ çàéëøã¿é øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéíà. Äýýðõ øààðäëàãàä òóëãóóðëàí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ-ýêîëîãè, õóóëü ýðõç¿éí ñóäàëãààã õèéñýí áºãººä ¿¿íèéã öààøèä òóñ ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä ñóóðü ìýäýýëýë áîëãîí àøèãëàíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü ìàíàé îðíû ç¿¿í õîéä õýñýãò îðøèõ áºãººä îíãîí òàãøèí ¿çýñãýëýíò áàéãàëüòàé, ýêîëîãèéí õóâüä îíöëîãòîé á¿ñ íóòàã þì. Ìºí ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòàãò Õàí õýíòèéí áîëîí ÎíîíÁàëæèéí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã áàéäàã.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1.2 Çîðèëãî Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ ñóóðü ñóäàëãààíû óñ-ýêîëîãè, õóóëü ýðõç¿éí ñóäàëãààã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýéãýýð ã¿éöýòãýõ ¿íäñýí çîðèëãîòîé. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä ¿íäñýí ñóóðü ìýäýý áîëîõ áºãººä òýðõ¿¿ òºëºâëºëòèéã áîäèò, ¿ð ä¿íòýé áîëãîõîä ÷èãëýíý. 1.3 Çîðèëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ ñóóðü ñóäàëãààíû óñ-ýêîëîãè, õóóëü ýðõç¿éí äàðààõü ÷èãëýëèéí ñóäàëãààã õèéæ ã¿éöýòãýâ. ¯¿íä: 1. Óóð àìüñãàë, öàã óóð 2. Ãàçðûí äýýðõ óñ 3. Ãàçðûí äîîðõ óñ 4. Óñíû ÷àíàð 5. Ôèçèê ãàçàðç¿é, õºðñ 6. Óñ àøèãëàëò 7. Îé 8. Çàãàñ 9. Øàâæ 10. Óðãàìàë 11. Õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí 12. Øóâóó 13. Õóóëü, ýðõç¿é 1.4 Ñóäàëãààíû áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ ñóóðü ñóäàëãààíû óóð àìüñãàë, óñíû íººö, óñíû ÷àíàð, ãèäðîãåîëîãè, õºðñ, óñ àøèãëàëò, îé, óñ-ýêîëîãèéí ñóäàëãààíû àæëûã äàðààõü áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ã¿éöýòãýâ. 1. Ñóäàëãààíû áàãèéí àõëàã÷ Ä.×àíäìàíü (Ph.D), ÌÓ-ûí çºâëºõ èíæåíåð 2. Ñóäàëãààíû áàãèéí çºâëºõ Ö.Áàëäàíäîðæ (Ph.D), ÌÓ-ûí çºâëºõ èíæåíåð 3. Óñ àøèãëàëòûí ñóäëàà÷ È.Áàëäàíãîìáî, ãèäðîòåõíèê÷-èíæåíåð 4. Ãàçðûí äîîðõè óñíû ñóäëàà÷ Í.Æàäàìáàà (Sc.D) 5. Öàã óóð÷ Ã.Áàÿñãàëàí (Mcs) 6. Ãàäàðãûí óñíû ñóäëàà÷ Ä.Îþóíáààòàð (PhD) 7. Ãàäàðãûí óñíû ñóäëàà÷ Ä.Ñàéõàíæàðãàë 8. Óñíû ÷àíàðûí ñóäëàà÷ ×.Æàâçàí (Ph.D) 9. Îé ñóäëàà÷ Ó.Öýäýíäàø (Ph.D) 10. Õºðñ ñóäëàà÷ À.Áóÿíáààòàð (Ph.D) 11. Óðãàìàë ñóäëàà÷ Ï.Àðèóíñ¿ðýí (Ph.D) 12. Øàâæ ñóäëàà÷ Æ.Ïóíöàãäóëàì (Ph.D) 13. Àìüòàí ñóäëàà÷ Ñ.Øàð (Ph.D) 14. Øóâóó ñóäëàà÷ ×.Óóãàíáàÿð (Mcs) 15. Çàãàñ ñóäëàà÷ M.Ýðäýíýáàò (Ph.D) 16. Õóóëü÷, ñóäëàà÷ Ö.Öýöãýý (Mcs) 17. GIS, Ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåì Á.Cýð-Îä (Mcs) 18. Ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäàë õàðèóöñàí Ñ.Íàðàíçóë

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1.5 Ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ íóòàã äýâñãýð Íîìõîí äàëàéí àé ñàâä áàãòàõ öóòãàë ãîëóóäûí õàìãèéí òîì áîëîõ Àìàð ìºðíèé ýõ íü Îíîí ãîë áºãººä Õýíòèéí íóðóóíû ñàëáàð óóëñóóäûí íýã áîëîõ ªíãºëæèíãèéí ãîë äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1489 ìåòðèéí ºíäºð ýõ àâ÷ 570 êì óðñàæ, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí “Óëüõàí ìàéõàí” õèëèéí áîîìòûí äýðãýä¿¿ð äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 818 ì-ò, Ìîíãîë óëñûí õèëèéã ãàð÷ ÎÕÓ-ä îðíî. Çàðèì ñóäëàà÷äûí ìàòåðèàëóóäàä Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äýýã¿¿ð óðñàõ Îíîí ãîëûí íèéò óðòûã 298, 445 êì ãýæ òýìäýãëýñýí áàéäàã. 2009 îíû Ëàíäñàò õèéìýë äàãóóëûí çóðàãíààñ ãîëûí äàãóó èëýð÷ áóé òàõèðëûã íýã á¿ð÷ëýí çóðàõàä íýãä¿ãýýð ýðýìáèéí ãîëóóäûí õàìãèéí óðò ãîëûí ýõíýýñ ýõëýëèéã òîîöîæ óëñûí õèë õ¿ðòýë 570 êì Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýã¿¿ð óðñàí ºíãºðäºã áàéíà. (Ä.Ñàíæìÿòàâ-ÄÁÕÑ ÌÕÃ, ÃÌÑ õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí). Îíîí ãîëä áàðóóí òàëààñ Øóóñ, Õóðõ, Áàðõ, Ýã ç¿¿í òàëààñ Õýð, Àãàö, Áàëæ çýðýã òîìîîõîí ãîëóóä íèéëæ óñ õóðèìòëóóëàõ òàëáàéí õèëýýð ñàâ ãàçðûã ¿¿ñãýíý. Îíîí ãîëûí õàìãèéí òîì öóòãàë áîëîõ Áàëæ ãîëä ç¿¿í ãàð òàëààñ Õ¸ðõîí, Áºõõºí, Áàÿíãîë, Ãàëòòàé, Õºìºë çýðýã Îðîñûí õîëáîîíû óëñààñ ýõ àâñàí óóëûí øèð¿¿í óðñãàëò ãîëóóä, áàðóóíààñ Òýíãýëýã, Àìãàëàíò çýðýã ãîë íèéëíý.

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÀÐ

Òàíèõ òýìäýã Ñàâ ãàçðûí õèë Àéìãèéí õèë Ñóìûí õèë Ñóìûí òºâ Ãîë

1.2 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð

Ãîëûí ñàâ ãàçðûí õèëèéã ÍÀÑÀ-ãèéí SRTM (îëîí óäàà àøèãëàõ ðàäàð áàéð ç¿éí õºòºëáºð)-èéí õ¿ðýýíä öóãëóóëñàí ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé ºíäºðøëèéí ºãºãäºë äýýð ¿íäýñëýí õèéãäñýí Ðàäàðûí ìýäýýëëèéã àøèãëàí ãîëûí õàãàëáàðûã òîäîðõîéëñîí þì. Ñàâ ãàçðûí õàìãèéí íàì öýã áîëîõ Îíîí ãîëûí óëñûí õèëýýð ãàð÷ áóé îãòîëöîë äýýð äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 818 ì áàéíà. Ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ð, ãàäàðãûí áàéäëààñ Õýíòèéí óóëàðõàã ìóæèä õàìààðíà. Ñàâ ãàçàðò Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð, Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçàðò õàìààðàõ 405.5 êì.êâ ãàçàð îðæ áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýðèéí 95.8 õóâèéã Õýíòèé, 3.94 õóâèéã Äîðíîä, 0.25 õóâèéã Òºâ àéìãóóä ýçýëæ áàéíà.(1.3 äóãààð çóðàã).

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1.3 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàìààðàãäàõ àéìãóóä

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Õýíòèé, Äîðíîä, Òºâ àéìãèéí 11 ñóìûí íóòàã äýâñãýðèéã õàìàðäàã áºãººä äîîðõ ñóìäûí çàñàã çàõèðãààíû õèëýýð òîãòîîñîí òàëáàéí 51.1 õóâèéã ýçýëäýã áàéíà. 1.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýý Àéìãèéí íýð Òºâ

Ñóìûí íýð Ìºíãºíìîðüò

Àéìãèéí ä¿í ªìíºäýëãýð Áàòøèðýýò Öýíõýðìàíäàë Õýíòèé

3332.8

Ñàâ ãàçðûí òàëáàé õýìæýý êì.êâ. 69.2

õóâü 2.1

3332.8

69.2

2.1

10889.9

6069.4

55.7

7024.4

6777.2

96.5

2874

217.1

7.5

Áèíäýð

5435.8

5351.7

98.5

Áàÿí-Àäàðãà

3018.8

2848.4

94.4

Áàòíîðîâ

4678.1

240.6

5.1

Õýðëýí

2110.4

257.0

12.2

Äàäàë

4783.2

4637.7

96.2

Íîðîâëèí

5449.7

654.3

12.0

46264.3

27053,4

Àéìãèéí ä¿í Äîðíîä

Ñóìûí íóòàã äýâñãýð êì.êâ

Áàÿí-Óóë

Àéìãèéí ä¿í Á¿ãä

5641.8

1112.7

19.7

5641.8

1112.7

19.7

55238.9

28235,3

51.1

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2. ÖÀÃ ÓÓÐ, ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀË 2.1 Äýëõèéí õîéä õàãàñ áîëîí Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ªíºº ¿åä ìàíàé äýëõèéä áîëæ áóé óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü äýëõèéí ò¿¿õýíä òîõèîëäîæ áàéñàí õóâüñàë ìàÿãèéí ÿâöòàé æèøèõýä àñàð áîãèíî õóãàöààíä ýðñ òýñ îð÷èíã áèé áîëãîæ áàéíà. Èéìýýñ øèì ìàíäëûí îëîí á¿ðäýë õýñýã ýíý ººð÷ëºëòèéí õóðäûã òýñâýðëýæ ÷àäàõã¿é ýêîëîãèéí ñ¿éðýëä îðæ áîëçîøã¿é ãýñýí áîëãîîìæëîë õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã èõýýð òàòàõ áîëëîî. Õ¿í ¿¿ñýí õºãæèæ èðñýí ò¿¿õýí ¿å íü íýã òàëààñ áàéãàëèéí ýðõøýýëýýñ àíãèæðàõ, íºãºº òàëààñ ò¿¿íèé ººð÷ëºëòºä çîõèöîõ ãýñýí õî¸ð òýìöëèéí äóíä ÿâàãäàæ èðñýí. Äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 2îÑ-ýýð ººð÷ëºãäñºí ¿å ò¿¿õýíä òîõèîëäîæ áàéñàí áºãººä ýíý ¿åä ýêîëîãèéí ñ¿éðýë áîëæ áàéñàí þì[7]1. Ýíý íü ãîë òºëºâ áàéãàëèéí õýëáýëçëèéí ç¿é òîãòîëòîé õîëáîîòîé áàéëàà. Ãýòýë ºíºº ¿åèéí ººð÷ëºëò íü áàéãàëèéíõààñ ãàäíà õ¿í òºðºëõòíèé ººðñäèéíõ íü áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ èõýýõýí øàëòãààëàõ áîëëîî. Ýíý áàéäëààñ ¿íäýñëýí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí øàëòãààíûã áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð ãýæ õî¸ð àíãèëæ áàéíà. Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëä íàðàí äýýð ÿâàãäàæ áóé ôèçèê ïðîöåññûí èëðýë áîëîõ íàðíû èäýâõæèë áîëîí íàðíààñ èðæ áóé öàöðàãèéí ººð÷ëºëò, ãàëò óóëûí äýëáýðýëò, ãàçðûí ãàäàðãûí áîëîí äàëàéí îð÷èë óðñãàëûí óäààí õóãàöààíû ººð÷ëºëò çýðãèéã õàìðóóëæ áîëíî. Õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëä áèä õ¿ëýìæèéí õèéã ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí àâ÷ ¿çýæ áàéãàà þì. Äýëõèéí õîéä õàãàñ áîëîí Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí òàëààð èéí òîâ÷ àâ÷ ¿çëýý. Äýëõèéí àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèé, ò¿¿íä àãóóëàãäàæ áàéãàà òîîñîíöîðûí àãóóëàìæèä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä íü óóð àìüñãàëûí ñèñòåìä ººð÷ëºëò îðõóéöààð íºëººëæ áàéíà. Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, íàìãèéí õèé, àçîòûí äóòóó èñýë çýðýã õ¿ëýìæèéí õèéí àãààð ìàíäàë äàõü àãóóëàìæ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëàí 1750 îíîîñ õîéø ¿ëýìæ íýìýãäñýí. Äýëõèéí àãààð ìàíäàë äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí õýìæýý ¿éëäâýðæèëòèéí ºìíºõ ¿åä 280 ppmv áàéñàí áîë 2005 îíû áàéäëààð 379 ppmv áîëæ ºññºí áàéíà[5]2. Äýýðõ øàëòãààíû óëìààñ Äýëõèéí õîéä õàãàñ áºìáºðöãèéí õýìæýýíä àãààðûí òåìïåðàòóð õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãààã 2.1 ä¿ãýýð çóðàãò ¿ç¿¿ëýâ. Äýëõèéí õîéä õàãàñûí áºìáºðöãèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòèéã ¿ç¿¿ëýõäýý NCEP/NCAR[10]-3èéí äàâõàð àíàëèçûí ìýäýýã àøèãëàâ. Äýëõèéí õîéä õàãàñ áºìáºðöãèéí äóíäæààð 1948-2009 îíû õîîðîíä æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð 0.72îÑýýð íýìýãäýæ áàéãàà áºãººä 1980-ààä îíîîñ õóðä íü íýìýãäýæ áàéãàà íü 2.1 ä¿ãýýð çóðãààñ òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà. 1948-2009 îíû õîîðîíä Äýëõèéí õîéä õàãàñûí òåìïåðàòóð 10 æèë òóòàìä 0.12îÑ-ýýð íýìýãäýæ áàéñàí áîë 1980-2009 îíû õîîðîíä 0.24îÑ-ýýð íýìýãäýæ ñ¿¿ëèéí 30-ààä æèëä íýã äàõèí èõ õóðäòàé íýìýãäñýí áàéíà.

2.1 ä¿ãýýð çóðàã. Äýëõèéí õîéä õàãàñ áºìáºðöãèéí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð (öýãýýð æèë á¿ðèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð, ìóðóé øóãàìààð 5 æèëèéí äóíäàæ, ÿãààí áîëîí óëààí øóãàìààð ¿å¿¿äèéí õàíäëàãà) 1 Л. Нацагдорж, 2010 2 Монгол Улс: 2010 3 http://datd.cdc.noaa.gov/cdc

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ìºí ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë îðíû íóòãààð ñ¿¿ëèéí 70 æèëèéí àæèãëàëòûí ìýäýýãýýð ¿çâýë ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð Ìîíãîë îðíû íèéò íóòãèéí äóíäæààð áóþó 2.140Ñ-ààð íýìýãäñýí áàéíà. Ýíý äóëààðàë ºâëèéí óëèðàëä íýëýýä ýð÷èìòýé (3.610Ñ), õàâàð àðàé áàãà (1.4-1.50Ñ) áàéíà. Ýíý õóãàöààíä õàìãèéí äóëààõàí 10 æèëèéí 9 íü 1990 îíîîñ õîéø òîõèîëäæýý. Ìºí àãààðûí ¿íýìëýõ¿é õàìãèéí èõ òåìïåðàòóð öàã óóðûí 64 ºðòººíèé 58-ä íü 1991 îíîîñ õîéø àæèãëàãäñàí áàéíà [5 õóóä.41-42].4 Äýëõèéí õîéä õàãàñ áîëîí Ìîíãîë îðíû òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòèéã õàðüöóóëààä ¿çýõýä Ìîíãîë îðíû äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò äýëõèéí õîéä õàãañààñ áàðàã 3 äàõèí èõ áàéãàà íü äýýðõýýñ õàðàãäàæ áàéíà. 2.2 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óóð àìüñãàë Àëèâàà á¿ñ íóòãèéí óóð àìüñãàë íü òóõàéí ãàçàð íóòãèéí ãàçàðç¿éí áàéðëàë, îð÷èë óðñãàë, íàðíû öàöðàãèéí õóâèàðëàëòûí íºëººí äîð á¿ðýëäýí áèé áîëäîã. Óóð àìüñãàëûã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éëñò òåìïåðàòóð, ãýðýë, ÷èéã, ñàëõè áîëíî ãýæ ýðäýìòýí Ð.Ìèæèääîðæ ¿çñýí áàéäàã[6]5. Áèäíèé ñóäàëãààíû àæëûí òàëáàð áîëîõ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü îéò õýýðèéí á¿ñýä îðøèõ áºãººä Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Äàäàë, Íîðîâëèí, Áàÿí-Àäðàãà, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí íóòãèéí 28235 êì2 òàëáàéã õàìàð÷ Ìîíãîë îðíû íóòãèéí õîéä õýñýãò îðøäîã áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü 8, 9 ñàðààñ áóñàä ¿åä ºíäðèéí ôðîíòûí á¿ñèéí íºëººí äîð îðøäîã áºãººä 2, 3 äóãààð ñàðä òóñ á¿ñ íóòãèéí ºìíº òàëä áàéðëàäàã[3]6. ªíäðèéí ôðîíòûí á¿ñ íü ãàçðûí ãàäàðãààñ äýýø îéðîëöîîãîîð 5.5 êì-ò òîä èëýðäýã áóþó ºíäºð äýõ õîéä òóéëûí õ¿éòýí àãààð, òðîïèê äóëààí àãààðûí íèéëýëòèéí á¿ñèéã íýðëýäýã áèëýý. Çóíû óëèðàëä õîéä òóéëààñ Òºâ Àçè ðóó ÷èãëýñýí ºíäðèéí õîòîñûí ºìíº òàëä öèêëîíëîã äàðàëòûí òîãòîö èëýðäýã îíöëîãòîé á¿ñ íóòàã[2]7. Çóíû àäàã ñàðààñ ýõëýí öèêëîíëîã äàðàëòûí îðîí ä¿¿ðäýã. Òóñ á¿ñ íóòàãò 1953 îíû 12 äóãààð ñàðä àíõíû öàã óóðûí àæèãëàëòûí ºðòºº áàéãóóëàãäàæ öàã óóðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õýìæèëò¿¿äèéã õýìæèæ èðñýí áàéíà. Àíõ àæèãëàëò ýõýëñíýýñ õîéø 3 öàã óóðûí ñòàíö, 6 õàðóóë îäîîãîîð öàã óóðûí àæèãëàëò õèéæ áàéíà(2.2 äóãààð çóðàã).

2.2 äóãààð çóðàã. Öàã óóðûí àæèãëàëòûí ñòàíö, õàðóóëûí áàéðëàë

4 Монгол Улс: 2010 5 Р. Мижиддорж, 2008 6 Ч. Ядамсүрэн, 1994 7 Л. Нацагдорж, Г. Баясгалан, П. Гомболүүдэв, 2007

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õýéäëèéí Òºâèéí HadCM3 çàãâàðààð òîîöîîëñîí 1980-1999 îíû äóíäæààð õèéñýí àãààðûí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû îðîí çàéí òàðõàëòûã 2, 3, 4 ä¿ãýýð çóðãóóäàä òóñ òóñ ¿ç¿¿ëýâ. Óóð àìüñãàëûã òîäîðõîéëîã÷ öàã óóðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðààð àâ÷ ¿çâýë æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 1961-1990 îíû äóíäæààð -0.6...-1.5îÑ áà íóòãèéí áàðóóí õîéä õýñãýýð -4îÑ-ýýñ õ¿éòýí áàéäàã áàéíà. 1961-1990 îíû áàéäëààð æèëä îðîõ íèéëáýð õóð òóíàäàñ 320-400 ìì áîëîâ÷ íóòãèéí õîéä õýñãýýð 450 ìì-ñ èõ óíàäàã àæýý. Õàðüöàíãóé ÷èéãøèë 60-65% áàéõ áºãººä 14 öàãò 45-50 %, 30%-ñ áàãà ÷èéãòýé ºäºð äóíäæààð 63-86. Ñàëõèíû õóðä äóíäæààð 2-3 ì/ñ, 10 ì/ñ-ñ äýýø ñàëõèòàé ºäºð äóíäæààð 20-30 õîíîã áàéäàã áàéíà[1]8.

2.3 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îëîí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð

2.4 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îëîí æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñíû õýìæýý

8 БНМАУ-ын Байгаль, Орчныг хамгаалах Яам,1988

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ñàðûí äóíäàæ, õàìãèéí èõ, áàãà òåìïåðàòóð áîëîí õóð òóíàäàñíû æèëèéí ÿâöûã 2.5 äóãààð çóðàãò õàðóóëàâ. 5 äóãààð çóðãààñ õàðàõàä æèëèéí àëü ÷ ñàðä ¿íýìëýõ¿é èõ òåìïåðàòóð íü 0îÑ-ñ èõ, ¿íýìëýõ¿é áàãà òåìïåðàòóð íü 0îÑ-ñ áàãà áàéäàã áºãººä æèëä óíàõ æèëèéí õóð òóíàäàñíû 90-ä õóâü íü 4-9 ñàð áóþó äóëààí óëèðàëä óíàäàã îíöëîãòîé áàéíà.

2.5 äóãààð çóðàã. Óóð àìüñãàëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Öàã óóðûí àæèãëàëò õèéæ ýõýëñíýýñ õîéø Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàìãèéí èõ àãààðûí òåìïåðàòóð íü 2007 îíû 7 äóãààð ñàðûí 29-íä Áèíäýð ñòàíöàä íýìýõ 38.0îÑ õ¿ð÷ á¿ðòãýãäýæ áàéñàí áîë õàìãèéí õ¿éòýí íü ìºí ë Áèíäýð ñòàíöàä -45.2îÑ, íýã õîíîãò îðñîí õàìãèéí èõ õóð òóíàäàñ íü 1990 îíû 8 äóãààð ñàðûí 7-íû ºäºð 97.4 ìì îðæ Äàäàë ñòàíöàä òýìäýãëýãäñýí áàéíà. 2.3 Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò Óóð àìüñãàëûã èëýðõèéëýã÷ öàã óóðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàìãèéí ýð÷èìòýé ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íü òåìïåðàòóð áèëýý. Îäîîãîîñ 100 ñàÿ æèëèéí ºìíººñ àãààðûí òåìïåðàòóð íü ÿíç á¿ðýýð ººð÷ëºãäºæ èðñýí áàéíà. Ãóðàâäàã÷ ãàëàâûí ¿åä îäîîãèéíõîîñ 7îÑ îð÷ìîîð äóëààí áàéñíàà ààæìààð õ¿éòýð÷ ñ¿¿ëèéí 2 ñàÿ æèëèéí äîòîð 1000 æèëèéí ¿å÷ëýëòýé ìºñòëºã õîîðîíäûí ¿å ÿâàãäñàí, ìºí äóíäàä çóóíû äóëààðëûí ¿å 1500 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí áîëîâ÷ ýíý ¿åýñ 19 ä¿ãýýð çóóíû ýöýñ áîëòîë õ¿éòðýëò ÿâàãäñàíûã “Áàãà ìºñòëºãèéí ¿å” ãýõ áà 1880-ààä îíîîñ åðºíõèéäºº äóëààðàëò ÿâàãäàæ áàéñàí áàéõ þì [7]9. Ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëò áàéãàëèéí æàìààðàà áàéñàí íü ìýäýýæ áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íýã îíöëîã íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà äàâõàð íºëººëæ áàéãààãààðàà ò¿¿õýí äýõ ººð÷ëºëòººñ ÿëãààòàé þì. Äàÿí äýëõèéã äóëààðóóëæ áóé õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü í¿¿ðñ, íåôòü, áàéãàëèéí õèé çýðýã àøèãò ìàëòìàëûã ýð÷èìòýé àøèãëàñíààñ àãààð ìàíäàëä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé èõ õýìæýýãýýð öàöàãäàõ áîëñîíòîé õîëáîîòîé áàéíà. Äýëõèéí óóð àìüñãàëä íºëººëæ áóé õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºë íü ýõëýýä õîò ñóóðèí ãýõ ìýò áàãàõàí ãàçàð íóòãèéã, óëìààð á¿ñ íóòàã, öààøëààä äàÿí äýëõèéã õàìðàõ áîëëîî. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò öàã óóðûí àæèãëàëò õèéæ ýõýëñíýýñ îäîî õ¿ðòýë óóð àìüñãàë õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãààã àâ÷ ¿çëýý. ßëàíãóÿà óóð àìüñãàëûã èëýðõèéëýã÷ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ òåìïåðàòóðûí òàðõàëò õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãààã 2.6 äóãààð çóðàãò ¿ç¿¿ëýâ. Òóñ çóðãààñ õàðàõàä 1981-2009 îíû äóíäæààð (1981-2009 îíû õîîðîíäîõ æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü -0.423oC) òîîöîîëñîí òåìïåðàòóðûí òàðõàëò íü 1961-1990 îíû äóíäæààð (1961-1990 îíû õîîðîíäîõ æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü -1.108oC) õèéñýí òàðõàëòòàé õàðüöóóëàõàä äóëààí òàë ðóóãàà øèëæñýí íü õàðàãäàæ áàéíà. Âàðèàö íü òóõàéí õóâüñàã÷èéí ººð÷ëºëòèéã èëýðõèéëäýã ñòàòèñòèêèéí íýã ¿ç¿¿ëýëò þì[8]10. 1971-2000 îíû äóíäæààð òîîöîîëñîí òàðõàëò íü õàðüöàíãóé âàðèàö áàãàòàé áàéñàí áîë 1961-1990, 1981-2009 îíû äóíäæààð òîîöñîí òàðõàëò íü õàðüöàíãóé âàðèàö èõòýé áàéæýý. ªºðººð õýëáýë, 1961-1990, 1981-2009 îíû äóíäæóóäòàé õàðüöóóëñàí òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò íü àãóóðèã èõòýé áàéñàí áàéíà. 9 Л. Нацагдорж, 2010 10 З. Батжаргал, Р. Оюун, 1989

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2.6 äóãààð çóðàã. Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí òàðõàëòûí çóðàã

1954-2009 îíû õîîðîíäîõ 1961-1990 îíû äóíäæààñ õàçàéõ õàçàéëòûí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòèéã 3.7 äóãààð çóðàãò õàðóóëàâ. 1954-2009 îíû õîîðîíä æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 2.09îÑ áóþó Ìîíãîë îðíû òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòòýé áàðàã îéðîëöîî áàéõàä çóíû óëèðëûí òåìïåðàòóð íü 1.98îÑ, ºâëèéí óëèðëûí òåìïåðàòóð íü 0.92îÑ-ð íýìýãäñýí áàéíà. Öàã óóðûí àæèãëàëò õèéñíýýñ îäîî õ¿ðòýëõ æèë¿¿äýýñ æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí õàìãèéí äóëààí íü 2007 îíä òîõèîëäîæ áàéñàí áºãººä æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 1.8îÑ áóþó îëîí æèëèéí äóíäæààñ 2.8îÑ-ýýð äóëààí áàéñàí áàéíà. Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí õàìãèéí äóëààí ýõíèé àðâàí æèëèéã àâààä ¿çýõýä 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ õîéøèõ æèë¿¿ä òîõèîëäñîí áàéâ. Ýíäýýñ õàðàõàä ºâëèéí óëèðëûí òåìïåðàòóð íü õàðüöàíãóé áàãà ººð÷ëºëòòýé áîëîâ÷ çóíû óëèðëûí òåìïåðàòóð íü ýð÷èìòýé äóëààð÷ áàéíà. Ìîíãîë îðîíä òîõèîëääîã 4 óëèðàë (ºâºë, õàâàð, çóí íàìàð) áîëîí 1954-2009, 1980-2009 îíóóä äàõü ººð÷ëºëòèéã 2.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿¿ëýâ. 2.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Òåìïåðàòóðûí øóãàìàí òðåíäèéí êîýôôèöèåíò ¯å

1954-2009 îí

1954-1980 îí

1980-2009 îí

ªâºë

0.017

0.053

-0.069

Õàâàð

0.058

0.055

0.058

Çóí

0.035

0.017

0.088

Íàìàð

0.035

0.036

0.037

Æèë

0.037

0.039

0.032

2.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä 1954-2009 îíû õîîðîíä òåìïåðàòóð àëü ÷ óëèðàëä àðâàí æèë òóòàìä 0.2-0.6îÑ-ýýð íýìýãäñýí áºãººä õàâðûí óëèðàëä áóñàä óëèðëàà áîäâîë õàðüöàíãóé õóðäòàé äóëààðñàí áîë ºâëèéí óëèðëûí òåìïåðàòóð õàðüöàíãóé áàãà ººð÷ëºãäºæ áàéãàà õàðàãäàæ áàéíà. 1954-1980 îíû õîîðîíä ºâëèéí óëèðëûí òåìïåðàòóð 10 æèëä 0.5îÑ-ýýð íýìýãäýæ áàéñíàà 1980 îíîîñ õîéø 0.6îÑ/10æèë-ýýð õ¿éòýðñýí áîë çóíû óëèðëûí òåìïåðàòóð áèäíèé ñîíãîñîí ýõíèé ¿åä 0.2îÑ/10æèë-ýýð íýìýãäýæ áàéñàí áîëîâ÷ 1980-ààä îíîîñ õîéø õóðä íü 0.6îÑ/10æèë áîëæ íýìýãäæýý. Õàâàð, íàìðûí óëèðàëä ººð÷ëºëòèéí õóðä áàðàã æèãä áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2.7 äóãààð çóðàã. Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí îëîí æèëèéí äóíäæààñ õàçàéõ õàçàéëò Õóð òóíàäàñíû õóâüä 1961-1990 îíû äóíäæààñ õàçàéõ õàçàéëòûí ººð÷ëºëòèéã 2.8 äóãààð çóðàãò õàðóóëàâ. Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñ 1954-2000 îíû õîîðîíä 12 îð÷èì õóâü áóþó 37.8 ìì, çóíû õóð òóíàäàñ 16 õóâü áóþó 38.2 ìì, õàâðûí õóð òóíàäàñ 18 õóâü áóþó 5.3 ìì-ýýð òóñ òóñ áóóðñàí áîë íàìðûí õóð òóíàäàñíû õýìæýý 10 õóâü áóþó 4.9 ìì, ºâëèéí óëèðàëä 20 îð÷èì õóâü áóþó 1 ìì-ýýð íýìýãäñýí áàéíà. Àæèãëàëò õèéæ ýõýëñýí ¿åýñ îäîî õ¿ðòýëõ õàìãèéí õóóðàé æèë íü 2007 îíä òîõèîæ æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñíû õýìæýý îëîí æèëèéí äóíäæààñ 176.2 ìì-ýýð áàãà áóþó îëîí æèëèéí äóíäàæòàé õàðüöóóëàí õóâèàð èëýðõèéëñýí óòãààð 44.7 õóâü áóþó æèëä îðäîã õóð òóíàäàñíû 45 îð÷èì õóâü íü ë ýíý æèë îðñîí áàéõ þì.

2.8 äóãààð çóðàã. Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñíû îëîí æèëèéí äóíäæààñ õàçàéõ õàçàéëò

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Äýëõèéí öàã óóðûí áàéãóóëëàãààñ ñàíàë áîëãîñîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãûã èëýðõèéëýõ 11 èíäåêñ [9]11 -èéã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí á¿ñ íóòàãò õàìðàãäàõ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óóð àìüñãàë á¿ëýãò äóðüäñàí öàã óóðûí ñòàíöóóäûí 1961-2009 îíû ºäºð á¿ðèéí ìýäýýãýýð òîîöîîëîí ãàðãàæ Õ¿ñíýãò 2.2-ò ¿ç¿¿ëýâ. 2.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óóð àìüñãàëûã èëýðõèéëýã÷ èíäåêñ Òîâ÷ëîë

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä

1961-2009 îíû ººð÷ëºëòèéí óòãà

Fd-5

Õ¿éòýí ºäºð (õîíîãèéí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóð Tn <0OC áàéõ õîíîãèéí òîî)

-17…-16

Su26

Õàëóóí ºäºð (õîíîãèéí õàìãèéí èõ òåìïåðàòóð Tx >260C áàéõ õîíîãèéí òîî)

+22…+23

Óðãàìàë óðãàõ õóãàöàà (õîíîãèéí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð òîãòâîðòîéãîîð õàìãèéí áàãàäàà 6 õîíîã Tmean>50C áàéõ õîíîãèéí òîî)

+16…+19

Gsl Tn10p

Ñýð¿¿í øºíº (Tn<10 õóâèéí õàíãàìæòàé áàéõ õîíîã)

Íýãæ õîíîã õîíîã õîíîã

-9…-6 õîíîã

Tx10p

Ñýð¿¿í ºäºð (Tx<10 õóâèéí õàíãàìæòàé áàéõ õîíîã)

Tn90p

Äóëààí øºíº (Tn>90 õóâèéí õàíãàìæòàé áàéõ õîíîã)

+9…+10 õîíîã

-4…-3 õîíîã

Tx90p

Õàëóóí ºäºð (Tx>90 õóâèéí õàíãàìæòàé áàéõ õîíîã)

+3…+4 õîíîã

Wsdi

Õàëóóíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû èíäèêàòîð (Æèëä Tx>90 õóâèéí õàíãàìæòàé áàéõ õîíîã õàìãèéí áàãàäàà 6 áàéõ õîíîã)

Csdi

Õ¿éòíèé ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû èíäèêàòîð(Æèëä Tn<10 õóâèéí õàíãàìæòàé áàéõ õîíîã õàìãèéí áàãàäàà 6 áàéõ õîíîã)

R95p

Èõ õóð òóíàäàñ (Æèëèéí õîíîãèéí íèéëáýð òóíàäàñ RR>95th õàíãàìæààñ èõ áàéõ óòãà)

prcptot

Õóð òóíàäàñíû íèéëáýð(Õóð òóíàäàñòàé ºäðèéí òóíàäàñíû íèéëáýð)

+8…+13 -3…-2 -22…-10

õîíîã õîíîã ìì

-37…-3 ìì

2.2 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä õàëóóí ºäºð 22-23 ºäðººð íýìýãäýæ, õ¿éòýí ºäºð 16-17 ºäðººð áóóðñàí, õóð òóíàäàñíû õýìæýý áóóðñàí òºðõ àæèãëàãäàæ áàéíà. ßëàíãóÿà 90 õóâèéí õàíãàìæòàé õàëóóí ºäðèéí òîî 3-4 ºäðººð, óðãàìàë óðãàõ õóãàöàà 16-19 õîíîãîîð íýìýãäñýí áîë õóð òóíàäàñíû íèéëáýð 3-37 ìì-ýýð, 95 õóâèéí õàíãàìæòàé õóð òóíàäàñ 10-20 ìì-ýýð áóóðñàí áàéíà. 2.4 Èðýýä¿éí õàíäëàãà Èðýýä¿éí óóð àìüñãàëûí òîîöîîíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ìýðãýæèëòíèé (AR4, IPCC) á¿ëãèéí IV èëòãýëèéí õ¿ðýýíä àøèãëàãäñàí äýëõèéí óóð àìüñãàëûí (GCMs) Õýéäëèéí òºâèéí çàãâàðûí ¿ð ä¿íã àøèãëàâ. Ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé õ¿ðýýíä äýëõèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí èðýýä¿éí õàíäëàãàä ñóóðèëñàí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûí A2, A1B, B1 ãýñýí 3 õóâèëáàðóóäûã ñîíãîí àâ÷, áèîõèìèéí çàãâàðààð òýäãýýðò õàðãàëçàõ õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæèéã òîîöîîëæ óóð àìüñãàëûí çàãâàðûí îðîëòîä îðóóëæ èðýýä¿éí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã òîîöîîëîí òîãòîîæýý. Òîîöîîãîîð ýíý çóóíû ñ¿¿ë÷ ãýõýä äýýðõè 3 ñöåíàðèò õàðãàëçàõ õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæèéí õýìæýý 840, 720, 550 ppm îð÷èìä õ¿ðýõ þì ãýæ ¿çýæ òîîöîîã õèéëýý. Îíîí-Áàëæ ãîëûí ñàâûí ãàçàðò èðýýä¿éí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òîîöîîã õèéõäýý 1980-1999 îíû ¿åòýé õàðüöàíãóéãààð ººð÷ëºãäºõ ººð÷ëºëòèéí óòãûã 20 æèëèéí çàéòàéãààð 2011-2030 (çóóíû ýõýí), 2046-2065 (çóóíû äóíä), 2080-2099 (çóóíû òºãñãºë) îíû äóíäàæ áàéäëààð ìºí àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Äýýðõ á¿ñ íóòãèéã òºëººë¿¿ëýí ºðãºðãèéí 47.7-50.40, óðòðàãèéí 108.6-113.70-ýýð õÿçãààðëàãäàõ ãàçàð íóòãèéí òàëáàéí äóíäàæ áàéäëààð òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëòèéí èðýýä¿éí õàíäëàãûã òîîöîîëëîî. Ìºí òóõàéí çàãâàðûí õóâüä õ¿ëýìæèéí õèéí 3 õóâèëáàðààð (A2, A1B, B2) æèë, óëèðëûí ººð÷ëºëòèéã òîîöîîëñîí áºãººä 2.3 äóãààð õ¿ñíýãòýä òîîöîîíû ¿ð ä¿íã ¿ç¿¿ëýâ.

11 http://cccma.seos.uvic.ca/ETCCDMI/software.shtml

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Íýãäñýí âàíò óëñûí Öàã Óóðûí Àëáàíû Õýéäëèéí Òºâèéí HadCM3 çàãâàðààð òîîöîîëñîí ¿ð ä¿í Òåìïåðàòóð, 0C

¯å

Æèë

ªâºë

Çóí

Õóð òóíàäàñ, ìì

2011-2030 îí

2046-2065 îí

2080-2099 îí

2046-2065 îí

2080-2099 îí

0.8

2.5

4.5

2011-2030 îí -4.4

58.3

73.2

A1B

1.0

2.7

4.2

-19.8

34.3

80.1

0.8

1.8

2.9

17.2

8.6

67.0

1.9

2.6

3.3

7.8

10.2

12.1

A1B

2.2

2.7

3.1

5.1

7.3

8.2

1.6

2.0

2.8

3.9

4.5

7.8

3.3

4.5

6.1

13.8

30.5

24.0

A1B

3.4

4.5

5.6

5.8

22.1

25.3

2.4

3.0

3.4

3.3

3.0

31.9

¯ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä äóëààðàëò çóíû óëèðàëä ºâëèéíõèéã áîäâîë õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé àæèãëàãäàõ (2.9 ä¿ãýýð çóðàã ) áóþó 2011-2030 îíû ¿åä 2.4-3.30C, 2046-2065 îíû ¿åä 3.0-4.50C, 2080-2099 îíû ¿åä 3.4-6.10C òóñ òóñ íýìýãäýõýýð áàéíà. Õàðèí ºâëèéí óëèðàëä äýýð äóðäñàí ¿å¿äýä õàðãàëçàí 1.6-2.20C, 2.0-2.70C, 2.8-3.30C íýìýãäýõýýð áàéíà. Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñ ýíý çóóíèé ýõýí ¿åä ÿëèã¿é áóóðàõ õýäèé ÷ öààøèä ºñºõººð áàéíà. Ãýõäýý ººð÷ëºëòèéí õýìæýý îëîí æèëèéí äóíäàæòàéãàà õàðüöóóëàõàä áàãà, õàðèí ºâëèéí òóíàäàñ õàðüöàíãóé èõ õýìæýýãýýð íýìýãäýõ õàíäëàãà áàéíà. Òýäãýýðèéí ººð÷ëºëòèéí óòãûã íü àâ÷ ¿çâýë çóí 2011-2030 îíû ¿åä 3.3-13.8ìì, 2046-2065 îíû ¿åä 3.0-30.5ìì, 2080-2099 îíû ¿åä 24.0-31.9ìì íýìýãäýõýýð, õàðèí ºâºë äýýðõè ¿å¿äýä õàðãàëçàí 3.9-7.8ìì, 4.5-10.2ìì, 7.8.3-12.1ìì òóñ òóñ íýìýãäýõýýð áàéíà. Åðºíõèéä íü ãîëûí ñàâ ãàçàð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð ºâëèéí õ¿éòýí õàðüöàíãóé çººëºð÷ õóð òóíàäàñ èõ îðîõ, õàðèí çóíû äóëààðàëò ýð÷èìæèõ, õóð òóíàäàñíû áàãàõàí ºñºëò íü íýãýíòýý õóóðàéøèëòûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòãèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí åðºíõèé õàíäëàãûã öàã õóãàöààíû õóâüä 3 ¿åä îðîí çàéí äóíäæààð àâ÷ ¿çñýí. Ãàçàð ç¿éí òàðõàëòûí õóâüä óóð àìüñãàë ÿìàð áîëîõûã ìºí ¿å¿äýýð æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû íèéëáýðýýð íü 9 ä¿ãýýð çóðàã, 10 äóãààð çóðàã òóñ á¿ðò ¿ç¿¿ëëýý. Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí óòãà ýíý á¿ñ íóòàãò -4...-10C îð÷èì õýëáýëçýæ áàéäàã áîë ýíý çóóíû òºãñºëä 0-30C áîëîõ õàíäëàãàòàé áàéíà (5.9 ä¿ãýýð çóðãèéí à, ã). Õàðèí õóð òóíàäàñíû õóâüä 300-375 ìì îð÷èì óíàäàã áàéñàí áîë 400-450 ìì áîëæ íýìýãäýõ õàíäëàãà áàéãàà áîëíî (2.10 äóãààð çóðãèéí à, ã). à)

á)

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

â)

Ã)

2.9 ä¿ãýýð çóðàã. Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ãàçàð ç¿éí òàðõàëò: à) Îäîî á) 2011-2030 â) 2046-2065 ã) 2080-2099 îíû ¿åä

à)

á)

â)

ã)

2.10 äóãààð çóðàã. Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñíû ãàçàð ç¿éí òàðõàëò à) Îäîî á) 2011-2030 â) 2046-2065 ã) 2080-2099 îíû ¿åä

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ìºí ò¿¿í÷ëýí 2011-2100 îí õ¿ðòýëõ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íóòãèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûã æèë æèëýýð 2.11 ä¿ãýýð çóðàãò õàðóóëàâ. Ýíäýýñ õàðàõàä çóíû óëèðëûí òåìïåðàòóð 2100 õ¿ðòýë ýð÷èìòýé äóëààðàõ, õàðèí ºâëèéí óëèðëûí òåìïåðàòóð íü ýð÷èì áàãàòàé äóëààðàõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

Çóí

ªâºë

2.11 ä¿ãýýð çóðàã. ªâºë áîëîí çóíû óëèðëûí òåìïåðàòóðûí æèë æèëèéí ººð÷ëºëò, 0 Ñ

2.5 Ä¿ãíýëò 1. 1954-2009 îíû õîîðîíä æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 2.09îÑ áóþó Ìîíãîë îðíû òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòòýé áàðàã îéðîëöîî áàéõàä çóíû óëèðëûí òåìïåðàòóð íü 1.98îÑ, ºâëèéí óëèðëûí òåìïåðàòóð íü 0.92îÑ-ð íýìýãäæýý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü äýëõèéí õîéä õàãàñûí òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòòýé õàðüöóóëàõàä áàðàã 3 äàõèí äóëààð÷ áàéíà. 2. 1954-1980 îíû õîîðîíä ºâëèéí óëèðëûí òåìïåðàòóð 10 æèëä 0.5îÑ-ýýð íýìýãäýæ áàéñíàà 1980 îíîîñ õîéø 0.6îÑ/10æèë-ýýð õ¿éòýðñýí áîë çóíû óëèðëûí òåìïåðàòóð áèäíèé ñîíãîñîí ýõíèé ¿åä 0.2îÑ/10æèë-ýýð íýìýãäýæ áàéñàí áîëîâ÷ 1980-ààä îíîîñ õîéø õóðä íü 0.6îÑ/10æèë áîëæ íýìýãäæýý. Õàâàð, íàìðûí óëèðàëä ººð÷ëºëòèéí õóðä áàðàã æèãä áàéíà. 3. Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñ 1954-2000 îíû õîîðîíä 12 îð÷èì õóâü, çóíû õóð òóíàäàñíû 16 õóâü, õàâðûí õóð òóíàäàñ 18 õóâèàð áóóðñàí áîë íàìðûí õóð òóíàäàñíû õýìæýý 10 õóâü, ºâëèéí óëèðàëä 20 îð÷èì õóâèàð òóñ òóñ íýìýãäñýí áàéíà. 4. Õàëóóí ºäºð 22-23 ºäðººð íýìýãäýæ, õ¿éòýí ºäºð 16-17 ºäðººð áóóðñàí áàéíà. ßëàíãóÿà 90 õóâèéí õàíãàìæòàé õàëóóí ºäðèéí òîî 3-4 ºäðººð, óðãàìàë óðãàõ õóãàöàà 16-19 õîíîãîîð íýìýãäñýí áîë õóð òóíàäàñíû íèéëáýð 3-37 ìì-ýýð, 95 õóâèéí õàíãàìæòàé õóð òóíàäàñ 10-20 ìì-ýýð áóóðñàí áàéíà. 5. Äýëõèé íèéòýýð ÿëãàðóóëàõ õ¿ëýìæèéí õèéí ñöåíàðèàñ õàìààðàí àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýãäýõ, ÿëàíãóÿà çóí õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé äóëààðàõ, õóð òóíàäàñ íü íýìýãäýõ õýäèé ÷ áîëîìæèò óóðøèëò ò¿¿íýýñ õýä äàõèí íýìýãäýõýýð áàéíà. Õàðèí ºâºë ìºí äóëààðàõ, õóð òóíàäàñ õàðüöàíãóé èõ íýìýãäýõ òºëºâòýé. Óã íºõöºë áàéäàë õóóðàéøèëòûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3. ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÓÑ Ç¯É, ÓÑÍÛ ÍªªÖ, ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÓÑÍÛ ÒÝÍÖÝË, ÃÀÄÀÐÃÛÍ ÓÑÍÛ Ñ¯ËÆÝÝ ÁÀ ÓÑÍÛ ÍÝÃÄÑÝÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË

3.1 Óñ ç¿é Îíîí ãîë íü Õýíòèéí íóðóóíû ç¿¿í xoéò xaæóóãèéí Oíoíãèéí xaëóóí ðaøaaíû oð÷ìooñ (48050’; 108046’) ýx aâax áºãººä óñ õóðàõ òaëáaé íü 94040 àì êì, 1104 êì óðò, ¿¿íèé 29070 àì êì òaëáaé, 575 êì óðò xýñýã íü Ìoíãoë íóòaãò oðøèío. Oíoí ãoëûí ýxýíä OÕÓ-ûí íóòãaañ Aøèíãa, Áaëæ, Xýð, Òýðýí çýðýã ãoëóóä öóòãaía. Ìºí Ìîíãîëûí òàëä Õóðõ, Áàðõ, Ýã, Øóóñ çýðýã ãîëóóä öóòãàíà. Îíîí ãîë õèëèéí ÷àíàäàä Èíãýäýé ãîëòîé íèéëæ Øèëêà ãîëûã ¿¿ñãýíý. Îíîí ãîëûí ýõýýð óñíû ñ¿ëæýýíèé íÿãòøèë 0.15-0.2 êì/êì2 áàéíà. Îíîí ãîë ìàíàé íóòàãò îé ìîä èõòýé èõýýõýí õýð÷èãäñýí óóëàðõàã íóòãààð óðñàí ºíãºðíº. Ãoëûí ãóëüäðàë ¿éðìýã xaéðãa, ýëñ xaéðãaíaañ òoãòoío. Áàòøèðýýò ñóì õ¿ðòýëõ ýõíèé õýñýãò ãîëûí õºíäèéí ºðãºí íü 100-150 ì, õàæóó íü ýãö îé ìîä áèò¿¿ óðãàí íèëýíõ¿éäýý íàìàãæèæ îëîí ãîë ãîðõè öóòãàë óñíû ñ¿ëæýý øèã¿¿ áàéíà. Áàòøèðýýò ñóìààñ äîîøëîõîä ãîëûí õºíäèé àðàé ºðãºñºí õàæóóãèéí óóë íü íàìñàí, îé ìîä àðìàã òàðìàã áîëæ öàãààëàõààñ ãàäíà õºíäèéä òàòàì äýíæ¿¿ä ¿¿ñíý. Ãýâ÷ 1-2 êì ºðãºí 200-300 ìåòð íàðèéí àì õàâöàë ñàëààâ÷èëñààð á¿ð àäàã ðóóãàà 3-4 êì áîëîí íýìýãäýë äýíæèéí òîî 1-4 õ¿ðòýë íýìýãääýã. Ãîëûí òàòàì ºðãºíººðºº 0.5-1.0 êì áóþó çàðèìäàà 2 êì õ¿ðòýë ºðãºñºí ºòãºí îé øóãóé áóò áóðãàñ óðãàæ, õóó÷èí ãóëüäðàëûí ºðãºí íü õºíäèéí ºðãºí íàðèéíààñ øàëòãààëàõ áºãººä õýâèéí áàéäàëä åðºíõèé ãóëüäðàëûí ºðãºí 80-160 ì, ñàëàà òàòóóðãûí ºðãºí 10-25 ì, óñíû ã¿í 0.5-3.0 ì õ¿ðíý. Îíîí óóëûí ãîë òóë óíàëò èõòýé óðñãàë õóðäòàé áàéäàã. Çàðèì ãàçðàà óðñãàëûí õóðä 1.5-2.0 ì/ñ õ¿ðýõ áîëîâ÷ Áàëæèéí áýë÷èðýýñ äîîø 1.0 ì/ñ îð÷èì áîëæ áóóðíà. Îíîí ãîëûí òîìîîõîí öóòãàë Àãàö, Áàëæ, Ýã, Áàðõ, Æàðãàëàíò ãîëóóä íü ýãö íàëóó õàæóó á¿õèé óóëàðõàã ãàçðààð óðñäàã. Ãîëûí ãóëüäðàë ¿éðìýã õàéðãà, ýëñ õàéðãàíààñ òîãòîíî. Îíîí ãîëûí óñíû æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò Áèíäýð ñóì îð÷èìä 32.9, Äàäàë ñóìûí îð÷èìä 56.4ì3 /ñåê áàéãàà íü ãîëûí óðñàöûí àëäàãäàë áàãàòàé áîëîõûã èëýðõèéëíý. 2007 îíû òîîëëîãîîð ãîëûí ñàâ ãàçàðò íèéòäýý 166 ãîë ãîðõè, 47 íóóð öººðºì áàéíà.

3.1 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ õóðàõ òàëáàé

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.1.1 Îíîí ãîëûí æèëèéí ãîðèìûí îíöëîã Îíîí ãîë ãîðèìûí õóâüä õaâað-çóíû øað óñíû ¿eðòýé ãîë áîëíî. Õàâðûí øað óñíû ¿eð ãoëûí aäãaað 4 ä¿ãýýð ñaðûí ýxíèé 10 xoíoãò, óñ õóðàõ òaëáaéí èxýíx íü 2500 ì-ýýñ äýýø ºíäºðò xaìðaãäaæ áaéâaë 5 äóãaað ñaðûí ýxíèé 10 xoíoãò aæèãëaãäaía. Øàð óñíû ¿åð Xýíòèéí íóðóó, óóëñaañ ýx aâñaí ãoë ìºðºíä 30-50 xoíoã ¿ðãýëæëýx áºãººä óñ õóðàõ òaëáaéí ºíäºð èxñýx òóòaì ¿eðëýx xóãaöaa íýìýãäýx xaíäëaãaòaé áaéía.

3.2 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí óðñàöûí æèëèéí ãîðèì

Çóíû xóð áoðooíû ¿eð èxýíx ãoë ìºðºíä 6 äóãaað ñaðûí ãóðàâäóãààð 10 xoíoãò ýxëýx áà õàðèí Xýíòèéí íóðóóíû áaðóóí xoéò xaæóóãèéí ãoë ìºðºíä aðaé ýðò 6 äóãaað ñaðûí õî¸ðäóãààð 10 õîíîãò ýõýëíý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãoë ìºðºíä äóëààíû óëèðëûí ãà÷èã ¿å xaâað çóí, çóí-íaìðûí ¿eä áoãèío xóãaöaaíä aæèãëaãäaía. Ýäãýýð ãa÷èã ¿e xaâað-çóíû øað óñíû ¿eðòýé ãoëóóäaä íaìað, xaâðûí øað óñíû áa çóíû xóð áoðooíû ¿eðòýé ãoë ìºðºíä 10 äóãaað ñaðä, óñ áaãaòaé çaðèì æèë 6 äóãaað ñaðä, çaðèìäaa á¿ð 4, 5 äóãaað ñaðä ÷ áoëío. Xýíòèéí íóðóóíû ç¿¿í õàæóóãèéí öañ áaãaòaé ãaçðaañ ýx aâñaí Oíoí ãîëûí ýxýýð xaìãèéí áaãa óñòaé ¿e 5 ýñâýë 6 äóãaað ñaðä àæèãëàãäàíà.

Æèëèéí óðñàöûí á¿ðýëäýõ¿¿í, õóâèàð àâ÷ ¿çâýë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäàä óë õºðñíèé òýæýýë äóíäæààð 25-30 îð÷èì õóâü, õàéëñàí öàñ ìºñ 10-14 õóâü, õóð áîðîîíû òýæýýë 50-60 õóâèéã òóñ òóñ ýçýëíý. 3.1.2 Óðñàöûí îëîí æèëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí õóâüä 1974-1975 îíîîñ 1982-1983 îíä òàòðóó, 1984-1995. 1997 îíä ýëáýã óñòàé ¿å çîíõèëæ, 1990-èýä îíû äóíä ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýë áàãà óñòàé æèë¿¿ä ¿ðãýëæèëæ áàéíà (3.3 äóãààð çóðàã).

3.3 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí îëîí æèëèéí õóâüñàë, ººð÷ëºëò

3.1.3 Îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö Îíîí ãoëûí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò Áèíäýð ñóìàíä 32.9, Äàäàë ñóìûí îð÷èì 56.44 ì3 /ñåê x¿ðíý. Ò¿¿íèé öóòãàë ãîëûí õóâüä îëîí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò íü 1.5-12.6 ì3 /ñåê õýëáýëçýíý. 3.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí çàðèì öóòãàë ãîëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö Ä.ä Ãîë, íóóðûí íýð 1 2

Îíîí-Áèíäýð Îíîí-Äàäàë

Õóðõ-Õýíòèé áðèãàä

Óñ õóðàõ òàëáàé, êì2 8810.0 25060.0 1520.0

ì3/ñåê

Îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö ìì 32.9 105.0 56.44 1.50

69.8 30.8

êì3 1.01592 1.74283 0.04625

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ýã-Áàòøèðýýò

987.0

2.76

47.4

0.04625

Áàðõ-Áàòøèðýýò

1871.0

5.16

86.2

0.15947

Áàëæ-Äàäàë

3698.0

12.63

106.6

0.39001

Ñàðûí äóíäàæ óðñàöûí îëîí æèëèéí äóíäæèéã Îíîí-Áèíäýð áîëîí Õóðõ-Õýíòèé õàðóóëààð òºëººë¿¿ëýí äîîðõ çóðàãò ¿ç¿¿ëýâ. Ýíäýýñ Îíîí ãîëûí ñàâ äàõü ãîëóóäûí óðñàöûí ñàð, æèëèéí õóâààðèëàëòûã åðºíõèéä íü ä¿ãíýæ áîëíî.

3.4 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ñàâ ãàçðûí çàðèì ãîëûí ñàðûí óðñàöûí îëîí æèëèéí äóíäàæ

Îíîí ãîëûí ñàâ äàõü áàéíãûí àæèãëàëò õýìæèëò á¿õèé óñ ñóäëàëûí õàðóóëóóäûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí ìýäýýãýýð óðñàöûí îðîí çàéí õóâààðèëàëòûí çóðãèéã ã¿éöýòãýæ äîîð ¿ç¿¿ëýâ.

3.5 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí îðîí çàéí õóâààðèëàëò, ë/ñåê êì2

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.1.4 Èõ óðñàö Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð áóþó Õýíòèéí íóðóóíû áàðóóí õàæóóãààñ ýõòýé ãîëóóäûí æèëèéí èõ óðñàö íü åðºíõèéäºº õóð áîðîîíû ¿åðèéí ¿åä áóþó 7-8 äóãààð ñàðä àæèãëàãäàíà. Àæèãëàëòûí íèéò õóãàöààíä øàð óñíû ¿åðèéí îëîí æèëèéí äóíäàæ õýìæýý Îíîí-Áèíäýð õàðóóëä õàìãèéí èõ ºíãºðºëò 88.6 ì3/cåê (10.0 ë/ñåê êì2), Îíîí-Äàäàëä 98.6 ì3/cåê áîëíî. Øàð óñíû ¿åðèéí àæèãëàãäñàí õàìãèéí èõ õýìæýý ÎíîíÁèíäýðèéí õàðóóëä 255 ì3/cåê (28.9 ë/ñåê êì2 ), Õóðõ-Õýíòèé õàðóóëä 12.2, Ýã-Áàòøèðýýò-ä 9.96 ì3/cåê òóñ òóñ õ¿ð÷ áàéâ. Àæèãëàãäñàí õóð áîðîîíû ¿åðèéí õàìãèéí èõ õýìæýýíèé õóâüä Îíîí-Áèíäýðèéí õàðóóëä ìºí 1990 îíä 524 ì3/cåê õ¿ð÷ áàéñàí áîë Äàäàë ñóìàíä 904 ì3/cåê õ¿ðñýí áàéíà. Õàðèí Õóðõ áîëîí Ýã çýðýã ãîëóóäûí õóð áîðîîíû õàìãèéí 45-70 ì3/cåê õ¿ðíý.

3.6 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 1 õóâèéí õàíãàìøèëòàé õóð áîðîîíû ¿åðèéí îðîí çàéí õóâààðèëàëò, ë/ñåê êì2

Ñòàòèñòèê ìàãàäëàëûí çàãâàðààð òîîöñîí 100 æèëä íýã óäàà òîõèîõ øàð óñíû ¿åðèéí õýìæýý Îíîí ãîëûí äàãóó 730-850 ì3/cåê õ¿ðýõ áîë õóð áîðîîíû ¿åýð 1360-2220 ì3/cåê áîëíî.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.7 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 1 õóâèéí õàíãàìøèëòàé øàð óñíû ¿åðèéí îðîí çàéí õóâààðèëàëò, ë/ñåê êì2

3.1.5 Õàìãèéí áàãà óðñàö Õ¿éòíèé óëèðëûí ãà÷èã ¿å òîìîîõîí ãîë ìºðºíä 160-170 õîíîã, æèæèã ãîë ãîðõèä 190-200 õîíîã ¿ðãýëæèëíý. Îíîí-Áèíäýðèéí õàðóóëààð òîîöñîí ºâëèéí ãà÷èã ¿åèéí ºíãºðºëò ºâëèéí óëèðàëä 0.14 ì3/ cåê áîëíî. 3.1.6 Æèëèéí äîòîðõ óðñàöûí õóâààðèëàëò Òóõàéí æèëèéí óñíû õýìæýýíýýñ õàìààðàí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí æèëèéí óðñàöûí äèéëýíõ íü áóþó 81.4-97.7 õóâü õàâàð, çóíû óëèðàëä íîãäîõ (IV-X) áºãººä õàâðûí ñàðóóäàä (IV-VI) æèëèéí óðñàöûí 9.5-14.8 õóâü á¿ðýëäýíý. Õàâðûí óðñàö ãîëûí ýõ ð¿¿ àõèó áîë çóíû óëèðëûí óðñàö ãîëûí äóíä õýñãýýð àõèó áàéíà. Õ¿éòíèé óëèðàëä æèëèéí óðñàöûí 2.3-3.3 õóâü á¿ðýëäýõ áºãººä ãîëûí àäàã ðóó ºâëèéí óëèðëûí óðñàöûí ýçëýõ õóâü íýìýãäýíý. Îíîí ãîë ºâºëäºº ¸ðîîëäîî õ¿ðòýë õºëääºãã¿é. Õàðèí Õóðõ, Ýã çýðýã áàãà ãîëóóä ¸ðîîëäîî õ¿ðòýë õºëäºíº. 3.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Æèëèéí äîòîðõè óðñàöûí õóâààðèëàëò ýëáýã, åðäèéí, òàòðóó óñòàé æèëä /æèëèéí óðñàöààñ õóâèàð/ Ãîë - õàðóóë

VII

XII

Ýëáýã

2.50

7.00

14.0

23.3

27.5

15.1

7.30

2.20

0.73

0.08 0.04

0.25

Åðäèéí

3.80

7.60

12.9

26.2

22.4

16.5

7.65

1.85

0.64

0.15

0.08

0.23

Òàòðóó

3.60

8.10

16.1

27.4

22.4

11.4

8.11

1.40

0.25

0.10

0.09

0.65

Õóðõ-Õýíòèé

Åðäèéí

5.52

9.34

14.1

18.5

21.0

18.5

10.3

1.96

0.13

0.00

0.01

0.29

Ýã-Áàòøèðýýò

Åðäèéí

3.77

5.85

9.20

23.1

22.3

23.1

10.4

2.02

0.21

0.04

0.00

0.06

Îíîí-Áèíäýð

III

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.2 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ìîíèòîðèíãèéí ñ¿ëæýýíèé çóðàã, õýìæèëòèéí öýãèéí òîäîðõîéëîëò, ìýäýýëëèéí ñàíãèéí áàéäàë Ãîë ìºðíèé ãîðèì, íººöèéã ¿íýí áîäèòîé ¿íýëýõ õàìãèéí ãîë íºõöºë, ¿íäýñ ñóóðü áîë àëèâàà øààðäëàãà õàíãàñàí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý áîëîí óñíû ãîðèì, íººöèéí îëîí æèëèéí òàñðàëòã¿é ìýäýý, ìàòåðèàë á¿ðäñýí áàéõ ÿâäàë þì. Òîäîðõîé íýã ýñâýë ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé õýä õýäýí àñóóäàë, çîðèëãûã øèéäâýðëýõýä øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çîðèóëàëò á¿õèé ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí á¿ëýã öýã¿¿äèéã (óñ ñóäëàëûí õàðóóëóóä) ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý ãýíý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àíõíû áàéíãûí óñ ñóäëàëûí õàðóóëûã Áèíäýð ñóìàíä 1942 îíä áàéãóóëæ ò¿¿íýýñ õîéø Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã ºðãºæ¿¿ëæ ºíººäðèéí áàéäëààð Îíîí áîëîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä áîëîõ Õóðõ, Ýã, Áàðõ áîëîí Áàëæ ãîë äýýð óñ ñóäëàëûí 5 õàðóóë ìºí Ãóðâàí íóóðûí õàðóóë ãýýä íèéòäýý 6 óñ ñóäëàëûí õàðóóë àæèëëàæ áàéíà (3.3 äóãààð õ¿ñíýãò). Ò¿¿í÷ëýí Îíîí ãîë äýýð Äàäàë (Á¿ðýíõààí) ñóìûí ÷èãëýëä óñ ñóäëàëûí õàðóóë 1971-1991 îí õ¿ðòýë àæèëëàæ áàéãààä õààãäñàí áîëíî. 3.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ìîíèòîðèíãèéí ñ¿ëæýýíèé õàðóóëóóäûí òîäîðõîéëîëò Ä.ä

Ãîë, íóóðûí íýð

Ãîëûí àäãààñ õàðóóë õ¿ðòýëõ çàé, êì

Óñ õóðàõ òàëáàé, êì2

Íýýñýí îí ñàð 1966

Îíîí-Áèíäýð

691

8810.0

Îíîí-Äàäàë

135

25060.0

1971

Õóðõ-Õýíòèé áðèãàä

1520.0

1983

Ýã-Áàòøèðýýò

987.0

1983

Áàðõ-Áàòøèðýýò

Áàëæ-Äàäàë

Ãóðâàííóóð-Äàäàë

Õàæóó áóëàã

1871.0

1984

3698.0

2004 1989-1993 2004 2003

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýíèé íÿãòøèë íü ºíººäðèéí áàéäëààð 5800 êì2 óñ íýã õàðóóëä îíîãäîæ áàéíà. Äýëõèéí öàã óóðûí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýíèé íÿãòøëûí ñòàíäàðòààð áîë óóëàðõàã á¿ñ íóòàãò 1000 êì2, òàë õýýðèéí áîëîí óõàà, òîëãîä á¿õèé á¿ñýä 1875 êì2 òóòàìä óñ ñóäëàëûí íýã õàðóóë àæèëëàæ áàéæ àæèãëàëò õýìæèëòèéí íàðèéâ÷ëàëûã õàíãàõ áîëîëöîîòîé

ãýæ ¿çäýã. Ò¿¿í÷ëýí òóéëûí áîëîí ãîâü, öºëèéí á¿ñýä 20000 êì2 óóë òîëãîä á¿õèé íóòàãò ãàäàðãûí óñíû ãîðèì, íººöèéí àæèãëàëò õýìæèëòèéí íýãýýñ äîîøã¿é öýã áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñòàíäàðòûã õàðãàëçâàë Îíîí ãîëûí ñàâä äóíäæààð 20-25 óñ ñóäëàëûí õàðóóë àæèëëàæ áàéæ ñ¿ëæýýíèé íÿãòøëûã õàíãàæ óëìààð ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ãîðèì, íººöèéí àæèãëàëò õýìæèëòèéí áîëîí ¿íýëãýýíèé íàðèéâ÷ëàëûã õàíãàõ áîëîöîîòîé áîëîõ þì. Èéìä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã îðîí çàé áà öàã õóãàöààíû õóâüä íÿãòðóóëæ, àæèãëàëò õýìæèëòèéí áàãàæ òºõººðºìæèéã ñàéæðóóëàí, ÷àíàðòàé, òàñðàëòã¿é àæèãëàëò õýìæèëò õèéõ íºõöëèéã õàíãàõ øààðäëàãà áàéíà. Ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºõ àñóóäàë þóíû ºìíº ò¿¿íèé îðîí çàé íÿãòðàëûã íýìýãä¿¿ëýõ, àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýíèé öàã õóãàöààíû íÿãòðàëûã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë áàéäàã. Îíîí ãîëûí çàðèì òîìîîõîí öóòãàë ãîë äýýð óñ ñóäëàëûí õàðóóëóóäûã áàéãóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. ¯¿íä: Õýð, Àãàö, Õºìºë, Øóóñ çýðýã áîëíî. Õýð ãîëûí õóâüä ÎÕÓ-ûí òàëä óñ ñóäëàëûí áàéíãûí õàðóóë àæèëëàõ áºãººä ýíý ãîë íü óñëàãèéí õóâüä Îíîíãèéí òîìîîõîí öóòãàëûí íýã þì. Ìºí Õºìºë, Àãàö ãîë ÎÕÓ-ààñ îðæ èðæ öóòãàõ áà Õºìºë ãîëîîð ÎÕÓ-ààñ óñíû áîõèðäîëò îðæ èðæ óëìààð Îíîí ãîëûí óñíû ÷àíàðò ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéñàí. Öààøèä ÷ ýíý áàéäàë ¿ðãýëæëýõ ìàãàäëàëòàé. Èéìä äýýð äóðüäñàí ãîëóóäûí óñíû ãîðèì, íººö, ÷àíàðûí òàñðàëòã¿é ìýäýýëýëèéã á¿ðä¿¿ëæ, óëìààð õèëèéí óñíû àñóóäëààð ÎÕÓ-òàé ãýðýý õýëýëöýýðèéã òîäðóóëàõ, íàðèéâ÷ëàõ áîëîëöîî á¿ðäýõ þì. Õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ íºõöºë áîëîìæ, ìýäýýëëýýð õýðýãëýã÷äèéí õýðýãöýý, øààðäëàãûã õàíãàõ ¿íäýñëýë, óñíû ïðîãíîç, ¿åðèéí áîëîí óñíû íººöèéí àøèãëàëò õàìãààëàëòûí ìåíåæìåíò, óñíû íººöèéí îðîí çàé õóãàöààíû õóâààðèëàëòûí çóðàãëàë, ñóðãàëò, íèéãìèéí à÷ õîëáîãäîë, îíö àþóëòàé ¿çýãäýë õýìæèëò, õÿíàëò çýðýã õàðóóëûí çîðèóëàëòààð Îíîí ãîëûí ñàâä ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã ºðãºæ¿¿ëýõ ñàíàëòàé áîëíî. Þóíû ºìíº Ìîíãîëûí íóòàãò Îíîí ãîëûí àäàã áóþó õèë îð÷èì, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí ÷èãëýëä óñ ñóäëàëûí áàéíãûí õàðóóë áàéãóóëàí Ìîíãîëûí íóòàãò á¿ðýëäýæ áóé Îíîí ãîëûí óðñàöûã á¿ðýí òîîöîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îíîí ãîëûí óðñàöûí óðòûí äàãóóõ õóâààðèëàëòûí ìýäýýëýë íü óñ àøèãëàëò, õàìãààëàëò, óñíû àæ àõóéí òýíöýëä ìàø ÷óõàë òóë Îíîí ãîëûí äàãóóä óñ ñóäëàëûí 2 õàðóóëûã Îíîíãèéí ýõ áóþó Áàòøèðýýò ñóìààñ äýýø (ã¿¿ð) ìºí Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí ÷èãëýëä áàéãóóëàõ øààðäëàãà áèé. Ò¿¿í÷ëýí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã ¿íýëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé, îëîí æèëèéí òàñðàëòã¿é àæèãëàëò õýìæèëò á¿õèé Îíîí-Áèíäýð, Õóðõ-Õýíòèé, Ýã-Áàòøèðýýò, Áàðõ-Áàòøèðýýò çýðýã õàðóóëóóäûã îð÷èí ¿åèéí àæèãëàëò õýìæèëòèéí òºõººðºìæ, áàãàæààð ñàéæðóóëàí òºõººðºìæëºõ (ä¿¿æèí ã¿¿ð, îð÷èí ¿åèéí õóðä õýìæèõ áàãàæ, çàâü, ò¿âøíèé áàéíãûí ðåéê ãýõ ìýò) õýðýãòýé. Æèæèã ãîë, ãîëóóäûí ýõýí óñíû ãîðèìä ººð÷ëºëò èõòýé, ºíººãèéí àæèãëàëò õýìæèëòèéí áàãàæ áîëîí òåõíîëîãè íü ¿åðèéí èõ ºíãºðºëòèéã áàðüæ õýìæèõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé õèéãýýä óñíû ¿åðýýñ ñýðãèéëýõ áîëîí áóñàä çîðèóëàëòààð õýìæèëòèéí äàâòàìæèéã íÿãòðóóëàõ øààðäëàãà áèé. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ìýäýýëèéí ñàí íü ¿íäñýíäýý ãîðèìûí îëîí æèëèéí ìýäýý, óñíû ÷àíàðûí áîëîí óñíû áèîëîãèéí ìýäýýëýë ãýñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Áàéíãûí àæèãëàëò õýìæèëò á¿õèé ãîë, ãîðèì, íººöèéí îëîí æèëèéí ìýäýýëýë ÓÖÓÎØÃ, ÿíç á¿ðèéí õóãàöààíä, ÿíç á¿ðèéí çîðèóëàëòààð çîõèîí áàéãóóëñàí ýêñïåäèö, õàéãóóë ñóäàëãàà, íýã óäààãèéí õýìæèëò, áîãèíî õóãàöààíû òºñºë çýðãèéí ìýäýý ìàòåðèàë ØÓÀ-ûí Ãàçàð ç¿éí õ¿ðýýëýí, Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí, Óñíû ãàçàðò áèé. Ìºí ÄÁÕÑ, Àçèéí ñàí (Asian Foundation) çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä çàðèì õýìæèëò ñóäàëãààã ñ¿¿ëèéí ¿åä õèéæýý. Óñíû ãîðèìûí îëîí æèëèéí ìýäýýëëèéí ñàíä äàðààõü ç¿éëñ õàìààðàãäàíà. • Ãîë ìºðíèé áîëîí íóóðûí óñíû ò¿âøíèé ºäºð á¿ð, ñàð æèëèéí äóíäàæ, èõ áàãà ò¿âøíèé îëîí æèëèéí ìýäýý • Ãîë ìºðíèé ºäºð á¿ðèéí ºíãºðºëò, ìºí õóð áîðîîíû áîëîí øàð óñíû ¿åðèéí îëîí æèëèéí ìýäýý • Óñíû òåìïåðàòóð • Ìºñíèé çóçààí • Óóðøèë • Ãîëûí õºíäëºí ç¿ñýëò • Ãîë áà ñàâ ãàçðûí ä¿ðñ ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò • Ìºñòºë • Óñ ñóäëàëûí õàðóóëûí ò¿¿õèéí ìýäýý áàðèìò çýðýã íü ãîëûí ñ¿ëæýý, ñàâ ãàçðûí ãàçàð ç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí ºãºãäë¿¿ä áàéíà. Ýöýñò íü ä¿ãíýõýä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ñ¿ëæýýã ºíººäºð àæèëëàæ áóé 6 õàðóóëààñ ãàäíà Îíîí-Áàòøèðýýò, Îíîí-Áàÿí-Àäàðãà, Îíîí-Äàäàë, Îíîí-Áàÿí-Óóë, Õºìºë-Äàäàë, Àãàö-Äàäàë, ÕýðÕèëèéí çàñòàâ, Øóóñ-Áàÿí-Àäàðãà çýðýã íèéòäýý 8 õàðóóë íýìæ áàéãóóëàí óëìààð îéðûí æèë¿¿äýä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ñ¿ëæýýã 14-16 õàðóóëòàé áîëãîõ õýðýãòýé áàéíà. Øèíýýð ñàíàë áîëãîæ áóé õàðóóëóóäûã áàéãóóëàí àæèëëóóëàõäàà õºðºíãº ñàíõ¿¿, àæèëëàõ õ¿÷, õàðúÿàëàë çýðãýýñ õàìààðàí áîëîëöîîãîî àøèãëàí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð áàéãóóëæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë, Îíîí-Áàòøèðýýò,ÎíîíÄàäàë, Àãàö-Äàäàë õàðóóëóóäûã íýí òýðã¿¿íä áàéãóóëàí áóñàä õàðóóëûã ýõíèé ýýëæèíä ò¿ð õàðóóë õýëáýðýýð àæèëëóóëàõ, ýñâýë õàðóóëûí àæèãëàëò õýìæèëòèéí õºòºëáºðèéã áàãàñãàõ (çºâõºí ò¿âøíèé ãýõ ìýò) õýëáýðýýð áàéãóóëæ áîëîõ òàëòàé. Ñóì, îðîí íóòãèéí òºð çàñãèéí áîëîí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààñ ãàäíà áàéãàëü îð÷èí áîëîí áóñàä ÷èãëýëèéí Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, òºñºë, ÒÁÁ, íºõºðëºë, õèëèéí öýðýãòýé õàìòðàí àæèëëàæ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã ºðãºæ¿¿ëýí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí àøèãëàëò õàìãààëàëò, íýãäñýí ìåíåæìåíòýä íýí òýðã¿¿íä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãòýé þì. 3.3 Îíîí ãîëûí óðòûí äàãóóõü óðñàöûí õóâààðèëàëò áîëîí õýýðèéí õýìæèëò ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í Äààëãàâàðò àæëûí õ¿ðýýíä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò óñ ç¿éí ñóäàëãàà õèéæ, íèéòäýý 20 ãàðóé ãîë, öýãò óðñàöûí õýìæèëò õèéëýý (3.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò). Ñóäàëãàà õèéñýí öàã õóãàöààíä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàðüöàíãóé óñëàã ýëáýãòýé, òóõàéëáàë Îíîí-Áèíäýð õàðóóëûí óñíû ò¿âøèí õýìæèëò õèéõ ¿åä 195 ñì áàéñàí íü îëîí æèëèéí äóíäæààñ 40-50 ñì äàâæ ¿åðèéí ò¿âøèíä äºõñºí áàéâ. Õýìæñýí ºíãºðºëòèéí õóâüä Îíîí, Áàëæ, Áàðõ, Ýã, Õóðõ ãîëóóä îëîí æèëèéí äóíäæèéã 2-3 äàõèí äàâñàí áàéâ. Èéìä àæèãëàëò õýìæèëòèéí òºõººðºìæã¿é ÷èãëýëä Îíîí ãîëûí óðñàöûã õýìæèõ áîëîìæã¿é áàéñíûã òýìäýãëýå. Õýìæèëò, ñóäàëãààíû àæèëä Õýíòèé àéìãèéí ÓÖÓÎØÃ-ûí óñ ñóäëàëûí õàðóóëûí àæèãëàã÷ íàð èõýýõýí òóñëàëöàà äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ äàõü õÿíàëòûí ºíãºðºëò õýìæèëòèéí ¿ð ä¿í No

Íýð

Ñîëáèëöîë

Õóðõ-Õýíòèé áðèãàä (Í=135 ñì, h=1214 ì)

48004’43.7” 109049’34.7”

Æàðãàëàíò (Í= 1234 ì)

48 11’ 36.1” 109î 44’ 00”

Áàðõ äýýä (Í= 1277 ì)

48î 28’ 33.8” 109î 40’ 28”

Ñàéõàí ãîë-Àëò óóðõàé (Í= 1282 ì)

Õóæèðò (Áàðõ) (Í= 1257 ì)

Óðñàö Q, ì3/ñ 2.79

Óñ õóðààõ òàëáàé F,ì2 2.59

Äóíäàæ õóðä, Vä,ì/ñ 0.29

Èõ õóðä, Vèõ 0.46

Ãîëûí ºðãºí B,ì 11.2

0.68

5.5

Äóíäàæ Èõ ã¿í, ã¿í, Hèõ hä,ì 0.23

0.44

4.59

6.16

0.74

7.70

6.18

1.24

18.9

48î 31’ 29” 109î 43’ 41.9”

4.93

3.14

1.57

7.80

Áàÿíãîë (Í= 1166 ì)

48 34’ 43.6” 110î 02’ 00.3”

14.1

Öýãýýí õîîëîéí ãîë (Í= 1116 ì)

48î 39’ 58.9” 110î 08’ 13.1”

3.70

3.77

0.98

Ýã-Áàòøèðýýò (Í= 241 ñì, h=...)

48î 41’ 14.1”, 110î 11’ 04.1”

16.8

19.3

0.87

1.10

22.3

0.88

1.21

Áàðõ-Áàòøèðýýò (Í=401 ñì, h=1103 ì)

48î 38’ 37.1” 110î 14’ 45.3”

21.4

33.6

0.64

0.98

28.6

1.17

1.80

Îíîí-Ã¿¿ð (h= 1104 ì)

48î 53’ 52.5” 110î 06’ 14.3”

Ãóòàé äýýä (h= 1231 ì)

48î 50’ 53.9” 110î 15’ 48.4”

0.099

0.58

0.18

Ãóòàé äîîä (ãàðàëò) (h= 1143 ì)

48î 50’ 1.1” 110î 11’ 58”

0.11

0.225

0.46

Àìãàëàíò (h= 1131 ì)

48î 52’ 43.9” 110î 05’ 57.3”

0.84

1.02

0.69

Áàÿíãîë (Áàÿí-Àäðàãà) (h= 1040 ì)

48î 34’ 15.6” 110î 48’ 58.4”

0.063

0.25

0.23

Îíîí-Áèíäýð (Í=195 ñì, h= .... ì )

48î 37’ 44.9”, 110î 36’ 41.0” (1039 ì)

113.8

0.90

1.76

118.0

0.99

1.85

Õóðõûí áîîì (h=1032 ì)

48î 34’ 54.4” 110î 40’ 11.9”

1.86

3.62

0.45

0.73

16.0

Øóóñûí ãîë (h= 1010 ì)

48î 32’ 57.8” 111î 18’ 41.6”

0.21

1.11

0.18

0.40

6.6

0.17

0.25

Áàÿí ãîë (Áàÿí-Àäðàãà) (h= 1010 ì)

48 34’ 15.6”, 110î 48’ 58.4”

0.07

0.28

0.24

0.28

3.0

0.09

0.15

Áàëæ-Äàäàë (H= ... ñì, h=952 ì)

49î 08’ 32.3” 111î 33’ 26.2”

49.93

58.69

0.85

1.22

72.5

0.81

1.51

Àãàö-ãàðàì h=904 ì

49î 14’ 09.6” 111î 51’ 52.8”

11.1

14.6

0.75

0.94

33.3

0.44

0.65

Õýð-Õèëèéí çàñòàâ h=865 ì

49î 25’ 26.4” 12î 11’ 26.4”

Ãóðâàííóóð-Äàäàë h=957 ì

49î 01’ 55.3” 111î 39’ 15.6”

Í= Ø3-(-16)

Ø4-(-3)

Õàæóó áóëàã-Äàäàë (958 ì)

24 25

49î 29’ 53” 109î 39’ 40”

0.31

0.50

9.46

76.7

49î 02’ 46.2”, 111î 36’ 51.8”

øèðãýñýí

Êûðà-Êûðà (F=5100 km2 )

49î 34’ 112î 01’

Q-=25.8

Îíîí-Óëüõàí (F=45000 km2 )

49î 33’ 112î 35’

Q=149.1

5.50

0.49

Ýã-Áàòøèðýýò, Áàðõ-Áàòøèðýýò ÷èãëýëä Îíîí ãîë õàðüöàíãóé ýëáýã óñòàé, ºíãºðºëòèéí õýìæýý 16.8 21.4 ì3/ñåê áàéñàí íü îëîí æèëèéí äóíäààñ 3-4 äàõèí äàâñàí õýìæýý áàéëàà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.8 ä¿ãýýð çóðàã. Óñ ñóäëàëûí Áàðõ-Áàòøèðýýò (à.48 0 38` 37.1`` 110 0 14` 45.3``) áà Ýã-Áàòøèðýýò (á.48 î 41` 14.1``, 110 î 11` 04.1``) õàðóóë

Â= ì

3.9 äóãààð çóðàã. Óñ ñóäëàëûí Õóðõ-Õýíòèé (à.480 04` 43.7`` 1090 49` 34.7``) áà Õóðõûí áîîì (á.480 34` 54.4`` 110 0 40` 11.9``)

à 3.10 ä¿ãýýð çóðàã. Óñ ñóäëàëûí Áàëæ-Äàäàë (à. 49 0 08` 32.3`` 1110 33` 26.2``) áà Îíîí-Áèíäýð õàðóóëûí ÷èãëýë (á. 48 î 37` 44.9``, 110 î 36` 41.0``)

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.3

3 Â=

3.11 äóãààð çóðàã. Àãàö (à. 49 0 14``09.6`` 1110 51` 52.8``) áà Õýðèéí ãîëûí áàéäàë (á. 49 0 25` 26.4`` 112 0 11` 26.4 ``)

Óñíû ò¿âøèí õýìæèã÷

3.12 äóãààð çóðàã. Óñ ñóäëàëûí Ãóðâàí íóóð-Äàäàë õàðóóë (49 0 01` 55.3`` 1110 39` 15.6``)

3.13 ä¿ãýýð çóðàã. Ñàéõàí ãîë-ªìíºäýëãýð (à. 49 029` 53`` 109 0 39`,40``) áà Æàðãàëàíò ãîë-ªìíºäýëãýð (á. 48 0 11` 36.1`` 109 0 44` 00``)

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.14 äóãààð çóðàã. Ãóòàéí ãîë (Áàòøèðýýò) (à. Àëòíû óóðõàéí äýýð, 48 050` 53.9`` 110 0 15` 48.4``) áà (á. Àëòíû óóðõàéí äîîð 48 050` 1.1`` 110 0 11` 58``)

3.15 äóãààð çóðàã. Áàÿí ãîë (Áàòøèðýýò) (à. 48 0 34` 43.6 `` 110 0 02` 00.3``) áà Öýãýýí õîîëîéí ãîë (á. 48 0 39 ` 58.9`` 110 0 08` 13.1``)

Ãîëûí äàãóó óðñàö òºäèéëºí àëäàãäàëã¿é áàéõ áºãººä óðòûí äàãóóäàà ãîëûí àäàã ðóó ºññºí õàíäëàãàòàé áîëíî. Òóõàéëáàë, îëîí æèëèéí äóíäæààñ ¿çýõýä Áèíäýðò 32.9 áîë Äàäàëä 56.4 áîëæ óëìààð ÎÕÓ-ûí íóòàãò áóþó Îíîí-Óëüõàí õàðóóë äýýð îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö 149.1 ì3/ñåê áîëæ íýìýãääýã áàéíà. Óñ áàãàòàé ¿åä áóþó Àçèéí ñàíãààñ 2009 îíû 6 äóãààð ñàðä çîõèîí áàéãóóëñàí íýã óäààãèéí õýìæèëòèéí ä¿íãýýñ ¿çýõýä Îíîí ãîëûí ºíãºðºëò Áàòøèðýýò îð÷èìä 15.7 ì3/ñåê îð÷èì áîë Áèíäýðò (H=128 ñì) 20.9 õ¿ð÷ óëìààð Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí îð÷èì 24.6 áîëæ ºññºí áàéíà. Äýýðõ õàðüöààã Äàäàë îð÷èìä øèëæ¿¿ëýí òîîöâîë îéðîëöîîãîîð 34.5 õ¿ðýõ áà óëìààð ÎÕÓ-ûí íóòàã äàõü Óëüõàí õàðóóëä Îíîí ãîëûí ºíãºðºëò 94.5 ì3/ñåê îð÷èì áîëîõ ìàãàäëàëòàé áîëíî.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.16 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí óðòûí äàãóóõü õóâààðèëàëò

3.4 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººö, óñíû òýíöýë, óðñàöûí òýæýýëèéí ÿëãàëò Ãîëûí ñàâ ãàçàð íü õàìãèéí òîä ÿëãàðñàí, ìàø òîãòâîðòîé õèë áóþó óñ õàãàëáàðûí øóãàìààð õÿãààðëàãäñàí áàéäàã. Ãîë ìºðíèé ñ¿ëæýý íü áàéãàëü äýýðõ õàìãèéí ýðýìáýëýãäýæ, öýãöýðñýí íýãæ ñèñòåì áºãººä ýíý íü áàéãàëèéí áàÿëãèéí àøèãëàëò, õàìãààëàëòûã ñèñòåì÷ëýõ ¿íäýñ áîëíî. Ãîëûí ñàâ ãàçàðò ÿâóóëñàí áîëîí ÿâóóëæ áóé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû óë ìºð ãîë ìºðíèé óñíû ãîðèì, íººö, ôèçèê, õèìè, áèîëîãèéí øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëòººð èëýðíý. Ãîëûí ñàâ ãàçàð áîë ººðèéí áàéãàëèéí çîõèöóóëàëòòàé ñèñòåì áîëíî. Ñàâ ãàçàð íü ñèñòåìèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé çàð÷ìûã áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò õýðýãëýõýä õàìãèéí òîõèðîìæòîé íýãæ áîëíî (îðîëò áà ãàðàëòûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë, áàëàíñ). Èéìä ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí óñíû òýíöýë íü ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñ áîëæ óëìààð áàéãàëèéí óñíû òýíöýëä óñ àøèãëàëòûí òýíöýë ñóóðèëíà. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí óñíû òýíöëèéã åðºíõèéä íü ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óðñàö, ñàâ ãàçàðò îðîõ òóíàäàñíû õýìæýý áîëîí óóðøèõ íèéëáýð óóðøèëòûã õýìæèõ, òîîöîõ çàìààð òîîöíî. Ãîëûí óñíû òýíöëèéã òîîöîõ îëîí, íàðèéâ÷èëñàí àðãà áèé áºãººä ñàâ ãàçðûí óóðøèëò, õºðñíèé ÷èéã, ãàçðûí äîîðõ óñíû íººö çýðýã ìýäýýëëèéí äóòàãäàëòàé ìàíàé îðíû õóâüä çàðèì àðãûã õýðýãëýæ ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä óñíû òýíöëèéã òîîöîõîä òîäîðõîé õ¿íäðýë áèé. Ãýõäýý îëîí æèëèéí äóíäàæ óòãààð ñàâ ãàçàðò îðæ áóé õóð òóíàäàñ, ñàâ ãàçðûí ãàðàëò äýýð ãîëûí óðñàöûí ÿëãàâàðààð óñíû òýíöëèéã èëýðõèéëæ áîëíî. ET=P-Q, ¯¿íä: ET- ñàâ ãàçðûí íèéëáýð óóðøèëò, ìì

P-ñàâ ãàçàð óíàõ òóíàäàñ, ìì

Q-ñàâ ãàçðûí ãàðàëòûí óðñàö, ìì

Îíîí ãîëûí ñàâä óñ ñóäëàëûí Îíîí-Áèíäýð, Îíîí-Äàäàë õàðóóëààð óñíû òýíöëèéã äýýðõ àðãààð òîîöñîí ä¿íã äîîð íýãòãýâ. ¯¿íä õóð òóíàäàñíû õýìæýýã ÓÖÓ-ûí Áèíäýð, Äàäàë ºðòººíä õýìæñýí óòãûã àâñàí áºãººä õóð òóíàäàñíû õýìæýý ãîëûí ýõ ð¿¿ àõèó áàéõ ç¿é òîãòëûã àâ÷ ¿çâýë ýíýõ¿¿ òýíöëèéí óòãûã öààøèä íàðèéâ÷ëàõ øààðäëàãà áèé. 3.5 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí äàãóóõü óñíû òýíöýë Ãîë-õàðóóë

Q, ìì

P, ìì

ET, ìì

Îíîí-Áèíäýð

94.0

320.0

226.0

0.30

Îíîí-Äàäàë

58.7

320.0

261.0

0.18

Ãàäàðãûí óðñàö: Ãîë ìºðíèé óñíû íººöèéã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí äàãóó 8 öýãò óñ ñóäëàëûí áàéíãûí õàðóóëûí îëîí æèëèéí àæèãëàëòûí ìýäýý, ìàòåðèàë, ãîëûí äàãóóõ íýã óäààãèéí õýìæèëòèéí õàðüöàà, óñ õóðàõ òàëáàéí õàìààðàë çýðãèéã àøèãëàí òîîöñîí ä¿íã 3.6 äóãààð õ¿ñíýãòýä íýãòãýâ. Òóõàéëáàë, Îíîí ãîëûí ñàâä îëîí æèëèéí äóíäæààð 3.12 êì3 (óëñûí õèëýýð) óñ á¿ðýëäýí áèé áîëíî.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.6 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí äàãóó îëîí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëòèéã òîîöñîí ¿ð ä¿í Ä/ä

Òîîöîîíû ÷èãëýë

Æàðãàëàíò

2 3

Óñ õóðààõ òàëáàé, êì2

Îëîí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò, ì3/ñåê ì3/ñåê

êì3

1144.8

2.88

0.08893

Ñàéõàí

272

0.18

0.00556

Õóæèðò

313.5

0.31

0.00957

Áàðõ äýýä

Áàÿíãîë

275

0.19

0.00587

293.4

0.25

0.00772

Öýãýýí õîîëîé

179

0.16

0.00494

Õóðõ-Õýíòèé

1520

1.50

0.04632

Õóðõ àäàã

5861

12.00

0.37055

Ýã-Áàòøèðýýò

987

2.76

0.08523

Áàðõ-Áàòøèðýýò

1871

5.16

0.15934

Áàðõ àäàã

2004

5.59

0.17261

Îíîí-Áàòøèðýýò

5678

25.40

0.78433

Ãóòàé

49.7

0.09

0.00278

Àìãàëàíò

139.3

0.12

0.00371

Îíîí-Áèíäýð

8810

32.90

1.01592

Îíîí-Áàÿí-Àäàðãà

17792

48.50

1.49763

Áàÿíãîë

525

0.85

0.02625

Øóóñ

3580

7.80

0.24086

Îíîí-Äàäàë

25060

56.40

1.74158

Áàëæ-Äàäàë

3698

12.60

0.38908

Àãàö àäàã

2226

6.23

0.19238

Õýð-Õèëèéí çàñòàâ

6000

25.80

0.79668

Îíîí-óëñûí õèë

29070

101.03

3.11971

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû òýíöýë, óðñàöûí òýæýýëèéí ÿëãàëò: Òóõàéí ãîë ìºðºí óðñàöûí òýæýýëýý àâ÷ áóé óñ õàãàëáàðûí øóãàìààð õÿçãààðëàãäñàí ãàçðûí ãàäàðãà áà ò¿¿íä õàìààðàõ õºðñ-óë õºðñíèé äàâõàðãûã ãîëûí ñàâ ãàçàð ãýíý. Äàëàé òýíãèñ, ãîë, ãîðõè, íóóð, áóëàã, ñàéðûí ñàâ ãàçðààñ àíãèä îðøèõ ãàçàð íóòàã ãýæ áàéäàãã¿é. Îíîí ãîëûí óðñàöûí òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîî, õýìæýý, õóâü íü ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí õàìãààëàëò, àøèãëàëòàä òóéëûí à÷ õîëáîãäîëòîé ìýäýýëýë áàéõ áºãººä òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðòýé õîëáîãäîæ ìºí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí çîõèöóóëàëò ç¿é çîõèñòîé õèéõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ãîëûí óðñàöûí òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ÿëãàõ àðãóóäààñ ìàíàé îðíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ìýäýý ìàòåðèàëûí òîî, õýìæýýíä íèéöñýí àðãààð Îíîí ãîëûí óðñàöûí òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ÿëãàñàí ¿ð ä¿íã äîîðõ õ¿ñíýãòýä íýãòãýâ. 3.7 äóãààð õ¿ñíýãò. Óðñàöûí òýæýýëèéí ÿëãàëò, Îíîí ãîë Ãîë-õàðóóë Îíîí-Áèíäýð Îíîí-Äàäàë

Òýæýýëèéí õóâü

Ãàçàð äîîðõ óñíû òýæýýë

Õàéëñàí öàñ, ìºñíèé óñíû òýæýýë

Õóð áîðîîíû óñíû ¿åð

Íèéò

Õóâü

23.39

8.94

67.66

100

êì3

0.729

0.097

0.665

1.490

31.21

8.09

60.59

100

0.697

0.163

1.192

2.052

Õóâü êì3

Ãàçðûí äîîðõ óñíû òýæýýë ãîëûí àäàã ðóó àõèó áîëíî. Õóð áîðîîíû òýæýýëèéí õóâüä ìºí ãîëûí ýõ ð¿¿ ðóó àõèó áîëæ èðñýí áîëíî. Îíîí ãîëûí æèëèéí óðñàöûí 15.5-31.1 õóâèéã ãàçðûí äîîðõ óñ, õàéëñàí öàñ ìºñíèé óñ 6.5-12.7 õóâèéã ýçëýõ áîë õóð áîðîîíûõ äàâàìãàéëæ 56.5-71.8 õóâèéã ýçýëíý.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.17 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí óðñàöûí òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí ÿëãàëò

Ýêîëîãèéí óðñàö. Ãîëûí óñíû ýêîëîãèéã õýâèéí áàéëãàõàä çîðèóëàãäñàí áîëîìæèò óðñàöûí õàìãèéí áàãà õýìæýý áºãººä òýðõ¿¿ õýìæýýíýýñ óñíû óðñàö áàãàñâàë ýêîëîãè äîðîéòíî ãýæ ¿çäýã.Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí óðñàö íü îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí 8-20 õóâü áàéõ áºãººä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõýíä 8-10 ãîëûí äóíä õýñãýýð 10-15 áîëîí àäãààð 15-20 õóâü õ¿ðíý (äóíäæààð 13.0 õóâü). 3.8 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ýêîëîãèéí óðñàö Ä.ä

Òîîöîîíû ÷èãëýë

Îëîí æèëèéí äóíäàæ, êì3

Ýêîëîãèéí óðñàö, êì3

Æàðãàëàíò

0.08893

0.01156

Ñàéõàí

0.00556

0.00072

Õóæèðò

0.00957

0.00124

Áàðõ äýýä

0.00587

0.00076

Áàÿíãîë

0.00772

0.00100

Öýãýýí õîîëîé

0.00494

0.00064

Õóðõ-Õýíòèé

0.04632

0.00602

Õóðõ àäàã

0.37055

0.04817

Ýã-Áàòøèðýýò

0.08523

0.01108

Áàðõ-Áàòøèðýýò

0.15934

0.02071

Áàðõ àäàã

0.17261

0.02244

Îíîí-Áàòøèðýýò

0.78433

0.10196

Ãóòàé

0.00278

0.00036

Àìãàëàíò

0.00371

0.00048

Îíîí-Áèíäýð

1.01592

0.13207

Îíîí-Áàÿí-Àäàðãà

1.49763

0.19469

Áàÿíãîë

0.02625

0.00341

Øóóñ

0.24086

0.03131

Îíîí-Äàäàë

1.74158

0.22640

Áàëæ-Äàäàë

0.38908

0.05058

Àãàö àäàã

0.19238

0.02501

Õýð-Õèëèéí çàñòàâ

0.79668

0.10357

Îíîí-óëñûí õèë

3.11971

0.40556

ªºðººð õýëáýë, Îíîí ãîëûí ñàâ äàõü æèëèéí íèéò óñíû õýðýãëýý íü 0.40 êì3-ýýñ äàâàõã¿é áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéíãûí àæèãëàëò õýìæèëò á¿õèé 5 óñ ñóäëàëûí õàðóóëûí îëîí æèëèéí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ìýäýý ìàòåðèàëä áîëîâñðóóëàëò õèéæ ìàòåìàòèê-ñòàòèñòèêèéí çàãâàðóóäûã àøèãëàí 95 õóâèéí õàíãàìøèëòàé áóþó áàðàã æèë á¿ð òîõèîõ ìàãàäëàë á¿õèé æèëèéí äóíäàæ óðñàöûã òîîöîâ.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3.9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. 95 õóâèéí õàíãàìøèëòàé æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò Ä.ä

Òîîöîîíû ÷èãëýë

Óñ õóðààõ òàëáàé, êì2

Îëîí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò, ì3/ñåê ì3/ñåê

êì3

8810.00

13.77

0.42520

Îíîí-Áèíäýð

Îíîí-Äàäàë

25060.00

25.15

0.77661

Õóðõ-Õýíòèé

1520.00

0.14

0.00432

Ýã-Áàòøèðýýò

987.00

0.72

0.00432

Áàðõ-Áàòøèðýýò

1871.00

1.02

0.03150

Áàëæ-Äàäàë

3698.00

3.07

0.09466

Áàéíãûí àæèãëàëò õýìæèëò áîëîí îëîí æèëèéí öóâààòàé äýýðõ ãîë-õàðóóëûí ºãºãäëººð ãîëûí óñ õóðàõ òàëáàé áîëîí äóíäàæ ºíãºðºëò, àæèãëàëò õýìæèëòã¿é ãîëûí äóíäàæ áîëîí 95 õóâèéí õàíãàìøèëòàé äóíäàæ ºíãºðºëòèéã òîîöîõ áîëîìæòîé. 3.5 Ãîëûí óðñàöûí ãèäðîãðàô Óðñàöûí ãèäðîãðàô íü ¿íäñýíäýý õóð òóíàäàñíààñ ýõ ¿¿ñâýðòýé îðîéí õýñýã íü õóâüñàë ººð÷ëºëò ò¿ðãýíòýé, äóíä õýñýãòýý õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé, ãàçðûí äîîðõ óñíààñ ãàðàëòàé ñóóðü õýñãýýñ á¿ðääýã. ªºðººð õýëáýë, äóëààíû óëèðàëä õàíãàëòòàé õýìæýý, ýð÷èìøèëòýé îðñîí õóð òóíàäàñ áóþó ñèñòåì õàíäàëòûí ç¿ãýýñ òàéëáàðëàâàë õýëáýëçýë èõòýé îðîëòûí õàðèó ¿éë÷ëýë áîëæ óñíû ò¿âøèí áîãèíî õóãàöààíä ºñºæ, áóóðñàí îðîéíóóäûã ¿¿ñãýäýã. ¯¿íèéã ãèäðîãðàôèéí øóóä óðñàö, õóð áîðîîíû óðñàöûí á¿ðýëäýõ¿¿í ãýíý. Õàðèí õóð òóíàäàñíû õîîðîíäîõ ãà÷èã ¿åä ãîëûí óñ íü ãàçðûí äîîðõ óñààð òýæýýãäýõ áºãººä ýíý ¿åèéí ãèäðîãðàô õýëáýëçýë áàãàòàé áàéíà. Çóíû xóð áoðooíû ¿eð èxýíx ãoë ìºðºíä 6 äóãaað ñaðûí ñ¿¿ë÷èéí 10 xoíoãò ýxëýx áºãººä Xýíòèéí íóðóóíû áaðóóí xoéò xaæóóãèéí ãoë ìºðºíä aðaé ýðò 6 äóãaað ñaðûí äóíä ¿åýñ ýõýëíý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãoë ìºðºíä äóëààíû óëèðëûí ãà÷èã ¿å xaâað çóí, çóí-íaìðûí ¿eä áoãèío xóãaöaaíä aæèãëaãäaía. Ýäãýýð ãa÷èã ¿e xaâað-çóíû øað óñíû ¿eðòýé ãoëóóäaä íaìað, xaâðûí øað óñíû áa çóíû xóð áoðooíû ¿eðòýé ãoë ìºðºíä 10 äóãaað ñaðä, óñ áaãaòaé çaðèì æèë 6 äóãaað ñaðä, çaðèìäaa á¿ð 4, 5 äóãaað ñaðä ÷ áoëío. Õ¿éòíèé óëèðëûí ãà÷èã ¿å òîìîîõîí ãîë ìºðºíä 160-170 õîíîã, æèæèã ãîë ãîðõèíä 190-200 õîíîã ¿ðãýëæèëíý. Æèëèéí óðñàöûí á¿ðýëäýõ¿¿í, õóâèàð íü àâ÷ ¿çâýë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäàä óë õºðñíèé òýæýýë äóíäæààð 25-30 îð÷èì õóâü, õàéëñàí öàñ ìºñ 10-14 õóâü, õóð áîðîîíû òýæýýë 50-60 õóâèéã ýçýëíý.

3.18 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí óðñàöûí æèëèéí ãèäðîãðàô (óðñàöûí æèëèéí ÿâö áóþó õóãàöààíû õóâààðèëàëò)

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îíîí ãîëûí äàãóóõü óðñàöûí æèëèéí ãèäðîãðàôûã îëîí æèëèéí äóíäàæ óñëàãòàé æèëèéí ºãºãäëººð 19 ä¿ãýýð çóðàãò ¿ç¿¿ëýâ. Ýíäýýñ Îíîí ãîëûí óðñàöûí æèëèéí äîòîðõ õóâààðèëàëò, ¿åðèéí áîëîí ãà÷èã ¿åèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé. Îíîí ãîëûí óðñàö åðºíõèéäºº õóð òóíàäàñíû õýìæýý ýð÷èìøëýýð òîäîðõîéëîãäîõ áºãººä ãîëûí ñàâä îðîõ õóð òóíàäàñíû õýìæýý áîëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí õàìààðëûã äîð ¿ç¿¿ëýâ.

3.19 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí óðñàö áà õóð òóíàäàñ

3.6 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ãàäàðãûí óñíû øèíæèëãýý ñóäàëãàà ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãà, ÷èãëýë Àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºí îðîí çàéí õóâüä íÿãòðóóëæ, àæèãëàëò õýìæèëòèéí äàâòàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ (Îíîí ãîëûí ñàâä îéðûí æèë¿¿äýä ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã 14-16 õàðóóëä õ¿ðãýõ ) Çàãâàð÷ëàë. Çàãâàð÷ëàëûí à÷ õîëáîãäîë íü þóíû ºìíº ïðîãíîç áóþó óñíû ãîðèì, íººö, ò¿¿íèé õóâüñàë ººð÷ëºëòèéí õýòèéí òºëºâ, áàéäëûã ¿íýëæ, ¿¿íèéã íèéãýì-ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû àñóóäàëòàé óÿëäóóëàõ ÿâäàë þì. Óñíû òýíöýë. Óñíû òýíöëèéí öîãö ñóäàëãàà Ñàâ ãàçðûí ò¿âøèíä óñíû ìåíåæìåíòèéí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõýä óñíû òýíöëèéí õýìæèëò ñóäàëãààã çàéëøã¿é øààðäàíà. Óñíû òýíöëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð ñàâ ãàçàðò ãàðñàí óñòàé õîëáîîòîé àëèâàà ººð÷ëºëò íü èëýð÷ ãàðíà. Ãàäàðãûí áà ãàçðûí äîîðõ óñíû óÿëäàà õîëáîî. Ãàäàðãûí áà ãàçðûí äîîðõ óñíû óÿëäàà õîëáîîã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîñíîîð ìàíàé îðíû ¿éëäâýð, óíä àõóéí óñàí õàíãàìæèéí äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ áóé ãàçðûí äîîðõ óñíû ãîðèì, íººö, õóâüñàë ººð÷ëºëòèéã òîîöîõ áîëîëöîî á¿ðäýõ þì. 3.7 Ãîëûí ñàâ ãàçðûí áîëîí Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò, ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûã òîäðóóëàõ Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçàð íü øèì ìàíäëûí îíöãîé íýãæ áºãººä ýíýõ¿¿ îðîí çàéä áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìýäèéí çàñãèéí îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãààã ç¿é çîõèñòîé òºëºâëºæ, óäèðäàõ íü õàìãèéí òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çäýã. ªºðººð õýëáýë, óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã îðîí çàéí õóâüä ãîë ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëíî. Óñíû íººöèéí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò, õàìãààëàëò áóþó íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã ãîëûí ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõýä óñ ñóäëàë, ãåîìîðôîëîã, ãåîëîã, ýêîëîãè-øèì ìàíäàë, ãåîñèñòåì, ò¿¿õ-óãñààòíû ç¿é, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, óñíû àæ àõóé áà ãåîïîëèòèêèéí çýðýã õýä õýäýí ¿íäýñëýë áàéíà. ¯¿íä: Óñ ñóäëàë: Óñ ñóäëàë òàëààñàà àâ÷ ¿çâýë þóíû ºìíº ãîëûí ñàâ ãàçðûí òîäîðõîéëîëòîîñ ýõýëíý. Òóõàéí ãîë ìºðºí óðñàöûí òýæýýëýý àâ÷ áóé óñ õàãàëáàðûí øóãàìààð õÿçãààðëàãäñàí ãàçðûí ãàäàðãà áà ò¿¿íä õàìààðàõ õºðñ-óë õºðñíèé äàâõàðãûã ãîëûí ñàâ ãàçàð (ãîëûí ýõýýñ ò¿¿íèé àäàã õ¿ðòýëõ á¿õ íóòàã äýâñãýð) ãýíý. Äàëàé òýíãèñ, ãîë, ãîðõè, íóóð, áóëàã, ñàéðûí ñàâ ãàçðààñ àíãèä îðøèõ ãàçàð íóòàã ãýæ áàéäàãã¿é. Ãîëûí ñàâ ãàçàð íü õàìãèéí òîä ÿëãàðñàí, ìàø òîãòâîðòîé õèë áóþó óñ õàãàëáàðûí øóãàìààð õÿãààðëàãäñàí áàéäàã. Ãîë ìºðíèé ñ¿ëæýý íü áàéãàëü, äýëõèé äýýðõ õàìãèéí ýðýìáýëýãäýæ, öýãöýðñýí íýãæ, ñèñòåì áºãººä ýíý íü áàéãàëèéí áàÿëãèéí àøèãëàëò, õàìãààëàëòûã ñèñòåì÷ëýõ ¿íäýñ áîëíî. Ãîëûí ñàâ ãàçàðò ÿâóóëñàí áîëîí ÿâóóëæ áóé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû óë ìºð ãîë ìºðíèé óñíû ãîðèì, íººö, ôèçèê, õèìè, áèîëîãèéí øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëòººð èëýðíý. Ãîëûí ñàâ ãàçàð áîë ººðèéí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

áàéãàëèéí çîõèöóóëàëòòàé ñèñòåì áîëíî. Ñàâ ãàçàð íü ñèñòåìèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé çàð÷ìûã áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò õýðýãëýõýä õàìãèéí òîõèðîìæòîé íýãæ áîëíî (îðîëò áà ãàðàëòûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë, áàëàíñ). Èéìä Îíîí ãîëûí ñàâä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ íü áàéãàëü îð÷èí, óñ àøèãëàëò, õàìãààëàëòàä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé, öîãö áîëîõ þì. Ãåîìîðôîëîã: Äîòîîä áà ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëñèéí äîð ãàäàðãûí á¿ðõýâ÷èéí ººð÷ëºëò òàñðàëòã¿é ÿâàãäàæ áàéõ ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäýë áîë ¿íäñýíäýý Äýëõèéí õóóðàé ãàçðûí ãåîìîðôîëîã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí (ãåîìîðôîëîã) õàìãèéí ãîë ººð÷ëºëò íü ãîë, íóóð, ðàøààí çýðýã ãàäàðãûí óñàí îáüåêò, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí íýìýãäýõ, ìàëûí áýë÷ýýðèéí òàëõèãäàë, óóë óóðõàéí îëáîðëîëòîä íýðâýãäñýí òàëáàé íýìýãäýõ çýðýã ººð÷ëºëò àæèãëàãäñàíû óëìààñ ýäãýýð ººð÷ëºëòòýé óÿëäñàí ¿ð äàãàâàðóóä áèé áîëíî. Ãåîëîã: Ãåîëîãèéí ïðîöåññèä ãîë, ìºðºí ýíåðãè àãóóëàã÷ áîëîí õàòóó áîäèñ çººã÷èéí õóâüä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áºãººä ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãåîëîãèéí ¿íäýñëýë ò¿¿íèé ººðèéí ãèäðîãåîëîãèéí îíöëîã, ãîë ìºðºí òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ò¿¿í÷ëýí áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí àøèãëàëò õàìãààëàëòûí ¿íäýñëýëä ãåîëîãè-ýêîëîãèéí ñóäàëãàà ìàø à÷ õîëáîãäîëòîé. Îíîí ãîëûí ñàâä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîãäîæ ñàâ ãàçðûí ãåîëîãèéí òîãòîöûí àñóóäàë òîäîðõîé õýìæýýãýýð õºíäºãäºõ òàëòàé. Ýêîëîãè-øèì ìàíäàë: Áîõèðäóóëàã÷ áîäèñûí áàëàíñ, áàéãàëèéí ººðºº öýâýðøèõ ÷àäàâõè, õîðò áîäèñûí çººãäëèéã ãîëûí ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä òîîöîõ áîëîìæ íü ãîëûí ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ýêîëîãè-øèì ìàíäëûí ¿íäýñëýëèéí ãîë ñàíàà áîëíî. ªºðººð õýëáýë, ãîëûí ñàâ ãàçàðò ÿâóóëñàí áîëîí ÿâóóëæ áóé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû óë ìºð ãîë ìºðíèé óñíû ãîðèì, íººö, ôèçèê, õèìè, áèîëîãèéí øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëòººð èëýðíý. Ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýëèéã ìºí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí íýãæ, óñíû ýêîëîãèéí ñèñòåì çýðýã îéëãîëò, òîäîðõîéëîëòóóäòàé óÿëäóóëàõ õýðýãòýé. Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä áîðäîî àøèãëàõ, øèíýýð óñàí ñàíãóóä ¿¿ñýõ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ õàìààðàëòàé ãîëóóäûí áîëîí íóóðûí óñíû ãîðèì ººð÷ëºëò, óóë óóðõàéí áîëîí õîò ñóóðèí ãàçðûí áîõèðäîëòûí çýðýã, íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ýêîëîãè-øèì ìàíäàëûí ¿íäýñëýëòýé õîëáîîòîé ººð÷ëºëò¿¿ä Îíîí ãîëûí ñàâä àæèãëàãäàæ, òýäãýýðèéí ¿ð äàãàâàðûí àñóóäàë íýãäñýí ìåíåæìåíòýä çàéëøã¿é õºíäºãäºõ áîëíî. Îíîí ãîëûí ñàâä ýêîëîãèòîé õîëáîîòîé íýã àñóóäàë áîë ÎÕÓ-ààñ óñààð äàìæèí óëèðëûí ÷àíàðòàé áîõèðäîëò îðæ èðæ óñíû ÷àíàðò ñºðãººð íºëººëæ óëìààð õ¿í ìàëûí óíäíû àñóóäëûã õºíäºõ íü áèé (Õºìºë, Àãàö). Ìºí ò¿¿í÷ëýí öýíãýã óñíû õàìãèéí òîì çàãàñ áîëîõ òóë çàãàñûã õàìãààëæ ºñãºõ àñóóäàë õóðöààð òàâèãäàæ çàðèì íýã àðãà õýìæýý, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé íü èõýýõýí ñàéøààëòàé áàéãàà áºãººä ýäãýýð àñóóäëóóä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºëò, õýðýãæèëòýä çàéëøã¿é òóñãàãäàõ ¸ñòîé. Ò¿¿õ-óãñààòíû ç¿é: Ýðò äýýð ¿åýñ ãîë ìºðíèé óñûã õàìòûí õ¿÷ýýð àøèãëàæ, óñíààñ õàìãààëæ èðñýí ò¿¿õ, ãîë ìºðºí õ¿í àðä, õîò ñóóðèíã õîëáîæ, ýñâýë øèíý ãàçàð íóòàãò õ¿ðýõ òýýâðèéí õýðýãñýë áîëæ, òîìîîõîí ãîë ìºðíèé ñàâ äàãóóä äýëõèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí òºâ¿¿ä, õîò ñóóðèí òºâëºð÷, àìüäðàë àõóé, ò¿¿õ ñî¸ëûí ÿíç á¿ðèéí õýâøèë á¿ðýëäýí áèé áîëñîí. ªºðººð õýëáýë, òîäîðõîé ãîëûí ñàâä òîäîðõîé ò¿¿õ, ¿íäýñ óãñàà, ¸ñ çàíøèë óëàìæëàë, àæ àõóé á¿ðäñýí áàéäàã. Èéìä òóõàéí ãîëûí ñàâä àìüäàð÷ áóé àðä èðãýäèéí ÿñ ¿íäýñ, óãñàà, ò¿¿õ ñî¸ë, óëàìæëàëàà îíöãîé õàðãàëçàí ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü îëîí ¿íäýñòýí ÿñòàí ñóóðüøäàã íóòãèéí õóâüä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòýä ò¿¿õóãñààòíû ç¿éí ¿íäýñëýë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ßíç á¿ðèéí ¿íäýñòýí óãñààòíû áàéãàëü îð÷èí, ÿëàíãóÿà ãàçàð, óñòàé õàðüöäàã óëàìæëàë, àõóé àìüäðàë èõýýõýí îíöëîãòîé áàéäàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Èõ ýçýí ×èíãèñ õààí, Ìîíãîëûí ò¿¿õòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé ò¿¿õýí íóòàã þì. Ãîëûí ñàâ ãàçàðò îëîí àðâàí õºøºº, äóðñãàë, ò¿¿õýí ãàçàð íóòàã, ãîë óñ òîîëîãäîæ ò¿¿õ, äîìãîîð áàÿæèí ºíººã õ¿ð÷ èðæýý. Íèéãýì-ýäèéí çàñàã: Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë íü þóíû ºìíº ãîë ìºðíèé ñ¿ëæýý íü óñíû íººöèéí ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð, ºñºí íýìýãäýæ áóé õýðýãöýý, îëîí òàëò õýðýãëýý ãýñýí óòãààð îéëãîãäîíî. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë óñíû íººöèéí ¿éëäâýðëýëä àøèãëàæ, õýðýãëýõ (ò¿¿õèé ýä, ýð÷èì õ¿÷, òåõíîëîãèéí îð÷èí, òýýâýð), àìüäðàë (àìüäðàõ îð÷èí, ôèçèê îð÷èí), áàéãàëèéí ãàìøèã (¿åð, ýëýãäýë ýâäðýë, õºðñ ãóëñàõ), îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýã÷ (ãàäàðãûí á¿ðõýâ÷èéí ººð÷ëºëò-ëàíäøàôò, íèéãýì-ò¿¿õèéí, äýä á¿òýö, ä¿¿ðýã÷ëýë) çýðãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. ¯éëäâýðëýë,

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ãàçàð òàðèàëàí, ÕÀÀ-í õºãæëèéí áàéðøèë ãîëûí õºíäèé, ýðýã äàãàñàí áàéäàë íü ãîëûí ñàâ ãàçðûã ¿éëäâýðëýëèéí áàéðøëûí ¿íäñýí îðîí çàé áîëîõûã òîäîòãîæ áàéäàã. Ãîë ìºðºíã äàãàæ õîò ñóóðèí ãàçàð, ¿éëäâýðëýë áàéðøèæ, ñóóðüøèæ, ýäèéí çàñãèéí á¿òýö áèé áîëäîã. Îíîí ãîëûí ñàâä óñíû íººöèéã õ¿í ìàëûí óíäíû õàíãàìæ, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí, õîò ñóóðèí ãàçàð, æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí óñàí õàíãàìæ ãýñýí ¿íäñýí ÷èãëýëýýð ¿éëäâýðëýëä àøèãëàæ, ñàâ ãàçðûí çàðèì, íóóð, ðàøààí, ò¿¿õ, äóðñãàëò áîëîí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðûã òîéðñîí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæèæ áàéíà. Áàéãàëèéí ãàìøèã òàëààñ Îíîí ãîëûí ñàâä øàð óñíû áîëîí õóð áîðîîíû ¿åð, óðóéí ¿åð çýðýã ãàìøãóóä òîõèîëäîõ ìàãàäëàëòàé. Èéìä áîëçîøã¿é ãàìøãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õàìãààëàõ àðãà çàì, òåõíèê õýðýãñë¿¿ä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòýä çàéëøã¿é òóñãàëàà îëñîí áàéíà. Óñíû àæ àõóé: Óñíû àæ àõóéí íýãäñýí öîãöîëáîðûã ãîëûí ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä áàéãóóëàõ, óñíû àæ àõóéí óäèðäëàãà, òºëºâëºëòºä ãîëûí ñàâ ãàçðûí çàð÷ìààð õàíäàõ, àëèâàà àñóóäëûã øèéäýõ, òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàéí àëü íýã óñíû àæ àõóéí íýãæ, ýñâýë óñàí îáüåêòîä áóñ õàðèí íèéò ñàâ ãàçðûí ò¿âøèíä àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Óñíû õýðýãöýý, à÷ õîëáîãäîë ºñºí íýìýãäýõèéí õýðýýð ãîëûí ñàâ ãàçðûí êîíöåïöèéí ¿¿ðýã ôóíêö íýìýãäýæ áàéíà. Óñíû àæ àõóéí íýãäñýí öîãöîëáîðûí õóâüä Îíîí ãîëûí ñàâä þóíû ºìíº óñàëãààíû ñèñòåì, óíäíû óñíû õàíãàìæèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí àñóóäàë ÿðèãäàíà. Ãåîïîëèòèê: Ãåîïîëèòèêèéí àëèâàà àñóóäëûã ãîëûí ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä ç¿é çîõèñòîé øèéäâýðëýõ áîëîìæ èë¿¿ áàéäàã. ¯¿íä îëîí óëñûí ñàâ ãàçàð, õèëèéí óñíû òàëààðõè õàìòûí àæèëëàãàà, ãýðýý õýëýëöýý, ¿¿ðýã õàðèóöëàãà, áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë, õàìòàðñàí ñóäàëãàà, àæèãëàëò õýìæèëòèéã çîõèöóóëàõ áîëîìæòîé. Íýã óëñ ¿íäýñòíèé áîëîí îëîí óëñûí ãîë ìºðíèé óñíû ¿ð àøèãòàé óäèðäëàãà òºëºâëºëòºä óñ àøèãëàã÷ á¿õ òàëóóäûã õàìàðñàí õàìòûí àæèëëàãàà ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýã îíöëîã áîë ÎÕÓ-ààñ Õºìºë, Àãàö, Õýð çýðýã ãîë Îíîí ãîëä öóòãàæ ýäãýýð ãîëóóäûí óñíû íººö, ÷àíàð, àøèãëàëò, õàìãààëàëòûí àñóóäàë õèëèéí óñíû ãýðýý, õýëýëöýýðýýð çîõèöóóëàãäàí óëìààð íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºëòºä, õýðýãæèëòýä òóñãàëàà îëîõ ¸ñòîé. Óñ áîë ýäèéí çàñãèéí ¿íýò á¿òýýãäýõ¿¿í ò¿¿õèé ýä. Óñûã áèä çºâõºí óíä, ýð¿¿ë àõóé, óñàëãàà, óñàí çàì òýýâýð, ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýýíä õýðýãëýýä çîãñîõã¿é áèäíèé àìüäðàë àõóé óñàí îð÷èí äàõü áàéãàëèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ èõýýõýí õàìààðàëòàé áèëýý. Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçàð ãýñýí îéëãîëòîä ò¿¿íèé õèë õÿçãààðò áàãòàæ áóé á¿õ õóóðàé ãàçàð îðîõ òóë íýãäñýí ìåíåæåìåíò íü þóíû ºìíº õºäºº àæ àõóé, áýë÷ýýð, îé, ãàçàð àøèãëàëòûí ìåíåæåìåíòýýñ øóóä õàìààðàëòàé áîëîõ íü îéëãîìæòîé þì. Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí áîäëîãî, øèéäâýð ãàðãàõàä õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë áîë ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä áîëîâñðóóëàãäñàí ìýäýý, ìýäýýëëýýð õàíãàõàä çîðèóëàãäñàí óñíû õÿíàëò øèíæèëãýý, ìýäýýëëèéí ñèñòåì þì. Ýíý íü óñíû íººöèéí ìåíåæåìåíòèéã ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë òºäèéã¿é, ãîëûí íýãýí õýñãèéí áîëîí óðñãàëûí äýýä áà äîîä òàëûí óñíû íººö àøèãëàëòòàé õîëáîãäñîí ìàðãààí, òýìöëèéã øèéäâýðëýõýä ãîë ¿íäýñëýë áîëíî. Óñ íü àìèí ÷óõàë õýðýãëýý õýäèé ÷ õýìæýý õÿçãààðëàãäìàë áºãººä õýðýãëýý, õýðýãöýýòýé õîëáîãäîæ áàéíãûí ºðñºëäººí, çºð÷èë ¿¿ñýæ áàéäàã. Èéìä óñíû íººöèéã ç¿é çîõèñòîé, õàðèëöàí óÿëäààòàé, íýãäìýëýýð àøèãëàæ, òºëºâëºæ óäèðäàõ íü á¿õ íèéòèéí ýðõ àøèãò íèéöíý ãýäýã íü îéëãîìæòîé áèëýý. Óñ íü óëñ òºðèéí áîëîí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ, õèë õÿçãààðààñ ¿ë õàìààðàí áàéãàëèéí óñíû õàãàëáàðààð õÿçãààðëàãäñàí íóòàã äýâñãýðèéíõýý äîòîð òàñðàëòã¿é, ýðãýëò, õºäºëãººíä îðøèõ òóë ò¿¿íèé àøèãëàëò, õàìãààëàëòàä íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéäàã.Óñíû íººöèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ õàìãààëàõòàé õîëáîãäîæ äýëõèé íèéòýýð Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæåìåíò ãýñýí îéëãîëòûã áèé áîëãîæ ýíýõ¿¿ àðãààð àëèâàà òóëãàìäñàí, ìàðãààíòàé àñóóäëûã ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèí, ìàñøòàáûí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõèéã çîðüæ áàéíà. Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæåìåíòèéí ¿íäñýí ýëåìåíò áîë ãàçàð áîëîí óñíû íººöèéí óäèðäëàãà òºëºâëºëòèéã ãîëûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä íýãòãýõýä îðøäîã. ¯¿íèé õ¿ðýýíä ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõ, õàìãààëàõ òàë äýýð õ¿ì¿¿ñ óðò õóãàöààíä ººðñäèéí ¿çýë áîäîë ýðõýì çîðèëãîî òîäîðõîéëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà õàðèëöàí óÿëäóóëæ, õàðèëöàí õóâààæ õ¿ðòýõ ¿íýò ç¿éëñ, ¿éëäëýý çºâøèëöºí, àëèâàà øèéäâýðýý áèå áèåäýý ìýäýýëæ áàéõ ÿâäàë þì. Òóõàéí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàãòàæ áóé óñ, îé, õºðñ, óðãàìàë, ãàçðûí äîîðõ áàÿëàã çýðãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ñàâ ãàçàðò áàãòàæ áàéãàà áîëîí õàðüÿàëàãäàæ áóé óëñ îðîí, àéìàã ñóì, ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí íýãæ ñàëáàð, ï¿¿ñ êîìïàíè, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýäèéí çàñàã, àõóé, áàéãàëü îð÷èí, ¸ñ ñóðòàõóóíû àëèâàà àøèã ñîíèðõëûã ýâ ç¿éãýýð, áàéãàëüä áîëîí áóñäàä õîð íºëººëºë áàãàòàéãààð, òîãòâîðòîé, èðýýä¿éãýý õàðñàí áàéäëààð çîõèöóóëíà ãýñýí ¿ã áîëîé.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõýýõýí ººð÷ëºãäºæ ãàäàðãûí óñ õîìñäîõ õàíäëàãàòàé áîëæ, îëîí àðâàí ãîë ãîðõè, íóóð øèðãýæ õ¿í ìàëûí óíä, àõóé, ¿éëäâýð, ãàçàð òàðèàëàíãèéí õýðýãëýýã õÿçãààðëàõ áîëëîî. Òóõàéëáàë, 1990-ýýä îíû äóíä ¿åýñ ýõýëñýí áàãà óñòàé æèë¿¿äèéí 10-12 æèëä ãîëóóäûí äóíäàæ óðñàö îëîí æèëèéí äóíäæààñ áàãà áàéæýý. Çàðèì æèëèéí äóíäàæ óðñàö îëîí æèëèéí äóíäæààñ îëîí äàõèí áàãà áàéíà. Ìºí áóëàã øàíä, íóóð çýðýã ãàäàðãûí óñàí îáüåêòóóä áàãàñàâ. Ãóðâàí íóóðûí äóíä íóóðûí óñíû ò¿âøèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 1.50 ì-ýýð áóóð÷, Õàæóó áóëãèéí óíäàðãà 2-3 äàõèí áàãàññàí áàéíà.

3.20 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çàðèì áóëàã, øàíäûí óñíû ò¿âøèí, óðñàöûí õýìæýý

Õ¿í á¿ð öýâýð, øààðäëàãà õàíãàñàí óñààð õàíãàãäàõ íü õ¿íèé ýðõèéí õàìãèéí íààä çàõûí õýðýãöýý. ªºðººð õýëáýë, Îíîí ãîëûí ñàâä õàìààðàõ àëü íýã çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéí óäèðäëàãà, õîëáîãäîõ ìýðãýæèëòýí, òºðèéí òýðã¿¿íýýñ ýõëýýä õºäººãèéí áàãèéí äàðãà àðä, èðãýä, ìàë÷äûã óíäíû áîëîí õýðýãëýýíèé óñààð õàíãàæ ÷àäàõã¿é áîë õ¿íèé ýðõèéã çºð÷ñºí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë óñíû õ¿ðýëöýý, ÷àíàðààñ èõýýõýí õàìààð÷ õ¿í àì èõòýé Îíîí ãîëûí ñàâä ýíý àñóóäàë õ¿í àìûí ºñºëòòýé óÿëäàí øèéäëýý îëîõ ¸ñòîé. Àæ ¿éëäâýð, ÕÀÀ, íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà óñíû ýêîñèñòåìèéã áîõèðäóóëàí, õîìñäóóëàõ òóë ýêîñèñòåìèéã õàìãààëàõ, ýðñäýë, ãàìøãèéí ìåíåæìåíò, óñûã ºðòºãæ¿¿ëýõ, ¿íýëýõ, óõààëàã, çºâ ìýðãýí óäèðäàõ áóþó íýãäñýí ìåíåæìåíò çýðýã àñóóäëûã íýãäìýëýýð øèéäýõ øààðäëàãà ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Óñòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ÿâöàä øèéäâýð ãàðãàã÷èä, õýðýãëýã÷èä ãýõ ìýò á¿õ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã îðîëöóóëàõ, õóóëü ýðõèéí ¿íäýñëýë íü óÿí õàòàí, íýýëòòýé áàéõ, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí íÿãò óÿëäàà, çîõèöóóëàëò øààðäëàãàòàé áîëíî. Óñíû ãà÷èãäëûã äàâàõ õî¸ð òºðëèéí àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Þóíû ºìíº àøèãëàõ áîëîìæòîé óñíû íººöèéã îëîí æèëèéí áîëîí óëèðëûí óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ, èõ ã¿íèé áîëîí ìºñòºë çýðýã óäààí ýðãýëòòýé, óðò õóãàöààíä ñýëáýãääýã, òîãòâîðòîé óñíû íººöèéã àøèãëàõ, õóð òóíàäàñàíä çîðèóäààð ¿éë÷ëýõ áîëîí óðñàöûí øèëæ¿¿ëýã õèéõ çàìààð íýìýãä¿¿ëæ áîëíî ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ìîíãîëä ãîë ìºðíèé óðñàö íü óëèðëûí õóâüä ìàø òýãø áóñ õóâààðèëàëòòàé, ºâºë, õàâðûí ãà÷èã ¿åä õ¿í, ìàë óñààð ãà÷èãääàã. Ýíý ¿åä îëîí æèëèéí áîëîí óëèðëûí óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ çàìààð óñíû õ¿ðýëöýýã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ óñíû óóðøëûí àëäàãäàë èõ áàéõ ñºðºã òàëòàé.Õàðèí Îíîí ãîëûí ñàâä ÿíç á¿ðèéí çîðèóëàëòûí ñàí áàðèõ çàìààð óñíû õóðèìòëàë áèé áîëãîæ, óëèðëûí óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ áîëîìæ áèé áºãººä óðüä÷èëàí ñóäàëãàà õèéæ, àëäàãäëûã íàðèéâ÷ëàí òîîöîæ óëìààð áîëçîøã¿é ¿ð äàãàâðûã ñàéòàð äýíñëýõ õýðýãòýé.¯¿ëýíä çîðèóäààð íºëººëæ õóð òóíàäàñûã íýìýãä¿¿ëýõèéã áàñ íýã àðãà çàì ãýæ ¿çýõ áºãººä ìàíàé îðíû õóâüä íèëýýä òóðøëàãà áèé. Èéì àðãààð áýë÷ýýðèéí áîëîí ãàçàð

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

òàðèàëàíãèéí óñæóóëàëòûã áàãà çýðýã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Óðñàöûí øèëæ¿¿ëýã áóþó ãîë ìºðíèé óñûã ñóâàã, õîîëîéãîîð óñ äóòàãäàëòàé íóòàã, á¿ñ ð¿¿ øèëæ¿¿ëæ óñíû õýðýãöýýã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð øèéäýæ áîëäîã áàéíà. Ãýõäýý áàéãàëü îð÷èí òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë çàðèì ãàøóóí òóðøëàãà áóéã ñàíàõ õýðýãòýé. Óñíû ãà÷èãäëûã äàâàõ õî¸ð äàõü àðãà çàì áîë óñûã àðâèëàí õýìíýõ ÿâäàë þì. ªñºí íýìýãäñýýð áóé óñíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, øèíý äýâøèëòýä òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, ¿éëäâýð, ÕÀÀä öýâýð óñ õýðýãëýõèéã øóóä çîãñîîõ çýðýã çàìààð óñûã õýìíýõ ÿâäëûã á¿õ ò¿âøèíä õºõ¿¿ëýí äýìæèõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë “õóóðàé òåõíîëîãè” ãýñýí íýð òîìú¸î õºãæèíã¿é îðíóóäàä íèëýýä äýëãýð÷ áàéãàà þì. Äýýð äóðüäñàí óñíû íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàðèì àðãà çàì íü ìàíàé îðíû õóâüä ºíººäºð, òýð ÷ á¿¿ õýë îéðûí èðýýä¿éä òåõíèê áîëîí õºðºíãº ìºíãºíèé õóâüä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ ìàø õÿçãààðëàãäìàë. Ìºí ýêîëîãèéí ¿ð äàãàâàðûí õóâüä, õóóðàé óóð àìüñãàëòàé, áàéãàëèéí ýìçýã íºõöºëòýé îðíû õóâüä òºäèéëºí òààëàìæòàé áóñ þì. Èéìä ìàíàé îðíû õóâüä óñûã àðâèëàí õýìíýõ àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãî áîëãîæ, á¿õ íèéòýýð êîìïàí÷ëàí ñóðòàë÷èëæ, ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õäýýñ ýõëýýä ¿éëäâýð, ï¿¿ñèéí ýçýä, ãàçàð òàðèàëàí÷èä, ìàë÷èä, òºðèéí óäèðäëàãûí á¿õ ò¿âøèíä óñ àðâèëàí õýìíýõ àñóóäëûã áîäîæ ñàíàæ, øèéäâýðëýæ, õýðýãæ¿¿ëæ áàéìààð ñàíàãäàíà. Áàéãàëèéí óñíû íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ òóõàé áóñ õàðèí áàéãàà íººöºº ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõ, àðâèëàí õýìíýõ àñóóäàë ÿðèõ ¸ñòîé. Òýãýýä ÷ áàéãàëèéí óñíû íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ òóéëûí õÿãààðëàãäìàë, áàðàã áîëîìæã¿é, õàðèí áàãà çýðýã çîõèöóóëæ áîëîõ þì. Õàðàìñàëòàé íü, ºíººäºð ìàíàé óëñàä óñûã õàéð ãàìã¿é àøèãëàæ, çàðæ ¿ðýõ íü åðäèéí, õýâøèæ äàññàí, õàìãèéí ñºðºã ¿çýãäëèéí íýã þì. 3.8 Ä¿ãíýëò Xýíòèéí íóðóóíû ç¿¿í xoéò xaæóóãèéí Oíoíãèéí xaëóóí ðaøaaíû oð÷ìooñ ýx aâax áºãººä óñ õóðàõ òaëáaé íü 94040 àì êì, 808 êì óðò, ¿¿íèé 29070 àì êì òaëáaé, 575 êì óðò xýñýã íü Ìoíãoëûí íóòaãò oðøèío. Ãîëûí ñàâ ãàçàðò íèéòäýý 166 ãîë ãîðõè, 47 íóóð öººðºì áàéäàã (2007 îíû òîîëëîãî). Îíîí ãîëûí óñíû æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò Áèíäýð ñóì îð÷èìä 32.9, Äàäàë ñóìûí îð÷èìä 56.4ì3 (ñåê áàéãàà íü ãîëûí óðñàö óðòûí äàãóóäàà àëäàãäàë áàãàòàé. Ò¿¿íèé öóòãàë ãîëûí õóâüä îëîí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò íü 1.5-12.6 ì3) ñåê õýëáýëçýíý. Øàð óñíû áîëîí õóð áîðîîíû ¿åðèéí èõ õýìæýý Îíîí ãîëûí äàãóóä 255-904 ì3/cåê õ¿ðýõ áºãººä Õóðõ áîëîí Ýã çýðýã ãîëóóäûí õóð áîðîîíûõ õàìãèéí èõäýý 45-70 ì3/cåê õ¿ðíý. Îíîí ãîëûí æèëèéí óðñàöûí 15.5-31.1 õóâèéã ãàçðûí äîîðõ óñ, õàéëñàí öàñ ìºñíèé óñ 6.5-12.7 õóâèéã ýçëýõ áîë õóð áîðîîíû òýæýýë äàâàìãàéëæ 56.5-71.8 õóâèéã ýçýëíý. Òóõàéí æèëèéí óñëàãààñ õàìààðàí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí æèëèéí óðñàöûí äèéëýíõ íü áóþó 81.4-97.7 õóâü õàâàð çóíû óëèðàëä íîãäîõ (IV-X) áºãººä õàâðûí ñàðóóäàä (IV-VI ñàð) æèëèéí óðñàöûí 9.5-14.8 õóâü á¿ðýëäýíý. Îíîí ãîëûí ñàâä æèëäýý 320.0 ìì õóð òóíàäàñ îðíîîñ 58-94 ìì ãàäàðãûí óðñàö á¿ðäýæ ¿ëäñýí 226-260 ìì íü óóðøèëò, õºðñ, ãàçðûí äîîðõ óñíû òýæýýëä çàðöóóëàãäàíà. ªºðººð õýëáýë, æèëèéí õóð òóíàäàñíû 18-30 õóâü íü ãîë ìºðíèé óðñàö áîëíî. Îíîí ãîëûí ñàâä îëîí æèëèéí äóíäæààð 3.12 êì3 (óëñûí õèëýýð) óñ á¿ðýëäýõ áà ýêîëîãèéí óðñàöûí õýìæýý Îíîí ãîëûí äàãóóä îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí 8-20 õóâü áàéõ áà äóíäæààð 13.0 õóâü áàéíà. ªºðººð õýëáýë, Îíîí ãîëûí ñàâ äàõü æèëèéí íèéò óñíû õýðýãëýý íü 0.40 êì3 äàâàõã¿é áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àíõíû áàéíãûí óñ ñóäëàëûí õàðóóëûã Áèíäýð ñóìàíä 1966 îíä áàéãóóëàí ºíººäðèéí áàéäëààð Îíîí áîëîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä áîëîõ Õóðõ, Ýã, Áàðõ áîëîí Áàëæ ãîë äýýð óñ ñóäëàëûí 5 õàðóóë ìºí Ãóðâàí íóóðûí õàðóóë, íèéòäýý 6 óñ ñóäëàëûí õàðóóë àæèëëàæ áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýíèé íÿãòøèë íü ºíººäðèéí áàéäëààð 5800 êì2 óñàíä íýã õàðóóë áàéãàà íü äýëõèéí ñòàíäàðòààñ äàðóé 3-4 äàõèí áàãà áàéíà. Èéìä Îíîí ãîëûí ñàâä äóíäæààð 20-25 óñ ñóäëàëûí õàðóóë àæèëëàæ áàéæ ñ¿ëæýýíèé íÿãòøëûã õàíãàæ óëìààð ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ãîðèì, íººöèéí àæèãëàëò õýìæèëòèéí áîëîí ¿íýëãýýíèé íàðèéâ÷ëàëûã õàíãàõ áîëîëöîîòîé áîëîõ þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ñ¿ëæýýã ºíººäºð àæèëëàæ áóé 6 õàðóóëààñ ãàäíà ÎíîíÁàòøèðýýò, Îíîí-Áàÿí-Àäàðãà, Îíîí-Äàäàë, Îíîí-Áàÿí-Óóë, Õºìºë-Äàäàë, Àãàö-Äàäàë, Õýð-Õèëèéí çàñòàâ, Øóóñ-Áàÿí-Àäàðãà çýðýã íèéòäýý 8 õàðóóë íýìæ áàéãóóëàí óëìààð îéðûí æèë¿¿äýä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ñ¿ëæýýã 14-16 õàðóóëòàé áîëãîæ ÓÍÍÌ ¿íäýñëýë, òºëºâëºëò, õýðýãæèëòýä

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ñàíàëòàé áàéíà. ÓÍÍÌ íýã ¿íäýñëýë áîëîõ øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûã Îíîí ãîëûí ñàâä àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºõ, óðñàö áîëîí óñíû íººöèéí çàãâàð÷ëàë, ñàâ ãàçðûí óñíû òýíöýë, ãàäàðãûí áà ãàçðûí äîîðõ óñíû óÿëäàà õîëáîîã íàðèéâ÷èëàõ ÷èãëýëýýð õºãæ¿¿ëýõ . Óñíû íººöèéí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò, õàìãààëàëò áóþó íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã ãîëûí ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõýä óñ ñóäëàë, ãåîìîðôîëîã, ãåîëîã, ýêîëîãè-øèì ìàíäàë, ãåîñèñòåì, ò¿¿õ-óãñààòíû ç¿é, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, óñíû àæ àõóé áà ãåîïîëèòèêèéí çýðýã ¿íäýñëýëèéã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàõ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõýýõýí ººð÷ëºãäºæ ãàäàðãûí óñ õîìñäîõ õàíäëàãàòàé áîëæ, îëîí àðâàí ãîë ãîðõè, íóóð õàòàæ, øèðãýæ õ¿í ìàëûí óíä, àõóé, ¿éëäâýð, ãàçàð òàðèàëàíãèéí õýðýãëýýã õÿçãààðëàõ áîëîâ (1990-èýä îíû äóíä ¿åýñ ýõýëñýí áàãà óñòàé æèë¿¿äèéí 1012 æèëä ãîëóóäûí äóíäàæ óðñàö îëîí æèëèéí äóíäæààñ áàãà áàéæ çàðèì æèëèéí äóíäàæ óðñàö îëîí æèëèéí äóíäæààñ îëîí äàõèí áàãà áàéíà. Ìºí áóëàã øàíä, íóóð çýðýã ãàäàðãûí óñàí îáüåêòóóä áàãàñàâ. Ãóðâàí íóóðûí äóíä íóóðûí óñíû ò¿âøèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 1.50 ì áóóðñàí). Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð àìüäàð÷ áóé õ¿í á¿ð ñòàíäàðòûí øààðäëàãûã õàíãàñàí óñûã óíäàíäàà õýðýãëýæ áàéõûí òºëºº á¿õ íèéòýýð õ¿÷èí ç¿òãýæ, õàìòðàí àæèëëàõ õýðýãòýé. ÓÍÍÌ áà áàéãàëèéí óñ áîëîí óñ àøèãëàëòûí àëèâàà òýíöëèéí àñóóäëûã îðîí çàéí õóâüä ãîëûí ñàâ ãàçðûí (“closed system”) õ¿ðýýíä òîîöîõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëíî. Îíîí ãîëûí ñàâä ÿíç á¿ðèéí çîðèóëàëòûí ñàí áàðèõ çàìààð óñíû õóðèìòëàë áèé áîëãîæ, óëèðëûí óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ áîëîìæ áèé áºãººä óðüä÷èëàí ñóäàëãàà õèéæ, àëäàãäëûã íàðèéâ÷ëàí òîîöîæ óëìààð áîëçîøã¿é ¿ð äàãàâàðûã ñàéòàð äýíñëýõ õýðýãòýé. Óñíû ãà÷èãäëûã äàâàõ íýã ¿íäñýí àðãà çàì áîëîõ óñûã àðâèëàí õýìíýõ ÿâäëûã á¿õ íèéòèéí ¿éëñ áîëãîæ óñûã àðâèëàí õýìíýõ àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãî áîëãîæ, á¿õ íèéòýýð êîìïàíè÷ëàí ñóðòàë÷èëæ, ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õäýýñ ýõëýýä ¿éëäâýð, ï¿¿ñèéí ýçýä, ãàçàð òàðèàëàí÷èä, ìàë÷èä, òºðèéí óäèðäëàãûí á¿õ ò¿âøèíä óñ àðâèëàí õýìíýõ àñóóäëûã áîäîæ ñàíàæ, øèéäâýðëýæ, õýðýãæ¿¿ëýõ. Áàéãàëèéí óñíû íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ, àðâèæóóëàõààñ ºìíº áàéãàà íººöºº ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõ, àðâèëàí õýìíýõ àñóóäëûã þóíû ºìíº ÿðèõ ¸ñòîé. Óñûã ºðòºãæ¿¿ëýõ,¿íèéí àñóóäëûã ýðãýí õàðæ, óñûã õýìíýõ ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã áîëãîõ, àøèãëàõ çîõèöóóëàëòûí çºâ àðãà ìåõàíèçìóóäûã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà áèé. Îëîí æèëèéí àæèãëàëò, õýìæèëòèéí ºãºãäºëã¿é ãîëûí ñàâ ãàçðûí óðñàöûã ñàâ ãàçðûí õýìæýý, ºíäðèéí õàìààðàë, îðîí çàéí èíòåðïîëÿö çýðýã óëàìæëàëò àðãóóäààð òîîöñîí áºãººä öààøèä ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí çàðèì ¿ð ä¿íã íàðèéâ÷ëàõ øààðäëàãàòàé.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

4. ÃÀÇÐÛÍ ÄÎÎÐÕÈ ÓÑ 4.1 Ãàçàð ç¿é Ãàçàð ç¿é, íóòàã äýâñãýðèéí õóâüä Îíîí ãîëûí àé ñàâ íü Ìîíãîë Óëñ, ÎÕÓ-ûí õèë äàìæèí áàéðëàäàã. Ìîíãîë Óëñûí íóòãààñ ýõòýé Îíîí ãîëûí ýõ îð÷èì íü óóëñ äîòîðõè íàëóó õºíäèéí, äóíä õýñýã íü óóëñ õîîðîíäûí íàëóóäóó õºíäèéí øèíæòýé. Îðîñûí èõ ýðäýìòýí Ë.Í.Ãóìèë¸â “Îíîíãèéí íàðñàí òºãºë á¿õèé Îíîí ãîëûí õºíäèé áîë í¿¿äýë÷äèéí õîñã¿é ñàéõàí íóòàã” ãýæ õýëñýí áàéäàã. Îíîí ãîëûí àé ñàâ íü Ìîíãîë Óëñûí íóòàãò ç¿¿í óðä òàëààðàà Óëçûí ãîëûí àé ñàâòàé; áàðóóí, áàðóóí ºìíºä, ºìíºä òàëààðàà Õýðëýí ãîëûí àé ñàâòàé; áàðóóí õîéä òàëààðàà Ìèíæ ãîëûí àé ñàâòàé õèëëýäýã áºãººä õîéä òàëààðàà ÎÕÓ-ûí íóòàãò îðæ Öîõûí ñàðüäàã óóë, Õºìºëèéí ñàðüäàã óóëñ, Îíîí Áàëæèéí íóðóóã äàéðñàí óñ õàãàëáàðààñ ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõè óñ íü Ìîíãîë íóòàãò õóðäàã áîëîâ÷ Ìîíãîë íóòãààñ ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõè èõ õýìæýýíèé óñàà àâ÷ Ùèëêî ìºðºíä óñàà þ¿ëäýã. Óóë ç¿éí õóâüä Îíîí ãîëûí àé ñàâ íü Èõ Õýíòèéí íóðóóíû Èõ Ñóõóëèã óóë (2274 ì), Èõ äàâàà (1781 ì), Õýíòèé õàí óóë (2452 ì), Äýëãýð õàí óóë (2111 ì), ªâºð øîðãîîëæèò óóë (2036 ì), Áàÿí öîãò óóë (1720 ì), ªíäºð öàãààí óóë (1682 ì), Öàãààí äàâàà, Õóòàã óóë (1631 ì), Áàòíîðîâ óóë, Äýëãýð õàí óóë (1517 ì), ªëçèé ñàéõàí óóë, Ýðýýí äàâààíû íóðóóãààð õ¿ðýýëýãääýã. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí õèë íü èõýíõèäýý óóë, íóðóóä, òîëãîäûã äàéðñàí óñ õàãàëáàð áàéäàã áîëîâ÷ ªìíºäýëãýð ñóìûí îð÷èì Õýðëýí ãîëûí àé ñàâòàé öýðäèéí õóðäñààñ òîãòñîí òýãøä¿¿ òàëààð õèëëýæ áàéäàã. Ãàçàð ç¿éí õóâüä ãàçðûí äîîðõè óñ õóðèìòëóóëäàã ãîë òîãòîö íü ãîëûí õºíäèé, óóëçâàð áýë÷èð, àäàã îð÷ìûí ñàäàðãóóä, ãîëûí õºíäèé äàõü ºðãºññºí õîòãîð áîëäîã. Òýäãýýðèéí äîòîð Áàòøèðýýòèéí áàðóóí õîéíî îðøèõ Àðàíãàòûí õºíäèé; Îíîí, Õóðõ ãîëûí áýë÷èð; Õ¿ðõðýý íóóð, Èõ, Áàãà öàãààí íóóðóóäûí õîîðîíäîõ õºíäèé, Áàëæ, Ãàëòòàé, Òýíãýëýãèéí ãîëûí áýë÷èð õºíäèé îðäîã. Õîòãîð, õºíäèé, òàë, õîîëîéí ¿íýìëýõ¿é ºíäºð 850-1200 ìåòðèéí õîîðîíä áóþó åðºíõèéäºº ñóóñàí øèíæòýé. 4.2 Ãåîëîãè áà àøèãò ìàëòìàë Ìîíãîë Óëñûí àøèãò ìàëòìàëûí çóðãààñ [3] õàðàõàä Îíîí ãîëûí àé ñàâä îð÷èí ¿åèéí äºðºâäºã÷èéí (Ãîëîöåíèé), àëëþâè, äåëþâè, íóóðûí ãàðàëòàé ñýâñãýð õóðäñóóä, Íåîãåíèé íàñòàé ýõ ãàçðûí ò¿ð íóóðûí ãàðàëòàé ñýâñãýð õóðäñóóä, ìºí ò¿¿í÷ëýí çîíõèëæ Äåâîí, Êàðáîí, Ïåðìü, Þðèéí íàñòàé õóâèðìàë, òóíàìàë, áÿëõìàë ÷óëóóëãóóä, òýäãýýðèéí õîñëîë áîëîí ãóðâóóë áîëñîí òóíàìàë-õóâèðìàë, òóíàìàëáÿëõìàë, òóíàìàë-áÿëõìàë-õóâèðìàë ãàðàëòàé ¿íäñýí õàòóó ÷óëóóëãóóä, ìºí ò¿¿í÷ëýí Ìåçîçîéí ýðèíä ¿¿ññýí ò¿ðìýë ÷óëóóëãèéí áèåò¿¿ä ºðãºí òàðõàëòòàé. Îíîíãèéí àé ñàâ íü òåêòîíèê õàãàðàëä õàðüöàíãóé áàãà ºðòñºí. Ãåîëîãèéí ñóäàëãààíû îäîîãèéí ò¿âøèíä Îíîíãèéí àé ñàâûí õýìæýýíä àëòíû öººí òîîíû øîðîîí îðä àøèãëàãäàæ áàéíà. Îíîí ãîëûí ãàçðûí äîîðõè óñíû àé ñàâûí òàëáàéä àëòíû øîðîîí 20 ãàðóé èëðýë, ñóäëûí àëòíû 10 ãàðóé èëðýë áîëîí òºìºð, ãÿíò áîëä, æîíø, ñóðüìà çýðýã àøèãò ìàëòìàëûí 90 îð÷èì èëðýë Ìîíãîë Óëñûí àøèãò ìàëòìàëûí çóðàãò [3] òýìäýãëýãäæýý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãåîëîãèéí ñóäàëãààíû ò¿âøèí äýýøèëæ íàðèéâ÷èëñàí ýðýë, õàéãóóëûí àæèë õèéæ áàéãàà. Èðýýä¿éä òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàëûí îëîí îðä íýýãäýæ ç¿¿í á¿ñ íóòàã áîëîí Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õóâü íýìýð áîëîõ áîëîâ÷ ýêîëîãèéí õóâüä ýâýýëã¿é áàéæ áîëîõ òàëòàé. 4.3 Îëîí æèëèéí áîëîí óëèðëûí öýâäýã ÷óëóóëàã Îíîí ãîëûí ýõ á¿ðäýæ áóé Èõ Õýíòèéí íóðóóíû çàðèì îðãèë, àð õàæóóãààð îëîí æèëèéí öýâäýã àëàã öîîã, òàñàëäñàí áàéäëààð òàðõñàí íü ºìíºõ ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí. Õàðèí Áàðõ, Õóðõ, Øóóñ çýðýã ãîëûí óñ õàãàëáàð, óóëûí àð õàæóó, Îíîí ãîëûí óñ õàãàëáàðûí çàðèì õýñýãò îëîí æèëèéí öýâäýã õîâîð, àëàã öîîã, æèæèã òàëáàéä òàðõñàí òîõèîëäîë áèé. Áàðóóí õîéíîîñ ç¿¿í óðàãø ÷èãëýñýí õºíäèéí çàðèì õýñýãò îëîí æèëèéí öýâäýã ÷óëóóëàã òàñàëäàíãè æèæèã òàëáàéã áàðààäàõ, áººðºã ¿¿ññýí áàéõ ÷ òàë áèé. Ñàâ ãàçàðò óëèðëûí öýâäýã ÷óëóóëàã 00Ñ òåìïåðàòóðòàé 2.5-5.0 ì ã¿íèé õîîðîíä ºâëèéí õ¿éòýí óëèðàëä ¿¿ñ÷ õàâàð çóíû äóëààí óëèðàëä ãýñ÷ áàéäàã. Óóëûí õàæóó, áýëýýð òàðõñàí óëèðëûí öýâäýã ÷óëóóëãèéí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 0-30Ñ õîîðîíä õýëáýëçýæ, ºâëèéí óëèðàëä áóþó öýâäýã áàéõäàà 0-îîñ -40Ñ õîîðîíä õýëáýëçäýã. Óëèðëûí õºëäºëò, ãýñýëòèéí ã¿í 2.2-5.0 ì-ò çîíõèëæ, ¿¿íèé äîòîð æèæèã ãîëûí õºíäèé äàãàæ òàðõñàí óëèðëûí öýâäýã 5.0 ì, óóëûí õàæóó, áýë äàãàæ òàðõñàí óëèðëûí öýâäýã 2.5-4.5 [3]. (2002). Ìîíãîë Óëñûí àøèãò ìàëòìàëûí çóðàã (Ìàñøòàá 1:1 000 000). Àøèãò ìàëòìàëûí õýðýã ýðõëýõ ãàçàð, ÓÁ

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ì-èéí õîîðîíä áàéäàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä öýâäýãèéí ¿çýãäë¿¿ä,òóõàéëáàë îëîí æèëèéí öýâäýãèéí áººðºã, óëèðëûí öýâäýãèéí õàëèà òîøèí, õºðñíèé ãóëñàëò, öýâäýãèéí ãàðàëòàé òýãøðýëò òàðõñàí áàéäàã. 4.4 Õóð òóíàäàñíû íýâ÷èëò Ìîñêâà õîòîä 1990 îíä õýâëýãäñýí “Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà Íàöèîíàëüíûé àòëàñ” [1] äîòîð îðñîí Îíîí ãîëûí àé ñàâûí õýìæýýíä áóóæ áóé õóð òóíàäàñûí æèëèéí äóíäàæ àãóóëãûí çóðãèéã, ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõè óñíû îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí 1:1,000,000 çóðàãòàé [4] äàâõöóóëàí çóðæ õîëáîãäîõ òîîöîî õèéõ àðãààð òóñ àé ñàâûí õýìæýýíä áóóæ áóé õóð òóíàäñûí õýäýí õóâü íü ãàçðûí ºíãºí ¿ðæèë øèìò õºðñ, óë õºðñ, ÷óëóóëàã ðóó íýâ÷èæ áàéãààã òîäîðõîéëîâ. Óã çóðàã, õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä æèëä 300-400 ìì õóð òóíàäàñ áóóäàã. Îíîí ãîëûí àëëþâèéí õóðäñààð õó÷èãäñàí õºíäèéä õóð òóíàäñûí 3-7 õóâü, çàðèì ñàëàíãèä òàëáàéä áóþó ºðãºññºí õýñýãò 50-ààñ äýýø õóâü íü íýâ÷äýã áàéíà. 400- 500 ìì õóð áóóäàã Îíîíãèéí ýõ, äóíä îð÷èìä áóóæ áóé õóðûí 10-20 õóâü% 500 ìì õýìæýýíýýñ äýýø õóð áóóäàã Îíîí ãîëûí ýõ îð÷ìûí óóë íóðóóäûã á¿ðõýæ òàðõñàí ñýâñãýð õóðäñààð õó÷èãäñàí ¿íäñýí ÷óëóóëàã ðóó áóóæ áóé õóðûí 10-20 õóâü íü ãýõ çýðãýýð øèíãýæ áàéíà (ìºí 4.1-ð õ¿ñíýãò). Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõè óñíû îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí íèéëáýð íü áóóæ áóé õóð òóíàäàñûí õýìæýýíýýñ èë¿¿ áàéõ, ýñâýë óóðøèæ áóé óñíû õýìæýý îðæ áóé òóíàäàñíààñ èë¿¿ áàéõ íü îëîíòîé òîõèîäîã. Ýíý íü óñíû ýðãýëòèéí áàëàíñàä óóðøèëò, áººãíºðëèéí ¿éë ÿâö ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéãààã õàðóóëíà. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû óðñàöûí ãàæèã óòãóóä ãîëûí õºíäèéí ºðãºññºí õýñãèéí õýìæýýíä àæèãëàãääàã [4]. Ýíý íü óóëàðõàã õýñýãò áóóñàí õóð òóíàäàñààñ ¿¿ññýí ãàäàðãûí óðñàö íü õºíäèéä îðæ èðýýä ãàçðûí õºðñ ð¿¿ øèíãýæ ãàçðûí äîîðõè óðñàö áîëæ áàéãààãààð òàéëáàðëàãäàíà. Èéìýýñ çàðèì õîòãîðò áóóñàí õóðûí 50 õóâèàñ èë¿¿ õóâü íü ãàçðûí õºðñ ð¿¿ íýâ÷èæ óñíû ò¿âøèíä õ¿ð÷ ãàçðûí äîîðõè óñíû óðñàö ¿¿ñãýæ áàéõ áîëîìæòîé. /4.1-ð çóðàã/

4.1 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò îðæ áóé õóðòóíàäàñíû íýâ÷èëò [1]. (1990). Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà. Íàöèîíàëüíûé àòëàñ. Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà. Ìîñêâàä õýâëýãäñýí àòëàñûí õóóäàñ 56, çóðàã 64. Àòìîñôåðíûå îñàäêè. [2]. (2009). Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àòëàñ. Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ãàçàð ç¿éí õ¿ðýýëýí ýðõëýí ìîíãîë õýë äýýð õýâë¿¿ëñýí àòëàñûí õóóäàñ 104, çóðàã 82. Õóð òóíàäàñ. [4]. (1981). Êàðòà ñðåäíåãî ìíîãîëåòíåãî ñòîêà ïîâåðõíîñòíûõ è ïîäçåìíûõ âîä. Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà. Ëèñò: Ì-45, Ì-46, L-46. Ìîñêâàä õýâëýãäñýí çóðàã.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

4.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Õóð òóíàäàñûí íýâ÷èëòèéí õóâü Ãàçðûí äîîðõè óðñàö, ìì/æèë

Õóð òóíàäàñ, ìì/æèë 500, äýýø

400-500

Íýâ÷èëòèéí õóâü

Íýâ÷èëòèéí äóíäàæ õóâü

300-400

Íýâ÷èëòèéí õóâü

5-10

1-3

10-20

3-7

20-50 50-100 >100

5-13

10-20

>50

4.5 Ãèäðîãåîëîãèéí åðºíõèé íºõöºë Îíîí ãîëûí àé ñàâûí òàëáàéí õýìæýýíä ãàçðûí äîîðõè óñ àãóóëàã÷ ãåîëîãèéí ººð ººð íàñ, ãàðàë ¿¿ñëèéí íèëýýä õýäýí òºðëèéí õóðäàñ, ÷óëóóëàã òàðõñàí áàéãàà áîëîâ÷ õóðààíãóéëñàí áàéäëààð óñ àãóóëàã÷ 2 á¿ðäýë, 1 á¿ñèéã ÿëãàæ áîëíî. ¯¿íä: 1. Äºðºâäºã÷, Íåîãåíè, Öýðäèéí íàñòàé, àëëþâè, ïðîëþâè, äåëþâèéí áîëîí õóóðàé ýõ ãàçðûí íóóðûí, íàìãàðõàã ýõ ãàçðûí íóóðûí ãàðàëòàé õóðäàñ äàõü óñ í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë, çàðèìäàà ¿å, 2. Þðûí íàñòàé, íàìãàðõàã ýõ ãàçðûí ãàðàëòàé äàâõðààäàñò òóíàìàë õóðäàñ äàõü óñ àãóóëàã÷ àíöàâò í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë, 3. Ãåîëîãèéí ººð ººð íàñ, íàéðëàãà á¿õèé ò¿ðìýë, áÿëõìàë, õóâèðìàë, àòèðààæèæ õóâèðñàí òóíàìàë ÷óëóóëàã äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ ãýæ ÿëãàæ áîëíî. Ýíý 3 òºðëèéí á¿ðäýë, á¿ñ íü óñæèëòèéí õóâüä, ãåîëîãè-ñòð¿êò¿ðèéí õóâüä íèëýýä ÿëãààòàéãèéí äîòîð óñ àãóóëàã÷ í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë, ¿å íü óíä-àõóé, áóñàä õýðýãëýýíèé óñ õàíãàìæèä ºðãºí àøèãëàãäàæ, õàðèí àíöàâò í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë, àí öàâëàã á¿ñ ãåîëîãèéí òîãòîö, ãåîìîðôîëîãèéí íºõöºë, óñæèëò çýðãýýñýý õàìààðàí àðàé áàãà à÷ õîëáîãäîëòîé áàéãàà áèëýý. Ãèäðîãåîëîãèéí åðºíõèé íºõöëèéã õàâñðàëò 2-ò çóðàãëàí ¿ç¿¿ëñýí áºãººä óã çóðãèéã äàãàëäóóëàí ìýäýýëëèéí ñàí ¿¿ñãýñýí áîëíî. 4.6 Ãàçðûí äîîðõè óñíû áàéãàëèéí íººö áàÿëàã, àøèãëàëòûí áàðèìæààò íººö Òóñ àé ñàâûí äîòîð ãàçðûí äîîðõè óñíû àøèãëàëòûí áàðèìæààò íººöèéí (àøèãëàëòûí áàðèìæààò íººö ãýñýí íü íººö áàÿëàã ãýñýíòýé àäèë óòãàòàé) íýã àì êèëîìåòð òàëáàéä îíîãäîõ õýìæýýã íü õàðãàëçàí äóíäàæààñ èõ, äóíäàæ, áàãààñ äóíäàæ, áàãà, òóí áàãà ãýñýí 5 ýðýìáèéí á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ á¿ðäýë, á¿ñèéã ÿëãàâ. ¯¿íä: 1. Àëëþâèéí ãàðàëòàé õóðäàñ äàõü äóíäàæààñ èõ (3-30 ë/ñ*êì2 äóíäàæ÷èëáàë 16.5 ë/ñ*êì2 =520.3 ìÿíãàí ì3/æèë), äóíäàæ (1-3 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 2 ë/ñ*êì2 =63.1 ìÿíãàí ì3/æèë) á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë Îíîí, Øóóñ, Áàëæ ãîëûí õºíäèé äýõ áýë÷èð óóëçâàðóóäûí îð÷èìä òàðõñàí. Æèøýýëáýë, Øóóñ ãîëûí õºíäèéä ºðºìäñºí 16 äóãààð öîîíîãò èëýðñýí óñ 22 ì ã¿íä òîãòñîí ò¿âøèíòýé, 2 ì ò¿âøèí áóóðàëòàä 13 ë/ñ óíäàðãàòàé, Îíîí ãîëûí õºíäèéä Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí òºâä ºðºìäñºí õóäàã 16 ì ò¿âøèí áóóðàëòàä 4.0 ë/ñ, Ñàéõàí áàãèéí òºâ îð÷èìä ºðºìäñºí óñ õàíãàìæèéí öîîíîã 1.0 ì ò¿âøèí áóóðàëòàä 6.6 ë/ñ óíäàðãà ºã÷ áàéæýý. 2. Ïðîëþâè-àëëþâè, ïðîëþâèéí ãàðàëòàé õóðäàñ äàõü äóíäàæ (1-3 ë/ñ*êì2 , äóíäàæ÷èëáàë 2 ë/ñ*êì2 =63.1 ìÿíãàí ì3/æèë), áàãààñ äóíäàæ (0.1-1 ë/ñ*êì2, äóíäàæèëáàë 0.55 ë/ñ*êì2 =17.3 ìÿíãàí ì3/æèë) á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë Øóóñ, Áàëæ ãîëûí ýõ, Ãóðâàí áàÿí îð÷èìä (Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû íººö áàÿëãèéí çóðàãò 21, 31, 65, 72, 74, 96 ãýñýí äóãààðààð òýìäýãëýâ), òýäãýýð ãîëûí 1 áà 2 äóãààð ýðýìáèéí õóóðàé, ýãöä¿¿ íàëóó, æèæèã öóòãàë õºíäèéä òàðõñàí. 3. Íåîãåíèé íàñòàé, ãàíäóó ýõ ãàçðûí ãàðàëòàé õóðäàñ äàõü áàãààñ äóíäàæ (0.1-1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.55 ë/ñ*êì2 =17.3 ìÿíãàí ì3/æèë) á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë òóí õÿçãààðëàãäìàë òàðõàëòòàé. 4. Äîîä öýðäèéí íàñòàé, ýõ ãàçðûí íóóðûí ãàðàëòàé õóðäàñ äàõü äóíäàæ (1-3 ë/ñ*êì2 , äóíäàæ÷èëáàë 2 ë/ñ*êì2 =63.1 ìÿíãàí ì3/æèë), áàãààñ äóíäàæ (0.1-1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.55 ë/ñ*êì2 =17.3 ìÿíãàí ì3/æèë), áàãà (0.03-0.1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.065 ë/ñ*êì2 =2050 ì3/æèë) á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë òóñ àé ñàâûí òºâ,ç¿¿í õýñýãò ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé ñàëàíãèä òàëáàéã ¿¿ñãýí òàðõñàí áºãººä

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Áèíäýð ñóìûí òºâ îð÷èìä ãàðãàñàí õóäãèéí óíäàðãà 2.0 ë/ñ, ò¿âøèí áóóðàëò 4 ì áàéæýý. Äîîä öýðäèéí íàñòàé, ýõ ãàçðûí íóóðûí ãàðàëòàé õóðäàñ äàõü óñ àãóóëàã÷ á¿ðäëèéí òàðõñàí íèéò òàëáàé 390.4 àì êì. 5. Ïåðìü-Þðàãèéí íàñòàé, äàâõðààëàã òóíàìàë õóðäàñ äàõü áàãààñ äóíäàæ (0.1-1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.55 ë/ñ*êì2 =17.3 ìÿíãàí ì3/æèë), áàãà (0.03-0.1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.065 ë/ñ*êì2 =2050 ì3/æèë), òóí áàãà (0.03ë/ñ*êì2 õýìæýýíýýñ áàãà áóþó 946.1 ì3/æèë) á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ í¿õ ñ¿â-àí öàâëàã á¿ðäýë æèãä áèø, óñ àãóóëàìæ ºíäºð áèø òàðõñàí. 6. Ïåðìýýñ ºìíºõ íàñíû àòðèàæñàí òóíàìàë ÷óëóóëàã äàõü áàãààñ äóíäàæ (0.1-1 ë/ñ*êì2, äóíäàæèëáàë 0.55 ë/ñ*êì2 =17.3 ìÿíãàí ì3/æèë), áàãà (0.03-0.1 ë/ñ*êì2, äóíäàæèëáàë 0.065 ë/ñ*êì2 =2050 ì3/æèë), òóí áàãà (0.03ë/ñ*êì2 õýìæýýíýýñ áàãà áóþó 946.1 ì3/æèë) á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ áàãà òàðõàëòòàé, áàãà óñæèëòòàé. 7. Ò¿ðìýë ÷óëóóëàã äàõü áàãààñ äóíäàæ (0.1-1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.55 ë/ñ*êì2 =17.3 ìÿíãàí ì3/ æèë), áàãà (0.03-0.1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.065 ë/ñ*êì2 =2050 ì3/æèë), òóí áàãà (0.03ë/ñ*êì2 õýìæýýíýýñ áàãà áóþó 946.1 ì3/æèë) á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ ºðãºí òàðõàëòòàé áîëîâ÷ èõýíõè íü áàãà óñæèëòòàé òàëáàéä õàìðàãäàíà. 8. Áÿëõìàë ÷óëóóëàã äàõü áàãà (0.03-0.1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.065 ë/ñ*êì2 =2050 ì3/æèë), òóí áàãà (0.03ë/ñ*êì2 õýìæýýíýýñ áàãà áóþó 946.1 ì3/æèë) á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ ºðãºí òàðõàëòòàé áîëîâ÷ èõýíõè íü áàãà óñæèëòòàé òàëáàéä õàìðàãäàíà. 9. Õóâèðìàë ÷óëóóëàã äàõü äóíäàæ (1-3 ë/ñ*êì2 , äóíäàæ÷èëáàë 2 ë/ñ*êì2 =63.1 ìÿíãàí ì3/æèë), áàãààñ äóíäàæ (0.1-1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.55 ë/ñ*êì2 =17.3 ìÿíãàí ì3/æèë), áàãà (0.03-0.1 ë/ñ*êì2, äóíäàæ÷èëáàë 0.065 ë/ñ*êì2 =2050 ì3/æèë), òóí áàãà (0.03ë/ñ*êì2 õýìæýýíýýñ áàãà áóþó 946.1 ì3/æèë) á¿òýýìæòýé óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ ºðãºí òàðõàëòòàé áîëîâ÷ èõýíõè íü áàãà óñæèëòòàé òàëáàéä õàìðàãäàíà. Îíîí ãîëûí ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû íººö áàÿëãèéí çóðãèéã ¿íäýñëýí 1 êì2 òàëáàéí ãàçðûí äîîðõè óñíû íººö áàÿëãèéã 1) 16.5 ë/ñ-ýýñ èõ áóþó äóíäæààñ èõ õ¿ðòýë íººöòýé, 2) 1-3 ë/ñ õîîðîíä áóþó äóíäàæ íººöòýé, 3) 0.1- 1.0 ë/ñ-õîîðîíä áóþó áàãààñ äóíäàæ íººöòýé, 4 ) 0.03-0.1 ë/ñ õîîðîíä áóþó áàãà íººöòýé,5) 0.03ë/ñ-ýýñ áàãà áóþó òóí áàãà íººöòýé ãýæ àíãèëàí òîîöîîëîõîä 551.17 ñàÿ øîî ì íººö ãàð÷ áàéíà (4.2 äóãààð õ¿ñíýãò). 4.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû àøèãëàëòûí áàðèìæààò íººö Íýãæ òàëáàéí àíãèëàë Äóíäæààñ èõ õ¿ðòýë íººöòýé Äóíäàæ íººöòýé Áàãààñ äóíäàæ íººöòýé Áàãà íººöòýé Òóí áàãà íººöòýé Ä¿í

Íýãæ òàëáàéí óñíû íººö áàÿëàã, ë/ñ/êì2 3-30 1-3 0.1-1.0 0.03- 0.1 <0.03 0.03-30 áà èõ

Òàëáàé Êì2 54.9 5435.1 7757.8 6306.8 10504.2 30058.8

Õóâü 0.2 18.1 25.8 21.0 39.4 100

Íººö áàÿëàã 106 ì3/æèë Õóâü 28.56 5.2 378.58 68.7 134.22 24.3 9.8 1.8 0.01 0 551.17 100

4.7 Ä¿ãíýëò Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû íººö åðºíõèéäºº áàãà, ãýõäýý îéðûí õóãàöààíû òóðø õýðýãëýýã õàíãàõàä õ¿ðýëöýíý. Óñ àãóóëàã÷ í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë, ¿å íü óíä-àõóé, áóñàä õýðýãëýýíèé óñ õàíãàìæèä ºðãºí àøèãëàãäàæ, õàðèí àíöàâò í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäýë, àí öàâëàã á¿ñ ãåîëîãèéí òîãòîö, ãåîìîðôîëîãèéí íºõöºë, óñæèëò çýðãýýñýý õàìààðàí àðàé áàãà à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëîõ òàëòàé. Óñíû õýðýãëýýíèé áàëàíñ çîõèîæ áàéæ óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çóðàã ñõåì, òºëºâëºãºº ãàðãàõ õýðýãòýé áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâûí íèéò íóòãèéí õýìæýýíä áàéãàëü îð÷íû ñòðàòåãè ¿íýëãýý õèéõ, ãàçðûí äîîðõè óñààð çîíõèëæ òýæýýãääýã Ãóðâàí íóóðûí óñíû ººð÷ëºëò, õóâüñëûí çóðàãëàë ãàðãàõ, ãàäàðãûí óñûã øèëæ¿¿ëýí óðñãàõ çýðýã ÷èãëýëýýð øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

4.2 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí óñ àãóóëàã÷ ¿íäñýí á¿ðäýë, á¿ñèéí òàðõàëòûí çóðàã

4.3 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû àøèãëàëòûí áàðèìæààò (íººö áàÿëãèéí) íººöèéí çóðàã

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû íººö áàÿëãèéí çóðãèéí òàíèõ òýìäýã

Hàñíû èíäåêñ

1. Ãàçðûí äîîðõè óñ àãóóëñàí ¿å, á¿ðäýë á¿ñ, òýäãýýðèéí óñàí íººö áàÿëàã

Ëèòîëîãè

Óñàí íººö áàÿëãèéí (ì3 æèë` êì2) òàëáàé, òýäãýýðèéí çóðàãò òýìäýãëýñýí äóãààð Óñ àãóóëàã÷ ¿å, äàâõàðãà, á¿ñ

Ãîëîöåí íàñòàé, àëëþâèéí ãàðàëòàé õóðäàñ äàõü óñ àãóóëàã÷ ¿å

qh qp

Ãîëîöåí-Ïëåéñòîöåí íàñòàé ïðîëþâèàëëþâèéí ãàðàëòàé õóðäàñ äàõü óñ àãóóëàã÷ äàâõàðãà

Íåîãåíèé íàñòàé òóíàìàë õóðäàñ äàõü óñ àãóóëàã÷ äàâõàðãà

Äîîä öýðäèéí íàñòàé òóíàìàë õóðäàñ äàõü óñ àãóóëàã÷ äàâõàðãà

p,j

Äóíäæààñ èõ õ¿ðòýë (94.6-946) `103 3-30n/c

Äóíäàæ (3.1-94.6) `103 1-3n/c

82.1, 82.2, 83.2

Äóíäæààñ áàãà (3.1-31.5) `103 0.1-1.0

Áàãà 946-3150 0.03-0.1

21, 31

72, 74, 65, 96

8, 16, 9

Ïåðì-Þðàãèéí íàñòàé òóíàìàë ÷óëóóëàã äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ

26, 53

88, 89

Ïåðìýýñ ºìíºõ íàñíû òóíàìàë ÷óëààëàã äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ

1.9, 29, 78

2-4, 54 63

62, 80, 95

6, 45, 52

12,17 18, 30 32, 37 38, 76 80

5, 7, 46-48, 66, 68, 69, 71, 79, 86

15, 20, 23, 42, 56-59 75, 81, 83

27, 28, 49, 33-35, 55, 64, 75, 84 91, 94, 93

11, 14, 19, 24, 39, 41, 43, 51, 73

10, 36, 40, 44, 60, 61, 70, 77, 82, 92

Ò¿ðìýë ÷óëóóëàã äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ Áÿëõìàë ÷óëóóëàã äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ Õóâèðìàë ÷óëóóëàã äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñ

13, 50

2. Óñàí íººö áàÿëãèéí ãàæèã àãóóëãà á¿õèé á¿òýö a á 3. Óñòàé öýã¿¿ä: 4. Áóñàä òýìäýãëýãýý:

Òóí áàãà <946 <0.03

Òåêòîíèê õàãàðàë: à-Óñòàé íü òîãòîîãäñîí, á-óñòàé ãýæ òààìàãëàñàí - áóëàã,

- õóäàã, öîîíîã - ¯å äàâõàðãà, á¿ñèéí õèë:

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

4.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû àøèãëàëòûí áàðèìæààò íººöèéí çóðãèéí òàíèõ òýìäãèéí ýõíèé õýñãèéã òîäðóóëñàí õóâü Ãåîëîãèéí íàñíû òýìäýã

Óñ àãóóëàã÷ ¿å, á¿ðäýë

Íýãæ òàëáàéí óñíû íººöèéí ( ë/ñ .êì2) àíãèëàë,òàëáàéí äóãààð 3-30

1-3

0.1-1.0

0.03- 0.1

<0.03

82.1, 82.1, 82.3

Àëëþâèéí õóðäàñ äàõü á¿ðäèéí çóðàã äýýðõè äóãààð Ïðîëþâèéí õóðäàñ äàõü á¿ðäëèéí çóðàã äýýðõè äóãààð

21,31

72,74,65,96

Íåîãåíèé òóíàìàë õóðäàñ äàõü óñ àãóóëàã÷ á¿ðäëèéí çóðàã äýýðõè äóãààð

Äîîä Öýðäèéí òóíàìàë õóðäàñ äàõü á¿ðäëèéí çóðàã äýýðõè äóãààð

8,9,16

c1 p, j

ÏåðìüÞðûí òóíàìàë õóðäàñ äàõü àí öàâëàã-í¿õ ñ¿âýðõýã á¿ðäëèéí çóðàã äýýðõè äóãààð

26,53

88,89

Ïåðìýýñ ºìíºõ íàñòàé, àòðèàæñàí òóíàìàë õóðäàñ äàõü àí öàâëàã á¿ñèéí çóðàã äýýðõè äóãààð

1,9,29,78

2-4,54,63

62,80,95

6,45,52

12,17,18,30 32,37,38,76, 80

5,7,46-48,66, 68,69,71,79,86

15, 20, 23, 42,56-59, 75, 81,83

27,28,49,33-35, 55, 64, 75, 84, 91, 93, 94

13,50

252

11,14, 19, 24, 39,41, 43, 51, 73

10,36,40, 44, 60, 61, 70,77,82,92

Ò¿ðìýë ÷óëóóëàã äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñèéí çóðàã äýýðõè äóãààð

Áÿëõìàë ÷óëóóëàã äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñèéí çóðàã äýýðõè äóãààð

Õóâèðìàë ÷óëóóëàã äàõü äàõü óñ àãóóëàã÷ àí öàâëàã á¿ñèéí çóðàã äýýðõè äóãààð

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

5. ÓÑÍÛ ×ÀÍÀÐ Õî¸ð óëñûí õèë äàìíàí óðñäàã öýíãýã óñòàé Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóä ñóì, ñóóðèí ãàçðóóä òºâëºðñíººñ ãàäíà àæ àõóéí ÷óõàë õýðýãöýýò íóòàã áîëîõûí õóâüä òóõàéí ãîëûí óñíû ÷àíàð, íàéðëàãûí ñóäàëãààã ÎÕÓ áîëîí ìàíàé îðíû ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä õàðüöàíãóé ñàéí ñóäàëñàí áàéäàã. Îíîí ãîëûí äýýä õýñýã áóþó Áèíäýð ñóì õ¿ðòýë äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1500-2200 ìåòð ºíäºðòýé õóø, õàð ìîä, æîäîî çýðýã øèëì¿¿ñò îéãîîð áèò¿¿ á¿ðõýãäñýí Áóðõàí Õàëäóí, Äóóò ÿí, Àëàã ÿí, Òàðñûí òýãñãýð, Íî¸í óóë, Óëààí áàéö óóë, Æàðàíãóóò, Èõ Ñ¿¿õëýã ÿí, Çýëýýíä, Òóðàãòõààí, Òººðäãèéí øèë çýðýã óóëñ, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí áèò¿¿ òîðëîã îéòîé íàðèéí õºíäèé áàéõ àãààä òýíä àìüòàí, óðãàìëûí îëîí ç¿éë îðøèí àìüäàðíà. Ýíäýýñ äîîø Îíîí-Áàëæ ãîëóóäûí ñàâ íóòàã íü íàðñ, õàð ìîä, õóñ ãîëëîí óðãàñàí õîëèìîã îé á¿õèé äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1300-1500 ìåòð ºíäºðòýé Õýíòèéí íóðóóíû ç¿¿í ñàëáàð óóëñóóä áîëîõ Õýö¿¿ãèéí øèë, Òýõð¿¿ óóë, Õàâòãàéí õÿð, Øóâóóòûí øèë, Õàëçàí Á¿ðãýäòýéí íóðóó, Áàÿíõààíû íóðóó, Öàõûí ºíäºð, Öàãààíòýíãýð, Ýðýýí äàâààíû íóðóóíóóä îðøèõ áºãººä òýäãýýðèéí õºíäèéãººð îëîí ãîë, ãîðõè óðñàí, áàéãàëèéí ¿çýìæèéã òºãñ á¿ðä¿¿ëæýý. 5.1 Ñóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëò Ñóäàëãààíû çîðèëãî Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ãàçàð äýýð íü õýìæèëò ñóäàëãàà õèéæ, çàðèì ýðãýëçýýòýé ç¿éë¿¿äèéã òîäðóóëàí ãàäàðãûí óñíû ÷àíàðûí ¿íýëãýý ºãºõ, ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, ÷àíàðûí çóðàã ãàðãàõ, ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä ¿íäñýí àæèë ÷èãëýãäýæ áàéíà. Ñóäàëãààíû çîðèëò Ñóäàëãààã äàðààõ 3 ¿å øàòòàé ÿâóóëëàà. ¯¿íä: 1. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë öóãëóóëàõ 2. Õýýðèéí õýìæèëò ñóäàëãàà õèéõ 3. Ñóóðèí øèíæèëãýý, ìàòåðèàë áîëîâñðóóëàëò 5.2 Õýýðèéí õýìæèëò, ñóäàëãàà, àðãà ç¿é Áèä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû øèíæèëãýýíèé ìàòåðèàë öóãëóóëæ, àíàëèç õèéñýí áºãººä õýýðèéí õýìæèëò ñóäàëãààã 2010 îíû 05 ñàðûí 26-íààñ 06 ñàðûí 09-íèéã õ¿ðòýë õóãàöààíä õèéæ ã¿éöýòãýâ. Ãèäðîõèìèéí ñóäàëãààãààð ãîëûí óñíû 36 öýãýýñ äýýæ àâ÷, õýìæèëò õèéñíýýñ ãàäíà 6 íóóð, 3 ðàøààí, ñóìûí òºâ ñóóðèí ãàçðûí 25 õóäãèéí óñíààñ äýýæ àâ÷ õèìèéí çàäëàí øèíæèëãýý õèéëýý. /5.3-ð çóðàã/ Ñîíãîñîí öýã¿¿äýä óñíû øèíæèëãýýã õèéõäýý ãàçàð äýýð íü òåìïåðàòóð, óñíû îð÷èí (pH), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àäâàð, óóññàí õèé (õ¿÷èëòºðºã÷, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, õ¿õýðò óñòºðºã÷), ø¿ëòëýã ÷àíàð, áóëèíãàðøèë çýðýã àìàðõàí õóâèðàìòãàé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, õàðèí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ñóóðèí ëàáîðàòîðèò îð÷èí ¿åèéí àðãà,àðãà÷ëàëààð áàòëàãäñàí ñòàíäàðòûí äàãóó çàäëàí øèíæèëãýýã õèéñýí áîëíî.

5.1 ä¿ãýýð çóðàã. Õýýðèéí ëàáîðàòîðè

5.2 äóãààð çóðàã. Çàâèí äýýð

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õýýðèéí ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä öóãëóóëñàí ñîðüöîíä óñíû íàéðëàãà, øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëæ, õóäãèéí óñûã Óíäíû óñ - Ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà, ò¿¿íä òàâèõ õÿíàëò MNS 900:2005 ñòàíäàðòòàé, ãàäàðãûí óñûã “Óñàí îð÷íû ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò” MNS 4586-98 ñòàíäàðò, “Ãàäàðãûí óñíû öýâðèéí çýðãèéí àíãèëëûí íîðì”-òîé òóñ òóñ õàðüöóóëæ ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ãàðãàâ.

5.3 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õèìèéí øèíæèëãýýíèé äýýæ àâñàí öýã¿¿äèéí áàéðøèë

5.3 Ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í 5.3.1 Îíîí, ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä Îíîí ãîë Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòàã íü Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàí ò¿¿õýí ãàçàð íóòàã áºãººä ×èíãýñ õààí “Ãóðâàí ìºðíèé ýõýíä áóñäûã á¿¿ íóòàãëóóë” ãýæ ¿åèéí ¿åäýý çàõèæ õýëñýí íü ýíýõ¿¿ îíãîí äàãøèí íóòàã óñàà õàéðëàí õàìãààëæ ÿâàãò¿í ãýñýí óòãàòàé áóñ óó. Îíîí ãîë Áóðõàí Õàëäóí (Õýíòèé Õàí) óóë Òºâ àéìãèéí Ìºíãºíìîðüò ñóìûí íóòàã, ªíãºëæèíãèéí äàâààíû óðä óóëíààñ ýõ àâààä Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã Õóæèð íóãà õ¿ðòýë áèò¿¿ øèëì¿¿ñò îé õºâ÷òýé, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 2000 ãàðóé ìåòð ºíäºð óóëñûí äóíäóóð ìàø ºòãºí óðãàñàí òîðëîã øóãóé á¿õèé íàìãàðõàã õºíäèéãººð óðñàíà. Ýíý õýñýã áîë Îíîí ãîëûí ¿íäñýí òºðõ á¿ðäýõ óñ õóðàõ òàëáàé þì. Ýíäýýñ öààø Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí òºâ õ¿ðòýë îé ìîä èõòýé 1500-2000 ìåòð ºíäºð óóëñûí äóíäóóð ºòãºí óðãàñàí áóðãàñàí øóãóéòàé íàðèéí õºíäèéãººð óðñäàã. Ýíý õýñýãòýý óóëûí ãîëûí øèíæòýé. Áèíäýð ñóìûí òºâººñ Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí íóòàã Øóóñûí ãîëûí àäàã õ¿ðòýë íàìõàí óóëñòàé îéò õýýðèéí äóíäóóð óðñàíà. Ýíý õýñýãò õºíäèé ºðãºñ÷, òàë õýýðèéí ãîëûí øèíæòýé áîëäîã. Øóóñûí ãîëûí àäãààñ óëñûí õèë õ¿ðòýë äàõèí îé õºâ÷èò óóëñûí äóíäóóð íàðèéí õºíäèéãººð óðñàæ óóëûí ãîëûí øèíæòýé áîëäîã. Îíîí ãîëûí ýõýí õýñãèéí áàðóóí öóòãàëóóä íü äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 2852 ìåòð ºðãºãäñºí íî¸í îðãèë á¿õèé Õýíòèé Õàíû íóðóóíû õîéä òàëààñ ýõ àâ÷ õîéø óðñàõ Áàðóóí Òàðñ, óã íóðóóíû ç¿¿í õîéä òàëààñ ýõ àâàõ Äóíä Òàðñ, ò¿¿íýýñ õîéõíî òàëààñ ýõ àâàõ Ç¿¿í Òàðñ ãîëóóä þì. Îíîí ãîë õîéø ÷èãëýí óëñûí õèë õ¿ðýýä Àëàã óóëûã òîéðîí áóöàæ Áàòøèðýýò ñóìûí Îíîí áàã õ¿ðýõèéí ºìíº, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 2037 ìåòð ºðãºãäñºí Àëàã óóëààñ

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ýõ àâàõ, Õàéðõàí ãîë, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1867 ìåòð ºðãºãäñºí Æàðàíãóóò óóëààñ ýõ àâàõ Àìãàëàíò ãîëóóä öóòãàíà. Îíîí ãîëûí òîìîîõîí öóòãàëóóä íü Ýã, Áàðõ, Õóðõ, Øóóñ, Áàëæ, Àãàö, Õýð çýðýã ãîëóóä þì. 1969-1970 îíóóäàä Óñíû Õàéãóóë, Òºñºë, Ýðäýì øèíæèëãýýíèé Èíñòèòóòûí Ãèäðîõèìèéí Òºâ Ëàáîðàòîðèîñ Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä ãàäàðãûí óñíû ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýñýí áàéäàã. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä Îíîí áîëîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäûí ñàâ ãàçðûí îð÷íû òºëºâ áàéäëûã ¿íýëýí, óñíû õèìèéí øèíæèëãýýã õèéñýí áàéíà. Ñóäàëãàà õèéõ ¿åä Îíîí ãîë ýõýýñýý Áàòøèðýýò ñóì õ¿ðòýë ãîëûí õºíäèéí ºðãºí 100-150 ìåòð, õàæóó íü ýãö, îé ìîä áèò¿¿ óðãàí íèëýíõ¿éäýý íàìàãæèæ, óñíû ñ¿ëæýý øèã¿¿ áàéíà. Ãîëûí ãóëäðèëûí ºðãºí õýâèéí áàéäàëä 80-160 ìåòð, ñàëàà òàòóóðãóóäûí ºðãºí 10-25 ìåòð, óñíû ã¿í 0.5-3.0 ìåòðò õ¿ðäýã[4]. Óñíû ¿íäñýí òýæýýëä õóð áîðîî ãîëëîõ ó÷èð 7-9 ñàðä ¿åðëýæ ò¿âøèí íü õàìãèéí èõ õýìæýýíä õ¿ðäýã. Îíîíãèéí ñàâä îëîí æèëèéí öýâäýã óë õºðñ ÷óëóóëàã ò¿ãýýìýë òàðõñàí òóë óñíû òýæýýëä ã¿íèé óñ áàãàã¿é ñóóðü ýçýëäýã. Îíîí ãîëûí óñ ºíãºã¿é òóíãàëàã, ýðäýñæèëò áîëîí õàòóóëàã áàãàòàé, ãèäðîêàðáîíàò êàëüöèéí èîí çîíõèëäîã, óñíû îð÷èí ñààðìàã áóþó ðÍ 7-8 áàéíà[4] ãýæýý. 1969 îíû 07 ñàðûí 15-íä õèéñýí øèíæèëãýýãýýð Îíîí ãîëûí ýðäýñæèëò 133.2 ìã/ë, õàòóóëàã 1.0 ìã-ýêâ/ë, ðÍ 6.4, áîõèðäîëò áàãàòàé, ãèäðîêàðáîíàò êàëüöèéí òºðëèéí óñòàé, èîíû õàðüöàà HCO3->Cl->SO42-; Ca2+>Na++K+>Mg2+ áàéæýý. ÓÕÒÝØÈ-ýýñ 1989 îíä ãàðãàñàí “Îíîí, Óëç, Õàëõ ãîëóóäûí ñàâ íóòãèéí óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ ñõåì”-ä áè÷ñýíýýð Îíîí ãîëûí óñ íü ýðäýñæèëò áàãàòàé, æèëèéí àëü ÷ óëèðàëä ãèäðîêàðáîíàòûí èîí äàíãààðàà çîíõèëäîã, êàòèîíîîñ íàòðè, êàëüöèéí èîí çîíõèëäîã áàéíà. Õàòóóëãèéí õóâüä óëèðëààñ õàìààðàëòàé ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.29-4.10 ìã-ýêâ/ë) óñòàé. Õàâðûí øàð óñíû ¿åðèéí ¿åä ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò õàìãèéí áàãà áîëîõ áà õàðèí áèîèäýâõèò íýãäë¿¿äýýñ áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí 0.52-2.04 ìã/ë áóþó õàðüöàíãóé ºíäºð àãóóëàìæòàé áàéíà. Õàðèí íèòðàòûí èîí õàðüöàíãóé áàãà àãóóëàìæòàé, òºìðèéí èîí 0.10-0.22 ìã/ë, ôîñôîðûí èîí 0.040 ìã/ë-ýýñ õýòýðäýãã¿é áàéíà[2] ãýæýý. Äîêòîð Á.Ìÿãìàðæàâ, Ã.Äàâàà íàðûí õàìòûí á¿òýýë áîëîõ 1999 îíä õýâëýãäñýí “Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ” íîìîíä Îíîí ãîëûí óñíû õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿íã òîäîðõîé áè÷ñýíèéã äàðààõü õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë: 5.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí óñíû õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

117.0

1.0

Àíèîí (ìã/ë) CO32-/ HCO3-

Cl-

-/68.0

6.9

Êàòèîí (ìã/ë)

SO4215.5

Ca2+ 13.2

Na++Ê+

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë ðÍ

Mg2+

15.9

4.4

ÏÈ×

7.3

ÁÕÕ5

Î2

NH4

NO3

7.7

0.36

0.28

1.5

PO4 0.01

Äýýðõ øèíæèëãýýíèé õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä Îíîí ãîë íü íýí öýíãýã, ìàø çººëºí, ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðè, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. Áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëòýýñ àììîíû èîí õàðüöàíãóé ºíäºð àãóóëàìæòàé èëýðñýí áàéíà. 2006 îíä ØÓÀ-èéí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ñóäëàà÷èä Àìåðèêèéí ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí ñóäàëãààã õèéñýí. Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Îíîí ãîë ýõýí õýñýãòýý áóþó Áàòøèðýýò ñóìûí îð÷èì õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Ca2+>Na++K+>Mg2+, àíèîíû õàðüöàà HCO3->Cl>SO42- áàéõ áà ÷àíàðûí õóâüä ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.70 ìã-ýêâ/ë), íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 79.5 ìã/ë), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 77 µS/ñm, TDS 36 ppm, ñóë ø¿ëòëýã (pH 7.56) îð÷èíòîé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð (ÏÈ×) 4.32 ìã/ë, áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí NH4 0.2 ìã/ë áàéíà. Äîîøëîîä Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí íóòàã áèðâààç îð÷èìä øèíæèëãýý õèéõýä ãîëûí óñàíä îíöãîé ººð÷ëºëò îðîîã¿é, ýðäýñæèëò, õàòóóëãèéí õýìæýý áàãà çýðýã íýìýãäñýí áàéíà. Øèíæèëãýýíèé ä¿íã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë: 5.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí óñíû õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2006 îí Ñîðüö àâñàí ãàçàð

ðÍ

Îíîí ãîë, Áàòøèðýýò ñóì Îíîí ãîë, áèðâààç

Ýðäýñ ìã/ë

Õàòóóëàã ìã-ýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

7.56

79.5

0.70

0.0 /57.0

3.6

7.98

87.1

0.85

0.0 /61.0

3.6

SO4--

Na++K+

Ca++

Mg++

NH4+

ÏÈ×

Èíäåêñ

1.2

7.2

10.0

2.4

0.2

4.32

ÑÑàI

1.2

6.2

12.0

3.1

0.1

3.36

ÑÑàI

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Àçèéí Ñàíãèéí “Èðýýä¿éãýý áàòàëãààæóóëàõ íü” òºñëèéí õ¿ðýýíä ñóäàëãààíû áàã Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä “Óñíû ÷àíàðûí õÿíàëò øèíæèëãýýíèé àæëûã 2007-2009 îíóóäàä ã¿éöýòãýæ, ìýäýýëëèéí ñàíã ¿¿ñãýñýí áàéäàã. Óã ñóäàëãààãààð Îíîí ãîë Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã (äýýä öýã áóþó 48045’494’’; 110011’911’’ ñîëáèöîë), Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí íóòàã (äóíä öýã áóþó 48041’689’’; 111015’440’’ ñîëáèöîë)-ä õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâñàí áàéíà [3]. 5.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí óñíû õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2007-2009 îí ¯ç¿¿ëýëò

Áàòøèðýýò (48045’494’’; 110011’911’’) 2007.07.31

2008.05.28

Áàÿí-Àäàðãà (48041’689’’; 111015’440’’)

2009.06.10

2007.07.28

2008.05.26

ðÍ

8.09

6.82

8.82

ÒÑ

17.9

15.1

26.9

2009.06.08 8

13.1

16.8

DO (ìã/ë)

8.05

8.56

DO (õàíàëò)%

103.2

95.2

108.9

ÅÑ (µS/ñm)

29.5

Cl (ìã/ë) -

SO4 (ìã/ë) 2-

Õ¿÷èëëýã (ìã/ë) Ø¿ëòëýã (ìã/ë)

43.2

60.2

55.3

71.4 1.8

2.3

3.7

6.3

3.2

7.3

111

0.38

0.09

0.04

0.27

0.06

0.01

0.6

0.13

0.07

0.28

0.1

0.02

3.54

3.75

2.46

2.85

3.20

3.85

11.2

11.9

10.9

5.6

17.6

0.1

0.11

0.09

NO3 (ìã/ë)

0.8

1.1

0.8

0.7

0.1

NO2 (ìã/ë)

0.007

0.003

0.005

0.003

0.004

Mn2+ (ìã/ë)

3.7

0.6

0.1

1.7

0.2

0.6

Br (ìã/ë) I (ìã/ë) Ca

(ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë) Mg2+ (ìã/ë) SiO2 (ìã/ë) NH4+ (ìã/ë) -

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Îíîí ãîëûí óñ íýí öýíãýã áóþó ýðäýñæèëò áàãàòàé ãîëûí óñíû öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 29-71 µS/ñm áàéñàí áîëîâ÷ õàòóóëàã íü õàðüöàíãóé ºíäºð 2.46-3.85 ìãýêâ/ë áàéíà. Óñíû îð÷èí ñóë ø¿ëòëýã, áîõèðäîë áàãàòàé öýâýð óñòàé áàéíà.Íèéò óóññàí ýðäýñ äàâñíû õýìæýý óðñãàëûíõàà äàãóó íýìýãäýæ áàéíà. Õàðèí 2007 îíû 07 ñàðä õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä ãîëûí óñàíä àãóóëàãäàæ áóé ìàíãàíû àãóóëàìæèéã “Óñàí îð÷íû ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò” MNS 458698 ñòàíäàðòàä çààñàí ¿ç¿¿ëýëò (Mn 0.1ìã/ë)-òýé õàðüöóóëàõàä ìàø ºíäºð ãàðñàí áºãººä áóñàä îíóóäàä ìàíãàíû àãóóëàìæ “Ãàäàðãûí óñíû öýâðèéí çýðãèéí àíãèëàëûí íîðìîîð “áàãà çýðýã áîõèðäîëòòîéãîîñ áîõèðäîëòòîé” ãýñýí àíãèä îðæ áàéãàà áà áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õóâüä “öýâýð” ãýñýí àíãèëàëä áàãòàæ áàéíà. 2010 îíû õýýðèéí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä Îíîí ãîëûí óñíû øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõûí òóëä óðòûí äàãóó 5 öýãýýñ äýýæ àâ÷, õýìæèëò õèéâ. 5.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí äýýæ àâñàí öýã¿¿ä, 2010 îíû 05-06 ñàð Àéìàã, ñóìûí íýð Õýíòèé, Áàòøèðýýò

Áàéðëàë Îíîí áàãèéí óðä, ã¿¿ð

Ñîëáèöîë H:1138m, N: 48053’52.2” E: 110006’15.5”

ðÍ 7.61

Ò0Ñ àã. 25.1

Ò0Ñ óñ 9.4

ÅÑ µS/ cm 28.4

TDS ppm 14.7

Ôèçèê ¿ç¿¿ëýëò øàðãàë ºíãºòýé, ¿ë ìýäýã òóíàäàñòàé

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õýíòèé, Áèíäýð

Óñ ñóäëàëûí õàðóóë

H:1134m, N:48037/47.7// E: 110036/40.9//

7.48

27.1

13.0

50.3

26.0

øàðãàë ºíãºòýé, ¿ë ìýäýã òóíàäàñòàé

Õýíòèé, Áàÿí Àäàðãà

Áóëàíã-í àäãèéí ãàöàà

H:1055m, N:48034/16.8// E: 111003/21.5//

7.39

27.6

17.3

144.6

76.8

øàðãàë ºíãºòýé, ¿ë ìýäýã òóíàäàñòàé

Õýíòèé, Äàäàë Äàäàëûí ã¿¿ð

H:867m, N:48050/23.3// E: 111038/40.8//

7.25

116.0

67.0

øàðãàë ºíãºòýé, ¿ë ìýäýã òóíàäàñòàé

Äîðíîä, Áàÿí Óóë

H:832m, N:49028/35.4// E: 112030/24.9//

6.89

77.0

48.0

øàðãàë ºíãºòýé, ¿ë ìýäýã òóíàäàñòàé

Óðüõàí óóëûí õàðàëäàà

Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä ãîëûí ºíäºðøèë íü ýõýýñýý àäàã ðóóãàà áóóð÷ áàéãàà áà õàðèí ãîëûí óñíû öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð /ýðäýñæèëò/ íü ýñðýãýýðýý íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

5.4 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí Áèíäýð

5.5 äóãààð çóðàã. Îíîíãèéí ã¿¿ð

5.6 äóãààð çóðàã. Ýðãèéí ýâäðýë

5.5 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2010.06 ñàð Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

Àíèîí (ìã/ë)

Àéìàã, ñóìûí íýð

Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õýíòèé Áàòøèðýýò

59.9

0.50

ÑÑàI

0 /36.6

Õýíòèé Áèíäýð

60.6

0.50

ÑÑàI

Õýíòèé ÁàÿíÀäàðãà

163.4

1.40

Õýíòèé Äàäàë

82.3

Äîðíîä Áàÿí-Óóë

71.0

Èíäåêñ

CO3 / HCO32-

Cl-

Êàòèîí (ìã/ë) Ñà2+

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

SO42-

Na++Ê+

Mg2+

ÏÈ×

NH4+

F-

Mn2+

3.6

4.0

6.4

8.0

1.2

15.04

0.1

8.5

0.2

0.1

0 /36.6

3.6

4.5

6.8

8.0

1.2

13.92

0.0

8.7

0.1

ÑÑàI

0 /109.8

3.6

5.7

14.0

22.0

3.6

11.36

0.1

8.2

0.2

0.75

ÑÑàI

0 /48.8

5.3

6.6

8.8

12.0

1.8

14.72

0.1

0.65

ÑÑàI

0 /42.7

3.6

6.0

6.4

10.0

1.8

7.84

0.1

0.3

0.0

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä ãîëûí óñ ñààðìàãààñ ñóë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé (ðÍ 6.89-7.61), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä àëü ÷ öýã äýýð àäèëõàí ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42- /Áàÿí Àäàðãûí äýðãýäýõ Îíîíãèéí ñàëàà íü HCO3->SO42>Cl-/, êàòèîíû õàðüöàà á¿ãä àäèë Ca2+> Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 59.9-82.3 ìã/ë, Îíîíãèéí ñàëàà íü163.4 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.50-0.75, Îíîíãèéí ñàëàà íü 1.40 ìã-ýêâ/ë), áîõèðäîë áàãàòàé áà ¿åðèéí óëìààñ áàãà çýðýã øàðãàë ºíãºòýé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð ºíäºð ãàðñàí áàéíà. Ãýâ÷ Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí õîéä òàëä Áóëàíãèéí àäãèéí ãàöàà æóóë÷íû áààçûí õàæóóä Îíîí ãîëûí ñàëàà íü õàðüöàíãóé òîãòîíãè ìàÿãòàé, óñàí îð÷èí íü Îíîíãèéí ¿íäñýí õýñãýýñýý àðàé ººð áàéñàí áà ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ýðäýñæèëò, õàòóóëàã áîëîí ¿íäñýí áóñàä ýëåìåíò¿¿ä íü áóñäààñ ºíäºð ãàð÷ áàéíà. Õàðèí Àãàö, Õýð çýðýã óñ èõòýé, ìàø áàãà ýðäýñæèëòòýé ãîëóóä íèéëñíèé äàðàà Îíîí ãîëûí óñ òºãñãºë õýñýãòýý ýðäýñ íü áóóðñàí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà. Îíîí ãîëûí óñàíä ìàíãàíû àãóóëàìæ 0.2 ìã/ëýýñ èõã¿é áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Àíèîí (ìã/ë)

Êàòèîí (ìã/ë)

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

1999**

117.0

1.00

-/68.0

6.9

15.5

13.2

15.9

4.4

7.3

2006***

79.5

0.70

-/57.0

3.6

1.2

10.0

7.2

2.4

7.6

2007****

ÅÑ: 29.5

3.54

2.3

3.0

28.0

26.0

8.1

2008****

ÅÑ:

3.75

3.7

4.0

70.0

3.0

2009****

ÅÑ: 43.2

2.46

6.3

2.0

23.0

16.0

6.8

2010***

59.9

0.50

3.6

4.0

8.0

1.2

7.6

PO4

1.00

NO3

133.2

NH4

1969*

Î2

ÏÈ×

Mg2+

Na+ +Ê+

Ca2+

Cl-

SO42-

ðÍ CO32-/ HCO3-

Õàòóóëàã, ìã-ýêâ/ë

Õóãàöàà

Ýðäýñæèë (ìã/ë)

5.6 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí /Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã/ óñíû øèíæèëãýýíèé õàðüöóóëñàí ä¿í

7.7

0.36

0.28

0.01

0.0

0.8

0.1

1.1

8.0

0.1

1.1

8.5

0.1

0.0

6.4

-/36.6

6.4

4.32

15.4

0.0

Øèíæèëãýýíèé ä¿í: *ÓÕÒÝØÈ, **“Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ” íîì, *** Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí, **** Àçèéí ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñëèéí ä¿í Ýíäýýñ ¿çýõýä Îíîí ãîëûí óñ íü Õàíãàéí á¿ñèéí öýíãýã óñò ãîëóóäûí àäèë ìàø áàãà ýðäýñæèëòòýé, áàéãàëèéíõàà óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà ìàíàé îðíû öýâýð òóíãàëàã, öýíãýã, çººëºí óñòàé òîìîîõîí ãîëóóäûí òîîíä ç¿é ¸ñîîð îðæ áàéíà. Ãóòàé ãîë 2003 îíû 05 ñàðûí ýõýýð Áàðóóí Ãóòàé ãîëûí óñàíä Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí Óñíû øèíæèëãýýíèé ëàáîðàòîðèéí õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. 5.7 äóãààð õ¿ñíýãò. Áàðóóí Ãóòàé ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë /2003 îí/ Ñîðüö àâñàí ãàçàð

ðÍ

Áàðóóí Ãóòàé ãîë, ýõýí õýñýã

7.0

Áàðóóí Ãóòàé ãîë, àäàã õýñýã

7.0

Ýðäýñ ìã/ë 258.5

262.4

Õàòóóëàã ìã-ýêâ/ë 2.65

3.00

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

0.0 /146.4

3.5

0.0 /161.6

3.5

SO4-40.3

Na++K+ 15.6

Ca++ 48.1

Mg++ 3.0

NH4+

ÏÈ× 0.6

Èíäåêñ

14.4 ÑÑàII

31.3

9.2

48.1

7.3

0.4

13.84 ÑÑàII

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Áàðóóí Ãóòàé ãîë íü ýõýí õýñýãòýý õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 2-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Ca2+>Na++K+>Mg2+, àíèîíû õàðüöàà HCO3>SO42->Cl- áàéíà. ×àíàðûí õóâüä çººëºí (õàòóóëàã 2.65 ìã-ýêâ/ë), öýíãýã (ýðäýñæèëò 258.5 ìã/ë), ñààðìàã (pH 7.0) îð÷èíòîé, îðãàíèê ãàðàëòàé áîõèðäëûí èëòãýã÷ áîëîõ ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð ÏÈ× 14.4 ìã/ë áîëîí áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí (NH4) 0.6 ìã/ë áàéãààã ãàäàðãûí óñíû öýâðèéí çýðãèéí àíãèëàëûí íîðìòîé õàðüöóóëàõàä “áîõèðäîëòîé” ãýñýí àíãèëàëä îðæ áàéíà. Áàðóóí Ãóòàé ãîë íü àäàã õýñýãòýý õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 2-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Ca2+>Mg2+>Na++K+, àíèîíû õàðüöàà HCO3>SO42->Cl- áàéíà. ×àíàðûí õóâüä çººëºí (õàòóóëàã 3.0 ìã-ýêâ/ë), öýíãýã (ýðäýñæèëò 262.4 ìã/ë), ñààðìàã (pH 7.0) îð÷èíòîé, îðãàíèê ãàðàëòàé áîõèðäëûí èëòãýã÷ áîëîõ ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð (ÏÈ×) 13.84 ìã/ë áîëîí áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí (NH4) 0.4 ìã/ë áàéãààã ãàäàðãûí óñíû öýâðèéí çýðãèéí àíãèëàëûí íîðìòîé õàðüöóóëàõàä ìºí ë “áîõèðäîëòòîé” ãýñýí àíãèëàëä îðæ áàéíà. Ãîëûí àäàã îð÷ìûí óñûã ýõýí õýñãèéí óñòàé õàðüöóóëàõàä ººð÷ëºëò áàãàòàé. Ñóäàëãàà õèéõ ýíý ¿åä òóõàéí óóðõàé äýýð óãààëãûí àæèë ýõëýýã¿é áàéëàà. 2006 îíä Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýð Ãóòàé ãîëûí ýõ õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 2-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Ca2+>Mg2+>Na++K+, àíèîíû õàðüöàà HCO3->SO42->Cl-, ÷àíàðûí õóâüä çººëºâòºð (õàòóóëàã

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

4.05 ìã-ýêâ/ë), öýíãýã (ýðäýñæèëò 356.1 ìã/ë), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 489 µS/ñm, TDS 357ppm, ñààðìàã (pH 7.3) îð÷èíòîé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð (ÏÈ×) 4.96 ìã/ë, áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí èëðýýã¿é áàéíà. Õàðèí àëòíû óóðõàéí äîîä òàë îð÷èì Ãóòàé ãîë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé ðÍ 8.4 áîëñîí áîëîâ÷ ýðäýñæèëò, õàòóóëàã íü áàãà çýðýã áàãàññàí áàéíà. 5.8 äóãààð õ¿ñíýãò. Ãóòàé ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë /2006 îí/ Ñîðüö àâñàí ãàçàð

ðÍ

Ýðäýñ ìã/ë

Õàòóóëàã ìã-ýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4--

Na++K+

Ca++

Mg++

NH4+

ÏÈ×

Èíäåêñ

Ãóòàé ãîë, ýõýí õýñýã

7.3

356.1

4.05

0.0 /225,7

3.6

38.0

12.5

69.1

7.3

0.0

4.96

ÑÑàII

Óóðõàéí äîîä òàë

8.4

279.5

3.30

15.0 /170.8

3.6

17.0

10.7

54.1

7.3

0.1

3.0

ÑÑàII

Áàðóóí Ãóòàé ãîë, àëòíû óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà Îíîí ãîëûí õîéä òàëä, Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã Îíîí áàãààñ õîéø Ãóòàéí äàâààíààñ Îíîí ãîëûí õºíäèé õ¿ðòýë 12 êì óðò ¿ðãýëæëýõ Áàðóóí Ãóòàéí õºíäèéí äóíä õýñýãò àëòíû óóðõàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã þì áàéíà. Áàðóóí Ãóòàé ãîë íü 49.6 àì êì òàëáàéãààñ óñæèõ áºãººä ãîëûí àíãèëàë ç¿éí õóâüä æèæèã ãîëä õàìààðíà. Óã ãîë ýõýýñýý 4.8 êì óðñàõàä ç¿¿í ãàðààñ Íàéìãàí ãîë, 6.3 êì-ò áàðóóí ãàðààñ Øóðãàäàã ãîðõè, 7.8 êì-ò Ãóòàéí óóðõàé÷äûí òîñãîíû äýðãýä¿¿ð òàòñàí ñóâàã, 11.2 êì-ò Áèíäýðüÿ ãîðõè öóòãàõ áºãººä óíàõ õóð òóíàäàñíû õýìæýý, ìºíõ öýâäãèéí óëèðëûí õºëäºëò, ãýñýëòèéí çóçààíààñ õàìààð÷ çàðèì æèë õºðñºí äîîãóóð øóðãàæ çàìõàðíà[5]. Áàðóóí Ãóòàé ãîëûí óðñàö, óíäàðãûí õýìæýý ãàçàð ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààð÷ èõýýõýí òîãòâîðã¿é áºãººä ãîëûí ãóëäðèëûí ýõýíä 40 ë/ñ, äóíä õýñýãòýý 206 ë/ñ, àäàãòàà 26 ë/ñ áîëæ ººð÷ëºãäºõ àæ[5]. Áàðóóí Ãóòàéí àëòíû øîðîîí îðä ãàçàðò àíõ 1999 îíä “Òè Ñè Ýé÷ Ãîóëä” ÕÕÊ õàéãóóëûí àæèë ã¿éöýòã¿¿ëæ, îðäûã àøèãëàæ ýõýëñýí áà 2001 îíä ÁÎÍÁÍ¯-ã Ýð÷èì õ¿÷-Áàéãàëü îð÷èí ÕÕÊ, íýìýëò òîäîòãîëûã 2004 îíä Ýêî òðåéä ÕÕÊ õèéñýí áàéíà. 2000-2003 îíûã õ¿ðòýë Óëààíáààòàð õîòûí Òè Ñè Ýé÷ Ãîóëä ÕÕÊ áîëîí Þ ýíä Áè êîìïàíèóä îëáîðëîëò õèéñýí áà òàëáàéí çàðèì õýñýãò íºõºí ñýðãýýëò õèéæ, îðîí íóòãààñ òîäîðõîéëîëò àâñàí áàéíà. 2001 îíä íýìýëò õàéãóóë õèéæ íººöèéã íýìýãä¿¿ëýí àøèãëàëòûí ëèöåíç àâñàí áà 2004 îíîîñ îëáîðëîëò õèéõ òºëºâëºãººã ãàðãàñàí áàéíà[10].

5.9 ä¿ãýýð çóðàã. Àëòíû òóíãààãóóð

¯éëäâýðèéí àãóóëãàòàé íººöèéí õ¿ðýýíèé ºðãºí 40-275 ìåòð áà ¿éëäâýðèéí õ¿÷èí ÷àäàë íü æèëä 965.956 ìÿí.ì3 õºðñ õóóëæ, 455.707 ìÿí.ì3 ýëñ îëáîðëîí óãààæ, öýâðýýð 266.867 êã àëò àâàõ áà õîíîãò 1000 ì3 ýëñ óãààõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé, ÎÕÓ-ûí ÏÃØ-50 ñêðóááåð 2 øèðõýã áàéõ òîîöîîòîé. Ìºí óñàí ñàí áàéãóóëæ íèéò óñíû 80 õóâèéã óã ñàíãààñ, 20 õóâèéã Áàðóóí Ãóòàé ãîëîîñ àâàõààð òºëºâëºñºí áàéíà. Áàðóóí Ãóòàéí àëòíû óóðõàéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë Ä.Ýíõöîã àæëàà òàíèëöóóëæ, Áàòøèðýýò Óëààí áóðãàñ ãýäýã ãàçàð ÷àöàðãàíà òàðèõ àæëûã ýõë¿¿ëýýä áàéíà, àìæèëòòàé áîëáîë öààøèä 5 ãà òàëáàéä ÷àöàðãàíû òºãºë áàéãóóëíà ãýæ ÿðèâ. Ãýâ÷ ãîëûí õºíäèé äàãóó óñàí ñàí ¿¿ñãýæ, îëáîðëîëò õèéñíýýñ ãîëûí óñ óóðõàéãààñ äîîø õýñýãòýý íèëýýä áóëèíãàðòàé áàéâ.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

5.9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Áàðóóí Ãóòàé ãîëûí äýýæ àâñàí öýã¿¿ä, 2010 îíû 05-06 ñàð Àéìàã, ñóìûí íýð

Áàéðëàë

Ñîëáèöîë

ðÍ

Ò0Ñ àã.

Ò0Ñ óñ

ÅÑ µS/ cm

TDS ppm

Ôèçèê ¿ç¿¿ëýëò

Õýíòèé, Áàòøèðýýò

Óóðõàéí äýýä òàë

H:1230m, N: 48050’53.9” E: 110015’47.6”

7.93

25.2

4.6

248.0

132.4

Òóíãàëàã óñòàé, æèæèã ãîðõè

Õýíòèé, Áàòøèðýýò

Øóðãàäàã ãîë,Òîñãî-íû äýðãýä

H:1235m, N:48051/03.5// E: 110015/21.9//

7.78

25.2

14.2

208.0

110.5

Òóíãàëàã óñòàé, æèæèã ãîðõè

Õýíòèé, Áàòøèðýýò

Óóðõàéí äîîä òàë

H:1142m, N: 48050’00.8” E: 110011’58.7”

7.80

31.5

16.4

204.0

108.8

áóëèíãàðòàé, æèæèã ãîðõè

5.10 äóãààð õ¿ñíýãò. Áàðóóí Ãóòàé ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2010.06 ñàð Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

Áàðóóí Ãóòàé ãîë, óóðõàéí äýýä òàë

241.5

2.90

ÑÑàII

0 /146.4

5.3

30.0

6.4

46.1

7.3

14.08

0.0

0.1

0.0

Øóðãàäàã ãîë, òîñãîíû äýðãýä

215.6

2.50

ÑÑàI

0 /152.5

5.3

5.0

5.7

42.1

4.9

14.08

0.1

0.0

Áàðóóí Ãóòàé ãîë, óóðõàéí äîîä òàë

232.8

2.90

ÑÑàII

0 /146.4

5.3

24.2

3.5

46.1

7.3

13.76

0.0

Ãîëûí íýð

Èíäåêñ

Àíèîí (ìã/ë) CO32-/ HCO3-

Cl-

Êàòèîí (ìã/ë)

SO42-

Na++Ê+

Ñà2+

Mg2+

ÏÈ×

NH4

NO2

NO3

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Ãóòàé ãîëûí óñ ñóë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé (ðÍ 7.80-7.93), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 2-ð òºðëèéí, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà á¿ãä àäèë Ca2+>Mg2+>Na++K+, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 232.8-241.5 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 2.90 ìã-ýêâ/ë) óñòàé áà àëòíû óóðõàéí íºëººíººñ ãîëûí óñ áóëèíãàðòàæ äîîä õýñýãòýý æèíëýãäýã÷ áîäèñ 190 ìã/ë ãàðñàí ó÷èð ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýðýý “ãàäàðãûí óñíû öýâðèéí çýðãèéí àíãèëàëààð èõ áîõèðäîëòòîé” ãýñýí àíãèëàëä îðæ áàéíà. Õàðèí ºìíº íü èëýð÷ áàéñàí àììîíû áîõèðäîëò ýíý øèíæèëãýýãýýð èëðýýã¿é áîëíî.Øóðãàäàã ãîëûí óñ Ãóòàé ãîëûí óñòàé îéðîëöîî øèíæ ÷àíàðòàé, ñóë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé (ðÍ 7.78), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà àäèëõàí Ca2+>Mg2+>Na++K+, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 215.6 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 2.50 ìãýêâ/ë), õàðüöàíãóé òóíãàëàã óñòàé, ìàø áàãà óðñàöòàé ãîðõè áàéíà.

NO3

NO2

ÏÈ×

NH4

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë Èíäåêñ

ðÍ Mg2+

Ca2+

Na+ +Ê+

Êàòèîí (ìã/ë) SO42-

Cl-

Àíèîí (ìã/ë) CO32-/ HCO3-

Õàòóóëàã, ìã-ýêâ/ë

Ýðäýñæèë (ìã/ë)

Õóãàöàà

5.11 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Áàðóóí Ãóòàé ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé õàðüöóóëñàí ä¿í

Ýõýí õýñýã 2003**

258.5

2.65

-/146.4

3.5

40.3

15.6

48.1

3.0

7.0

CCaII

14.4

0.6

2010**

241.5

2.90

-/146.4

5.3

30.0

6.4

46.1

7.3

7.9

CCaII

14.1

0.0

0.1

0.0

Àäàã õýñýã 2003**

262.4

3.00

-/161.6

3.5

31.3

9.2

48.1

7.3

7.0

CCaII

13.8

0.4

2010**

232.8

2.90

-/146.4

5.3

24.2

3.5

46.1

7.3

7.9

13.8

0.0

Øèíæèëãýýíèé ä¿í: ** Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Áàðóóí Ãóòàé ãîëûí óñíû õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿äèéí àãóóëàìæ ººð÷ëºëò áàãàòàé, 7 æèëèéí äàðààõü ä¿í íü îéðîëöîî áàéíà. Õàðèí 2010 îíû ñóäàëãààãààð óóðõàéí ñóë øîðîî õóð òóíàäàñíû óãààãäëààð ãîëä íèéëæ áóëèíãàðòàé áîëñîí áàéâ. Õàøäàã ãîë Óã ãîë íü Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã Îíîí ãîëûí ç¿¿í ãàðûí õàðüöàíãóé ýõýí õýñãèéí öóòãàë þì. Áèä Áàðóóí Ãóòàé ÿâàõ çàìä óìàðä ºðãºðãèéí 48054’22.0”, äîðíîä óðòðàãèéí 110008’35.1” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1131 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ Õàøäàã ãîëîîñ äýýæ àâñàí, òóíãàëàã óñòàé, æèæèã ãîë áàéíà. Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä ãîëûí óñ ñààðìàã îð÷èíòîé (ðÍ 7.05), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+> Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 139.4 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 1.20 ìãýêâ/ë), áàãà çýðýã øàðãàë ºíãºòýé, àììîíû èîí 0.2 ìã/ë, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 13.76 ìã/ë ãàð÷ áàéíà. Ýã ò¿¿íèé öóòãàë ãîë Ýã ãîë íü Îíîí ãîëûí áàðóóí ãàðûí òîìîîõîí öóòãàë áºãººä Èõ Õýíòèéí íóðóóíû ñàëáàð Íî¸í óóëûí ç¿¿í ºìíºä õàæóóãààñ ýõ àâ÷ óðñäàã. Ýã ãîëûí íèéò óðòûí õýìæýý 90 îð÷èì êì, óñ õóðàõ òàëáàé íü 970 àì êèëîìåòð þì[4]. Àçèéí ñàíãèéí òºñëèéí ñóäëàà÷äûí õèéñýí ñóäàëãààãààð Ýã ãîë Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò äýýä öýã áóþó 48042’128’’; 110002’897’’ ñîëáèöîë /ºíäºðøèë 1140 ìåòð/, äîîä öýã áóþó 48040’835’’; 110008’668’’ ñîëáèöîë /ºíäºðøèë 1114 ìåòð/-ä õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâñàí áàéíà[3]. 5.12 äóãààð õ¿ñíýãò. Ýã ãîëûí äýýä, äîîä öýã¿¿äýýñ àâñàí õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2007-2009 ¯ç¿¿ëýëò

Äýýä öýã, Áàòøèðýýò (48042’128’’) 110002’897’’) 2007.07.31

Äîîä öýã, Áàòøèðýýò (48040’835’’) 110008’668’’) 2007.07.31

2008.05.29

ðÍ

8.29

8.43

ÒÑ

18.5

18.3

DO (ìã/ë) DO (õàíàëò)% ÅÑ (µS/ñm) Cl- (ìã/ë) SO4 (ìã/ë)

2009.06.10 7.59

8.2

18.4

9.91

7.91

108.6

109.9

50.7

58.2

51.0

81.9

2.8

4.6

8.9

7.7 6.0

4.0

7.0

37.0

88.0

21.0

Ø¿ëòëýã (ìã/ë)

52.0

62.0

46.0

Br (ìã/ë)

0.48

0.08

0.04

I (ìã/ë)

0.87

0.14

0.07

32.0

56.0

39.0

34.0

1.90

3.20

2.85

3.34

Mg2+ (ìã/ë)

6.0

8.0

11.0

20.0

SiO2 (ìã/ë)

11.5

10.9

5.5

7.0

NH4+ (ìã/ë)

0.0

0.14

0.11

Õ¿÷èëëýã (ìã/ë)

(ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìã-ýêâ/ë)

NO3- (ìã/ë)

0.4

0.3

0.8

NO2- (ìã/ë)

0.007

0.003

0.7

0.5

Mn2+ (ìã/ë)

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Ýã ãîëûí óñ íýí öýíãýã áóþó ýðäýñæèëò áàãàòàé ãîëûí óñíû öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 51-82 µS/ñm, õàðèí õàòóóëàã íü õàðüöàíãóé ºíäºð 1.90-3.34 ìã-ýêâ/ë áàéíà. Óñíû îð÷èí ñóë ø¿ëòëýã, áîõèðäîë áàãàòàé áàéíà. Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä ãîëûí óñàíä àãóóëàãäàæ áóé ìàíãàíû àãóóëàìæ (Mn 0.5-0.7ìã/ë) õàðüöàíãóé ºíäºð áàéíà. 2010 îíû Ýã ãîëûí óñíû õèìèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí óñòàé, ÷àíàðûí õóâüä ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.8 ìã-ýêâ/ë), íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 86 ìã/ë), ñóë ø¿ëòëýã (pH 7.0) îð÷èíòîé áàéæýý[4].

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

5.10 äóãààð çóðàã. Ýã ãîë, äýýä ãàðàì

5.11 ä¿ãýýð çóðàã. Ýã, óñíû õàðóóë

5.12 äóãààð çóðàã. Ýã, Áàòøèðýýò

Áèä Ýã ãîëîîñ äýýä ãàðàì áóþó Öýãýýí õîîëîéí ãîë íèéëýõýýñ ºìíº, íèéëñíèé äàðàà áóþó Áàòøèðýýò ñóìûí ÿã óðä, óñ ñóäëàëûí õàðóóëûí öýãýýñ äýýæ àâàâ. Ýã ãîë ¿åðòýé áàéñàí áºãººä Áàòøèðýýò ñóìûí óðä, óñ ñóäëàëûí õàðóóëûí îð÷èì ¿åðèéí óëìààñ ýðýã íü íóðñàí áàéíà. Ñóìûí òºâ ãîëòîéãîî èõ îéðõîí ó÷èð öààøèä ãîë áîõèðäîõ ìàãàäëàëòàé. 5.13 äóãààð õ¿ñíýãò. Ýã ãîëûí äýýæ àâñàí öýã¿¿ä, 2010 îíû 05 ñàð Àéìàã, ñóìûí íýð Õýíòèé, Áàòøèðýýò

Áàéðëàë

Ñîëáèöîë

Äýýä ãàðàì

Õýíòèé, Áàòøèðýýò

ðÍ

H:1289m, N: 48040’49.6” E: 110008’39.3” H:1124m, N:48041’14.5” E: 110011’04.0”

Óñíû õàðóóëûí öýã

Ò0Ñ àã.

Ò0Ñ óñ

7.05

22.4

11.2

7.26

20.8

13.7

ÅÑ µS/ TDS ppm Ôèçèê ¿ç¿¿ëýëò cm 80.6 40.8 Ãîë ¿åðòýé, øàðãàë ºíãºòýé 84.0

41.0 Ãîë ¿åðòýé, øàðãàë ºíãºòýé

5.14 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ýã ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2010.06 ñàð Äýýæ àâñàí öýã¿¿ä Äýýä ãàðàì Óñíû õàðóóëûí öýã

Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

Èíäåêñ

Àíèîí (ìã/ë) CO32-/ HCO30 /42.7

68.2

0.65

ÑÑàI

77.8

0.75

ÑÑàI 0 /48.8

Cl-

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

Êàòèîí (ìã/ë)

SO42-

Na++Ê+

Ñà2+

Mg2+

ÏÈ×

NH4

NO2

NO3

3.6

4.5

5.6

10.0

1.8

15.52

0.0

3.6

4.8

6.1

11.0

2.1

15.84

0.0

1.0

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ ººð÷ëºëò áàãàòàé, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 68.2-77.8 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.65-0.75 ìã-ýêâ/ë), ¿åðèéí óëìààñ áàãà çýðýã øàðãàë ºíãºòýé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 15.52-15.84 ìã/ë ãàð÷ áàéíà. Ýã ãîëûí äîîä öýãò ìàíãàíû àãóóëàìæ èëðýýã¿é áîëíî. Ýã ãîëûí óñíû ÷àíàð, íàéðëàãà íü 40 æèëèéí ºìíºõ ä¿íòýé îéðîëöîî áóþó ººð÷ëºëòã¿é áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Ýã ãîëä ìàíãàíû èîí èëðýýã¿é áîëíî.

0.0

0.3

PO4

Î2

ÏÈ×

NO3

8.4

NO2

8.0

ðÍ

NH4

56.0

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

Mg2+

4.0

Ca2+

4.6

Na+ +Ê+

CO32-/ HCO3-

Õàòóóëàã, ìã-ýêâ/ë 3.20

Êàòèîí (ìã/ë)

SO42-

ÅÑ:

Àíèîí (ìã/ë)

Cl-

2007**

Ýðäýñæèë (ìã/ë)

Õóãàöàà

5.15 äóãààð õ¿ñíýãò. Ýã ãîëûí /Áàòøèðýýò ñóìûí òºâ/ óñíû øèíæèëãýýíèé õàðüöóóëñàí ä¿í

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2008**

ÅÑ: 108.6

2.85

8.9

7.0

39.0

11.0

2009**

ÅÑ: 109.9

3.34

7.7

6.0

34.0

20.0

7.6

77.8

0.75

3.6

4.8

11.0

2.1

7.2

2010*

-/48.8

6.1

15.8

9.9

0.1

0.0

0.3

7.9

0.1

0.0

0.8

0.0

1.0

0.0

Øèíæèëãýýíèé ä¿í: * Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí, ** Àçèéí ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñëèéí ä¿í

Õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä åðºíõèé õàòóóëàã áîëîí êàëüöè, ìàãíèéí èîíû àãóóëàìæ çºð¿¿òýé áàéíà. Öýãýýí õîîëîé ãîë Ýã ãîëä áàðóóí ãàðààñ Öýãýýí õîîëîé ãîë öóòãàõ áà ñóäàëãàà õèéõ ¿åä ãîë ¿åðòýé, áîð øàðãàë ºíãºòýé,ýðýã íü íèëýýä ýâäýðñýí áàéâ. Áàòøèðýýò ñóìûí òºâººñ áàðóóí òèéø Ýã ãîëä íèéëýõýýñ ºìíº, óìàðä ºðãºðãèéí 48011’37.3”, äîðíîä óðòðàãèéí 109044’01.6” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1235 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâñàí áºãººä ãàçàð äýýð õèéñýí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 13.00Ñ áàéõàä ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 10.40Ñ, óñíû îð÷èí íü ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 6.93, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 87.1 µS/ñm, TDS 48.0 ppm áàéâ. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö 5.13 ä¿ãýýð çóðàã. Öýãýýí õîîëîé ãîë çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 60.0 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.55 ìã-ýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 15.52-15.84 ìã/ë áàéëàà. Áàðõ ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä Áàðõ ãîë íü Îíîí ãîëûí áàðóóí ãàðûí öóòãàë áºãººä óðòûí õýìæýý, óðñàöààðàà Ýã ãîëîîñ èë¿¿ áºãººä Ýã ãîëûí äîîõîí òàëààð Îíîí ãîëä öóòãàäàã. Õýíòèéí íóðóóíû ñàëáàð çàõûí íàì óóëñààñ ýõ àâàõ òóë óñíû óíàëò áàãàòàé, ãîëûí íèéò óðò 100 êì, óñæèõ òàëáàé 1900 àì êèëîìåòð áîëíî. Áàðõ ãîëä Ñàéõàí (39 êì), Õóæèð (40 êì), Áàÿí (47 êì) çýðýã ýëáýã óñòàé ãîë ãîðõè öóòãàíà. Áàðõ ãîëûí óñíû õèìèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí óñòàé, ÷àíàðûí õóâüä ìàø çººëºí (õàòóóëàã 1.0 ìãýêâ/ë), íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 127.2 ìã/ë), ñóë ø¿ëòëýã (pH 7.0) îð÷èíòîé áàéæýý[4]. 2006 îíä Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Áàðõ ãîëûí óñ õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Ca2+>Na++K+>Mg2+, àíèîíû õàðüöàà HCO3->SO42->Cl- áàéõ áà ÷àíàðûí õóâüä ìàø çººëºí (õàòóóëàã 1.30 ìã-ýêâ/ë), íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 149.9 ìã/ë), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 225 µS/ ñm, TDS 151ppm, ñóë ø¿ëòëýã (pH 7.74) îð÷èíòîé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð ÏÈ× 3.68 ìã/ë, áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí èëðýýã¿é áàéíà. Õàðèí Áàðõ ãîëä öóòãàäàã Ñàéõàí ãîëûí óñ ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Na++K+> Ca2+>Mg2+, àíèîíû õàðüöàà HCO3->SO42->Cl- áà ÷àíàðûí õóâüä ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.80 ìãýêâ/ë), íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 134.5 ìã/ë), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 221 µS/ñm, TDS 136ppm, ñóë ø¿ëòëýã (pH 7.60) îð÷èíòîé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð (ÏÈ×) 6.72 ìã/ë áàéíà. Àçèéí ñàíãèéí òºñëèéí ñóäëàà÷äûí õèéñýí ñóäàëãààãààð Áàðõ ãîë Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò äîîä öýã áóþó 48036’178’’; 110011’937’’ ñîëáèöîë /ºíäºðøèë 1110 ìåòð/-ä õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâñàí áàéíà[3].

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

5.16 äóãààð õ¿ñíýãò. Áàðõ ãîëûí äîîä öýãýýñ àâñàí õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2007-2009 Äîîä öýã, Áàòøèðýýò (48036’178’’; 110011’937’’)

¯ç¿¿ëýëò

2007.08.01

ðÍ

8.28

Ò0Ñ

15.7

2008.05.28

2009.06.10 6.93

8.7

14.0

DO (ìã/ë)

8.08

7.27

DO (õàíàëò)%

89.2

91.8

66.5

102.4

Cl (ìã/ë)

3.3

3.2

2.6

SO4 (ìã/ë)

5.0

ÅÑ (µS/ñm) -

Õ¿÷èëëýã (ìã/ë)

6.0

40.0

106.0

Ø¿ëòëýã (ìã/ë)

99.0

54.0

Br (ìã/ë)

0.18

0.02

I (ìã/ë)

0.27

0.04

Ca2+ (ìã/ë)

54.0

64.0

61.0

Õàòóóëàã (ìã-ýêâ/ë)

3.85

4.40

3.45

14.0

15.0

5.0

SiO2 (ìã/ë)

14.2

16.3

10.4

NH4 (ìã/ë)

0.0

0.15

0.06

NO3 (ìã/ë)

0.9

3.9

NO2 (ìã/ë)

0.003

0.016

0.003

0.0

0.1

(ìã/ë)

+ -

Mn (ìã/ë) 2+

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Áàðõ ãîëûí óñ íýí öýíãýã áóþó ýðäýñæèëò áàãàòàé ãîëûí óñíû öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 66.5-102.4 µS/ñm, õàðèí õàòóóëàã íü õàðüöàíãóé ºíäºð 3.45-4.40 ìã-ýêâ/ë ãàðñàí áàéíà. 2010 îíû õýýðèéí ñóäàëãààãààð ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã Áàðõ ãîëûí ýõýí õýñãýýñ áîëîí Õóæèð, Áàÿí ãîëóóä íèéëñíèé äàðàà Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã Áàðõ ãîëûí àäàã õýñãýýñ äýýæ àâàâ.

5.17 äóãààð õ¿ñíýãò. Áàðõ ãîëûí äýýæ àâñàí öýã¿¿ä, 2010 îíû 05 ñàð Àéìàã, ñóìûí íýð

Áàéðëàë

Ñîëáèöîë

ðÍ

Õýíòèé, ªìíºäýëãýð

Ãîëûí ýõýí õýñýã

H:1275m, N:49028/35.3// E: 109040/31.9//

7.70

Õýíòèé, Áàòøèðýýò

Ãîëûí àäàã, ã¿¿ð

H:1106m, N:48038/37.7// E: 110014/45.9//

7.00

5.14 ä¿ãýýð çóðàã. Áàðõ ãîë, åðºíõèé áàéäàë

Ò0Ñ àã. 16.8

5.15 äóãààð çóðàã. Áàðõ, äýýä

Ò0Ñ óñ 5.3

ÅÑ µS/ cm

TDS ppm

Ôèçèê ¿ç¿¿ëýëò

97.8

52.0

Ãîë ¿åðòýé, øàðãàë ºíãºòýé

116.0

62.0

Ãîë ¿åðòýé, øàðãàë ºíãºòýé

5.16 äóãààð çóðàã. Áàðõ, óñ ñóäëàëûí õàðóóë

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

5.18 äóãààð õ¿ñíýãò. Áàðõ ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2010.06 ñàð Äýýæ àâñàí öýã¿¿ä

Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

Àíèîí (ìã/ë) Èíäåêñ

CO32-/ HCO3-

Cl-

Êàòèîí (ìã/ë)

SO42-

Na++Ê+

Ñà2+

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

Mg2+

ÏÈ×

NH4

NO2

NO3

Ãîëûí ýõýí õýñýã

79.6

0.70

ÑÑàI

0/48.8

3.6

5.2

6.8

10.0

2.4

15.36

0.8

0.0

2.0

Ãîëûí àäàã, ã¿¿ð

87.4

0.80

ÑÑàI

0/51.9

5.3

7.6

8.0

12.0

2.4

14.72

0.2

0.0

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ ººð÷ëºëò áàãàòàé, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 79.6-87.4 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.70-0.80 ìã-ýêâ/ë), áàãà çýðýã øàðãàë ºíãºòýé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 14.72-15.36 ìã/ë ãàð÷ áàéãààãèéí ãàäíà Áàðõ ãîëûí ýõýí õýñãýýñ àâñàí äýýæèíä àììîíû áîõèðäîëò èëýð÷ áàéíà. Ýíý íü ¿åðèéí óëìààñ îð÷íû áîõèðäîë íºëººëñºí áàéæ áîëîõ òàëòàé ÷ öààøèä ìîíèòîðèíã õèéæ ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Áàðõ ãîëûí óñíû ÷àíàð, íàéðëàãà íü 40 æèëèéí ºìíºõ ä¿íòýé îéðîëöîî áàéãàà íü ººð÷ëºëò áàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà. Áèäíèé ñóäàëãààãààð ýðäýñæèëò, õàòóóëàã áîëîí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿äèéí àãóóëàìæ àðàé áàãà áàéãàà íü õóð òóíàäàñíû óñ íºëººëñºíòýé õîëáîîòîé áàéæ áîëíî. Àëü ÷ òîõèîëäîëä Áàðõ ãîëûí óñíû õàòóóëàã 1.0 ìã-ýêâ/ë-ýýñ áàãà áàéíà. 5.19 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Áàðõ ãîëûí (àäàã õýñýã) óñíû øèíæèëãýýíèé õàðüöóóëñàí ä¿í

3.2

2009**

ÅÑ: 102.4

3.45

2.6

6.0

2010***

87.4

0.80

5.3

7.6

NO3

4.40

NO2

ÅÑ: 66.5

NH4

2008**

0.0

0.9

8.1

0.1

0.0

0.9

7.3

0.1

0.0

3.9

0.2

0.0

Î2

3.3

ðÍ

ÏÈ×

3.85

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë Mg2+

ÅÑ: 67.0

Ca2+

2007**

Êàòèîí (ìã/ë) Na+ +Ê+

1.00

SO42-

Õàòóóëàã, ìã-ýêâ/ë

127.2

Cl-

Ýðäýñæèë (ìã/ë)

1960*

CO32-/ HCO3-

Õóãàöàà

Àíèîí (ìã/ë)

7.0

-/51.9

5.0

8.0

54.0

14.0

8.3

64.0

15.0

61.0

5.0

6.9

12.0

2.4

7.2

14.7

Øèíæèëãýýíèé ä¿í: *ÓÕÒÝØÈ, ** Àçèéí ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñºë, ***Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí

Õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä Àçèéí ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéñýí ä¿íãýýñ åðºíõèé õàòóóëàã áîëîí êàëüö, ìàãíèéí èîíû àãóóëàìæ çºð¿¿òýé áàéíà. Ñàéõàí ãîë Ñàéõàí ãîë íü Õýíòèéí íóðóóíû ºâºð õàæóóãààñ ýõ àâ÷ Áàðõ ãîëûí ýõ îð÷èì ò¿¿íèé ç¿¿í ãàð òàëààñ öóòãàõ áà ãîëûí óðò 30 êì, õºíäèéí ºðãºí 500-1000 ìåòð áîëíî. Ñàéõàí ãîëûí õºíäèéä àøèãëàëòûí 6505À òóñãàé çºâøººðºëòýé Àëòàé Õàíãàé á¿ðä ÕÕÊ 2009 îíîîñ õºðñ õóóëæ ýõýëñýí áà óóðõàéí ýðãýí òîéðîí øèíýñ ìîäîîð õ¿ðýýëýãäýæ, àøèãëàëòûí òàëáàéä òîðëîã á¿õèé ñººã îðñîí áàéíà. Îðäûí óðò 3002 ìåòð, ºðãºí 37-118 (äóíäàæ íü 71) ìåòð, õó÷ààñ õóðäàñíû çóçààí 3.94 ìåòð, àëòòàé ýëñíèé çóçààí 0.65-1.5 (äóíäàæ íü 1.07) ìåòð, ¿éëäâýðèéí õ¿÷èí ÷àäàë íü íèéò õóóëàõ õºðñ 1030.99 ìÿí.ì3 (æèëä 343.6 ìÿí.ì3), íèéò óãààõ ýëñ 348.2 ìÿí.ì3 (æèëä 116.067 ìÿí.ì3), óóðõàé 187 êã (æèëä öýâðýýð 50 êã) àëò àâíà. Ýíä öàãò 80 ì3 ýëñ óãààõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé, Øèíý Çåëàíä óëñàä ¿éëäâýðëýñýí Screen NZMS80BE ìàðêèéí ñêðóááåð àæèëëàíà. Ñàéõàí ãîëûí õºíäèéí àëòíû øîðîîí îðä íü òàòìûí àëëþâèàëü ãàðàëòàé îðä ó÷èð àëò àãóóëàã÷ äàâõàðãà íü óñ àãóóëàã÷ ¿åòýé äàâõöàæ áàéäàã ó÷èð ýíý íü óãààí áàÿæóóëàõ àæëûí õýðýãëýýã òîäîðõîé õóâèàð õàíãàíà. Óóðõàéí òåõíîëîãèéí óñ õýðýãëýý æèëä 380380 ì3, ¿¿íèé 70 õóâèéã ýðãýëòýýð àøèãëàíà ãýæ òºëºâëºñºí áàéíà[11]. Óóðõàéí äàðãà Ý.Äàâààäîðæ áèäýíä àæëàà òàíèëöóóëààä, 3 æèëèéí õóãàöààíä àæëàà äóóñààä ýíä áàðèãäñàí òîñãîíû áàðèëãûã îðîí íóòàãò õ¿ëýýëãýí ºãíº, ñóðàã÷äûí àìðàëò,

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

çóñëàíãèéí ãàçàð áàéõ áîëîìæòîé, ÷àöàðãàíû ïëàíòàö áàéãóóëíà ãýæ ÿðèâ. Àëò îëáîðëîæ áóé òàëáàé íü îéí çóðâàñ ãàçàð áàéãàà áºãººä õóð òóíàäàñíû óñûã õóðèìòëóóëæ óñàí ñàí ¿¿ñãýñýí (ýõíèé òóíãààãóóð) áà ãîë òàëäàà 2009 îíä àëò óãààñàí 2 äàõü òóíãààãóóðûí (ãîë òàëûí) äàëàí äýýã¿¿ð øîðîî àñãàæ, òåõíèêèéí õ¿÷ýýð äàãòàðøóóëæ óñ íýâ÷èõýýñ õàìãààëæ áàéâ. Äóëààíû óëèðàëä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áà áèäíèéã ñóäàëãàà õèéõ ¿åä óãààæ ýõëýýã¿é áàéñàí.

5.17 äóãààð çóðàã. Ýõíèé óñàí ñàí

5.18 äóãààð çóðàã. Çàõûí òóíãààãóóð

5.19 ä¿ãýýð çóðàã. Óóðõàéí òîñãîí

Áèä óã ãîëîîñ àëòíû óóðõàéí äýðãýäýýñ, äîîä ãàðàìààñ, óóðõàéí 2 òóíãààãóóðààñ íèéò 4 öýãýýñ äýýæ àâñàí. 5.20 äóãààð õ¿ñíýãò. Ñàéõàí ãîëûí äýýæ àâñàí öýã¿¿ä, 2010 îíû 05 ñàð Àéìàã, ñóìûí íýð Õýíòèé, ªìíºäýëãýð

Áàéðëàë Óóðõàéí äýðãýä

Õýíòèé, ªìíºäýëãýð Õýíòèé, ªìíºäýëãýð

Ýõíèé òóíãààãóóð Ãîë òàëûí òóíãààãóóð

Õýíòèé, ªìíºäýëãýð

äîîä ãàðàì

Ñîëáèöîë

ðÍ

Ò0Ñ àã.

Ò0Ñ óñ

20.5

6.7

6.87

H:1258m, N:48029/54.2// E: 109039/40.4//

TDS Ôèçèê ¿ç¿¿ëýëò ppm 27.0 Ãîë ¿åðòýé, øàðãàë ºíãºòýé

7.99

110.0

59.0 áóëèíãàðòàé

7.86

113.0

60.0 2009 îíä àøèãëàñàí íóóð, áóëèíãàðòàé 28.0 Ãîë ¿åðòýé, øàðãàë ºíãºòýé

6.58

H:1106m, N:48038/37.7// E: 110014/45.9//

ÅÑ µS/ cm 54.8

12.9

14.7

55.0

5.21 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ñàéõàí ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2010.06 ñàð

Äýýæ àâñàí öýã¿¿ä Óóðõàéí äýðãýä Ýõíèé òóíãààãóóð Ãîë òàëûí òóíãààãóóð äîîä ãàðàì

Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

Èíäåêñ

Àíèîí (ìã/ë) CO32-/ HCO3-

Cl-

Êàòèîí (ìã/ë)

SO42-

Na++Ê+

Ñà2+

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

Mg2+

ÏÈ×

NH4

NO2

NO3

45.3

0.40

ÑÑàI

0/24.4

3.6

5.0

4.6

7.0

0.6

16.00

0.1

0.0

76.8

0.70

ÑÑàI

0/48.8

3.6

5.0

7.0

10.0

2.4

17.12

0.0

77.0

0.70

ÑÑàI

0/48.8

3.6

5.2

6.9

10.0

2.4

16.00

0.1

0.0

49.3

0.45

ÑÑàI

0/27.5

3.6

5.0

4.7

8.0

0.6

16.00

0.0

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Àëò óãààõ ïðîöåññò ýðãýëòèéí æóðìààð àøèãëàäàã ýíýõ¿¿ òóíãààãóóðûí óñûã áàéãàëèéí ¿íäñýí òºðõºº õàäãàëæ áàéãàà Ñàéõàí ãîëä íèéë¿¿ëæ õýðõýâ÷ áîëîõã¿éã õàòóó àíõààðàõ õýðýãòýé. Õóæèð ãîë

5.20 äóãààð çóðàã. Ñàéõàí ãîë, óóðõàéí õàæóóä

Áàðõ ãîëûí ç¿¿í ãàð òàëûí òîìîîõîí öóòãàë ýíýõ¿¿ ãîë íü ñóäàëãàà õèéõ ¿åä ¿åðòýé, áîð øàðãàë ºíãºòýé áàéñàí. Áèä óìàðä ºðãºðãèéí 48031’28.6”, äîðíîä óðòðàãèéí 109043’41.6” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1259 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâñàí. Ãàçàð äýýð õèéñýí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 24.10Ñ áàéõàä ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 9.10Ñ, óñíû îð÷èí íü ñààðìàã áóþó ðÍ 7.06, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 63.5 µS/ñm, TDS 34.0 ppm, óóëûí øèð¿¿í óðñãàëòàé, õ¿éòýí, öýíãýã óñòàé áàéâ. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ íü õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3>SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 57.4 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.55 ìã-ýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 16.0 ìã/ë áàéíà.

5.21 ä¿ãýýð çóðàã. Õóæèð ãîë

Áàÿí ãîë Áàðõ ãîëûí ç¿¿í ãàð òàëûí Õóæèð ãîëûí äàðààõ òîìîîõîí öóòãàë ýíýõ¿¿ ãîë íü ñóäàëãàà õèéõ ¿åä ¿åðòýé, øàðãàë ºíãºòýé áàéñàí áà áèä óìàðä ºðãºðãèéí 48034’42.8”, äîðíîä óðòðàãèéí 110002’00.4” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1156 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâñàí. Ãàçàð äýýð õèéñýí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 23.70Ñ áàéõàä ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 14.10Ñ, óñíû îð÷èí íü ñààðìàã áóþó ðÍ 7.27, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 94.9 µS/ñm, TDS 46.0 ppm, óóëûí òóíãàëàã óñòàé, öýíãýã ãîë áàéíà. 5.22 äóãààð çóðàã. Áàÿí ãîë

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 68.4 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.60 ìã-ýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 17.12 ìã/ë áàéíà. Õóðõ,ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä Îíîí ãîëûí áàðóóí ãàðûí ¿íäñýí öóòãàë áºãººä ò¿¿íèé óðò 190 êì, ãîëûí àé ñàâ 6150 àì êì áîëíî. Ãîëûí õºíäèé äóíä, àäàã õàâüäàà áàðàã 15-20 êì ºðãºñºæ, ãîë íü îé ìîäíîîñ àëñëàãäàæ, õýýð òàë äóíäóóð óðñàõ áºãººä õºíäèéí àëü ÷ õýñýãò ãîëäóó õàòàæ øèðãýäýã æèæèã íóóð, íàìàã îëîí áàéäàã. ¯¿íýýñ íèëýýä òîì íü Õàíãàë, Áèíäýð, Øàð çýðýã íóóðóóä áîëíî. Õóðõ ãîëä Æàðãàëàíò, áàðóóí, äóíä, çvví Áàÿí çýðýã ãîë öóòãàäàã. 1962 îíû 06 ñàðûí 06-íû øèíæèëãýýãýýð Õóðõ ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò õàðüöàíãóé ºíäºð áóþó 450.4 ìã/ë, õàòóóëàã íü 4.40 ìã-ýêâ/ë, óñíû îð÷èí íü ñóë ø¿ëòëýã ðÍ 8.0 áàéñàí áîë 1969 îíû 08 ñàðûí 15-íä

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò 175.6 ìã/ë áàéñàí áàéíà[4]. Ýíäýýñ õàðàõàä ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò, õàòóóëàã íü õóð òóíàäàñíààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Àçèéí ñàíãèéí òºñëèéí ñóäëàà÷èä Õóðõ ãîë Áèíäýð ñóìûí íóòàãò äóíä öýã áóþó 48034’922’’; 110040’474’’ ñîëáèöîë /ºíäºðøèë 1028 ìåòð/-ä õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâñàí áàéíà[3]. 5.22 äóãààð õ¿ñíýãò. Õóðõ ãîëûí äóíä öýãýýñ àâñàí õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2007-2009 ¯ç¿¿ëýëò ðÍ Ò 0Ñ DO (ìã/ë) DO (õàíàëò)% ÅÑ (µS/ñm) Cl- (ìã/ë) SO42- (ìã/ë) Õ¿÷èëëýã (ìã/ë) Ø¿ëòëýã (ìã/ë) Br (ìã/ë) I (ìã/ë) Ca2+ (ìã/ë) Õàòóóëàã (ìã-ýêâ/ë) Mg2+ (ìã/ë) SiO2 (ìã/ë) NH4+ (ìã/ë) NO3- (ìã/ë) NO2- (ìã/ë) Mn2+ (ìã/ë)

Äóíä öýã, Áèíäýð (48036’178’’; 110011’937’’) 2007.07.29 2008.05.28 2009.06.09 8.30 8.59 27.1 19.3 7.46 104.1 231.6 248.2 2.9 9.7 3.1 8.0 3.0 10.0 47.0 244.0 149.0 114.0 171.0 0.06 0.06 0.02 0.07 0.11 0.03 94.0 157.0 106.0 8.31 7.83 7.67 44.0 0.0 29.0 16.1 0.6 15.2 0.0 0.45 0.12 1.3 0 0 0.003 0.003 0.004 0.4 2.9 0.2

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Õóðõ ãîëûí óñ öýíãýã áóþó ýðäýñæèëò áóñàä ãîëóóäààñ àðàé èõ, ãîëûí óñíû öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 231248 µS/ñm, õàòóóëàã ºíäºð áóþó ìàø õàòóó 7.67-8.31 ìã-ýêâ/ë, êàëüöèéí èîí 94-157 ìã/ë, ìàãíèéí èîí èõýýõýí õýëáýëçëýëòýé áóþó 0.0-44 ìã/ë áàéãàà íü ýðãýëçýýòýé ä¿í ó÷èð áèä õýýðèéí ñóäàëãààãààð ãàçàð äýýð íü ìºí äýýæ àâ÷ ñóóðèí ëàáîðàòîðò äàâòàí øèíæèëãýý õèéæ áîäèò ä¿íã òîäðóóëñàí áîëíî. 2010 îíû õýýðèéí ñóäàëãààãààð Õóðõ ãîëûí ýõýí, àäàã õýñãýýñ äýýæ àâ÷, õýìæèëò õèéâ.

5.23 äóãààð õ¿ñíýãò. Õóðõ ãîëûí äýýæ àâñàí öýã¿¿ä, 2010 îíû 05 ñàð Àéìàã, ñóìûí íýð

Áàéðëàë

Ñîëáèöîë

ðÍ

Ò0Ñ àã. Ò0Ñ óñ

ÅÑ µS/cm TDS ppm

Ôèçèê ¿ç¿¿ëýëò

Õýíòèé, ªìíºäýëãýð

7.98 Õýíòèé áàã, H:1199m, óñíû õàðóóë N:48004/40.5// E: 109049/35.5//

13.5

11.5

200.0

112.0 Ãîë ¿åðòýé, ñóë øàðãàë ºíãºòýé

Õýíòèé, Áèíäýð

Õóðõ ãîëûí àäàã

7.21

20.8

21.3

230.0

120.0 áóëèíãàðòàé, áîð ºíãºòýé

5.23 äóãààð çóðàã. Õóðõ, Õýíòèé áàã

H:1034m, N:48034/54.2// E: 110040/11.9//

5.24 ä¿ãýýð çóðàã. Õóðõ, àäàã

5.25 äóãààð çóðàã. Îíîí, Õóðõûí áýë÷èð

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Áèíäýð ñóìûí óðä òàëä Îíîí, Õóðõûí áýë÷èð îð÷èì áàéãàëèéí ò¿¿õ äóðñãàëò ãàçðóóä îëîí áºãººä ýíý îð÷èì æóóë÷íû 4 áààç àæèëëàäàã þì áàéíà. 5.24 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Õóðõ ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2010.06 ñàð Äýýæ àâñàí öýã¿¿ä

Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

Õýíòèé áàã, óñíû õàðóóë

140.4

1.70

Õóðõ ãîëûí àäàã

189.0

2.00

Àíèîí (ìã/ë)

Èíäåêñ

CO32-/ HCO3-

Cl-

ÑÑàI

0/73.2

3.6

ÑÑàI

0/122

5.3

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

Êàòèîí (ìã/ë)

SO42-

Na++Ê+

Ñà2+

Mg2+

ÏÈ×

NH4

NO2

NO3

12.0

5.7

26.1

4.9

14.08

0.0

15.0

10.4

30.1

6.1

7.68

0.2

0.0

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò óðñãàëûíõàà äàãóó íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áîëîâ÷ åðºíõèéäºº ººð÷ëºëò áàãàòàé, ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Mg2+>Na++K+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 140-189 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 1.70-2.00 ìã-ýêâ/ë), áàãà çýðýã øàðãàë ºíãºòýé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 7.68-14.1 ìã/ë áàéíà. Ãîëûí àäàã îð÷ìîîñ àâñàí äýýæèíä áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí èëýð÷ áàéíà. Õóðõ ãîë íü çººëºí óðñãàëòàé áºãººä ãîëûí àäàã îð÷ìûí óóæèì õºíäèéä çóíäàà àéëóóä èõ çóñäàãààñ ìàëûí õºëººð áîõèðäîõ ýðñäýë ºíäºð áàéíà. Õóðõ ãîë íü òîãòóóí óðñãàëòàé òàëûí ãîë ó÷ðààñ óóëûí ãîëóóäûã áîäâîë õàðüöàíãóé ýðäýñæèëò, õàòóóëàã àðàé èõ áîëîâ÷ çººëºí áóþó õàòóóëãèéí õýìæýý íü 2.0 ìã-ýêâ/ë-ýýñ èõã¿é, ýíý óòãààðàà êàëüöèéí èîíû àãóóëàìæ 30 ìã/ë-ýýñ, ìàãíèéí èîí 6 ìã/ë-ýýñ èõã¿é áàéíà.

8.31

2008*

ÅÑ:

7.83

2009*

ÅÑ: 248.2

7.67

2010**

189.0

2.00

5.0

9.7

-/73.2

3.1

6.0

3.6

12.0

5.7

157.0

0.0

106.0

29.0

6.9

26.1

4.9

7.2

8.3

14.7

NO3

44.0

NO2

94.0

NH4

ðÍ

ÏÈ×

Na+ +Ê+

SO42-

Cl2.9

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë Mg2+

ÅÑ: 231.6

Êàòèîí (ìã/ë) Ca2+

2007*

Àíèîí (ìã/ë) CO32-/ HCO3-

Õàòóóëàã, ìã-ýêâ/ë

Ýðäýñæèë (ìã/ë)

Õóãàöàà

5.25 äóãààð õ¿ñíýãò. Õóðõ ãîëûí /Áèíäýð ñóì/ óñíû øèíæèëãýýíèé õàðüöóóëñàí ä¿í

0.0

1.3

0.45

0.0

0.12

0.0

0.2

0.0

Øèíæèëãýýíèé ä¿í: * Àçèéí ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñºë, **Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí

Õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä åðºíõèé õàòóóëàã áîëîí êàëüö, ìàãíèéí èîíû àãóóëàìæ çºð¿¿òýé áàéíà. Õóðõ ãîëûí óñ ìàø õàòóó áàéõ ¿íäýñã¿é áîëíî. Äóíä Áàÿí ãîë Õóðõ ãîëûí áàðóóí ãàðûí öóòãàë ýíýõ¿¿ æèæèã ãîë íü ñóäàëãàà õèéõ ¿åä ¿åðòýé, áîð øàðãàë ºíãºòýé áàéñàí áºãººä áèä ãîëûí àäàã îð÷èì, óìàðä ºðãºðãèéí 48010’04.6”, äîðíîä óðòðàãèéí 110017’35.9” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1223 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâñàí. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ íü õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüöè çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Mg2+>Na++K+, ÷àíàðûí õóâüä ýðäýñæèëò 361.3 ìã/ë, õàòóóëàã 3.70 ìã-ýêâ/ë áàéãààã óóëûí ãîëóóäòàé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áàéíà. Ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð ìºí ë ºíäºð 15.68 ìã/ë áàéâ.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Æàðãàëàíò ãîë Õóðõ ãîëûí ç¿¿í ãàðûí òîìîîõîí öóòãàë ýíýõ¿¿ ãîë íü ñóäàëãàà õèéõ ¿åä ¿åðòýé, áîð øàðãàë ºíãºòýé áàéñàí. ªìíºäýëãýð ñóìûí Õýíòèé áàãèéí òºâººñ áàðóóí õîéø 18 êì-ò ãàðàìûí äýýä òàëä, óìàðä ºðãºðãèéí 48011’37.3”, äîðíîä óðòðàãèéí 109044’01.6” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1235 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâñàí áà àãààðûí òåìïåðàòóð 13.00Ñ áàéõàä ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 10.40Ñ, óñíû îð÷èí íü ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 7.63, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 186 µS/ñm, TDS 91.0 ppm áàéâ. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ íü õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí 6.26 äóãààð çóðàã. Æàðãàëàíò ãîë õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû 2+ + + 2+ õàðüöàà Ca >Na +K >Mg , ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 147 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 1.55 ìãýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 10.88 ìã/ë áàéíà. Áàÿí ãîë Áèíäýð ñóìûí íóòàã, Îíîí ãîëûí áàðóóí ãàðûí öóòãàë ýíýõ¿¿ æèæèã ãîëîîñ óìàðä ºðãºðãèéí 48034’17.5”, äîðíîä óðòðàãèéí 110048’56.5” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1009 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâñàí. Èðãýä ãîëûí õºíäèé äàãàæ ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýã þì áàéíà. Ãàçàð äýýð õèéñýí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 29.20Ñ áàéõàä ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 21.40Ñ áóþó á¿ëýýõýí óñòàé, óñíû îð÷èí íü ñóë ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 7.44, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 391 µS/ñm, TDS 198 ppm áàéâ. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ íü õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû 5.27 äóãààð çóðàã. Áàÿí ãîë õàðüöàà Ca2+>Mg2+>Na++K+, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 283.5 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 2.90 ìã-ýêâ/ë), ñóë øàðãàë ºíãºòýé, áîõèðäîë áàãàòàé áàéâ. Çººëºí óðñãàëòàé, æèæèã ãîëä äóëààíû óëèðàëä ìàë îëíîîð îðîõ òîõèîäîëä àìàðõàí áîõèðääîã îíöëîãòîé. Øóóñ, ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä Îíîíãèéí áàðóóí ãàðûí öóòãàë ãîëóóä äîòðîîñ æèíõýíý õýýð òàëûí øèíæòýé òóë óñíû ãîðèìûí õóâüä áóñäààñàà ÿëãààòàé, äºëãººí óðñãàëòàé, óóëûí ãîëóóäûã áîäâîë õàðüöàíãóé èõ ýðäýñæèëò, õàòóóëàãòàé áàéíà. Ãîëûí õºíäèé äàãàæ ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýã áà ìàëûí õºëººð áîõèðäîõ õàíäëàãàòàé. 1969 îíû 08 ñàðûí 16-íä õèéñýí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò õàðüöàíãóé èõ áóþó 426.8 ìã/ë, õàòóóëàã íü 4.20 ìã-ýêâ/ë, óñíû îð÷èí íü ñààðìàã ðÍ 7.2, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í íü ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí óñòàé áàéæýý[4]. Õàðèí 2006 îíä Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýð Øóóñ ãîëûí óñ õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Na++K+>Ca2+>Mg2+, àíèîíû õàðüöàà HCO3->SO42->Cl- áàéãàà áà ÷àíàðûí õóâüä ìàø çººëºí (õàòóóëàã 1.00 ìã-ýêâ/ë), íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 140.0 ìã/ë), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 265 µS/ñm, TDS 142ppm, ñóë ø¿ëòëýã (pH 7.58) îð÷èíòîé,

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð ÏÈ× 4.00 ìã/ë áàéíà. Àçèéí ñàíãèéí òºñëèéí ñóäëàà÷èä Øóóñ ãîë Áàÿí Àäàðãà ñóìûí íóòàãò äóíä öýã áóþó 48024’703’’; 111007’008’’ ñîëáèöîë (ºíäºðøèë 1057 ìåòð)-ä õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâñàí áàéíà[3]. 5.26 äóãààðð õ¿ñíýãò. Øóóñ ãîëûí äóíä öýãýýñ àâñàí õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2007-2009 ¯ç¿¿ëýëò

Äóíä öýã, Áàÿí Àäàðãà (48024’703’’; 111007’008’’) 2007.08.01

2008.05.28

2009.06.10

ðÍ

7.96

7.11

Ò0Ñ

15.6

15.3

DO (ìã/ë)

6.61

DO (õàíàëò)%

84.6

ÅÑ (µS/ñm)

215.3

316.0

2.6

4.6

SO4 (ìã/ë)

10.0

5.0

Õ¿÷èëëýã (ìã/ë)

84.0

Ø¿ëòëýã (ìã/ë)

212.0

229.0

0.69

0.02

1.1

0.04

160.0

153.0

Õàòóóëàã (ìã-ýêâ/ë)

9.80

11.53

Mg2+ (ìã/ë)

22.0

47.5

SiO2 (ìã/ë)

12.6

6.0

Cl- (ìã/ë) 2-

Br (ìã/ë) I (ìã/ë) Ca (ìã/ë) 2+

NH4 (ìã/ë)

0.0

0.23

NO3- (ìã/ë)

0.7

0.5

NO2 (ìã/ë)

0.026

0.005

Mn (ìã/ë)

0.5

0.2

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Øóóñ ãîëûí óñ íü öýíãýã áóþó ýðäýñæèëò áóñàä ãîëóóäààñ àðàé èõ, ãîëûí óñíû öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 215-316 µS/sm, õàòóóëàã íü á¿ð èõ áóþó ìàø õàòóó 9.80-11.53 ìã-ýêâ/ë, êàëüöèéí èîí 153-160 ìã/ë, ìàãíèéí èîí 22-47.5 ìã/ë áàéãàà íü áóñàä ñóäëàà÷äûí øèíæèëñýí ä¿íãýýñ èõ çºð¿¿òýé áàéíà. Áîäèò ä¿íã áèä õýýðèéí áîëîí ñóóðèí ëàáîðàòîðò äàâõàð òîäîðõîéëæ ãàðãàñàí. Áèä Øóóñ ãîëîîñ óìàðä ºðãºðãèéí äîðíîä óðòðàãèéí 48032’57.8”, 111018’41.6” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1010 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâ÷, ãàçàð äýýð íü õýìæèëò õèéâ. Õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 28.80Ñ áàéõàä ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 25.70Ñ áóþó ãîëûí óñ á¿ëýýõýí, ¸ðîîë íü ýëñòýé, óñíû îð÷èí íü ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 8.02, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 525 µS/ñm, TDS 277 ppm áàéâ.

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ íü õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3>SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Mg2+>Na++K+, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 435.2 ìã/ë), çººëºâòºð (õàòóóëàã 4.70 ìã-ýêâ/ë), ñóë øàðãàë ºíãºòýé, áàãà çýðýã áîõèðäîëòîé áàéíà. Áàÿí ãîëûí àäèë çººëºí óðñãàëòàé áºãººä ìàë îëíîîð îðîõ òîõèîëäîëä àìàðõàí áîõèðäîõ õàíäëàãàòàé. Îíîí ãîëä öóòãàäàã ãîëóóäààñ õàìãèéí ºíäºð ýðäýñæèëò, õàòóóëàãòàé Øóóñ, Áàÿí ãîëóóä áîëîâ÷ çàðèì ìýäýýëýëä òóñãàñàí øèã òèéì ÷ èõ õàòóóëàãòàé áèø, åðºíõèé õàòóóëàã 4.7 ìã-ýêâ/ë-ýýñ èõã¿é áàéíà. 5.28 äóãààð çóðàã. Øóóñ ãîë

160.0

0.0

NO3

7.96

NO2

22.0

NH4

ðÍ

ÏÈ×

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë Mg2+

10.0

Ca2+

2.6

Êàòèîí (ìã/ë) Na+ +Ê+

9.80

SO42-

Õàòóóëàã, ìã-ýêâ/ë

ÅÑ: 215.3

Cl-

Ýðäýñæèë (ìã/ë)

2007*

Àíèîí (ìã/ë) CO32-/ HCO3-

Õóãàöàà

5.27 äóãààð õ¿ñíýãò. Øóóñ ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé õàðüöóóëñàí ä¿í

0.7

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2009*

ÅÑ: 316.0

11.53

2010**

435.2

4.70

3/305

4.6

5.0

7.1

16.0

153.0

47.5

7.11

62.1

19.5

7.87

21.5

7.52

0.23

0.0

0.5

0.2

0.0

Øèíæèëãýýíèé ä¿í: * Àçèéí ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñºë, **Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí

Õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä åðºíõèé õàòóóëàã áîëîí êàëüö, ìàãíèéí èîíû àãóóëàìæ çºð¿¿òýé áàéíà. Áàëæ, ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä Îíîí ãîëûí ç¿¿í ãàðààñ Õýíòèé àéìãèéí íóòàãò Áàëæ, Àãàö, Õèðõîí, Äîðíîä àéìãèéí íóòàãò Õýð çýðýã ýëáýã óñòàé ãîëóóä öóòãàõ áºãººä îëîíõ íü ÎÕÓ-ûí íóòãààñ ýõ àâ÷ óðñäàã. Òýäãýýðèéí õàìãèéí òîì íü 250 ãàðóé êèëîìåòð óðò Áàëæ ãîë þì. Áàëæ ãîëûí áàðóóí ãàðààñ Àìãàëàíò, ç¿¿í ãàðààñ Õºìºë, Ãàëòòàé, Áºõõºí çýðýã ãîëóóä öóòãàíà. Áàëæ ãîë íü áºãë¿¿ îé õºâ÷ ávõèé áýñðýã óóëñ äóíäóóð óðñäàã. 1962 îíû 06 ñàðûí 04-íèé øèíæèëãýýãýýð Áàëæ ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò 145.6 ìã/ë, õàòóóëàã íü 0.80 ìã-ýêâ/ë, óñíû îð÷èí íü ðÍ 6.7, ãèäðîêàðáîíàò íàòðè çîíõèëñîí íàéðëàãàòàé áàéñàí áîë 1969 îíû 08 ñàðûí 16-íä ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò íýìýãäýæ 352.0 ìã/ë, õàòóóëàã íü 3.60 ìã-ýêâ/ë, óñíû îð÷èí íü ººð÷ëºãäºæ ðÍ 6.8, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í íü ìºí ººð÷ëºãäºæ ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí óñòàé áàéñàí áàéíà[4]. 2006 îíä Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Áàëæ ãîëûí óñ õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüö, ìàãíèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Ca2+>Mg2+>Na++K+, àíèîíû õàðüöàà HCO3->Cl>SO42- áàéãàà áà ÷àíàðûí õóâüä ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.90 ìã-ýêâ/ë), íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 81.6 ìã/ë), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 103 µS/sm, TDS 40ppm, ñóë ø¿ëòëýã (pH 7.78) îð÷èíòîé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð ÏÈ× 3.68 ìã/ë áàéíà. Ýíäýýñ õàðàõàä ìºí ë íèëýýä ººð÷ëºëòòýé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Àçèéí ñàíãèéí òºñëèéí ñóäàëãààíû áàã Áàëæ ãîë Áèíäýð ñóìûí íóòàã (äóíä öýã 1 áóþó 48057’855’’; 110037’507’’ ñîëáèöîë, ºíäºðøèë 1135 ìåòð), Äàäàë ñóìûí íóòàã (äóíä öýã 2 áóþó 49004’130’’; 111036’769’’ ñîëáèöîë, ºíäºðøèë 919 ìåòð)-ä õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâñàí áàéíà[3]. 5.28 äóãààð õ¿ñíýãò. Áàëæ ãîëûí äýýðõè öýã¿¿äýýñ àâñàí õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2007-2009 ¯ç¿¿ëýëò

Áèíäýð (48057’855’’; 110037’507’’) 2007.07.30

2008.05.27

Äàäàë (49004’130’’; 111036’769’’)

2009.06.09

2007.07.28

ðÍ

7.92

7.06

8.01

ÒÑ

14.2

13.6

21.9

DO (ìã/ë) DO (õàíàëò)% ÅÑ (µS/ñm)

46.3

2008.05.26

2009.06.08 7.13

11.1

16.8

8.17

8.19

8.07

103.0

92.1

103.0

62.5

57.5

42.3

62.7

Cl (ìã/ë)

3.5

4.9

5.7

3.3

2.9

9.9

SO4 (ìã/ë)

8.0

5.0

7.0

2.0

5.0

Õ¿÷èëëýã (ìã/ë)

39.0

34.0

40.0

Ø¿ëòëýã (ìã/ë)

35.0

45.0

52.0

44.0

40.0

31.0

Br (ìã/ë)

0.65

0.04

0.08

1.09

0.05

0.07

I (ìã/ë)

1.05

0.07

0.14

1.67

0.11

46.0

31.0

29.0

28.0

27.0

30.0

2.45

2.70

3.79

2.40

3.08

2.57

2.0

14.0

28.5

24.0

21.0

13.0

8.4

5.7

5.9

10.2

9.8

5.5

0.11

0.0

0.14

0.12

0.7

0.8

1.0

5.5

0.6

(ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìã-ýêâ/ë) Mg

(ìã/ë)

SiO2 (ìã/ë) NH4 (ìã/ë) +

NO3 (ìã/ë) -

0.5

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

NO2- (ìã/ë)

0.004

0.003

0.004

0.019

0.004

Mn2+ (ìã/ë)

0.2

0.3

0.1

5.8

3.8

0.1

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Áàëæ ãîëûí óñ íýí öýíãýã áóþó ýðäýñæèëò áàãàòàé ãîëûí óñíû öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 42-62 µS/ñm, õàðèí õàòóóëàã íü õàðüöàíãóé ºíäºð 2.45-3.79 ìã-ýêâ/ë áàéíà. Áàëæ ãîë Äàäàë ñóì îð÷èì 2007 îíû 07 ñàðûí 28 áîëîí 2008 îíû 05 ñàðûí 26-íä õèéñýí øèíæèëãýýãýýð ìàíãàíû àãóóëàìæ Mn 3.8-5.8 ìã/ë áàéñíàà 2009 îíû 06 ñàðûí 08-íä õèéñýí øèíæèëãýýãýýð Mn 0.1 ìã/ë áàéãàà íü õýò çºð¿¿òýé áàéíà. Áèä 2010 îíû 06 ñàðûí ñóäàëãààãààð óã ãîëûí óñàíä ìàíãàíû àãóóëàìæèéã 2 àðãààð òîäîðõîéëñîí áîëíî. Áàëæ ãîëûí ýõ á¿ðäýõ õýñýãò ÎÕÓ-ûí íóòàãò àëòíû óóðõàé àæèëëàõààð òåíäåðò ÿëñàí òàëààð íóòãèéí èðãýä ýñýðã¿¿öýí ÿðüæ áàéâ. Áàëæ ãîëûí ýõýí õýñýã Öàãààí áóëàíãèéí ãàðàì îð÷ìîîñ áàéãàëü õàìãààëàã÷ ×.Íÿìõ¿¿ äýýæ àâñàí. Ãîë ¿åðòýé áàéñàí ó÷èð ãîëûí óñ áîð øàðãàë ºíãºòýé, áàãà çýðýã øîðîîí òóíàäàñòàé áàéâ. Õàðèí Áàëæ ãîëûí àäàã îð÷ìûí äýýæèéã Äàäàë ñóìûí íóòàã áèðâààçûí äýýä òàë, óñ ñóäëàëûí õàðóóëûí öýãýýñ àâàâ.

5.29 ä¿ãýýð çóðàã. Áàëæèéí áèðâààç

5.30 äóãààð çóðàã. Áàëæ, Óñíû õàðóóë

5.31 ä¿ãýýð çóðàã. Áàëæ ãîëûí õýìæèëò

5.29 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Áàëæ ãîëûí äýýæ àâñàí öýã¿¿ä, 2010 îíû 06 ñàð Àéìàã, ñóìûí íýð

Áàéðëàë

Õýíòèé, Áèíäýð

Äýýä ãàðàì

Õýíòèé, Äàäàë

Óñíû õàðóóëûí öýã

Ñîëáèöîë

ðÍ

Ò0Ñ àã.

Ò0Ñ óñ

ÅÑ µS/ cm

6.50 H:925m, N:49003/32.0// E: 111033/39.4//

TDS ppm

68.6

6.99

35.0

16.1

Ôèçèê ¿ç¿¿ëýëò

35.0 Ãîë ¿åðòýé, áîð øàðãàë ºíãºòýé

78.1

39.0 Ãîë ¿åðòýé, øàðãàë ºíãºòýé

5.30 äóãààð õ¿ñíýãò. Áàëæ ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2010.06 ñàð Äýýæ àâñàí öýã¿¿ä

Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

Èíäåêñ

Äýýä ãàðàì

59.4

0.55

Óñíû õàðóóëûí öýã

63.8

0.60

Àíèîí (ìã/ë)

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

Êàòèîí (ìã/ë)

CO32-/ HCO3-

Cl-

SO42-

Na++Ê+

Ñà2+

Mg2+

ÏÈ×

NH4+

NO2-

NO3-

ÑÑàI

0/36.6

3.6

3.8

5.1

9.0

1.2

9.92

0.1

0.0

0/39.7

3.6

4.0

5.4

10.0

1.2

8.00

0.0

Ñà

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

5.31 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Áàëæ ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé õàðüöóóëñàí ä¿í

160.0

22.0

7.96

0.0

0.7

2009*

ÅÑ: 316.0

11.53

4.6

5.0

153.0

47.5

7.11

0.23

0.0

0.5

2010**

435.2

4.70

7.1

16.0

62.1

19.5

7.87

0.2

0.0

3/305

21.5

7.52

NO3

10.0

NO2

2.6

NH4

9.80

ÏÈ×

Mg2+

ÅÑ: 215.3

Ca2+

SO42-

2007*

Na+ +Ê+

Cl-

ðÍ

CO32-/ HCO3-

Õàòóóëàã, ìã-ýêâ/ë

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

Ýðäýñæèë (ìã/ë)

Êàòèîí (ìã/ë)

Õóãàöàà

Àíèîí (ìã/ë)

Øèíæèëãýýíèé ä¿í: * Àçèéí ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñºë, **Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí

Õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä åðºíõèé õàòóóëàã áîëîí êàëüö, ìàãíèéí èîíû àãóóëàìæ çºð¿¿òýé áàéíà. Õºìºë ãîë Õºìºë ãîë íü Áàëæ ãîëûí ýõýí õàâüä ç¿¿í ãàðààñ öóòãàäàã. Àçèéí ñàíãèéí òºñëèéí ñóäëàà÷èä Õºìºë ãîë Áèíäýð ñóìûí íóòàãò 48059’116’’; 110036’166’’ ñîëáèöîë (ºíäºðøèë 1135 ìåòð)-ä õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâñàí áàéíà[3]. 5.32 äóãààð õ¿ñíýãò. Õºìºë ãîëûí õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2007-2009 ¯ç¿¿ëýëò

Äóíä öýã, Áàÿí Àäàðãà (48024’703’’; 111007’008’’) 2007.07.30

2008.05.27

2009.06.09

ðÍ

8.11

7.48

ÒÑ

20.2

14.2

DO (ìã/ë)

8.69

DO (õàíàëò)% ÅÑ (µS/ñm) Cl (ìã/ë) -

SO4 (ìã/ë)

110.8 69.0 2.0

76.2 1.9

3.5 8.0

6.0

7.0

Õ¿÷èëëýã (ìã/ë)

30.0

112.0

Ø¿ëòëýã (ìã/ë)

39.0

94.0

83.0

Br (ìã/ë)

0.12

0.06

0.02

0.13

0.06

0.03

Ca2+ (ìã/ë)

I (ìã/ë)

48.0

43.0

Õàòóóëàã (ìã-ýêâ/ë)

3.05

4.14

3.78

8.0

24.0

20.0

SiO2 (ìã/ë)

10.7

5.4

5.6

NH4 (ìã/ë)

0.0

0.09

0.11

NO3 (ìã/ë)

1.0

1.2

1.1

NO2 (ìã/ë)

0.003

0.004

Mn2+ (ìã/ë)

0.4

0.1

(ìã/ë)

+ -

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Õºìºë ãîëûí óñ íü íýí öýíãýã, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 69-76 µS/ñm, õàòóóëàã 3.05-4.14 ìã-ýêâ/ë áóþó çººëºâòºð, êàëüöèéí èîí 39-94 ìã/ë, ìàãíèéí èîí 8-24 ìã/ë áàéíà.

2006 îíä Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýð Õºìºë ãîëûí óñ õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüö, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Ca2+>Na++K+>Mg2+, àíèîíû õàðüöàà HCO3->SO42>Cl- áàéãàà. ×àíàðûí õóâüä ìàø çººëºí (õàòóóëàã 1.10 ìãýêâ/ë), êàëüöèéí èîí 16 ìã/ë, ìàãíèéí èîí 3.6 ìã/ë, íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 137.9 ìã/ë), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 215 µS/ñm, TDS 139ppm, ñóë ø¿ëòëýã (pH 7.34) îð÷èíòîé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð (ÏÈ×) 3.04 ìã/ë, áîõèðäîë áàãàòàé, öýâýð óñòàé áàéíà. Äýýðõè 2 øèíæèëãýýíèé ä¿íã õàðüöóóëàõàä åðºíõèé õàòóóëàã áîëîí êàëüö, ìàãíèéí àãóóëàìæ ýðñ çºð¿¿òýé áàéíà. Áèä ãîëûí óñíû øèíæèëãýýã ãàçàð äýýð íü áîëîí ñóóðèí ëàáîðàòîðò õèéæ, ä¿íã õÿíàí áàòàëãààæóóëñàí áîëíî.

Õºìºë ãîë Áàëæ ãîëä íèéëýõýýñ ºìíº Áàòæàðãàëûí ç¿¿í ãàðàì îð÷ìîîñ îð÷ìîîñ áàéãàëü õàìãààëàã÷ ×.Íÿìõ¿¿ äýýæ àâñàí. Ãîë ¿åðòýé áàéñàí ó÷èð ãîëûí óñ ñóë øàðãàë ºíãºòýé, áàãà çýðýã øîðîîí òóíàäàñòàé áàéâ. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 64.1 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.60 ìãýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 9.28 ìã/ë áàéíà. Çàðèì ìýäýýëýëä áè÷ñýí øèã Õºìºë ãîëûí óñíû õàòóóëàã èõ áèø õàðèí ÷ ìàø áàãà Ñà2+-10.0 ìã/ë, Mg2+-1.2 ìã/ë áàéíà. Õ¸ðõîí ãîë ÎÕÓ-ààñ îðæ èðýõ óã ãîë íü Áàëæ ãîëûí ç¿¿í ãàð òàëààñ öóòãàäàã æèæãýâòýð ãîë áàéíà. 2006 îíä Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýð Õ¸ðõîí ãîëûí óñ õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà êàòèîíû õóâüä Na++K+>Ca2+>Mg2+, àíèîíû õàðüöàà HCO3->Cl->SO42-, ÷àíàðûí õóâüä ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.40 ìã-ýêâ/ë), êàëüöèéí èîí 8 ìã/ë, ìàãíèéí èîí èëðýýã¿é, íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 82.5 ìã/ë), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 68 µS/ñm, TDS 33 ppm, ñóë ø¿ëòëýã (pH 7.79) îð÷èíòîé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 4.48 ìã/ë, NH4+ 0.2 ìã/ë áàéíà. Àìãàëàíò ãîë Àìãàëàíò ãîë íü Îíîí ãîëûí áàðóóí ãàðûí öóòãàë áºãººä Õàéðõàí ãîë, Ýã ãîëûí äóíä áàéíà. Àçèéí ñàíãèéí òºñëèéí ñóäëàà÷èä Àìãàëàíò ãîë äîîä öýã /Áèíäýð ñóìûí íóòàãò/ 48058’056’’; 110036’198’’ ñîëáèöîë /ºíäºðøèë 1134 ìåòð/-ä õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâñàí áàéíà[3].

5.32 äóãààð çóðàã. Àìãàëàíò ãîë

5.33 äóãààð õ¿ñíýãò. Àìãàëàíò ãîëûí õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2007-2009 ¯ç¿¿ëýëò

Äîîä öýã, Áèíäýð (48058’056’’; 110036’198’’) 2007.07.30

ðÍ

7.6

ÒÑ

13.9

2008.05.27

6.99 13.1

DO (ìã/ë)

8.31

DO (õàíàëò)% ÅÑ (µS/ñm) Cl- (ìã/ë) SO4 (ìã/ë)

2009.06.09

103.6 49.4 3.3

73.4 4.6

8.0 9.0

5.0

1.0

Õ¿÷èëëýã (ìã/ë)

32.0

55.0

Ø¿ëòëýã (ìã/ë)

45.0

51.0

92.0

0.4

0.02

0.03

Br (ìã/ë) I (ìã/ë)

0.69

0.09

0.04

Ca2+ (ìã/ë)

46.0

43.0

33.0

Õàòóóëàã (ìã-ýêâ/ë)

2.63

3.13

3.65

Mg2+ (ìã/ë)

4.0

11.0

23.0

SiO2 (ìã/ë)

8.5

6.2

6.6

NH4 (ìã/ë)

0.0

0.10

0.15

NO3- (ìã/ë)

1.1

0.2

0.5

NO2 (ìã/ë)

0.004

0.003

0.01

Mn2+ (ìã/ë)

0.7

0.5

0.1

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Àìãàëàíò ãîëûí óñ íü íýí öýíãýã, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 4973 µS/ñm, õàòóóëàã 2.63-3.65 ìã-ýêâ/ë áóþó çººëºíººñ çººëºâòºð, êàëüöèéí èîí 33-46 ìã/ë, ìàãíèéí èîí 4-23 ìã/ë áàéíà. 2010 îíä õèéñýí ñóäàëãààãààð óìàðä ºðãºðãèéí 48052’42.7”, äîðíîä óðòðàãèéí 110005’54.7” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1262 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ óã ãîëîîñ äýýæ àâñàí áºãººä óñ èõòýé, æèæèã ãîë áàéíà. Ãàçàð äýýð õèéñýí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 23.40Ñ áàéõàä ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 14.10Ñ, óñíû îð÷èí íü ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 6.79, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 82 µS/ñm, TDS 43.3 ppm áàéâ. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 65.4 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.60 ìã-ýêâ/ë), áàãà çýðýã øàðãàë ºíãºòýé, àììîíû èîí 0.2 ìã/ë, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 13.76 ìã/ë ãàð÷ áàéíà. Àðàíãàò ãîë 2009 îíä Ðàøààí ñóäëàëûí òºâèéí õèìè÷ Ã.Îíîí Àðàíãàò ãîëîîñ ñîðüö àâ÷ øèíæèëñýí áà óñíû îð÷èí ðÍ 7.65, ýðäýñæèëò 537.4 ìã/ë, õàòóóëàã 4.80 ìã-ýêâ/ë, ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà[8]. ÎÕÓ-ûí íóòãààñ ýõ àâàí Îíîí ãîëûí ç¿¿í ãàðààñ öóòãàõ óã ãîë íü õàðüöàíãóé øèð¿¿í óðñãàëòàé, òîìîîõîí ãîëóóäûí íýã þì. Áèä Àãàö ãîëîîñ ãàðàìûí äýýä òàë, óìàðä ºðãºðãèéí 49014’09.3”, äîðíîä óðòðàãèéí 111051’52.7” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 955 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâ÷, ãàçàð äýýð íü õýìæèëò õèéâ. Àãàö ãîë Õýìæèëò õèéñýí õýñãèéí ãîëûí ºðãºí 33.5 ìåòð, õàìãèéí èõ ã¿í 0.65 ìåòð áàéñàí. Àãààðûí òåìïåðàòóð 17.30Ñ áàéõàä ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 14.30Ñ, óñíû îð÷èí íü ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 7.1, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 56 µS/ñm, TDS 29 ppm áóþó óã ãîëûí óñ íü ìàø áàãà ýðäýñòýé, ÿã ë õóðûí óñ øèã íàéðëàãàòàé áàéíà.

5.33 äóãààð çóðàã. Àãàö ãîë

5.35 äóãààð õ¿ñíýãò. Àãàö ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2010.06 ñàð Ãîëûí íýð

Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

39.9

0.40

Àãàö

Èíäåêñ ÑÑàI

Àíèîí (ìã/ë) CO32-/ HCO3-

Cl-

0/24.4

1.8

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

Êàòèîí (ìã/ë)

SO42-

Na++Ê+

3.4

2.7

Ñà2+

Mg2+

7.0

0.6

ÏÈ× 6.24

NH4

NO2

NO3

0.1

0.0

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ ººð÷ëºëò áàãàòàé, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 39.9 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.40 ìãýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 6.24 ìã/ë áàéíà. Õýð ãîë Îíîí ãîëûí ìàíàé óëñûí íóòàãò óðñàõ òºãñãºë õýñýãò, õèëèéí îð÷èì ÎÕÓ-ààñ Õýð ãîë îðæ èðæ ò¿¿íèé ç¿¿í ãàðààñ öóòãàæ áàãàõàí çàéä óðñààä õèëýýð ãàðäàã. Áèä õèëèéí çàñòàâûí áàðóóí õîéíî, óìàðä ºðãºðãèéí 49025’25.0”, äîðíîä óðòðàãèéí 112011’22.9” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 845 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâ÷, õýìæèëò õèéâ. Óã ãîë íü ìàø èõ óñòàé, Àãàö ãîëûí àäèë òóí áàãà ýðäýñæèëòòýé, õýýðèéí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 16.00Ñ áàéõàä ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 14.00Ñ, óñíû îð÷èí íü ñóë ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 7.04, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 58 µS/ñm, TDS 30 ppm. 5.34 ä¿ãýýð çóðàã. Õýð ãîë

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õýð ãîë Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ ººð÷ëºëò áàãàòàé, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 40.0 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.40 ìã-ýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 11.36 ìã/ë áàéíà. 5.36 äóãààð õ¿ñíýãò. Õýð ãîëûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, 2010.06 ñàð Ãîëûí íýð Õýð

Ýðäýñæèëò (ìã/ë)

Õàòóóëàã (ìãýêâ/ë)

Èíäåêñ

40.0

0.40

ÑÑàI

Àíèîí (ìã/ë)

Êàòèîí (ìã/ë)

Áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìã/ë

CO3 / HCO3-

Cl-

SO42-

Na++Ê+

Ñà2+

Mg2+

ÏÈ×

NH4

NO2

NO3

0/24.4

1.8

3.4

2.8

7.0

0.6

11.36

0.0

Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä Îíîí ãîëûí ç¿¿í ãàðûí òºãñãºë õýñãèéí èõ óñòàé ýíýõ¿¿ 2 ãîëûí óñ íü õîîðîíäîî ìàø îéðîëöîî íàéðëàãàòàé, õóðûí óñ øèã øèíæ ÷àíàðòàé, Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãîëóóäààñ õàìãèéí áàãà ýðäýñòýé áàéíà. 5.37 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ò¿¿íèé óðòûí äàãóóõü öóòãàë ãîëóóäûí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò ä/ä

Ãîëûí íýð, ñóìûí íýð

Õýä äýõü öýã/ àëü öóòãàë

Îíîí ãîë, Áàòøèðýýò Îíîí áàã

Ýõíèé öýã

Õàøäàã ãîë, Áàòøèðýýò

Îíîíãèéí ç¿¿í öóòãàë

Àìãàëàíò, Áàòøèðýýò

Îíîíãèéí áàðóóí öóòãàë

Ýã ãîë, Áàòøèðýýò

Îíîíãèéí áàðóóí öóòãàë

Áàðõ ãîë, Áàòøèðýýò

Îíîíãèéí áàðóóí öóòãàë

Îíîí ãîë, Áèíäýð ñóìûí òºâ

2 äàõü öýã, óñíû õàðóóë

Õóðõ ãîë, Áèíäýð ñóìûí óðä

Îíîíãèéí áàðóóí öóòãàë

Áàÿí ãîë, Áèíäýð

Îíîíãèéí áàðóóí öóòãàë

Îíîíãèéí ñàëàà, Áàÿí Àäàðãà

3 äàõü öýã, /ñàëàà/

Øóóñ ãîë, Áèíäýð

Îíîíãèéí áàðóóí öóòãàë

Îíîí ãîë, Äàäàë

4 äýõü öýã, ã¿¿ð

Áàëæ ãîë, Äàäàë

Îíîíãèéí ç¿¿í öóòãàë

Àãàö ãîë, Äàäàë

Îíîíãèéí ç¿¿í öóòãàë

Õýð ãîë, Äàäàë

Îíîíãèéí ç¿¿í öóòãàë

Îíîí ãîë, Äîðíîä, Áàÿí Óóë

Ñ¿¿ëèéí öýã

Ñîëáèöîë, ºíäºðøèë N: 48053’52.2” E: 110006’15.5” H:1138m N: 48054’22.0” E: 110008’35.1” H:1131m N: 48052’42.7” E: 110005’54.7” H:1262m N: 48041’14.5” E: 110011’04.0” H:1124m N: 48038’37.7” E: 110014’45.9” H:1106m N: 48037’47.7” E: 110036’40.9” H:1134m N: 48034’54.2” E: 110040’11.9” H:1034m N: 48034’17.5” E: 110048’56.5” H:1009m N: 48034’16.8” E: 111003’21.5” H:1055m N: 48032’57.8” E: 111018’41.6” H:1010m N:48050/23.3// E: 111038/40.8// H:867m N:49003/32.0// E: 111033/39.4// H:925m N:49014/09.3// E: 111051/52.7// H:955m N:49025/25.0// E: 112011/22.9// H:845m N:49028/35.4// E: 112030/24.9// H:832m

Ýðäýñæèëò, ìã/ë

Õàòóóëàã, ìãýêâ/ë

Àëåêèíû èíäåêñ

59.9

0.50

ÑÑàI

139.4

1.20

ÑÑàI

65.4

0.60

ÑÑàI

77.8

0.75

ÑÑàI

87.4

0.80

ÑÑàI

60.6

0.50

ÑÑàI

189.0

2.00

ÑÑàI

283.5

2.90

ÑÑàI

159.0

1.40

ÑÑàI

435.2

4.70

ÑÑàI

82.3

0.75

ÑÑàI

62.8

0.60

ÑÑàI

39.9

0.40

ÑÑàI

40.0

0.40

ÑÑàI

71.0

0.65

ÑÑàI

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

5.35 äóãààð çóðàã. Îíîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäûí ýðäýñæèëò, ìã/ë

5.36. äóãààð çóðàã. Îíîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäûí ýðäýñæèëò

Òàéëáàð: Çóðàãò Îíîí ãîëûã óëààí, ç¿¿í ãàðûí öóòãàë ãîëóóäûã õºõ, áàðóóí ãàðûí öóòãàë ãîëóóäûã íîãîîí ºíãººð òýìäýãëýñýí áîëíî. Çóðãààñ õàðàõàä ò¿¿íèé áàðóóí öóòãàë ãîëóóäûí óñíû ýðäýñæèëò áàãà, ç¿¿í íü õàðüöàíãóé èõ áàéãàà áà Àãàö, Õýð çýðýã òîìîîõîí ãîëóóä öóòãàñíû äàðàà Îíîí ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Îíîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäûí íýã îíöëîã íü á¿ãä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. 5.3.2 Áóñàä æèæèã ãîë, ãîðõè, áóëàã Äàâààíû àðûí áóëàã: Áàòøèðýýò ñóìûí òºâèéí õîéíî óìàðä ºðãºðãèéí 48043’54.0”, äîðíîä óðòðàãèéí 110011’25.5” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1109 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò óã áóëàã áàéõ áà ýõèéã õàøèæ õàìãààëñàí áîëîâ÷ óã áóëàã íü áàðàã óðñàöã¿é áîëñîí áàéâ. Õàøààíû ãàäíà òàëä øàâàð á¿õèé õýñýãò øàðãàë ºíãºòýé, áàãà çýðýã óñ ãàð÷ áàéñíààñ äýýæ àâàâ. Õýýðèéí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 25.80Ñ áàéõàä áóëãèéí óñíû òåìïåðàòóð 10.10Ñ, óñíû îð÷èí ðÍ 7.45, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 524 µS/ñm, TDS 271 ppm áóþó õàðüöàíãóé ýðäýñëýã óñòàé áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ãîëûí óñ íü õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Mg2+>Na++K+, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 437.1 ìã/ë), õàòóóâòàð (õàòóóëàã 5.10 ìã-ýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 14.40 ìã/ë áàéíà.

5.38 äóãààð çóðàã. ¨ë ãîðõè

¨ë ãîðõè: Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã ¨ë íóóð ðóó öóòãàäàã æèæèã ãîðõè, áèä óìàðä ºðãºðãèéí 48047’50.8”, äîðíîä óðòðàãèéí 110007’03.2” ñîëáèöîëä, íóóðò öóòãàõûí ºìíº õýìæèëò õèéâ. Õýýðèéí õýìæèëòýýð ãîëûí óñíû òåìïåðàòóð 22.50Ñ, óñíû îð÷èí íü ñóë ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 7.67, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 212 µS/ñm, TDS 113 ppm, ¨ë íóóðûí óñòàé îéðîëöîî øèíæ ÷àíàðòàé áàéíà.

Öàãààí áóëàã: Äàäàë ñóìûí Áàëæ áàãèéí íóòàã Øàð äàâààíû õîéíî Óãàëçàðûí áóëàã óñã¿é,ò¿¿íýýñ ç¿¿í õîéø óìàðä ºðãºðãèéí 48058’21.8”, äîðíîä óðòðàãèéí 111035’44.0” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1032 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò Öàãààí áóëãààñ äýýæ àâ÷, ãàçàð äýýð íü õýìæèëò õèéâ. Õýýðèéí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 24.70Ñ áàéõàä áóëãèéí óñíû òåìïåðàòóð 4.50Ñ áóþó ìàø õ¿éòýí, óñíû îð÷èí íü ñóë ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 8.0, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 470 µS/ñm, TDS 247 ppm áàéíà. 5.39 äóãààð çóðàã. Öàãààí áóëàã

Áóëãèéí ýõ íü øàâàð, íàìàãòàé, ýõèéã õàìãààëñàí áîëîâ÷ äîòîð íü ìàëûí áààñ, ýëäýâ õîãòîé áîõèðäîëò èëýð÷ áàéâ. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, õîëèìîã á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 341.7 ìã/ë), çººëºâòºð (õàòóóëàã 3.10 ìãýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 2.56 ìã/ë, áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí 0.4 ìã/ë áàéíà. Òýíãýëèã ãîðõè: Äàäàë ñóìûí íóòàã Áàëæ ãîëûí áèðâààç ðóó ÿâàõ çàìä Íîðæèì íóóðò öóòãàäàã ýíýõ¿¿ ãîðõèíîîñ óìàðä ºðãºðãèéí 49002’49.8”, äîðíîä óðòðàãèéí 111034’01.8” ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 933 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò äýýæ àâ÷, ãàçàð äýýð íü õýìæèëò õèéâ. Õýýðèéí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 23.00Ñ áàéõàä óã ãîðõèíû óñíû òåìïåðàòóð 20.60Ñ áóþó á¿ëýýí, óñíû îð÷èí íü ñóë ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 7.93, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 430 µS/ñm, TDS 225 ppm áàéâ. 5.40 ä¿ãýýð çóðàã. Òýíãýëèã ãîðõè

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Na++K+>Ca2+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 321.6 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 2.00 ìã-ýêâ/ë), ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 8.32 ìã/ë áàéíà. 5.3.3 Ðàøààí Îíîí ãîëûí àé ñàâä Îíîíãèéí õàëóóí ðàøààíààñ ãàäíà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé á¿õèé îëîí õ¿éòýí ðàøààí áàéäàã.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã, Îíîí ãîëûí àé ñàâä áàãòàõ õýñýãò ðàøààí óñ ýëáýã áàéäàã. Ñóìûí òºâèéí áàðóóí òàëä 3 êì-ò Ç¿ðòèéí ðàøààí, Ò¿¿íýýñ áàðóóí õîéøîî 50 êì-ò Çîðãîëûí íóðóóíû ñàëáàð óóëñûí äîòîð Í¿äíèé ðàøààí, ò¿¿íýýñ áàðóóí õîéø Õóðõ ãîëûí ýõýí õýñãèéí ç¿¿í òàëä Ýëýãíèé ðàøààí, Äýëãýð õàíû íóðóó Áàðõûí äàâààíû ç¿¿õýí òàëä Áàðõûí ðàøààí, ò¿¿íýýñ óðàãøàà Áàÿí ªëçèéò óóëûí áàðóóí óðä õîðìîéä Ýíãýð áóëãèéí ðàøààí, ò¿¿íýýñ óðàãøààãàà Õýíòèé áàãààñ ç¿¿í õîéíî Æàðãàë íóóðûí ðàøààí, ñóìûí òºâººñ ç¿¿í òèéø 60 êì Òàëûí áóëàã áàãèéí ç¿¿í óðä ðóó Óëààí áóëãèéí ðàøààí áèé. Ýäãýýðýýñ 3-4 ðàøààí óñã¿é áîëñîí áàéíà. Îíîíãèéí õàëóóí ðàøààí Óã ðàøààí íü Òºâ àéìãèéí Ìºíãºíìîðüò, Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò, ªìíºäýëãýð ñóìäûí õèë íóòàãò, Îíîí ãîëûí ýõýíä óìàðä ºðãºðãèéí 48056’45’’; äîðíîä óðòðàãèéí 108049’45’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1450 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò áàéäàã. Îíîíãèéí õàëóóí ðàøààí íü Áàòøèðýýò ñóìààñ áàðóóí õîéø 95 êì, ªìíºäýëãýð ñóìààñ ìºí áàðóóí õîéø 90 êì, Ìºíãºí ìîðüò ñóìààñ ç¿¿í õîéø 95 êì çàéòàé áºãººä àëü ÷ òàëààñàà ìàø èõ íàìàã áàë÷èãòàé áºãººä Áàòøèðýýò ñóìààñ î÷èõîä àðàé òîõèðîìæòîé àæ. Îíîíãèéí õàëóóí ðàøààí íü Îíîí, Ìàðö 2 ãîëûí áýë÷ðýýñ äýýø 2 êì çàéòàé áà ýíý ðàøààíààñ ç¿¿í õîéø îéðîëöîîãîîð 9 êì õýðòýé ãàçàð Îíîí ãîëûí õîéä õºâººíä Îíîíãèéí Áàãà õàëóóí ðàøààí îðøèíî. Çàðèì ýõ ñóðâàëæ Áàãà õàëóóí ðàøààíû òåìïåðàòóð +700Ñ ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Ðàøààíû äýðãýä¿¿ð Îíîí ãîëä öóòãàäàã ãîðõèéã Áàãà õàëóóí ðàøààíû ãîë ãýíý. Èõ õàëóóí, Áàãà õàëóóí ðàøààíû õàâüä ãîë ãîðõè, æèæèã íóóð, öººðºì ìàø ýëáýã.Ò¿¿íýýñ äîîøõîíîî Îíîíãèéí ºìíºä ýòãýýäýýñ ãóðâàí Òàðñ ãîëóóä Îíîíä öóòãàíà. Ìºí ºìíººñ Ìàðöàò ãîðõè, õîéíîîñ Íàðò, ¯íãýëæ, Áóãàíò, Õóòàã, Ãóðâàí Ñ¿õëèã çýðýã îëîí ãîë ãîðõè Îíîíä íèéëíý. Ðàøààíû ç¿¿í ºìíº 300 ìåòð îð÷èì çàéòàé ãàçàð æèæèãõýí íóóðòàé. Îíîí ãîëûí 2 ýòãýýäèéí óñíû õàãàëáàð áîëñîí èõ îéò õºâ÷, ÿí ñàðüäãóóä ýíý ðàøààíûã ç¿ã á¿ðýýñ òîéðîí õ¿ðýýëýýä ìàø ¿çýñãýëýíòýé áîëãîæýý. ªðíºä, óìàðä ýòãýýäýýñ 2297 ìåòð ºíäºð Äóóò-ÿí, 2100 ìåòð Àðãàëàã ñàðüäàã çýðýã Õýíòèéí ãîë íóðóó, áàðóóí, áàðóóí ºìíºä áîëîí ºìíºä ýòãýýäýýð 2141 ìåòð ñàíäèëò Ñàðüäàã, 2215 ìåòð Øèòýí ÿí, 2407 ìåòð Õýíòèé õààí, 2361 ìåòð Õýíòèé õààíû íóðóó, ç¿¿í óðäààñ 2221 ìåòð Æèíñò ÿí, 2280 ìåòð Íî¸í, Õàòàí, Õºâã¿¿í çýðýã àëäàðò èõ ßí ñàðüäàã óóëñ, îé õºâ÷ íýí ¿çýñãýëýíòýé õ¿ðýýëæýý. Ýíýõ¿¿ õºâ÷ óóëñ õîðìîéíîîñîî àâààä áàðàã îðîéãîî õ¿ðòýë àð, ºâºðã¿é áèò¿¿ õàð ìîäîí îé á¿ðõñýí òàéãà áºãººä çºâõºí ÿí ñàðüäãóóäûí õÿðààð õàä öîõèî, íóðàíãè àñãà ¿ëýìæ èõ, îé ìîäã¿é í¿öãýí áîëîõ àæýý. Óóëñûí õîðìîé, ãîë ãîðõèéí çàõààñ ýõëýí áóðãàñ, òîðëîã çàé çàâñàðã¿é øóãóé áîëîí õó÷æýý. Ãîëûí õºíäèé äàãàñàí áóëàí òîõîé, äýíæ õºìãººð íóãûí ºëºí, øèðýã ç¿ëýãòýé øóãóéí öîîðõîéä äîâ ñîíäóóë, óñ íàìàã èõòýé. Ýíý ðàøààí Îíîí ãîëûí ÿã õîéä ýðýãò 1-2 ìåòð çàéòàé îðøèõ òóë óñíû ¿åðò àâòñàí áàéäàã. Ãîëûí õºíäèé ýíý ðàøààí îð÷èì óñàíä óõàãäàí ýëýãäýýä, Òàðñûí ðàøààíûã áîäâîë íèëýýä íàìõàí õºíäèéòýé áà ðàøààíû áóëàí áàðàãöààëáàë 300õ500 ìåòð òàëáàéòàé. 1912-1914 îíä Ì.À.Óñîâ Îíîíãèéí õàëóóí ðàøààí 880Ñ, 1958 îíä Ø.Öýðýí íàð 770Ñ, 1961 îíä Á.Çàãä 850Ñ áàéñàí ãýæýý. 1958 îíû 12-ð ñàðûí 03-íû 12 öàãò àãààðûí òåìïåðàòóð -50Ñ áàéõàä Îíîíãèéí 24 ðàøààí áóëãèéí óñíû òåìïåðàòóð 140Ñ-770Ñ áàéñàí áàéíà. Ýíý ðàøààí íü áàãà çýðýã õ¿õýðò óñòºðºã÷èéí ¿íýðòýé, 24 áóëàã íèéëýýä öàãò 72000 ëèòð õýðòýé óñ îðãèëíî ãýæýý[7]. Áèä ýíý óäààãèéí õýýðèéí ñóäàëãààãààð ýíä õ¿ðýõ áîëîìæ áàéãààã¿é ó÷èð 1958 îíû 12 ñàðä õèéñýí õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿íã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. 5.38 äóãààð õ¿ñíýãò. 1958 îíä øèíæèëñýí Îíîíãèéí õàëóóí ðàøààíû ä¿í, ìã/ë ðÍ

Ýðäýñæèëò ìã/ë 116.1

Õàòóóëàã ìã-ýêâ/ë 0.30

ÑÎ3--/ ÍÑÎ30.0 /61.0

Cl7.1

SO4--

Na++K+ 57.5

Ca++ 4.0

Mg++ 1.2

Ò0Ñ 77.0

Èíäåêñ ÑNàI

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä óã õàëóóí ðàøààí íü ìàø çººëºí, íýí öýíãýã, ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. Ç¿ðòèéí ðàøààí ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàãò Áàðóóí, Ç¿¿í Ç¿ðò ãîëûí õîîðîíä, Õàãàë ãîëûí áóþó Äóíä Ç¿ðòèéí àäàã áàðóóí òàëûí ýíãýðèéí ºâäºã õ¿ð äîð, óìàðä ºðãºðãèéí 47052’355’’; äîðíîä óðòðàãèéí 109046’133’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1308 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò îðøèíî. Ç¿ðòèéí ðàøààíû òýíä ç¿ëýã øèðýã èõòýé, öàõèëäàã åðõºã, õÿëãàíà çýðýã ºâñòýé, 4-5 êì ãàçðààñ õàð ìîäîí îé ýõëýí öààø ¿ðãýëæèëíý. Òýð õàâüä øèíý òºðìºëèéí ýðèíèé ¿åèéí ãàëò óóëûí õ¿ðìýí ÷óëóó á¿ðõæýý. Óëààí õ¿ðýí, õºõ áîð ºíãºòýé, í¿õ ñ¿â, ñóäàë èõòýé ÷óëóó ãîëëîõ áà ¿¿íèé äîòîð ÿíç á¿ðèéí ºíãºòýé öàõèóð ìàíà ýëáýã. Õ¿ðìýí ÷óëóó äýâñãýðòýé, ¿éðñýí ñóë öàõèóð èõòýé ýíãýðò, õîîðîíäîî 3-4 ìåòð çàéòàé ãàçðààñ ãîëëîõ 3 áóëàã îðãèëîõ áà õèé òàñðàëòã¿é ãàðäàã áàéíà. Èõýýõýí íàìàãòàé, äîâ ñîíäóóë áîëñîí ýõòýé ýíý ðàøààí òºìºð èõòýé áîëîõ íü èëýðõèé

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

õàðàãäàõ áà òýíäýõ ÷óëóóíä íü óëààí õ¿ðýí çýâ, õàã òîãòñîí áàéíà. Ø.Öýðýí íàðûí 1958 îíû 7-ð ñàðûí 31-íä õèéñýí ñóäàëãààãààð àãààðûí òåìïåðàòóð 210Ñ áàéõàä ðàøààíûõ 4.30Ñ, ¿íýðã¿é, ºíãºã¿é òóíãàëàã, èñãýëýí áºãººä òºìðèéí çýâ àìòòàé, öàã òóòàì 6120 ëèòð áóþó õîíîãò 146880 ëèòð ðàøààí óñ ãàðàõ íººö óíäàðãàòàé áàéíà[7] ãýæýý. Ç¿ðòèéí ðàøààíûã äîòðûí ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èíä òóñòàé ñàéí ãýæ æèë á¿ðèéí 7-8-ð ñàðä óóäàã áà ºâëèéí öàãò õºëäººä, õàâàð îðîé ãýñäýã þì áàéíà. Áèä 2010 îíû 05 ñàðûí 28-íû ºäºð óã ðàøààí äýýð î÷ñîí áºãººä ðàøààí ãàðö ìóóòàé, áîðîîíû óñòàé õîëèëäîí ÷àíàð íü àëäàãäñàí øèíæòýé, óëààí øàðãàë ºíãºòýé, øàâàð íàìàã èõòýéí ãàäíà õàøàà áàðüæ ðàøààíû ýõèéã õàìãààëñàí õýäèé ÷ øàâàð øàëáààã èõòýé áàéíà. Õýýðèéí õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 12.50Ñ áàéõàä ðàøààíû òåìïåðàòóð 12.70Ñ, óñíû îð÷èí íü ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 8.82, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 2530 µS/ñm, TDS 1280 ppm. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, ÷àíàðûí õóâüä äàâñàðõàã, ìàø õàòóó, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã¿é, ø¿ëòëýã îð÷èíòîé, ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð èõ, áàãà çýðýã áîõèðäîëòòîé áàéíà.

5.41 ä¿ãýýð çóðàã. Ç¿ðòèéí ðàøààí

5.39 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ç¿ðòèéí ðàøààíû õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Ñîðüö àâñàí õóãàöàà

ðÍ

Ýðäýñ ìã/ë

Õàò. Ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4--

Na++ K+

Ca++

Mg++

ÑÎ2

Èí-äåêñ

2009.10

6.14

1630.3

15.6

0.0/1171

21.3

14.0

102.2

152

97.3

739

ÑMgÑàI

2010.06

8.82

1984.7

12.90

60.0/1262.7

53.3

113.5

316.1

42.1

131.3

CNaI

Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä ðàøààíû øèíæ ÷àíàðò öàã õóãàöààíààñ õàìààðàí ººð÷ëºëò îðäîã áóþó øèíæ ÷àíàð íü àëäàãääàã áîëîõ íü òîäîðõîé áàéíà. Ç¿ðòèéí ðàøààí íü çàäãàé òàëä, ÿëèìã¿é õîíõîðäóó, èõýýõýí ÷èéãëýã ãàçàð áàéäãààñ õóð òóíàäàñíû óñ õóðèìòëàãäàæ, ò¿¿í÷ëýí ìàë àìüòàí îðäãîîñ ÷àíàðò íü ñºðºã íºëººëäºã øèíæòýé áàéíà. Öààøèä óã ðàøààíûã ðàøààí ÷èãýýð íü àøèãëàõûí òóëä ýõèéã íü ìàø ñàéí òîõèæóóëàõ øààðäëàãàòàé. Í¿äíèé ðàøààí ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàãò Çîðãîëûí íóðóóíû ñàëáàð óóëñûí äîòîðõ íýãýí àãóé äîòîð ýíýõ¿¿ ðàøààí áàéõ áà çîðüñîí õ¿í ë î÷äîã þì áàéíà. 2009 îíä øèíæèëñýí ä¿íãýýñ ¿çýõýä ðÍ 6.11 áóþó ñóë õ¿÷èëëýã, íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 117.5 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.40 ìã-ýêâ/ë), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä õîëèìîã àíãèéí, õîëèìîã á¿ëãèéí óñòàé áàéíà. ªâºð-Ýëãýíèé ðàøààí ªâºð-Ýëãýíèé õ¿éòýí ðàøààí áóëàã íü ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã ªâºð Ýëãýí ãîëûí ç¿¿í õºâºº, óìàðä ºðãºðãèéí 48003’30’’; äîðíîä óðòðàãèéí 109015’30’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1350 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò îðøèíî. Ýíý ðàøààíû áàðóóíòàé 100 ìåòð îð÷èì çàéòàé ãàçàð ºòºëæ ºâãºðñºí ãàíö øèíýñ ìîä áàéõ òóë íóòãèéíõàí Ãàíö ìîäíû ðàøààí ÷ ãýæ íýðëýäýã òàë áèé. Ýíý ðàøààí ç¿¿í óðàãøàà óðóóäàí Õóðõ ãîëä íèéëäýã ªâºð Ýëãýí ãîðõèíû ç¿¿í ýòãýýäýä 400 ìåòð îð÷èì çàéòàé ãàçðààñ óíäàðíà. Õóðõ ãîëûí ýõýí óðñãàëûí õîéä ýòãýýäýä 4-5 êì îð÷èì çàéòàé ãàçàð ýíýõ¿¿ Ýëãýí ðàøààí îðøèíî. Òýð õàâüä Õóðõ ãîë, ªâºð Ýëãýí ãîðõè çýðãýýñ ãàäíà ãîðõè áóëàã, íàìàã áàë÷èã íýí èõ ó÷èð ðàøààí íü ýäãýýð óñòàé õîëèëäîí èñãýëýí ÷àíàðàà àëäñààð áàéäàã àæ. Ðàøààíû äýðãýä¿¿ð áîëîí ãîë ãîðõèéí äàãóó áóðãàñ, äàëàí õàëüñ çýðýã áóò, ç¿ëýã äàãóó ºëºí, ãè÷ãýíý, áàãâààõàé, ñºä çýðýã ºâñëºã óðãàìàëòàé, îð÷èí òîéðíû óóëñ øèíýñ, õóñ çýðýã îéòîé, ðàøààíààñ 2-3 êì õ¿ðòýë ãàçðààñ îé ýõýëíý. ªâºð Ýëãýíèé áàðóóí õîéíî 1976 ìåòð ºíäºð Èõ Øîðãîîëæ, Áàãà Øîðãîîëæ, áàðóóíàà Áàÿíõààí, ºìíº áîëîí ç¿¿í ºìíºº Õóðõûí óðä àðààð Áàÿí ªëçèéò ãýõ ìýò áàðàã áèò¿¿ îé ìîäòîé èõýýõýí óóëñ õ¿ðýýëíý. Òýð õàâèéí óóë íóðóó, õÿð õàìàð ãåðöèíèé ¿åèéí áîðæèí, áîðæèíöîð, ýâýð õóóðìàã á¿õèé ñààðàë áîðæèí, äèîððèò, áîðæèí ñýâõýò ÷óëóó, äèîðèò, áîðæèí-äèîðèò çýðýã ÷óëóóíààñ ãîëëîí òîãòñîí áàéõ áà ðàøààí õàâüä ìºí àäèë áîëîâ÷ îäîî öàãèéí õóðäàñ õèéãýýä ãóðàâäàã÷ ãàëàâûí óëààí õóðäàñ áàéíà. Ðàøààíû äýðãýä

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ìºí öàéâàð õºõ ºíãºòýé õóâèðìàë çàíàð, óõàà öàéâàð áîðæèí ãàðñàí áàéíà. Òºìºðëºãò óëààí õóðäàñ á¿õèé èõ íàìàã äîòðîîñ îëîí òîîíû èñãýëýí áóëàã óíäàðíà. Ýíýõ¿¿ ðàøààí òºìºð èõòýé áàéõ ó÷èð òýð õàâèéí õºðñ, óðãàìàë, ÷óëóóíä òºìðèéí õàã çýâ òîãòîæ óëààí ºíãºòýé áîëãîæýý. Õîéä ýíãýðòýý 200 ìåòð îð÷èì ãàçàð îðøèõ óëààí öàâ íü ãóðàâäàã÷ ãàëàâûí óëààí øîðîîò õóðäàñòàé äýíæèéí õºìºã óñ ñàëõèíä ýâäýð÷ èõýýõýí í¿öãýð÷ ýðýã ãóó, öàâ ñàðõèà ¿¿ñ÷ýý. ªâºð-Ýëãýíèé õ¿éòýí ðàøààíûã íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ äîòðûí ýëäýâ ºâ÷èíä óóæ ñóâèëäàã áàéíà. Õîäîîäíû õ¿÷èë áàãàäñàí, õîîë øèíãýõã¿é, öýýæ õîðñîõ, öóñ áàãàäàõ, ýëýãíèé çýðýã ºâ÷èíä ñàéí áºãººä í¿äíèé ºâ÷èíä í¿äýý óãààæ õýðýãëýäýã þì áàéíà[7]. Ø.Öýðýí íàðûí 1959 îíû 10-ð ñàðûí 10-íä õèéñýí øèíæèëãýýãýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 50Ñ áàéõàä ðàøààíûõ 40Ñ, öàöðàã èäýâõèò ÷àíàð íü áè÷èë ðåíòãåí öàãààð 24 áàéñàí áàéíà. ªíãº, ¿íýðã¿é òóíãàëàã, èõýýõýí èñãýëýí àìòòàé, óíäàðãà áàãàòàé ðàøààí áàéâ ãýæýý[7]. 1959 îíä øèíæèëñýí ä¿íãýýñ ¿çýõýä ðÍ 5.8 áóþó õ¿÷èëëýã, öýíãýã (ýðäýñæèëò 468.1 ìã/ë), ìàø õàòóó (õàòóóëàã 13.5 ìã-ýêâ/ë), í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèé èõòýé (ÑÎ2 1795 ìã/ë), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 3-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. Áàðõûí ðàøààí Áàðõûí õ¿éòýí ðàøààí áóëàã íü ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã óìàðä ºðãºðãèéí 48025’10’’; äîðíîä óðòðàãèéí 109 24’15’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1500 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò îðøèíî. Ç¿¿í õîéøîî óðóóäñàí Áàðõ ãîëûí õîéíîîñ ç¿¿í óðàãøàà óðóóäñàí Ðàøààíòûí àìíû äóíä õèð ç¿¿í õºâºº äýýð òýðõ¿¿ Ðàøààíòûí àì Áàðõ ãîë õî¸ðûí áýë÷èðýýñ äýýø 800-1000 îð÷èì çàéòàé ãàçàð ýíýõ¿¿ Áàðõûí ðàøààí áàéõ. Òýíä Áàðõ ãîë, Ðàøààí àìíû ãîðõè , Áàðóóí, Ç¿¿í Òîðîé ãîë ãýõ ìýò àì õîîëîé, æàëãà ãóó á¿õýí ãîë ãîðõèòîé, íàìàã áàë÷èã, äîâ ñîíäóóë àñàð èõ ãàòëàõàä áýðõ, íóãûí ºâñ óðãàìàë ºòãºí îé ìîä áèò¿¿, çºâõºí õÿð õàìðûí ýíãýðýýð îéí öîîðõîéòîé,ºâñ ºíäºð íÿãò óðãàíà. Ãåðöèíèé ýðò, õîæóó ¿å¿äýä òîãòñîí á¿ä¿¿í øèðõýãò áîðæèí õèéãýýä áîðæèí äèîðèò çýðýã ÷óëóóëàãòàé áºãººä ýâýð õóóðìàã áîëîí õàð ãÿëòàãíóóð áîðæèí äîðîîñ óíäðàõ ã¿íçãèé ðàøààí áîëîëòîé. Ýðò äýýð ¿åä õàëóóí áàéãààä ààæìààð õºðñºí øèíæ òýìäýã á¿õèé õ¿éòýí ðàøààí áàéíà. Ðàøààíààñ äîîø øóëóóíààð 11 êì ãàçàðò Áàðõ ãîëûí õîéä õºâºº Àëòàí òîëãîéí Æèìõèéí öîõèîíä, ýðòíèé áè÷èãòýé. Áàðõûí ðàøààíûã íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ õîäîîäíû õ¿÷èë èõ áîëñîí, öýýæ õîðñîõ çýðýã ºâ÷èíä óóõ, õàìóó, ìààãóó ãýõ ìýò àðüñ ºíãºíèé ºâ÷èíä ðàøààíä îðîõ çýðãýýð ýìíýí ñóâèëàõààñ ãàäíà ýíý ðàøààíààñ ºâºë çóòàð÷, äààðñàí ìàë óñëàõàä èõ ñàéí àæ. 1959 îíû 10-ð ñàðûí 12-íû 15 öàã 30 ìº÷èä àãààðûí äóëààí öåëñèéí 110Ñ áàéõàä Áàðõûí ðàøààí 10.50Ñ, öàöðàã èäýâõèò ÷àíàð ðàäèîìåòðýýñ 40, äàðü õ¿õðèéí àìòòàé, ºíãºã¿é òóíãàëàã ¿å ¿å áººí õèé áîðãèí ãàð÷ ÿëãàðñààð áàéíà.1 öàã òóòàì 3600 ëèòð ðàøààí óñ óíäðàíà ãýæýý[7]. Ýíýõ¿¿ øèíæèëãýýãýýð ðàøààíû ðÍ 7.6, íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 161.9 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.30 ìã-ýêâ/ë), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä õîëèìîã àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí óñòàé áºãººä ¿¿ãýýðýý ýíý àéìãèéí áóñàä ðàøààíààñ ÿëãààòàé áàéíà. 0

Ýíãýð áóëãèéí ðàøààí Ýíãýð áóëãèéí õ¿éòýí ðàøààí ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã, Ç¿¿í Æàðãàëàíò ãîëûí ýõ ç¿¿í õîéò ýíãýð, Ñýð¿¿í óóëûí ºâºðò, óìàðä ºðãºðãèéí 48022`3”, äîðíîä óðòðàãèéí 109034`30” ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 1400 ìåòð ºðãºãäñºí ºíäºð ãàçàðò îðøèíî. Õóó÷èí òºðìºëèéí ýðèíèé äàëàéí õóðäàñ áîëîõ öàéâàð ñààðàë àëàã ºíãºòýé øîõîéí ÷óëóó, ãàíòèã ÷óëóóí äîðîîñ îðãèëîõ ø¿ëòëýã ÷àíàðòàé æîíøèò ðàøààí áîëîëòîé. Ýíãýð áóëãèéí ðàøààí äýýð ¿åä áàãà óñòàé áàéñíàà ñ¿¿ëèéí ¿åä óñààð ìàø ýëáýã áîëñîí ãýíý. Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ õîäîîäíû õ¿÷èë èõ áîëñîí, öýýæ õîðñîõ çýðýã ãýäýñ äîòðûí ºâ÷èíä óóæ ñóâèëäàã áàéíà. 1959 îíû 10-ð ñàðûí 12-íû 19 öàãò àãààðûí äóëààí öåëñèéí 50Ñ áàéõàä Ýíãýð áóëãèéí ðàøààí 100Ñ, öàöðàã èäýâõèò ÷àíàð ðàäèîìåòðýýñ 48 áàéñíû äýýð ¿íýð àìò, ºíãºã¿é òóíãàëàã, 1 öàã òóòàì 7200 ëèòðýýñ äîîøã¿é óñ îðãèëîí óðñàíà ãýæýý[7]. Õàðèí 2009 îíû ñóäàëãààãààð áèò¿¿ îé õºâ÷èéí ìîäîí äóíä áàéõ óã ðàøààí áàðàã óðñàöã¿é, 2010 îíû 5 ñàðûí ñ¿¿ëýýð óðñàöã¿é áîëñîí áàéæýý. Øèíæèëãýýíèé ä¿íã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë: 5.40 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ýíãýð áóëãèéí ðàøààíû õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Ñîðüö àâñàí õóãàöàà

ðÍ

1959-10-12 2009.10

7.08

Ýðäýñ ìã/ë

Õàò. ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4--

Na++K+

Ca++

Mg++

ÑÎ2

Èí-äåêñ

406.5

4.50

0.0 /268.5

14.2

28.8

20.7

50.0

24.3

528.

ÑCaMgII

428.4

4.80

0.0 /256.2

14.2

26.3

7.9

64.1

19.5

17.6

ÑCaII

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Æàðãàë íóóðûí ðàøààí Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã, óìàðä ºðãºðãèéí 48011 10”, äîðíîä óðòðàãèéí 11001” ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 1200 ìåòð ºðãºãäñºí ºíäºð ãàçàð Æàðãàë íóóð îðøèíî. Æàðãàë íóóð íü Õóðõ ãîëûí õîéíî 2.5 êì îð÷èì Õóðõ Æàðãàëàíò 2 ãîëûí áýë÷èðýýñ äýýø øóëóóíààð 10 êì õýðòýé ãàçðàà ýðòíèé õ¿ðìýí ÷óëóóíààñ òîãòñîí æèæèã óóë òîëãîä äóíä ìºí õ¿ðìýí ÷óëóóí äýâñãýðòýé áîëîâ÷ äºðºâäºã÷ ãàëàâûí èõ çóçààí õóðäñàíä õó÷èãäñàí õîíõîðò òîãòæýý. Áàðóóí ç¿¿íýý 400 ìåòð, õîéø óðàãøàà 30 ìåòð îð÷èì õýìæýýòýé, äóãóéâòàð õýëáýðòýé, íèëýýä ºíäºð äýíæ õºìºãòýé, öàõèëäàã, øèðýã, ç¿ëýãòýé îéò õýýð òàë íóòàã áºãººä øèíýñýí (õàð ìîäîí) îéãîîñ 8 êì çàéòàé îðøèíî. Æèæèãõýí øàð íîãîîí ºíãºòýé õîðõîé îëîí áîëîõûí äýýð áàñ äàïíè íýðòýé õîðõîé ¿ëýìæ èõ áàéíà. 1960 îíû 7-ð ñàðûí 11-íû 18 öàãò àãààð 180Ñ, íàðàíä 200Ñ áàéõàä íóóðèéí óñ 200Ñ, öàöðàã èäýâõèò ÷àíàð ðàäèîìåòðýýñ 18, ¿íýð àìòã¿é, áóëèíãàðò öàéâàð ºíãºòýé áàéâ. Øàð óñ, ÷èéã áàì, òàõèð òàòóó, õýðõ ºâ÷èí, áººð íóðóó çýðýã ýëäýâ ºâ÷èíä îðæ ñóâèëäàã. Æàðãàë íóóðûí ðàøààí îäîîãîîð óñã¿é áàéíà. Õàéðõàí áóëàã ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã îé õºâ÷èä Õàéðõàí áóëãèéí ðàøààí áàéõ áºãººä 2009 îíä øèíæèëñýí ä¿íãýýð ðàøààí íü ñààðìàã îð÷èíòîé (ðÍ 7.05), öýíãýã (ýðäýñæèëò 260.3 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 2.00 ìã-ýêâ/ë), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. Óëààí áóëãèéí ðàøààí Óëààí áóëãèéí õ¿éòýí ðàøààí áóþó Çîñûí áóëãèéí ðàøààí íü ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã Ñàðèã ãîëûí áàðóóí ýõ ýòãýýäýä, óìàðä ºðãºðãèéí 47054’30’’; äîðíîä óðòðàãèéí 110021’30’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1320 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò îðøèíî. Òîëãîéí õîîðîíäîõ ñóäãèéí ýõíýýñ óíäðàõ ýíãèéí óñòàé áóëãèéí 2 çàõààñ 20-30 ñì çàéòàé îðãèëîõ õî¸ð æèæèã áóëàã íü ðàøààí þì áàéíà. Ýíý õàâüä ãîëûí ç¿ëýã ºëºí øèðýã, äýíæèéí õàæóó äàãóó àãü øàðèëæ, õàëãàé çýðýã óðãàìàëòàé, îéð õàâüä îé ìîäã¿é, çºâõºí óóëñûí àð ãàçðààð áàãà çýðýã îé öàãäóóëòàé óóë òàë íóòàã áºãººä îéí ºìíº çàõàä îéð íóòàã þì. Óëààí áóëàã õàâüä 1-2 êì çàéòàé áîðæèí õàä öîõèîòîé, ç¿¿íýý 1512 ìåòð ºíäºð Äýëãýð óóë, ç¿¿í õîéíî Ã¿åèéí áàðóóí íóðóó, õîéíîîñ Öàãààí äàâààíû õºòºë, áàðóóíàà Çîñûí-áîð ºíäºð ãýõ ìýò áîðæèí õàäàò óóëñ õ¿ðýýëæýý. Ðàøààí îð÷èì áîðæèí, õàäàí öàãààí ýëñýí ÷óëóó õîëèëäñîí, óëààí ºíãèéí øîðîîòîé, ¿¿íä îäîî öàãèéí õóðäñààñ àíãèä öýðä áîëîí ãóðàâäàã÷ ãàëàâûí õóðäàñ, ãåðöèíèé ¿åèéí áîðæèí õèéãýýä áîðæèíöîð ÷óëóóëàãòàé ãàçàð áàéíà. Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä õàðüöàíãóé èõýâòýð ýðäýñæèëòòýé, õàòóó óñòàé, ìàø èõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé ðàøààí áàéíà. 1958 îíû 08 ñàðûí 02-íû ñóäàëãààãààð àãààðûí òåìïåðàòóð 180Ñ áàéõàä ðàøààíûõ 30Ñ, öàöðàã èäýâõèò ÷àíàð ðàäèîìåòðýýð 10, ¿íýðã¿é, ºíãºã¿é òóíãàëàã, ÿëèìã¿é èñãýëýíä¿¿ ãàøóóâòàð àìòòàé, óíäàðãà ìàø áàãà, öàã òóòàì 420 ëèòð áóþó ýíãèéí áóëãèéí óñòàéãàà ãóðâóóëàà íèéëýýä õîíîãò 86400 ëèòð óñ óíäðàí ãàð÷ áàéíà[7]. 1958 îíä øèíæèëñýí ä¿íãýýñ ¿çýõýä ðÍ 6.5 áóþó ñóë õ¿÷èëëýã, öýíãýãä¿¿ (ýðäýñæèëò 825.5 ìã/ë), õàòóó (õàòóóëàã 7.50 ìã-ýêâ/ë), í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèé èõòýé (ÑÎ2 1179.2 ìã/ë), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óíäàðãà íü ìàø áàãàññàí áàéíà. Èéíõ¿¿ ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã íü ðàøààí óñ ýëáýãòýéí ãàäíà àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóä ýëáýãòýé íóòàã þì.Òóõàéëáàë, Õàíãàë íóóðààñ õîéø 18 êì-ò Áàëäàíáýðýýâýí õèéä ñýðãýýãäýæ áàéãàà áºãººä îð÷íûã îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàä àâñàí áàéíà. Áàëäàíáýðýýâýí õèéäýýñ ç¿¿í òèéø 5 êì-ò ñ¿ã çóðàã á¿õèé áóãàí õºøºº áàéäàã áºãººä óóë óñ íü æèãäýðñýí, óðãàìàë àìüòàí ýëáýã áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí òºãñ Æàðãàëàíò ãîëîîñ õîéøõè íóòãèéã öààøäàà õàìãààëàëòàä àâ÷ àÿëàë æóóë÷ëàëûã ¸ñ æóðìûíõ íü äàãóó õºãæ¿¿ëýõ ÷èã õàíäëàãàòàéãàà Õàí Õýíòèéí ÄÖÃàçðûí îð÷íû á¿ñèéí àæèëòàí Áàòáîëä áèäýíä òàíèëöóóëñàí.Îäîîãèéí áàéäëààð Õàíãàë íóóðààñ áàðóóí õîéøîî Áàÿíãîë æóóë÷íû áààç ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà. Áàòøèðýýò ñóì íü ãàäàðãûí óñíû ñ¿ëæýýíèé íÿãòðàë èõòýé, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð íóòàãòàé áà Ýã ãîëûí ýðýã äýýð ñóìûí òºâ íü áàéäàã. Òóñ ñóìûí íóòàãò õýä õýäýí ðàøààí áàéäàã. Òàðñûí ðàøààí Òàðñûí èñãýëýí õ¿éòýí ðàøààí áóëàã íü Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò Ç¿¿í Òàðñ ãîëûí õºâººíä, óìàðä ºðãºðãèéí 4900’30’’; äîðíîä óðòðàãèéí 109030’30’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1380 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò îðøèíî.Òàðñûí ðàøààí áèò¿¿ îé ìîä õó÷ñàí õºâ÷èä, äîîä Òàðñ ãîëûí íèëýýä óóæèì

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

õºíäèéä îðøèíî. ªìíººñ 18 êì çàéòàé ãàçàð 2280 ìåòð ºíäºð Íî¸í, Õàòàí, Õºâã¿¿í ãýäýã ãóðâàí èõ óóëñ îéí á¿ñýýñ äýýø ñ¿íäýðëýñýí í¿öãýí ñàðüäàã îðîéòîé õºøèãëºí îðøèõîîñ àíãèä ìºí òýíä Æèéíñ ßí ãýäýã èõ ñàðüäàã áèé. Áàðóóíààñ 2007 ìåòð ºíäºð Òýõñãýð ãýäýã õºâ÷, ç¿¿í áà ç¿¿í õîéíîîñ 2010 ìåòð ºíäºð Õàéðõàí, Õàð-õóøèéí íóðóó, ç¿¿í ºìíººñ 1850 ìåòð ºíäºð Öîðáî õààí, 1812 ìåòð ºíäºð Á¿ðãýä-Ýðýýí ãýõ ìýò èõ îéò õºâ÷, ÿí ñàðüäàã ýðãýí òîéðîí í¿¿ãýëòýíý[7]. Òàðñûí õºíäèéä ãîðõè, áóëàã îëîí, íàìàã èõ áºãººä õî¸ð õàæóó íü õîðìîéãîîñîî äýýø îé ìîä áèò¿¿, äîîø òîðëîã áóò øèã¿¿ á¿ðõýýä öàãààí ãàçàð áàãàòàé. Ãýâ÷ ðàøààíû áàðóóí äýíæ öàãààí òàëáàéòàé. Òàðñ ãîëûí ÿã ýðãýí äîòðîîñ ýíý ðàøààí ãàðàõ òóë ãîë ÿëèìã¿é ¿åðëýñýí ¿åä óñàíä àâòàí ÷àíàð íü ìóóääàã áàéíà. Ýíý õàâüä Îíîí, Õàéðõàí, Äýýä, Äóíä, Äîîä Òàðñ ãîëîîñ ãàäíà Öàãààí ã¿íã ðàøààí ãîë çýðýã ãîë óñ íýí ýëáýã.Òàðñûí ðàøààí îð÷èì õóó÷èí òºðìºëèéí ýðèíèé èõ õóâèðñàí òóíàìàë ÷óëóóëàã áîëîõ ýëñýí ÷óëóó, çàíàð, áîëðîíöîð, ÷óëóóëàã õèéãýýä ãåðöèíèé ¿åèéí áîðæèíäóó ÷óëóó ýëáýã. ¯¿íä, íýãýí æèãä á¿ä¿¿í øèðõýãò, óõàà öàéâàð ºíãºòýé, òîëáîíöîð áîðæèí çýðýã ã¿íèé áÿëõìàë ÷óëóó ãîëëîíî. Äýýðýý îäîî öàãèéí çóçààâòàð õóðäàñ õó÷ñàí, äîîðîî áîðæèí äýâñãýðòýé ãàçðààñ ýíý ðàøààí ãàðàõ àãààä ãîëûí ÷óëóóíä áîðæèí ñàéð, áîðæèíãèéí ãÿëòãàíóóðò ýëñ ýëáýã áîëîõûí äýýð õºõ ºíãºòýé çàíàðûí õàéð ýëáýã ¿çýãäýíý[7]. Ýíý ðàøààí öàðöäàñ öîãöëîëûí èõ àí öàâ äàãàæ ãàðñàí ã¿íèé óñ àæ. 1957 îíû 7-ð ñàðûí 1-íèé ºãëºº 9 öàã 30 ìèíóòàä àãààðûí òåìïåðàòóð 170Ñ, íàðàíä 230Ñ áàéõàä Òàðñûí ðàøààíû òåìïåðàòóð 40Ñ, Òàðñ ãîëûí óñ 80Ñ áàéâ. 1958 îíû 12-ð ñàðûí 1-íèé 13 öàãò àãààðûí òåìïåðàòóð -30Ñ áàéõàä Òàðñûí ðàøààíû òåìïåðàòóð -10Ñ, 1958 îíû 12-ð ñàðûí 4-íèé 14 öàãò àãààðûí òåìïåðàòóð +10Ñ áàéõàä Òàðñûí ðàøààíû òåìïåðàòóð -0.50Ñ áàéæýý[7]. Óã ðàøààí íü ºíãºã¿é, òóíãàëàã, ìàø èõ èñãýëýí àìòòàé, õèé ¿ðãýëæ ÿëãàðàí ãàð÷ áóæèãíàí áóöëàõ ìýò áàéäàã áàéíà. Ðàøààí óñ õ¿ðñýí ñàéðûí õàéð ÷óëóó, øîðîî öºì òºìðèéí çýâ, õàã íààëäàí óëáàð øàð ºíãºòýé áîëñíûã ¿çýõýä òºìºðòýé ðàøààí áîëîõ íü òîäîðõîé. Æèëèéí 4 óëèðàëä óíäàðãà íü ýëáýã õýâýýð áàéäàã. 1958 îíä õýìæèõýä óíäàðãà íü öàãò 1800 ëèòð áàéæýý. Ýíý ¿åèéí õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýð ðàøààí íü õ¿÷èëëýã îð÷èíòîé (ðÍ 5.8), äàâñàðõàã (ýðäýñæèëò 1618.4 ìã/ë), ìàø õàòóó (õàòóóëàã 16.4 ìã-ýêâ/ë), ìàø èõ í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèéòýé (ÑÎ2 3625.5 ìã/ë), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áºãººä ìàíàé îðíû Æàí÷èâëàí, Óëààíáààòàðûí ðàøààíààñ èë¿¿ èõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé áàéíà. Àð Àðàíãàòûí ðàøààí Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò, Àðàíãàò ãîðõèíû ºìíºä ýòãýýäýä 1 êì îð÷èì çàéòàé ãàçàðò, óìàðä ºðãºðãèéí 48007’; äîðíîä óðòðàãèéí 110012’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1260 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò îðøèíî. Àðàíãàòûí ðàøààí íü ìàø íàðèéí øèðõýãòýé öàãààí ýëñýí õºðñíººñ îðãèõ áà ýëñýí õºðñíèé äýýð ç¿ëýãíèé õàð õºðñ èõ íèìãýí þì. Àðàíãàò ðàøààí íü ìàø èõ ýëáýã óíäàðãàòàé ðàøààíä îðîõ áîëîâ÷ æèë á¿ð 5-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ 6-ð ñàðûí ýõýýð ãàðààä 8-ð ñàðûí ýöñýýð øèðãýäýã ðàøààí þì áàéíà. Õóð öýâäãèéí äîîðîîñ ãàð÷ áàéãàà ó÷èð îðîé ãàð÷, ýðò øèðãýäýã õ¿éòýí ðàøààí.. 1958 îíû 6-ð ñàðûí 27-íû 13 öàã 30 ìèíóòàä àãààðûí òåìïåðàòóð 220Ñ áàéõàä Àðàíãàòûí ðàøààíû òåìïåðàòóð -0.40Ñ, ºíãºã¿é, òóíãàëàã, ìàø èõ èñãýëýí àìòòàé, õèé ¿ðãýëæ ÿëãàðàí ãàð÷ áóæèãíàí áàéäàã, óíäàðãà ñàéòàé öàãò 9000 ëèòð óñ ãàðäàã áàéíà[7]. Õèìè÷ Ø.Öýðýí íàð óã ðàøààíûã òîäîðõîéëîõäîî ýðäýñëýã, õàòóó, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé õ¿éòýí áºãººä òºìºðã¿é ë áîëîõîîñ áèø Òàðñûí ðàøààíòàé îéðîëöîî øèíæ ÷àíàðòàé, ò¿¿íýýñ ÷ èë¿¿ èõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé ãýæýý[7]. Õàðèí 2009 îíû 10 ñàðä õèìè÷ Ã.Îíîíãèéí ñóäàëãààãààð í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áàãà èëýðñýí áàéíà. Áèäíèé õýìæñýí ñîëáèöîë 1958 îíä õýìæñýíýýñ àðàé çºð¿¿òýé áóþó óìàðä ºðãºðãèéí 48050’31.8’’; äîðíîä óðòðàãèéí 110010’49.6’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1120 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò óã ðàøààí îðøèõ áà öýâäãèéí óëìààñ îâîéæ õºëäººä ãàçàð íü ýíä òýíäã¿é õàãàð÷, çàðèì õýñãýýð ìºñ íü ãýñýæ ðàøààí áàãà çýðýã óðñàöòàé áàéâ.

5.42 ä¿ãýýð çóðàã. Àð Àðàíãàò ðàøààí

5.43 äóãààð çóðàã. Ðàøààíû õàãàðàë, ìºñ

5.44 äóãààð çóðàã. Ðàøààíû óðñàö

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Áèä óã ðàøààíû õàãàðàë äàãàæ ãàðñàí ìºñíèé ãýññýí õýñãýýñ äýýæ àâ÷, õýìæèëò õèéæ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé òîäîðõîéëîâ. Õýìæèëòýýð ðàøààíû òåìïåðàòóð 0.30Ñ, óñíû îð÷èí íü õ¿÷èëëýã áóþó ðÍ 6.07, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 673 µS/ñm, TDS 365 ppm, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé 1540 ìã/ë áàéâ. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýãä¿¿, õàòóó, áîõèðäîëã¿é áàéíà. Õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ðàøààíû áàéðøëûã 5.3-ð çóðãààñ ¿çíý ¿¿. 5.41 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Àð Àðàíãàòûí ðàøààíû õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Ñîðüö àâñàí õóãàöàà

ðÍ

1958.06

Ýðäýñ ìã/ë

Õàòóóëàã, ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4--

Na++K+

Ca++

Mg++

Èíäåêñ

ÑÎ2

1254.5

12.80

0.0/903

7.1

37.4

68.5

212

26.7

3911

ÑÑàI

2009.10

5.92

720.5

7.60

0.0/488

14.2

10.7

23.4

120

19.5

176.0

ÑÑàI

2010.06

6.07

748.3

8.20

0.0/549

7.1

15.0

30.2

120

26.8

1540

ÑÑàI

Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä Àð Àðàíãàòûí ðàøààíû øèíæ ÷àíàð åðºíõèéäºº ººð÷ëºëò áàãàòàé, õýâèéí áàéíà. Öààøèä óã ðàøààíû àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé. Àðûí áóëàã Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò Àðûí áóëãèéí ðàøààíààñ 2009 îíä ñîðüö àâ÷ øèíæèëñýí ä¿íãýýñ õàðàõàä ñóë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé (ðÍ 7.70), öýíãýã (ýðäýñæèëò 327.6 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 2.80 ìã-ýêâ/ë), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. Äóíä Áàÿíãèéí ðàøààí Áèíäýð ñóìûí (õóó÷èí Õóðõûí ÑÀÀ) íóòàãò Äóíä Áàÿíãèéí ðàøààí áàéíà. Óã ðàøààíààñ óìàðä ºðãºðãèéí 48009’95.4’’; äîðíîä óðòðàãèéí 110017’50.9’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1223 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâñàí.Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Mg2+>Na++K+, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 503 ìã/ë), õàòóóâòàð (õàòóóëàã 6.80 ìã-ýêâ/ë), óñíû îð÷èí íü ñààðìàã (ðÍ 7.13), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 730 µS/ñm, TDS 379 ppm áàéíà. Øèð¿¿í áóëàã Áèíäýð ñóìûí íóòàãò ýíýõ¿¿ ðàøààí áàéõ áºãººä 2009 îíä øèíæèëñýí ä¿íãýýñ õàðàõàä óã ðàøààí íü íýí öýíãýã (ýðäýñæèëò 145.9 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 0.80 ìã-ýêâ/ë), ñóë õ¿÷èëëýã îð÷èíòîé ðÍ 6.42, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüö, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. Àðàíãàòûí ðàøààí Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí íóòàã, óìàðä ºðãºðãèéí 48024/5”, äîðíîä óðòðàãèéí 110051/5” ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 1050 ìåòð ºðãºãäñºí Àðàíãàò ãîëûí óóäàì õºíäèéí äîâ ñîíäóóë, öàéâàð õºõ øàâàð, íàìàã õóæèð óðãàñàí òýãø ç¿ëýã äîòîð Àðàíãàòèéí ðàøààí îðøäîã. Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí òºâººñ áàðóóí óðàãø 14 êì çàéòàé áèé. Àðàíãàòûí ðàøààíû ç¿¿í ºìíº óëèàñ ãîëëîñîí ìîäòîé Ìºíöãèé, áàðóóí ºìíº àðäàà òîðëîã áóò øóãóéòàé Øóâóóò, ìºí Àðàíãàòûí îâîî, áàðóóíàà õ¿ðìýí ÷óëóóíààñ òîãòñîí ðàøààíû îâîî, áàðóóí õîéíî Õîíãîðûí õºòºë, õîéíîî Óëààí – ãîçãîð ãýõ ìýò íàìõàí æèæèã óóëñ õ¿ðýýëñýí îéò õýýðèéí çààã õàâèéí óóë òîëãîä ãîë òºëºâ õ¿ðìýí ÷óëóóíààñ òîãòñîí ó÷èð öàõèóð ìàíà ýëáýã ¿çýãäýíý. Òýð õàâüä ìºí öýâäãèéí øèíæ òýìäýã èëò ¿çýãäýõèéí äýýð ºâºë öàãò ìàø èõ îâîéæ òîøèãíîí ãàçàð õàãà õºëäºæ áàéñàí àí öàâ ã¿éöýò áèò¿¿ðýýã¿é áàéíà. Òýíä áàñ õóó÷èí òºðìºëèéí ¿åèéí òàëñò çàíàð, ìºëãºð õºð ÷óëóó, áîðæèí çýðýã ÷óëóó, ãåðöèíèé áîðæèíòîé ãàçàð þì. Àðàíãàòûí ðàøààíûã ãîë òºëºâ äîòîð õîðñîõ, øàð õºäëºõ çýðýã õîäîîäíû õ¿÷èë èõýäñýí áîëîí áàãàäñàíä ñàéí ãýæ õ¿ì¿¿ñ óóäàã.1946 îíä Â.Í Ïîïîâ ýíý ðàøààíûã î÷èæ ¿çýõ ¿åä àãààð 16.80Ñ áàéõàä ðàøààí íü 5.20Ñ, õ¿÷èëëýã ÷àíàð 6.1, í¿¿ðñõ¿÷èëèéí õèéòýé áàéâ. 1958 îíû 8-ð ñàðûí 3-íû 12 öàãò àãààð 260Ñ äóëààí áàéõàä ðàøààí 00Ñ áàéñàí áºãººä öàöðàã èäýâõèò ÷àíàð íü áè÷èë ðåíòãýí öàãààð 26 áàéâ. ¯íýð, ºíãºã¿é, òóíãàëàã èõ èñãýëýí ãàøóóâòàð çýâ áàë øèã àìòòàé, óíäðàë íººö áàãàòàé, óñíû îð÷èí ðÍ 5.4 áóþó õ¿÷èëëýã, ýðäýñæèëò 1809 ìã/ë áóþó äàâñàðõàã, ìàø õàòóó (õàòóóëàã 15.47 ìã-ýêâ/ë), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, õîëèìîã á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà[7].

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàæóó áóëàã Äàäàë ñóìûí òºâèéí õîéä òàëä ýíýõ¿¿ áóëàã áàéõ àãààä íóòãèéí îëîí ò¿ìýí ðàøààí áóëàã ãýæ õ¿íäýëæ õýðýãëýäýã áàéæýý. Áèäíèéã ñóäàëãàà õèéõ ¿åä óñã¿é áàéñàí áºãººä óã áóëãèéí òàðõèíä öîîíîã ºðºìäñºíººñ óñã¿é áîëîîä áàéãàà òàëààð íóòãèéí èðãýä ÿðüæ áàéâ. 2009 îíû 10 ñàðä øèíæèëñýí ä¿íãýýñ õàðàõàä óã ðàøààí íü öýíãýã (ýðäýñæèëò 345.3 ìã/ë), çººëºâòºð (õàòóóëàã 3.20 ìã-ýêâ/ë), ñóë ø¿ëòëýã îð÷èíòîé ðÍ 7.98, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéæýý. Óëààëçãàíû ðàøààí Äàäàë ñóìûí íóòàãò óìàðä ºðãºðãèéí 49008’; äîðíîä óðòðàãèéí 112002’30’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 970 ìåðò ºðãºãäñºí ãàçàðò óã ðàøààí îðøèíî. Áàðóóí õîéøîî óðñààä Îíîí ãîëä íèéëäýã Àð Óëààëçãàíà ãîëûí áàðóóí õºâººíä, òýð ãîëîîñ 100 ìåòð îð÷èì ãàçàð, ç¿¿í õîéø õàðñàí ìºðã¿¿íèé ¸ðîîëûí õºõ ºíãºòýé óðãàà õóâèðìàë çàíàð ÷óëóóíû ñóäàë äîðîîñ îðãèëîîä Óëààëçãàíû ãîëä íèéëýõ õýä õýäýí ýõòýé áóëàã þì[7]. Ðàøààíû ýõýíä õóñàí òºãºë, õóñàí òîðëîãòîé, îéð õàâü íü õóñ, íàðñàí îéòîé, ºâñ óðãàìàë èõòýé,Îíîí ìºðíèé ¿çýñãýëýíò õºíäèéä îéðõîí, Äèãýí-Æèãýí ãýäýã ìàø ¿çýñãýëýíò,àëäàðò õàäàí õÿñààíû õàâüä, áàéãàëèéí òóéëûí ñàéõàí ãàçàð îðøäîã. Õîë îéðûí õ¿ì¿¿ñ óã ðàøààíûã õîäîîä ãýäýñíèé ýëäýâ ºâ÷èí, öóñ áàãàäàí ýöýæ, òóðæ äîðîéòñîí õèéãýýä õîäîîäíû õ¿÷èë èõ, óóøèãíû ºâ÷èí çýðýãò ýðò äýýð ¿åýñ õýðýãëýæ èðæýý.1958 îíû 8-ð ñàðûí 10-íû 8 öàãò àãààðûí òåìïåðàòóð 130Ñ áàéõàä ðàøààíû òåìïåðàòóð 10Ñ, ºíãº, ¿íýð, àìòã¿é òóíãàëàã, öàãò 21600 ëèòð óñ îðãèëæ áàéæýý[7]. 2009 îíä õèìè÷ Ã.Îíîí óã ðàøààíä õýìæèëò ñóäàëãàà õèéñýí áà øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä 50 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ðàøààíû íàéðëàãàä îíö ººð÷ëºëò îðîîã¿é áàéíà. Õèìèéí øèíæèëãýýã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë: 5.42 äóãààð õ¿ñíýãò. Óëààëçãàíû ðàøààí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Ñîðüö àâñàí õóãàöàà

ðÍ

Ýðäýñ ìã/ë

Õàò. ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4--

Na++K+

Ca++

Mg++

1958.08

6.8

347.0

3.26

0.0 /219.6

14.2

25.0

29.0

50.0

9.2

2009.10

7.06

383.8

3.00

0.0 /219.6

7.1

29.6

32.2

48.0

7.3

Ò0Ñ 1.0

Èí-äåêñ ÑÑàI ÑÑàI

Çàìòûí ðàøààí Õýíòèé àéìãèéí Íîðîâëèí ñóìûí íóòàã, Çàìò ãîðõèíû äóíä õýðýýñ äýýø áàðóóí õºâºº, óìàðä ºðãºðãèéí 48040/, äîðíîä óðòðàãèéí 111036/1” ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 1190 ìåòð ºðãºãäñºí ºíäºð ãàçàðò Çàìòûí ðàøààí îðøèíî. Ýíý ðàøààí Íîðîâëèí ñóìààñ àðàé áàðóóí õîéãóóð øóëóóíààð 23-24 êì, çàìààð 30 êì îð÷èì,Øèâèð ìàíäëààñ áàðóóí ºìíº 27 êì çàéòàé ãàçàð õîéøîî õàðñàí ìºðã¿¿íèé öàéâàð õºõ áîðæèí àñãà á¿õèé óðãàà ÷óëóóíû ñóäàë äîðîîñ ãàðñàí ðàøààí áºãººä òýð õàâüä íàìàã ìàø èõ.×óõàìõ¿¿ ðàøààíûõàà ýõýýð õóñàí òîðëîã, õóñàí òºãºë õýñýã óðãàæýý.Ýíý ðàøààíä õ¿ðýõýä ãàçàð öàãààí áîëîâ÷ íàìàã, áóëàã øàíä íýí ýëáýã, ìàøèíààð ÿâàõàä áýðõ þì. Çàìòûí ðàøààí óóëûí àð ãàçàð îðøèõ ó÷èð îé ìîä áîëîí ÿëàíãóÿà ºâñ óðãàìàë èõ, çóí öàãò øóìóóë ¿ëýìæõýí, îéð õàâü àéëã¿é, çýë¿¿ä áóéä íóòàã. Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ äîòðûí ºâ÷èíä óóäàã áàéíà. 1958 îíû 8-ð ñàðûí 4-íû 13 öàãò àãààð 240Ñ áàéõàä Çàìòûí ðàøààí 30Ñ, öàöðàã èäýâõèò ÷àíàð íü áè÷èë ðåíòãåí öàãààð 26, ãàøóóâòàð àìòòàé, ¿íýð ºíãºã¿é, òóíãàëàã, íººö óíäðàë öàãò 3600 ë óñ ãàð÷ áàéíà ãýæýý[7]. Õàðèí 2009 îíû ñóäàëãààãààð óã ðàøààíû í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áàãà ÑÎ2 17.6 ìã/ë, ðÍ 7.28, ýðäýñæèëò 427.4 ìã/ë, õàòóóëàã 4.60 ìã-ýêâ/ë, ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüö-ìàãíèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé ãýæ ãàðñàí áàéíà. 5.3.4 Íóóð Äàäàë ñóìûí íóòàãò áàéäàã Õ¿ðõðýý, ªìíºäýëãýð ñóìàíä áàéäàã Õàíãàëûí íóóð íü ãàäàãø óðñãàëòàé öýíãýã íóóðóóä þì. Õ¿ðõðýý íóóðàíä õîéä òàëààñ íü ãóðâàí ßàìíàéí ãîëóóä öóòãàæ, ºìíºä òàëààñ íü íóóðûí õîîëîéãîîð ãàäàãø ãîðõè óðñàí ãàð÷ Õèðõîíû ãîëä íèéëíý. Ýíý íóóðàíä Àìàðûí öóðõàé, ìºíãºëºã õýëòýã çýðýã çàãàñ ýëáýã. Äàäàë ñóìûí Ãàëòòàéí ãîëûí õºíäèéä Èõ öàãààí, Áàãà öàãààí, Íààäìûí, Îíîí, Áàëæ ãîëóóäûí õîîðîíä Äýë¿¿í áîëäîãèéí ãóðâàí íóóð, Àãâààí õºíäèéí ãóðâàí íóóð, Áèíäýð ñóìûí Õóðõûí õºíäèéä Áóëàíãèéí, Áèíäýðèéí, Öàãààí, Öýãýýí, Áàòøèðýýò ñóìûí Ýãèéí õºíäèéä Öýãýýí õîîëîéí íóóð, Áàÿí-Àäàðãûí Õ¿éòíèé õºíäèéí çýðýã äàâñàðõàã íóóðóóä, óñ íàìãàðõàã ãàçðóóä

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

îëîí áèé. Ýäãýýð íóóðóóä íü îëîí ç¿éëèéí óñíû øóâóóäûí ºíäºãëºí çóñäàã íóòàã, àÿëàë æóóë÷ëàë, ýì÷èëãýý ñóâèëëûí àìðàëòûí ãàçàð áîëîõ îíöëîãòîé. ¨ë íóóð Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò, ¨ë ãîðõèéã òîññîí õîíõîð ãàçàðò ýíýõ¿¿ íóóð òîãòæýý. Íóóð íü äóãóé õýëáýðòýé, ç¿¿í óðä òàëààñ ¨ë ãîðõè öóòãàíà. Íóóðûí áàðóóí óðä äýíæ äýýð æóóë÷íû áààçòàé, íóóðàíä õýëòýã çàãàñ ¿ðæ¿¿ëñýí áàéíà. Áèä íóóðûí áàðóóí óðä òàë, óìàðä ºðãºðãèéí 48047’54.9’’; äîðíîä óðòðàãèéí 110006’50.9’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 1213 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâàâ. Õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 21.10Ñ áàéõàä íóóðûí óñíû òåìïåðàòóð 15.70Ñ, óñíû îð÷èí ðÍ 7.45, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 263 µS/ñm, TDS 140.3 ppm áà ¨ë ãîðõè öóòãàõ õýñýãò óñ íü õàðüöàíãóé á¿ëýýí, àãààðûí òåìïåðàòóðòàé îéðîëöîî áàéñàí ó÷èð õýëòýã çàãàñ òýíä áººãíºðñºí áàéâ. Íýã óäààãèéí òîð øèäýëòýýð 34 õýëòýã áàðèãäñàí áà çàãàñíû òîî òîëãîé, íàñ õ¿éñèéã òîõèðóóëæ àãíàëò õèéõã¿é áîë ýëäýâ ÿíçààð ¿õýæ, íóóðûí óñûã áîõèðäóóëàõ ìàãàäëàëòàé áàéíà.

5.45 ä¿ãýýð çóðàã. ¨ë íóóð

5.46 äóãààð çóðàã. Ãîëûí öóòãàë õýñýã 5.47 äóãààð çóðàã. Õýëòýã çàãàñ

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->SO42->Cl-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 256.5 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 2.55 ìã-ýêâ/ë), óñíû îð÷èí íü ñààðìàã (ðÍ 7.19), öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 313 µS/ñm, TDS 194 ppm, àõóéí áîõèðäîëò áîëîõ àììîíû èîí 0.2 ìã/ë, îðãàíèê ãàðàëòàé áîõèðäîëòûã èëýðõèéëýã÷ ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð 11.36 ìã/ë áàéãàà íü áîõèðäîëòîéã õàðóóëæ áàéíà. Íóóðûã íèëýýä àëñóóð òîéðóóëàí õàìãààëàëòûí õàøàà áàðüñàí ó÷èð ìàë îðæ áîõèðäóóëàõ ýðñäýë áàãàòàé áîëîâ÷ õýëòýã çàãàñ õýò îëøèð÷, ¿õýæ íóóðûí óñûã áîõèðäóóëàõààñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé þì. Öàãààí íóóð Áèíäýð ñóìûí òºâººñ óðàãøàà 3-4 êì-ò ýíýõ¿¿ íóóð áàéõ áà ñóìûí òºâ íóóð õî¸ðûí äóíä ×èíãýñ õààí 1206 îíä Èõ Õóðàëäàé õèéñýí ãàçàð áàéäàã áºãººä ýíä õºøºº äóðñãàë áîñãîæ, ñàéõàí òîõèæóóëñàí áàéíà.

5.48 äóãààð çóðàã. Öàãààí íóóð

Áèä óñíû øóâóó öóãëàðñàí Öàãààí íóóðûí õîéä òàë ðóó îðæ, óìàðä ºðãºðãèéí 48045’40.7’’; äîðíîä óðòðàãèéí 110036’46.0’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 1050 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçðààñ äýýæ àâàâ. Çàõààðàà ìàø èõ øàâàðòàé, óñ íü øàðãàë ºíãºòýé áàéâ. Õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 23.50Ñ áàéõàä íóóðûí óñíû òåìïåðàòóð çàõäàà 20.90Ñ, óñíû îð÷èí ðÍ 8.76, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 3670 µS/ñm, TDS 1970 ppm áóþó äàâñàðõàã óñòàé íóóð áàéíà.

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò íàòðè áóþó ñîäà, õóæèð çîíõèëñîí íàéðëàãàòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->ÑO32-, êàòèîíû õàðüöàà Na++K+>Mg2+>Ca2+ áàéãàà áà ÷àíàðûí õóâüä äàâñàðõàã (ýðäýñæèëò 2540.1 ìã/ë), õàòóó (õàòóóëàã 8.25 ìãýêâ/ë), óñíû îð÷èí íü ø¿ëòëýã (ðÍ 7.76), áàãà çýðýã áîõèðäîëòòîé áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ãóðâàí íóóðûí ðàøààí àìðàëò Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí íóòàã, óìàðä ºðãºðãèéí 49002’30’’; äîðíîä óðòðàãèéí 111039’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 800 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò Ãóðâàí íóóðûí ðàøààí áèé. Óã ðàøààíûã ×èíãýñèéí Ãóðâàí íóóðûí ðàøààí, Äýë¿¿í-áîëäîãèéí ðàøààí ãýõ çýðãýýð íýðëýäýã. Óã ðàøààí íü Äàäàë ñóìûí òºâººñ ç¿¿í òèéø 2 êì-ò, Äýë¿¿í áîëäãèéí óðä òàëä îðøèíî. ×èíãèñ õààí ìýíäýëñíèé 800 æèëèéí îéãîîð 12.6 ìåòð ºíäºð ãýðýëò õºøººã Äýë¿¿í áîëäîã òîëãîéí óðä ýíãýðèéí õîðìîéä, Ãóðâàí íóóðûí Äóíä íóóðûí õîéä õºâººíä áîñãîæýý.Íàðñàí îé äîòîð òýãø òàâèóõàí òàëáàéä õîîðîíäîî îéð îéðõîí òîãòñîí äºðâºí æèæèã íóóð îðøèõ áîëîâ÷ õîë îéðò Ãóðâàí íóóðûí ðàøààí õýìýýí àëäàðøæýý. Òýð 4 íóóðûã Ç¿¿í, Áàðóóí, Äóíä, Òîãîî íóóð õýìýýí íýðëýäýã. Ç¿¿í íóóðûí õýìæýý 200õ300 ìåòð, Äóíä íóóðûíõ 300õ400 ìåòð, Áàðóóí áîëîí Òîãîî íóóðûíõ àäèëõàí 100õ100 ìåòð îð÷èì òàëáàéòàé, ã¿í íü àäèëã¿é. Äóíä íóóðûí õàìãèéí ã¿í íü 2.6 ìåòð áàéñàí áàéíà[7]. Íóòãèéí àðä ò¿ìýí ýðò äýýð ¿åýñ ýõëýí ýíý íóóðóóäûí óñ, øàâðûã ýëäýâ ºâ÷èí àíàãààõ ÷àíàðòàé ãýæ õýðýãëýñýýð èðñýí áºãººä 1951 îíä áàéíãûí ðàøààí ñóâèëëûí àìðàëò áàéãóóëñàí áàéíà. Ýì÷èëãýýíä õýðýãëýæ áóé ðàøààí, øàâðààñ ãàäíà ýíäýõèéí îé ìîä, óðãàìàë, óóë, óñ, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, ýð¿¿ë àãààð íü ýì÷èëãýý áîëäîã áàéíà. Èõ ýì÷ Á.Æàí÷èâûí òîäîðõîéëñíîîð ýíä ç¿ðõ ñóäàñíû çàðèì ºâ÷èí, ìýäðýëèéí çàðèì ºâ÷èí, õîäîîä ãýäýñíèé çàðèì àðõàã ¿ðýâñýë, óìàé ñàâíû ºâ÷èí, öóñíû äàðàëò èõñýõ, àðüñíû íàìñ, õàéðñò ¿ëä, áàòãà, õàòèã, ñýâõ, áîäèñûí ñîëèëöîîíû çàðèì ºâ÷èí, ¿å ìº÷íèé, áýëãèéí çàìûí çàðèì ºâ÷èí çýðãèéã òààðóóëàí ýì÷èëæ áîëíî ãýæýý. 1958 îíû 8 ñàðä õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë: 5.43 äóãààð õ¿ñíýãò. Ãóðâàí íóóðûí óñíû 1958 îíä øèíæèëñýí ä¿í, ìã/ë Ñîðüö àâñàí íóóð

ðÍ

Ýðäýñ ìã/ë

Õàò. ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4--

Na++K+

Ca++

Mg++

Ò0Ñ

Èí-äåêñ

Òîãîî íóóð

6.5

269.8

1.82

0.0 /164.4

35.5

36.3

29.2

4.4

ÑNaÑàI

Áàðóóí íóóð

6.4

465.2

3.27

0.0 /317.2

26.6

61.6

51.0

8.8

ÑNaÑàI

Ç¿¿í íóóð

6.9

303.1

2.17

0.0 /207.4

17.7

38.8

32.8

6.4

ÑNaÑàI

Äóíä íóóð

8.4

932.6

3.60

96/512

17.7

214.2

21.8

30.5

ÑNaI

40.0

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Äóíä íóóðûí óñ íü áóñàä íóóðóóäààñàà àðàé ÿëãààòàé, õàðüöàíãóé èõýâòýð ýðäýñæèëò, õàòóóëàãòàé, õàòóóëàã äîòðîî ìàãíèéí èîí çîíõèëñîí, ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. Áàðóóí íóóðò 2003 îíû 10 ñàðä “Íýìýð èíòåðíýøíë” ÕÕÊ-íû õèéñýí ñóäàëãààãààð ò¿¿íèé õýìæýý 100õ60 ìåòð, çóéâàí õýëáýðòýé, íóóðûí ïåðèìåòð 325 ìåòð, äóíäàæ ã¿í 0.8 ìåòð áàéñàí áºãººä íóóðûí óñíààñ ñîðüö àâ÷ Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ëàáîðàòîðèîð øèíæèëãýý õèéëãýñýí áàéíà. Áèäíèéã 2010 îíû çóðãàäóãààð ñàðä ñóäàëãàà õèéõ ¿åä Áàðóóí íóóð øèðãýñýí, íóòãèéí èðãýä, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ñàíàà÷ëàí ãîëîîñ ìºñ àâ÷ íóóðò õèéñýí áîëîõîîð ¸ðîîëäîî ñýâñãýð òóíàäàñòàé, óëáàð øàðãàë ºíãºòýé, áàãà çýðýã óñ áàéñíààñ ñîðüö àâ÷ øèíæëýâ. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò ìàãíè, íàòðè çîíõèëñîí íàéðëàãàòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Mg2+>Na++K+>Ca2+ áàéãàà áà ÷àíàðûí õóâüä äàâñàðõàã (ýðäýñæèëò 1349.8 ìã/ë), ìàø õàòóó (õàòóóëàã 11.25 ìã-ýêâ/ë, õàòóóëàã äîòðîî ìàãíèéí èîí çîíõèëñîí), óñíû îð÷èí íü ñààðìàã (ðÍ 7.32), áîõèðäîëòîé (àììîíû èîí 0.7 ìã/ë) áàéíà. 5.44 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Áàðóóí íóóðûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Ñîðüö àâñàí õóãàöàà

ðÍ

Ýðäýñ ìã/ë

Õàò. ìãýêâ/ë

2003.10

8.93

347.0

3.26

2010.06

7.32

1349.8

11.25

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

0.0/915.0

Cl-

71.0

SO4--

45.0

Na++K+

152.9

Ca++

72.1

Mg++

93.0

ÏÈ×

Èí-äåêñ

19.7

ÑÑàNaI

5.6

ÑMgNàI

Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä 7 æèëèéí õóãàöààíä íóóðûí óñ øèðãýñíýýñ õèìèéí íàéðëàãà, ýðäýñæèëò, õàòóóëàã íü ìàø èõ ººð÷ëºãäºæ, ìàø õàòóó, äàâñàðõàã óñòàé áîëñîí áàéíà. Íóòãèéí îëîí ò¿ìýí íóóðûí óñûã á¿ðýí øèðãýýõã¿é ãýæ îëîí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà íü ñàéøààëòàé áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ç¿¿í íóóð íü Äóíä íóóðààñ ç¿¿í õîéø 450 ìåòðò, áàðóóí óðäààñ ç¿¿í õîéä ÷èãëýëä ñóíàæ òîãòñîí, çóéâàíäóó õýëáýðòýé óã íóóðûã 2003 îíä õýìæèõýä óðò íü 250 ìåòð, ºðãºí íü 160 ìåòð, äóíäàæ ã¿í íü 1.2 ìåòð îð÷èì áàéæýý[5]. 2010 îíû 06 ñàðä áèäíèéã ñóäàëãàà õèéõ ¿åä íóóðûí óñ õàðüöàíãóé öýâýð, íóóðûí çàõààð ºâñ óðãàìàëòàé, øààìèé õîðõîé èõòýé, áóñàä íóóðàà áîäâîë õàðüöàíãóé áàãà øèðãýñýí áàéíà. Íóóðûí õîéä òàëä æóóë÷íû áààç ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, ìàø ¿çýñãýëýíòýé ãàçàð áàéíà. Áèä íóóðûí áàðóóí çàõ óìàðä ºðãºðãèéí 49002’04.1’’; äîðíîä óðòðàãèéí 111039’41.0’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 949 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò õýìæèëò õèéâ. Õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 26.00Ñ áàéõàä óã íóóðûí óñíû òåìïåðàòóð 19.50Ñ, óñíû îð÷èí íü ñóë ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 8.43, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 315 µS/ñm, TDS 168.4 ppm áàéñàí áà áèä íóóðûí õîéä òàëààñ äýýæ àâàâ. Õîéä òàëûí óñ íü áàðóóíòàéãàà îéðîëöîî, óñíû òåìïåðàòóð 210Ñ, óñíû îð÷èí íü ñóë ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 8.21, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 312 µS/ñm, TDS 166.5 ppm áàéâ.

5.49 äóãààð çóðàã. Ç¿¿í íóóð

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò êàëüö, íàòðè çîíõèëñîí íàéðëàãàòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Ca2+>Na++K+>Mg2+ áàéãàà áà ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 377.8 ìã/ë), çººëºí (õàòóóëàã 3.00 ìã-ýêâ/ë), óñíû îð÷èí íü ñààðìàã (ðÍ 6.94), áàãà çýðýã áîõèðäîëòòîé (àììîíû èîí 0.5 ìã/ë) áàéíà. 5.45 äóãààð õ¿ñíýãò. Ç¿¿í íóóðûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Ñîðüö àâñàí õóãàöàà

ðÍ

Ýðäýñ ìã/ë

Õàò. ìãýêâ/ë

2003.10

7.45

200.0

2.55

2010.06

6.94

377.8

3.00

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

0.0/256.2

Cl-

14.2

SO4--

12.0

Na++K+

41.9

Ca++

42.1

Mg++

10.9

ÏÈ×

Èí-äåêñ

7.70

ÑÑàNaI

8.48

ÑÑàNaI

Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä 7 æèëèéí õóãàöààíä íóóðûí óñ áàãà øèðãýñíýýñ õèìèéí íàéðëàãà ººð÷ëºãäººã¿é, ýðäýñæèëò, õàòóóëàã íü áàãà çýðýã íýìýãäñýí áîëîâ÷ óñ íü öýíãýã, çººëºí áàéíà.

Äóíä íóóðûí ýðýã íàëóó, óñàí ãàäàðãûí åðºíõèé õýëáýð çóéâàíäóó, ýðãèéí øóãàìûí ïåðèìåòð 1120 ìåòð áàéíà. Íóóðûí õàìãèéí èõ ã¿í 49001/56.2//, 111039/15.9// ñîëáèöîëä 2.9 ìåòð, äóíäàæ ã¿í 1.2 ìåòð, äóíäàæ óðò 340 ìåòð, ºðãºí 220 ìåòð áàéãààãààñ òîîöîî õèéõýä íóóðûí óñàí ãàäàðãûí òàëáàé 74800 àì êì, óñíû ýçýëõ¿¿í 89760 øîî ìåòð áàéíà[5]. 1943 îíä õèéñýí áàéð ç¿éí çóðãààñ ¿çýõýä Äóíä íóóðûí óðò 350 ìåòð, äóíäàæ ºðãºí 250 ìåòð áàéñíûã òîîöîîëæ ¿çýõýä íóóðûí óñàí ãàäàðãûí òàëáàé 87500 àì êì, óñíû ýçýëõ¿¿í 131250 øîî ìåòð áàéãàà. 60 æèëèéí õóãàöààíä óñàí ãàäàðãûí òàëáàé 12700 àì ìåòð, ýçýëõ¿¿í íü 41490 øîî ìåòðýýð áàãàññàí áàéæ áîëîõ ä¿í ãàð÷ áàéíà. Íºãººòýéã¿¿ð,íóóðûí õîéä ýðãèéí øóãàìûã àæèãëàõàä ýðãýýñýý 13 ìåòð òàòàðñàí óë ìºð áàéõ áà õàìãèéí áàãààð áîäîõîä 0.3 ìåòðýýð íóóðûí óñíû ò¿âøèí äîîøèëæ, 26250 øîî ìåòð óñ øèðãýæ àëäàãäñàí òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Íóóðûí óñíû ò¿âøèí áóþó òîëèîíû ºíäºðøëèéã õýìæèæ Áàëòèéí òýíãèñèéí ò¿âøèíãýýñ îéðîëöîîãîîð 950 ìåòð ºíäºðò áàéãààã òîãòîîæýý[5]. Áèäíèéã ñóäàëãàà õèéõ ¿åä Äóíä íóóðûí óñ ìàø èõ áàãàññàí, ýðãèéí çàõààñàà áàðàã 50 ìåòð õóìèãäñàí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Óã íóóðûí ç¿¿í õîéä òàëä íü Ãóðâàí íóóðûí àìðàëò áàéäàã, ýíä óñíû øóâóóä îëíîîðîî öóãëàäàã, óðäóóðàà íàðñàí îéòîé ìàø ¿çýñãýëýíòýé ãàçàð þì.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

5.50 ä¿ãýýð çóðàã. Äóíä íóóð, ç¿¿í õîéä

5.51 äóãààð çóðàã. Äóíä íóóð, äóíä

5.52 ä¿ãýýð çóðàã. Äóíä íóóð, áàðóóí õîéä

Íóóðûí õîéä òàë, óìàðä ºðãºðãèéí 49001’54.3’’; äîðíîä óðòðàãèéí 111039’19.3’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 1008 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâàâ. Õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 23.30Ñ áàéõàä óã íóóðûí óñíû òåìïåðàòóð çàõäàà 18.30Ñ, óñíû îð÷èí íü ñóë ø¿ëòëýã áóþó ðÍ 8.40, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð íºãºº íóóðóóäààñ èõ áóþó 703 µS/ñm, TDS 381 ppm áàéñàí áà íóóðûí ç¿¿í òàë óìàðä ºðãºðãèéí 49001’30.3’’; äîðíîä óðòðàãèéí 111039’45.0’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 984 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð 707 µS/ñm, TDS 380 ppm áóþó õîéä òàëòàéãàà áàðàã èæèë áàéíà. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò íàòðè çîíõèëñîí áóþó ñîäà, õóæèð çîíõèëñîí íàéðëàãàòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->CO32->Cl>SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Na++K+>Mg2+>Ca2+ áàéãàà áà ÷àíàðûí õóâüä öýíãýãä¿¿ (ýðäýñæèëò 651.4 ìã/ë), çººëºâòºð (õàòóóëàã 3.20 ìã-ýêâ/ë, õàòóóëàã äîòðîî ìàãíèéí èîí çîíõèëñîí), áàãà çýðýã áîõèðäîëòîé (àììîíû èîí 0.6 ìã/ë) áàéíà. 2003 îíû 10-ð ñàðûí 18-íû ºäðèéí ñóäàëãààãààð íóóðûí óñ íü áóëèíãàðòàé, øàð íîãîîâòîð ºíãºòýé, àãààðûí òåìïåðàòóð 14 öàãò 60Ñ áàéõàä óñíû òåìïåðàòóð 30Ñ áàéæýý. Õ¿íä ìåòàëëûí øèíæèëãýýãýýð As 0.05 ìã/ë, Pb<0.1 ìã/ë, Ag<0.1 ìã/ë, Cd<0.05 ìã/ë, Se<0.01 ìã/ë áàéæýý [5]. 2009 îíä Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä ðàøààíû á¿ðòãýë ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä Ðàøààí ñóäëàëûí òºâèéí õèìè÷ Ã.Îíîí ýì÷èëãýýíä õýðýãëýäýã ðàøààíààñ äýýæ àâ÷ øèíæèëñýí áà óã ä¿íã Äóíä íóóðûí óñ ãýæ îéëãîæ áèä øèíæèëãýýíèé ä¿íã õàðüöóóëæ, ººð÷ëºëòèéã òîäîðõîéëñîí áîëíî. 5.46 äóãààð õ¿ñíýãò. Äóíä íóóðûí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Ñîðüö àâñàí õóãàöàà

ðÍ

Õàò. ìãýêâ/ë

Ýðäýñ ìã/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

2003.10

9.0

550

2.40

2009.10

9.01

1115

4.40

2010.06

8.40

651.4

3.20

Cl-

SO4--

Na++K+

Ca++

Mg++

ÏÈ× 17.6

Èí-äåêñ ÑNaI ÑNaI

45/366.0

28.4

32.5

132.1

20.0

26.8

7.68

ÑNaI

5.47 äóãààð õ¿ñíýãò. Äóíä íóóðûí óñíû õèìèéí íàéðëàãà, ýðäýñæèëòèéã õàðüöóóëñàí ä¿í ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä

1949 îí

Èíäåêñ

1957 îí

1958 îí Na

1965 îí Na

1988 îí Na

2003 îí Na

2009 îí Na

2010 îí

ÑNaI

Ýðäýñæèëò (ã/ë)

1.9

0.9

0.93

1.1

0.9

0.5

1.1

0.65

ðÍ

7.2

8.75

8.4

7.1

8.5

9.0

8.40

Äýýðõ 2 õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä õèìèéí íàéðëàãà íü ººð÷ëºëòã¿é áîëîâ÷ ýðäýñæèëò, õàòóóëàã íü íèëýýä õýëáýëçëýëòýé áàéíà. Ýíä íóóð, ðàøààí 2 ººð ýõ ¿¿ñâýðýýñ äýýæ àâñàí áàéæ áîëîõ òàëòàé. Íîðæèìûí íóóð Äàäàë ñóìûí õîéä òàëä Áàëæ ãîëûí áèðâààç îðîõ çàìä ýíýõ¿¿ íóóð áàéäàã. Óãòàà áîë Òýíãýëýã ãîë àäàã õýñýãòýý ñàäðàà ¿¿ñãýæ ýíý íóóðûã ¿¿ñãýñýí øèíæòýé, íàðèéõàí çóéâàí õýëáýðòýé íóóð áàéíà. Áèä íóóðûí õîéä òàëûí äóíä õýñýãò, óìàðä ºðãºðãèéí 49003’14.8’’; äîðíîä óðòðàãèéí 111033’55.4’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 929 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò õýìæèëò õèéæ, äýýæ àâàâ. Õýìæèëòýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 28.80Ñ áàéõàä óã íóóðûí óñíû òåìïåðàòóð çàõäàà 21.90Ñ, óñíû îð÷èí ðÍ 7.40, öàõèëãààí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

äàìæóóëàõ ÷àíàð 570 µS/ñm, TDS 380 ppm áàéëàà. Ìºí íóóðò íàðèéõàí õàð ºò èõ áàéâ. Òýíãýëýã ãîëûí óñ áàãàñàõ ¿åä íóóðûí ç¿¿í óðä òàëààñ Áàëæ ãîëîîñ øóóäóóãààð óñ òàòäàã ãýæ Áàëæ ãîëûí óñ ñóäëàëûí õàðóóë Áºõáèëýãò ÿðèâ.

5.53 äóãààð çóðàã. Íîðæèìûí íóóð

5.54 äóãààð çóðàã. Íóóðûí äóíä õýñýã 5.55 ä¿ãýýð çóðàã. Íóóðûí àäàã

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð Íîðæèìûí íóóðûí óñ íü õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàò íàòðè, êàëüö çîíõèëñîí íàéðëàãàòàé, èîíóóäûí õàðüöàà àíèîíóóäààñ HCO3->CO32->Cl->SO42-, êàòèîíû õàðüöàà Na++K+>Ca2+>Mg2+ áàéãàà áà ÷àíàðûí õóâüä öýíãýãä¿¿ (ýðäýñæèëò 553.3 ìã/ë), çººëºâòºð (õàòóóëàã 3.95 ìã-ýêâ/ë), áàãà çýðýã áîõèðäîëòòîé /àììîíû èîí 0.5 ìã/ë/ áàéíà. Óã íóóðûí ¿íäñýí òýæýýë áîëñîí Òýíãýëýã ãîðõèíû àäàãò Äîáó Ìýðãýíèé äóðñãàëä çîðèóëñàí ýðòíèé õºøºº áàéäàã òóë óñíû øóâóó ÷óóëñàí ýíýõ¿¿ ¿çýñãýëýíòýé íóóðûã õàìãààëæ, öààøèä àÿëàã÷èä, æóóë÷äàä ¿ç¿¿ëýõ íýãýí ãàçàð áîëãîõ õýðýãòýé. Í¿äýí íóóð Äàäàë ñóìûí íóòàãò ýíýõ¿¿ íóóð áàéõ áºãººä 2009 îíû 10 ñàðä õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä óã íóóðûí óñ íü öýíãýã (ýðäýñæèëò 206.8 ìã/ë), ìàø çººëºí (õàòóóëàã 1.20 ìã-ýêâ/ë), õ¿÷èëëýã îð÷èíòîé (ðÍ 6.11), õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé áàéíà. Óã íóóðûí óñàíä àììîíû èîí ìàø èõ èëýðñýí íü áîõèðäîëòòîé áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà[8]. 5.4 Ñóìûí òºâèéí óñàí õàíãàìæèéí õóäàã ªìíºäýëãýð ñóì òºâäºº 3 õóäàãòàé áºãººä óñíû ÷àíàð íü òºäèéëýí ñàéí áèø ãýæ ¿çýæ áàðóóí, ç¿¿í 2 õóäàãò Óñ çººëð¿¿ëýõ òºõººðºìæ (ÓÇÒ) òàâèóëñàí áîëîâ÷ ç¿¿í õóäãèéíõ íü àøèãëàõã¿é áàéñààð õºëäººñºí áàéíà.

5.56 äóãààð çóðàã. Áàðóóí õóäàã

5.57 äóãààð çóðàã. Õîéä õóäàã

5.58 äóãààð çóðàã. Ç¿¿í õóäàã

5.48 äóãààð õ¿ñíýãò. ªìíºäýëãýð ñóìûí òºâèéí õóäãèéí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Õóäãèéí íýð/ øèíæèëñýí îí, ñàð

ðÍ

Ýðäýñ (ìã/ë)

Õàò. ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4 2-

Na++K+

Ca++

Mg++

NH4+

ÏÈ×

Èíäåêñ

Áàðóóí, àíõíû óñ /2010.06

7.4

1006.6

12.3

0.0 /579.5

17.8

175.0

28.8

140.3

64.4

0.40

5.28

CCaII

Áàðóóí, çººëºðñºí óñ /2010.06

7.0

1086.6

1.00

0.0 /573.4

17.8

185.0

293

12.0

4.9

0.10

6.24

CNaI

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ç¿¿í /1980

400.0

4.54

0 /299

19.5

32.9

62.1

43.0

16.0

Ç¿¿í /2010

7.2

272.4

3.50

0/164.7

10.7

32.5

4.2

44.1

15.8

Õîéä/2010

7.3

1351.3

16.7

0/231.8

12.4

750.0

68.5

210.4

75.4

3.04

CNaI

0.0

5.12

CCaIII

2.0

4.80

SCaII

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä ªìíºäýëãýð ñóìûí òºâèéí õóäãóóäûí óñ íü òºäèéëºí ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é, ýðäýñæèë, õàòóóëàã èõòýé áàéíà. Òóõàéëáàë, Äýëõèéí Çºíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð ãàðãàñàí Õîéä õóäãèéí óñ íü ýðäýñæèëò, õàòóóëàã, ñóëüôàò, êàëüö, ìàãíè, àììîíû èîí çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü “Óíäíû óñ. Ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà, ò¿¿íä òàâèõ õÿíàëò MNS 900:2005” ñòàíäàðòûí çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýíýýñ èõ áàéãàà ó÷èð õ¿íèé óíäíû óñàíä òîõèðîìæã¿é áàéíà. Áàðóóí õóäãèéí óñ íü ìàø õàòóó áîëîâ÷ “Óñ çººëð¿¿ëýõ òºõººðºìæ-ÓÇÒ” òàâèóëñíààð óñ íü çººëºðñºí áàéíà. Óã õóäàã íü õàðüöàíãóé òîõèæèëò ñàéòàé áºãººä ÓÇÒ-èéã çîõèõ æóðìûí äàãóó õºëäººõã¿é, áàéíãà àð÷èëæ òîðäîæ àæèëëóóëàõ õýðýãòýé. Õàðèí ç¿¿í òàëûí óðä õóäàãò ÓÇÒ òàâüñàí áîëîâ÷ õóäàãòàà íàñîñîî àëäñàí ãýñýí øàëòãààíààð õîéä òàëä íü äàõèí õóäàã ãàðãàæ ÓÇÒ-èéã çººæ îðóóëñàí áîëîâ÷ õîëáîëò õèéãýýã¿é áàéëàà. Ýíýõ¿¿ õóäãèéí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä óñ íü óíäíû óñíû ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàæ áàéãàà ó÷èð õ¿íèé óíäàíä òîõèðîìæòîé, ÓÇÒ òàâèõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çýæ áàéíà. Õàðèí õóäãèéã òîðäîí òîõèæóóëàõ øààðäëàãàòàé. Áàòøèðýýò ñóì íü Ýã ãîëûí ýðýã äýýð áàéäàã ó÷èð áàðàã àéë áîëãîí õàøààíäàà ãàð õóäàãòàé, óñíû àñóóäàë õ¿íäðýëòýé áèø ñóì áàéíà. Áèä ñóìûí òºâä óìàðä ºðãºðãèéí 48041’34.0’’; äîðíîä óðòðàãèéí 110011’28.9’’ ñîëáèöîëä, äàëàéí ìàíäëààñ äýýø 1141 ìåòð ºðãºãäñºí ãàçàðò áàéãàà 2005 îíä ãàðãàñàí, 40 ìåòðèéí ã¿íèé ºðìèéí õóäãààñ äýýæ àâ÷ øèíæëýâ. 5.49 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Áàòøèðýýò ñóìûí òºâèéí õóäãèéí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Õóäãèéí íýð/ øèíæèëñýí îí,

Ýðäýñ (ìã/ë)

ðÍ

Õàò. ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4 2-

Na++K+

Ca++

Mg++

Ìîäíû ¿éëäâýð /1977

7.1

400.0

3.67

0/ 210.5

3.4

69.9

31.5

46.0

16.0

Òºâèéí õóäàã / 2010.06

7.3

212.0

2.40

0.0 /146.4

3.6

10.0

7.2

38.1

6.1

NH4+

ÏÈ×

0.1

Èíäåêñ

1.60

ÑÑàII

4.64

ÑÑàII

Òºâäºº áàéäàã õóäãèéí óñ íü á¿õ ¿ç¿¿ëýëòýýðýý óíäíû óñíû ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàæ áàéíà. Áèíäýð ñóìûí òºâèéí 6, Ãóðâàíáàÿí Õóðõûí òºâèéí 1 õóäãààñ äýýæ àâ÷ øèíæèëñýí. Îíîí ãîë ñóìûí òºâèéí ç¿¿í òàëààð óðñàæ ç¿¿í óðä òàëä Õóðõ ãîëòîé íèéëäýã áà ýíý îð÷èìä àÿëàë æóóë÷ëàëûí äºðâºí áààç áàéíà. 5.50 äóãààð õ¿ñíýãò. Áèíäýð ñóìûí õóäãèéí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Õóäãèéí íýð/ øèíæèëñýí îí,

ðÍ

Ýðäýñ (ìã/ë)

Õàò. ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4 2-

Na++K+

Ca++

Mg++

NH4+

Íèéò Fe

Èíäåêñ

Ãóðâàíáàÿí, Õóðõûí òºâèéí

7.3

262.9

2.40

0.0 / 164.7

5.3

10.1

22.6

28.1

12.2

0.0

ÑÑàII

Õàëóóí óñíû õóäàã / 2010.06

7.4

273.6

3.00

0.0 /176.9

7.1

20.0

11.1

42.1

10.9

1.5

0.0

ÑÑàII

Áóóðëûí õîðîî, áàðóóí /2010.06

7.4

326.7

3.60

0.0 /189.1

12.4

25.0

15.8

52.1

12.2

0.1

0.0

ÑÑàII

Ñóðãóóëèéí õóäàã /2010.06

7.3

358.0

5.10

0.0 /164.7

53.3

37.6

1.1

74.1

17.0

0.0

ÑÑàIII

Áîëäáààòàðûíãàð õóäàã/2010

7.3

603.3

3.30

0.0 /427.0

7.1

16.0

97.4

40.1

15.8

0.0

ÑNàI

Ýìíýëýãèéí õóäàã /2010.06

7.2

714.8

7.90

0.0 /213.5

78.1

225.0

47.9

110.2

29.2

6.0

2.4

SÑàII

Áàðóóí óðä /2010.06

7.4

342.0

4.20

0.0 /207.4

10.7

40.0

7.7

64.1

12.2

0.0

ÑÑàII

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Áèíäýð ñóìûí õóäãèéí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä èõýíõ íü áóþó äàë ãàðóé õóâü íü õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 2-ð òºðëèéí óñòàé, ÷àíàðûí õóâüä ýðäýñæèëò 263-358 ìã/ë áóþó öýíãýã, õàòóóëàã íü 2.40-4.20 áóþó çººëºíººñ çººëºâòºð, áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýðýý óíäíû óñíû ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàæ áàéíà. Õàðèí Õàëóóí óñíû óñàíä áîõèðäîëòûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí íèëýýä èõ èëýð÷ áàéñàí áºãººä ãàð õóäãèéí óñíû õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í íü ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, ýðäýñæèëò íü àðàé èõ 603 ìã/ë áóþó öýíãýãä¿¿ óñòàé áàéíà. ¯ëäñýí 30 õóâü íü áóþó 2 õóäãèéí óñíû õóâüä Ñóðãóóëèéí õóäãèéí óñíû õàòóóëàã àðàé èõ 5.1 ìã-ýêâ/ë áóþó õàòóóâòàð, 3-ð òºðëèéí óñòàé. Õàðèí Ýìíýëýãèéí õóäãèéí óñ íü òýñ ººð ñóëüôàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 2-ð òºðëèéí, ÷àíàðûí õóâüä ýðäýñæèëò 263-715 ìã/ë, õàòóóëàã íü 7.90 áóþó õàòóó, áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õóâüä áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí óíäíû óñíû ñòàíäàðòààñ 4 äàõèí èõ. Òºìðèéí èîí 8 äàõèí èõ áàéãààãààñ ñýâñãýð øàð òóíàäàñòàé ó÷èð óíä, àõóéí õýðýãöýýíèé ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é. Èéìä ýíý õóäãèéã óíä, àõóéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõã¿é áàéõûã çºâëºæ áàéíà. Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí òºâèéí 4 õóäãààñ äýýæ àâñàí.Øèíæèëãýýíèé ä¿íã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëüå. 5.51 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí òºâèéí õóäãèéí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Õóäãèéí íýð/ øèíæèëñýí îí,

ðÍ

Ýðäýñ (ìã/ë)

Õàò. ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4 2-

Na++K+

Ca++

Mg++

NH4+

Íèéò Fe

Èíäåêñ

Õîéä, íîãîîí õóäàã /2010.06

7.6

279.6

1.50

0.0 / 183.0

7.1

18.0

45.4

20.0

6.1

0.0

ÑNàI

Óðä, øàð õóäàã / 2010.06

7.5

197.5

2.00

0.0 /128.1

5.3

15.0

12.9

30.1

6.1

0.0

ÑÑàI

Ç¿¿í, çàâîäûí õóäàã /2010.06

7.5

304.9

3.20

0.0 /213.5

5.3

12.0

16.1

46.1

10.9

0.2

0.0

ÑÑàI

Ýìíýëýãèéí õóäàã /2010.06

7.4

385.8

2.40

0.0 /274.5

5.3

10.0

56.5

26.1

13.4

0.0

ÑNàI

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä á¿ãä îéðîëöîî øèíæ ÷àíàðòàé, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä õîéä áîëîí ç¿¿í õóäàã íü ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, íàòðèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, õàðèí óðä áîëîí òºâèéí õóäàã íü ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, ÷àíàðûí õóâüä á¿ãä öýíãýã (ýðäýñæèëò 280-386 ìã/ë), çººëºíººñ çººëºâòºð (õàòóóëàã 1.50-3.20 ìã-ýêâ/ë), áîõèðäîëã¿é, óíäíû óñíû ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí óñòàé áàéíà. Öààøèä õóäãèéí ýðãýí òîéðîí àðèóí öýâðèéí õàìãààëàëòûí á¿ñ òîãòîîæ, îð÷íûã òîõèæóóëàõ õýðýãòýé. Äàäàë ñóìûí õóâüä áèä òºâèéí áîëîí îéðîëöîîõü 7 õóäãààñ äýýæ àâ÷ øèíæèëñýí. 5.52 äóãààð õ¿ñíýãò. Äàäàë ñóìûí õóäãèéí óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿í, ìã/ë Õóäãèéí íýð/ øèíæèëñýí îí,

ðÍ

Ýðäýñ (ìã/ë)

Õàò. ìãýêâ/ë

ÑÎ3--/ ÍÑÎ3-

Cl-

SO4 2-

Na++K+

Ca++

Mg++

NH4+

Íèéò Fe

Èíäåêñ

Õàæóó áóëãèéí äýðãýäýõ öîîíîã

7.5

269.9

2.50

0.0 / 186.1

5.3

13.0

22.2

32.1

10.9

0.1

0.0

ÑÑàI

Óðä, Í àìáàðûí õóäàã /2010.06

7.7

274.2

2.90

0.0 /189.1

7.1

12.0

15.0

40.1

10.9

0.0

ÑÑàI

Ç¿¿í, èíäèàí íàñîñòîé õóäàã / 2010.06

7.6

171.0

1.90

0.0 /119.0

3.6

10.0

5.9

24.0

8.5

0.0

ÑÑàI

Áàðóóí õóäàã /2010.06

7.8

248.9

2.50

0.0 /158.6

7.1

22.0

17.4

34.1

9.7

0.0

ÑÑàI

Òºâèéí õóäàã /2010.06

7.6

287.4

2.70

0.0 /189.1

14.2

12.0

23.9

36.1

10.9

0.4

0.0

ÑÑàI

Þìæàâûí ãàð õóäàã /2010

7.0

354.2

4.00

0.0 /250.1

7.1

13.6

13.4

54.1

15.8

0.1

0.0

ÑÑàI

Ç¿¿í Äîâ ãàð õóäàã /2010

7.9

322.2

2.50

0.0 /225.7

7.1

11.7

37.8

24.0

15.8

0.0

ÑÕI

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä á¿ãä îéðîëöîî øèíæ ÷àíàðòàé, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä àäèëõàí ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí /õàðèí Ç¿¿í Äîâûí ãàð õóäàã õîëèìîã á¿ëãèéí/, 1-ð òºðëèéí óñòàé, ÷àíàðûí õóâüä á¿ãä öýíãýã (ýðäýñæèëò 171-354 ìã/ë), Þìæàâûí ãàð õóäãèéí óñíû õàòóóëàã 4.00 ìãýêâ/ë áóþó çººëºâòºð, áóñàä íü çººëºí (õàòóóëàã 1.90-2.90 ìã-ýêâ/ë), áîõèðäîëã¿é, óíäíû óñíû ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí óñòàé áàéíà. Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí Óóë ñóìûí Óðòûí Àäàã áàãèéí òºâèéí ãàð õóäãèéí óñàíä øèíæèëãýý õèéõýä Äàäàë ñóìûí õóäãèéí óñòàé îéðîëöîî øèíæ ÷àíàðòàé áàéíà. Õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ãèäðîêàðáîíàòûí àíãèéí, êàëüöèéí á¿ëãèéí, 1-ð òºðëèéí óñòàé, ÷àíàðûí õóâüä öýíãýã (ýðäýñæèëò 272 ìã/ë), çººëºâòºð (õàòóóëàã 3.10 ìã-ýêâ/ë), áîõèðäîëã¿é, óíäíû óñíû ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí áàéíà. 5.5 Ä¿ãíýëò 1. Ò¿¿õ, ñî¸ëûí ºëãèé íóòàã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí óñ íü Õàíãàéí ãîëóóäûí íýãýí àäèë ãèäðîêàðáîíàò êàëüö çîíõèëñîí íàéðëàãàòàé, öýíãýã, çººëºí óñòàé áàéíà. Ãîë íü õ¿íèé ñºðºã ¿éë àæèëëàãààíä áàãà ºðòñºí, áàéãàëèéíõàà óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà. Åðºíõèéäºº ºíäºðëºã ãàçðààñ ýõ àâñàí óóëûí ãîëóóä íü ìàø áàãà ýðäýñòýé áàéõàä òàëûí øèíæòýé ãîëóóä íü õàðüöàíãóé èõ ýðäýñëýã áàéíà. Ãîëóóä ýðäýñëýã áàãàòàéí ãàäíà ìàø çººëºí óñòàé, ôòîð, ìàðãàíåö çýðýã áè÷èë ýëåìåíò¿¿äèéí àãóóëàìæ áàãàòàé áàéíà. Õàðèí ¿åðèéí óëìààñ ãîëûí óñ øàðãàë ºíãºòýé áîëñíûã ãàäíà ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð èõ ãàð÷ áàéëàà. Îíîí ãîëûí áàðóóí ãàðûí öóòãàë Õóðõ, Áàÿí, Øóóñ çýðýã çººëºí óðñãàëòàé, òàëûí ãîëóóäûí óóæèì õºíäèéä ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí õàðüöàíãóé èõ ýðõýëæ áàéãààãààñ öààøèä ýäãýýð ãîë áîõèðäîõ ìàãàäëàëòàé. 2. Òóñ ñàâ ãàçàðò àëò, ìîëèáäåí, âîëüôðîì, õàéëóóð æîíø, öàãààí òóãàëãàíû îðäóóä áàéäàã áºãººä àëòíû øîðîîí îðäûí 2 óóðõàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí. Áàðóóí Ãóòàé ãîëûí äóíä õýñýãò 1999 îíîîñ õîéø “Òè Ñè Ýé÷ Ãîóëä ÕÕÊ” áîëîí “Þ ýíä Áè” êîìïàíèóä äàìæóóëàí àëò îëáîðëîæ áàéãàà þì. Ýíä ãîëûí ãóëäðèëûã øèëæ¿¿ëæ îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà ó÷èð øèíý õóóëèéí äàãóó öààøèä îëáîðëîõûã çîãñîîõ íü ç¿éòýé. Õàðèí íºõºí ñýðãýýëòèéã ñàéí õèéëãýæ, ýêîëîãèéí õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ õýðýãòýé. Áàòøèðýýò ñóìûí Óëààí áóðãàñ ãýäýã ãàçàð 50 ãà-ä ÷àöàðãàíû òºãºë áàéãóóëàõààð àæëàà ýõëýýä áàéñàí. Ñàéõàí ãîëûí õºíäèéä “Àëòàé Õàíãàé á¿ðä” ÕÕÊ 2009 îíîîñ ýõëýí àëòíû øîðîîí îðäûí îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà áà ãîëîîñ 1 êì-èéí çàéòàé çàõûí òóíãààãóóð áàéíà. Ýíä òóíãààãóóðûí óñûã ãîë ðóó îðóóëàõã¿é áàéõ õýðýãòýé. Òîñãîí íü òîõèëîã 3 òîì ä¿íçýí áàéøèíòàé áºãººä 3 æèëèéí õóãàöààíä îëáîðëîëòîî äóóñãààä ýíýõ¿¿ óóðõàéí òîñãîíîî ñóìûí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí àìðàëò, õºäºëìºð çóñëàí áîëãîí àøèãëóóëàõààð õ¿ëýýëãýí ºãíº ãýæ òºëºâëºæ áàéãàà þì. 3. Ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä õàëóóí, õ¿éòýí, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé á¿õèé îëîí ðàøààí, öýíãýã áîëîí äàâñòàé îëîí íóóð áàéõ áà ðàøààíä íü õ¿í àðäóóä î÷èæ, íóóðàíä óñíû øóâóóä èðæ áàéãàëèéí ¿çýìæèéã óëàì ÷èìäýã ó÷èð çî÷èí, ãèé÷äèéí ñîíèðõëûã òàòàæ, ñýòãýëèéã áàÿñãàæ, àëæààëûã òàéëäàã íü õàðàãäàæ áàéâ. Ðàøààí áîëîí íóóðûí óñûã áîõèðäîæ, õîìñäîõîîñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã çºâ çîõèöóóëàëòààð õèéõ õýðýãòýé. 4. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàãòàõ ñóìäûí ãàçàð äîîðõè óñ íü óíäàðãà ñàéòàé, öýíãýã, çººëºí óñòàé áàéíà. Õàðèí Áèíäýð ñóìûí ýìíýëýãèéí õóäàã, ªìíºäýëãýð ñóìûí òºâèéí õîéä áîëîí áàðóóí õóäãèéí óñ íü ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéíà. ªìíºäýëãýð ñóìûí áàðóóí õóäàã äýýð óñ çººëð¿¿ëýõ òºõººðìæ òàâüñàí áºãººä õóäãèéã õàðüöàíãóé ñàéí òîõèæóóëñàí ó÷èð îäîî ýíý õóäãààñ õ¿ì¿¿ñ õýðýãëýæ áàéíà. Õ¿íèé óíäíû óñàíä õýðýãëýæ áàéãàà õóäãèéí îð÷íûã òîõèæóóëæ, àðèóí öýâðèéí á¿ñ òîãòîîõ õýðýãòýé. 5.6 Öààøäûí õàíäëàãà 1. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýð íü ò¿¿õýí äóðñãàëò ãàçðóóä èõòýé, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò óóë, óñ, îé ìîä õîñîëñîí áèäíèé áàõàðõàë íóòàã þì. Èéìýýñ ýíý îíãîí äàãøèí áàéãàëèà ýíý õýâýýð íü õîé÷ ¿åäýý ¿ëäýýõ íü áèäíèé ¿¿ðýã áàéõ ¸ñòîé. 2. Îíîí ò¿¿íèé òîìîîõîí öóòãàë ãîëóóäàä äýëõèéä õîâîð òóë çàãàñ áàéõ áà õàìãààëàõ òàë äýýð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí “Àìàðûí àé ñàâ ãàçðûí ýêî-á¿ñ íóòàã” õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä ¿ð á¿òýýëòýé àæëóóä õèéæ áàéíà. Öààøèä Îëîí íèéòèéí áîëîí Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, èäýâõèòýí ãèø¿¿ä, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí îëîí òàëò àæèë çîõèîí áàéãóóëæ, òýäíèéã õîëáîñîí ã¿¿ð íü áîëæ òóë çàãàñûã õàìãààëàõàä á¿õíèé àíõààðëûã õàíäóóëàõ õýðýãòýé. 3. Õºãæèëòýé îðíóóäûí òîìîîõîí õîòóóäûí äýðãýäýõ ãîëûã øóëóóòãàí õàøñàíààð óñàí îð÷íû ýêîëîãè á¿ðýí ººð÷ëºãäñºí áàéäàã. Èéìä áàéãàëèéí ãóëäðèëààðàà áàéãàà ãîëûã ¿çýõ ãýæ æóóë÷èä èðäýã áîë,

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ýêîëîãèéí óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà ãîë óñûã ñóäëàõ ãýæ ãàäíûí ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä èõ ñîíèðõäîã áèëýý. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãîëóóä òåõíîãåí íºëººëºëä ºðòººã¿é, óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà ó÷èð õîéøèä ÷ ýíý áàéäëûã õàäãàëàí ¿ëäýõ íü ÷óõàë þì. 4. Òóñ ãîëûí ñàâ ãàçðûí õîéä òàëûí ñóìäûí àéë áîëãîíû õàøààíä ä¿íçýí òîðõ áàéãàà íü àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõ ñàéí òàëòàé ÷ îéã áàãàã¿é õýìæýýãýýð îãòîëæ áàéãààãèéí èëðýë þì. Èéìä ýíý áàéäëûã æóðàìëàí çîõèöóóëàõ çàìààð îéãîî õàìãààëàõ õýðýãòýé. 5. ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàãò îëîí ðàøààí áàéõ áºãººä çàðèì íü øèðãýæ, øèíæ ÷àíàðàà àëäàæ ýõëýýä áàéíà. Ðàøààíûã õàìãààëàõ, ¿íäñýí øèíæ ÷àíàðàà õàäãàëæ ¿ëäýõýä íü àíõààð÷ áîäèò àðãà õýìæýý àâàõ, öààøëààä òîõèæóóëæ àìðàã÷äûã òàòàõ, íºãºº òàëààð Õàíãàë íóóðààñ õîéø Áàëäàíáýðýýâýí õèéäèéã ñýðãýýæ áàéãàà, ò¿¿íýýñ ç¿¿í òèéø ýðòíèé ñ¿ã çóðàã á¿õèé áóãàí õºøºº áàéõ àãààä òîðäîæ, òîäîðõîé ìàðøðóò ãàðãàí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Ýíý á¿ãäýýñ îëñîí îðëîãîîðîî ñóì îðîí íóòãàà õºãæ¿¿ëýõ, àðä ò¿ìíèéõýý àìüæèðãààã ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé. 6. Ýçýí ×èíãýñèéí ºëãèé Áèíäýð ñóìûí íóòàã ×èíãýñ õààíû ¿¿õ ò¿¿õòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé ò¿¿õýí äóðñãàëò ãàçðóóäòàéãààñ ãàäíà ñóìûí òºâ õî¸ð ãîëûí áýë÷èðò áàéäàã ãýäýã óòãààðàà óñàí ñïîðò, àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ãèø¿¿í, Îíîí ãîëûí õºäºëãººíèéã ñàíàà÷ëàã÷ Ä.¯ðæèíñ¿õ áàãø õ¿¿õä¿¿äýä ýêîëîãèéí ÷èãëýëýýð ò¿¿íèé äîòîð óñàí îð÷íû ýêîëîãè, óñíû áè÷èë àìüòäûí ñóäàëãàà õèéõ, ýêîëîãèî õàìãààëàõ òàëààð ñîíèðõîëòîé ñóðãàëò ÿâóóëäàã áàéíà. Àçèéí ñàíãèéí “Èðýýä¿éãýý áàòàëãààæóóëàõ íü” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýäíèéä ãàðûí àâëàãà, íîì ñóðàõ áè÷èã, çàðèì ñóäàëãààíû ìàòåðèàë ºãñíèé äàãóó ãàçàð äýýð íü î÷èæ õ¿¿õä¿¿äýä ñóðãàëò ÿâóóëæ, òýäíèéã áàéãàëü ýêîëîãèî õàéðëàõ ¿çýëòýé áîëãîæ, çàðèì õ¿¿õä¿¿ä íü áèîëîãè, ýêîëîãèéí ÷èãëýëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà þì áàéíà. Ýíý ìýò÷èëýí ñàíàà÷ëàãûã äýìæèí, ýêîëîãèéí ÷èãëýëèéí ñóðãàëòûã áîäèò àìüäðàë äýýð íü ÿâóóëæ, óóë óñ, îé óðãàìàë, àí àìüòíàà õàéðëàí õàìãààëàí ¿çëèéã áàãààñ íü òºëºâø¿¿ëýõ òàë äýýð öààøèä àíõààð÷ àæèëëàõ õýðýãòýé áàéíà. 7. Áàÿí-Àäàðãà, Äàäàë ñóìûí òºâèéí äýðãýä Ìîíãîë õîâîðõîí íàðñàí îé áàéõ àãààä ýäãýýð ñóìä íü ìàø ¿çýñãýëýíòýé áàéãàëüòàé. Õèàä Áîðæèãîí, Ìîíãîëûí öýöýí áèëýãò Äîíäîãäóëàì, Ãýíýíïèë çýðýã èõ õàòàäûí ºëãèé íóòàã Áàÿí-Àäàðãà ñóì íü ò¿¿õýí äóðñãàëò îëîí ãàçðóóäòàé. Ýíä Äóóðëèãèéí íàðñàí îéä Õ¿íí¿, Ñ¿íí¿ãèéí ¿åèéí 203 áóëø áàéäàã áà ò¿¿íýýñ õîéíî áóþó ñóìûí òºâèéí áàðóóí õîéíî “Èõ Õàòàäûí ãýðýëò õºøºº” áàðèõààð øàâèéã íü òàâüñàí áàéíà. Ýíý ñóìûí õîéãóóð Îíîí ãîë, ç¿¿í õîéãóóð Øóóñ ãîëóóä óðñàõ áºãººä áàéãàëü á¿õíèéã õàðàìã¿é æèãä õàéðëàñàí íóòàã ó÷ðààñ àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé. 8. Äàäàë ñóìûí íóòàãò ×èíãýñèéí Äýë¿¿í áîëäîã, Ãóðâàí íóóð, Äîáó ìýðãýíèé õºøºº ÷óëóó, Áîäîí÷èðûí ºâñºí ýìá¿¿ë, Îíîí, Áàëæ, Õ¿ðõðýý íóóð, Öàãààí ÷óëóóòûí ðàøààí, Ñýíæèò õàä, íàðñàí îé ãýýä ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò áîëîí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð ýíä ë èæ á¿ðíýýðýý áàéäàã ó÷ðààñ Îíîí Áàëæèéí ÒÕÃ-ã óëñ õàìãààëàëòàä àâ÷ýý. Èéìýýñ òºðºë á¿ðèéí ÷èãëýëýýð àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé. 9. Àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëñíýýð áóðèàä çîí îëíû ¸ñ çàíøèë, ñî¸ë óðëàã, ãàð óðëàë áîëîí ìîéëòîé òîñ, öºöãèé, øèìèéí àðõè çýðýã Õýíòèéí áðýíä á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéã ñóðòàë÷èëàí òàíèóëàõ ñàéõàí áîëîìæ á¿ðäýíý.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6. ÓÑ ÀØÈÃËÀËÒÛÍ ÁÀÉÄÀË, ÖÀÀØÄÛÍ ×ÈÃ ÕÀÍÄËÀÃÀ 6.1 Îðøèë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäýñ, ñóóðü ñóäàëãààíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ñàâ ãàçðûí óñ àøèãëàëòûí îäîîãèéí áàéäàëä òóëãóóðëàí öààøäûí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõîä ñóäàëãààíû àæëàà ÷èãë¿¿ëýâ. Ñóäàëãààã Óñíû ñóäàëãàà, õºãæëèéí õ¿ðýýëýí, Õºäºº àæ àõóé, áàéãàëü îð÷íû ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû òºâèéí áîëîâñðóóëñàí, çàõèàëàã÷ áàéãóóëëàãà áîëîõ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçðûí çºâøººðñºí àðãà÷ëàëûí äàãóó ºìíº íü ñóäëàãäñàí ìàòåðèàëóóä, ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí îäîîãèéí áàéäàëòàé òàíèëöàæ ã¿éöýòãýâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Òºâ àéìãèéí Ìºíãºíìîðüò, Õýíòèé àéìãèéí Öýíõýðìàíäàë, Õýðëýí, Áàòíîðîâ ñóìäûí íóòàã äýâñãýðèéí 2.1-12.2% õàìðàãäàæ áàéãààãààñ íýãä¿ãýýð ýðýìáèéí ãîëóóä íü óðñàöã¿é áîëñîí, îéí á¿ñýä õàìðàãääàã, õ¿í àìûí ñóóðüøèë, áýë÷ýýð àøèãëàëò áàãà çýðýã øàëòãààíààð ñóäàëãààíû áàãóóä, ýäèéí çàñãèéí ¿ð ºãººæ íü ñàâ ãàçðûí õºãæèëä òºäèéëºí íºëººëæ ÷àäàõã¿é òóë ñóäàëãààíä ¿ë õàìààðóóëàâ. Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 2010 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä áàòàëñàí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü äàðààõ á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëàãäàâ. Á.Òºðõ¿¿-

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äàðãà, Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí õóðëûí òºëººëºã÷

×.×èíáàò-

Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)- ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðûí çîõèöóóëàã÷

Ë.×óëóóí-

Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí çºâëºëèéí ãèø¿¿í, Õýíòèé àéìãèéí Öàã óóð, îð÷íû øèíæèëãýýíèé àëáàíû äàðãà

Ö.Áàÿðñàéõàí- Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, Áàòøèðýýò ñóìûí ÈÒÕ-ûí äàðãà, Áàòøèðýýò ñóìàí äàõü Õàí- õýíòèéí ÄÖÃ-ûí îð÷íû á¿ñèéí çºâëºëèéí äàðãà Ì.Ìºíõáàò-

Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, Áàÿí-Àäàðãà ñóìàí äàõü ÎÁÁÖÃ-ûí îð÷íû çºâëºëèéí äàðãà Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí ÈÒÕ-ûí äàðãà

Ë.Ãàíáàÿð-

Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-ûí ãèø¿¿í, Äàäàë ñóìûí ÈÒÕ-ûí äàðãà

Ö.Áàëäàíäîðæ- Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, Áàéãàëü îð÷íû ãàâüÿàò àæèëòàí Ã.¯ðæèíñ¿õ-

Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, “Îíîí ãîë” õºäºëãººíèé òýðã¿¿í

Ñ.Àþóðçàíà- Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí “Øèíýñò” îé, áýë÷ýýð õàìãààëàõ íºõºðëºëèéí àõëàã÷ Á.Äàðõàíòºð- Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, Õýíòèé àéìãèéí ÁÎÀÆÃ-ûí äàðãà Á.Áàò-Ýðäýíý- Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ï.Õ¿ðýëáààòàð- Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, Íîðîâëèí ñóìûí ÈÒÕ-û í äàðãà, ÎÁÁÖÃ-ûí îð÷íû á¿ñèéí çºâëºëèéí äàðãà Í.Ìºíõæàðãàë- Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí ÈÒÕ-ûí äàðãà Õ.Ñýâæèäìàà- Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, Óñíû ãàçðûí ìýðãýæèëòýí Ï.Áàÿðñàéõàí- Îíîí ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿í, Áèíäýð ñóìûí èðãýí Ýäãýýð ãèø¿¿ä ººðèéí àìüäàð÷ áàéãàà îðîí íóòàãòàà ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ õýýðèéí ñóäàëãààíä áèå÷ëýí îðîëöîæ ñàíàëàà õýëæ ¿íýòýé çºâëºãºº ºã÷ äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéñàíä òàëàðõàæ áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6.1 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä. ªâºð ýãíýýíä ç¿¿í ãàðààñ: Á.Áàòõóÿã (ÄÁÕÑ-èéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Àìàð ìºðíèé õºòºëáºðèéí ìåíåæåð), Á.Áàò-Ýðäýíý, Ö.Áàëäàíäîðæ, Á.Òºðõ¿¿, Àð ýãíýýíä Ë.Ãàíáàÿð, Ì.Ìºíõáàò, ×.×èíáàò, Ë.×óëóóí, Ã.¯ðæèíñ¿õ, Ñ.Àþóðçàíà, Ï.Õ¿ðýëáààòàð, Ö.Áàÿðñàéõàí, Í.Ìºíõæàðãàë

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ àøèãëàëòûí áàéäëûã õ¿í àì, ìàë àæ àõóé, ¿éëäâýð, óóë óóðõàé, àÿëàë æóóë÷ëàë ãýñýí òºðë¿¿äýýð òîîöîî ñóäàëãàà õèéæ ã¿éöýòãýâ. 6.2 Õ¿í àìûí óñ õàíãàìæ Õ¿í àìûí óñàí õàíãàìæèéí ýõ ¿¿ñâýðò ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòàãò ºðºìäìºë õóäàã, áýë÷ýýðò ãàðãàñàí õóäãóóä, ýíãèéí õóäãóóä, Îíîí áîëîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä, áóëàã, øàíä îðíî. Ñóìûí òºâ, ñóóðèí ãàçàð á¿ðò õ¿í àìûí óñ õàíãàìæèä 2-4 ºðºìäìºë õóäàã àøèãëàãäàæ áàéíà. Áàòøèðýýò, Áèíäýð ñóìäàä çàðèì èðãýä çóí, ºâëèéí óëèðàëä Ýã, Îíîí ãîëûí óñûã óíäàíäàà àøèãëàäàã. Óñ õàíãàìæèéí èæ á¿ðýí ñèñòåìòýé ñóìûí òºâ îäîîãîîð áàéõã¿é òóë àâòî ìàøèí, åðäèéí õºñºã, ãàðààð óñàà çººâºðëºæ áàéíà.

6.2 äóãààð çóðàã. Õóðõ òîñãîíû èðãýä 1.5 êì çàéòàé äàðàëòàò óñ õóðèìòëóóëàõ ñàíãààñ óñàà çººäºã

Ãóðâàíáàÿí ñóì (õóó÷èí íýðýýð), Õóðõûí ñàíãèéí àæ àõóéí òºâä Çºâëºëòèéí (Îäîîãèéí ÎÕÓ) áàðèëãà÷äûí áàðüæ áàéãóóëñàí óñ ò¿ãýýõ ñèñòåìèéã öººõºí æèë àøèãëàñàí áà áîõèð óñíû ñ¿ëæýý, öýâýðëýõ áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã íýã ÷ óäàà àøèãëàæ áàéãààã¿é áàéíà.Ó÷èð íü,çàðäëûã ñàíãèéí àæ àõóé õàðèóöàæ áàéñàí áà ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí äóòàãäàëòàé áàéñàíòàé õîëáîîòîé àæ. 6.4 ä¿ãýýð çóðàã. Õóðõ òîñãîíä áàðüñàí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí îäîîãèéí áàéäàë

6.3 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëîîñ óñ çººæ áàéãàà íü

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Óñ çººõ ñàâíû õóâüä äóðäàëã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é áàéíà. Ìîíãîë÷óóä 1960-ààä îíîîñ àõóéí á¿õ ë õýðýãöýýíäýý õºíãºí öàãààí ñàâûã ºðãºí àøèãëàæ áàéñíààñ æèðýìñýí ýõ÷¿¿äèéí öóñàíä öàéðûí õýìæýý èõýñ÷ óðàãò ñºðãººð íºëººëæ áàéñàí íü ýð¿¿ë àõóéí áàéãóóëëàãûí øèíæèëãýýãýýð òîãòîîãäîæ àøèãëàõûã õîðèãëîñîí. Ìºí ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí àõóéí õèìèéí øèíãýí ç¿éë òýýâýðëýæ õàäãàëàõàä çîðèóëñàí ïëàñòèê ñàâàíä óñ, àéðàã ñ¿¿ õ¿íñíèé ç¿éë õèéæ áàéãàà íü ò¿¿íýýñ äóòàõã¿é àþóëä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿éã ìýðãýæèëèéí õÿíàëò, ýð¿¿ë àõóéí áàéãóóëëàãóóä ñýðýìæë¿¿ëæ áàéíà. ªìíºäýëãýð,ÁàÿíÀäàðãà ñóìäàä àøèãëàãäàæ áàéãàà çàðèì õóäãóóäàä ýðäýñæèëò, õàòóóëàã çºâøººðºãäºõ õýìæýýíýýñ èõ áàéñàí òóë áàãàñãàõ çîðèëãîîð Óñíû ñóäàëãàà õºãæëèéí õ¿ðýýëýíãýýñ óñ çººëð¿¿ëýõ, öýíãýãæ¿¿ëýõ òºõººðºìæ òàâüñàí íü óñíû ÷àíàð, ñòàíäàðòàä ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

6.5 äóãààð çóðàã. ªìíºäýëãýð ñóìûí òºâèéí óñ õàíãàìæèéí õóäàãò òàâüñàí óñ öýâýðø¿¿ëæ öýíãýãæ¿¿ëýõ òºõººðºìæ

6.6 äóãààð çóðàã. Áèíäýð ñóìàíä 1966 îíîîñ ýõëýí àøèãëàñàí õàëóóí óñíû õóäàã

6.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ñóìûí óñ õàíãàìæèä àøèãëàãäàæ áàéãàà ºðºìäìºë õóäãóóä Ñóìûí íýð ªìíºäýëãýð Õóðõ òîñãîí Áàòøèðýýò Áèíäýð

Õóäãèéí íýð Áàðóóí õîðîîëîë Õîéò õóäàã Ç¿¿í õóäàã Òºâèéí õóäàã Òºâèéí õóäàã Õàëóóí óñíû õóäàã Áóóðëûí õîðîî Ñóðãóóëèéí õóäàã Ýìíýëãèéí õóäàã Áàðóóí óðä õóäàã

Ñóìûí íýð Áàÿí-Àäàðãà Äàäàë

Õóäãèéí íýð Õîéò íîãîîí õóäàã Óðä øàð õóäàã Çàâîäûí õóäàã Ýìíýëãèéí õóäàã Íàìáàðûí õóäàã Áàðóóí õóäàã Òºâèéí õóäàã Äîâûí õóäàã

Õóðõ ãîëûí äàãóó æèë á¿ð 6-ð ñàðûí 15-íààñ 9-ð ñàðûí 15-íû õîîðîíä ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð ñóìûí 100.000 îð÷èì ìàë óíäààëäàã. ¯¿íèé óëìààñ ãîëûí àäàã îð÷ìûí óñíààñ øèâòýð àìòàãääàã áîëîõûã ìàë÷èä ÿðüæ áàéíà. Ìºí Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí Øóóñûí ãîë áîõèðäñíîîñ òýíä çóñ÷

áàéãàà ìàë÷èä ãîëûí óñûã õýðýãëýõ áîëîìæã¿é áîëñîí. Õàðèí ºìíº íü áýë÷ýýðò áàéñàí áîãèíî ÿíäàíò õóäãèéí HB-3 ìàðêèéí óñ ºðãºã÷èéã öàõèëãààí óñ ºðãºã÷ººð ñîëüæ óñàí õàíãàìæèä àøèãëàæ áàéíà. Èéìä ãàäàðãûí óñíû áîõèðäîë èõòýé ãàçàð àìüäàð÷ áàéãàà ìàë÷èí ºðõèéí óñíû õýðýãöýýíä çîðèóëæ õÿëáàð àæèëëàãààòàé, ¿íý ºðòºã áàãàòàé óñ ø¿¿ã÷èéã ñàíàë áîëãîæ, õóäàëäàæ àâàõ óÿí õàòàí íºõöëººð õàíãàõ “ øààðäëàãàòàé þì. Òîãòâîðòîé àìüæèðãàà-2” òºñëèéí øóãàìààð Áèíäýð,Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí òºâ ýìíýëýãò, óëñûí õºðºíãººð Äàäàë, Áàÿí-Óóë ñóìûí õèëèéí öýðãèéí àíãèóäàä óíä àõóéí õýðýãöýýíä çîðèóëæ ºðºìäìºë õóäàã ãàðãàñàí. Õàðèí Äàäàë ñóìûí çàðèì èðãýí ººðèéí õºðºíãººð ºðºìäìºë õóäàã ãàðãàí àõóéí õýðýãöýýíäýý àøèãëàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä øèíýýð ãàðãàæ áàéãàà ºðºìäìºë õóäãóóäûã õèéöèéí òàëààñ àâ÷ ¿çâýë öîîíîãèéí õàíûí áýõýëãýýíèé ÿíäàíãèéí ãîë÷ íàðèéí, óñ ºðãºõ íàñîñíû õ¿÷èí ÷àäàë áàãà, çºâõºí àëáàí áàéãóóëëàãà, ºðõèéí õýðýãöýýã õàíãàõààð áàéíà. õóäãèéí öîîíîãèéã ºðºìäºæ áàéõ ¿åä ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òåõíèêèéí õÿíàëò ¿ã¿é, äàëä àæëûí ¿åä àøèãëàã÷ áîëîí ìýðãýæèëèéí õÿíàëòûí òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëäàãã¿éòýé õîëáîîòîé. Òóõàéëáàë, Áèíäýð ñóìûí òºâ ýìíýëýãò “Áàãàíàò

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ºðãºº” ÕÕÊ-íû 2008 îíä ãàðãàñàí ºðºìäìºë õóäãèéí öîîíîãèéí óñíû òîãòñîí òºâøèí 10ì, õºäºëãººíò òºâøèí 81ì òºâøíèé äîîøëîëò 70 ì óíäðàãà íü 0.5 ë/ñåê áàéãàà íü óñíû ÷àíàð, òåõíèêèéí ¿ç¿¿ëýëòýýðýý àøèãëàëòûí øààðäëàãà õàíãàæ ÷àäàõã¿é õóäàã áîëñîí þì. Ìºí óñíû ÷àíàð áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àììîíû èîí óíäíû óñíû ñòàíäàðòààñ 4 äàõèí, òºìðèéí èîí 8 äàõèí èõ áàéãàà íü óíä àõóéí õýðýãëýýíèé øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéãààã ñóóðèí ëàáîðàòîðèéí çàäëàí øèíæèëãýýãýýð íîòëîãäîâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Õýíòèé àéìãèéí õ¿í àìûí 20.9%, Äîðíîä àéìãèéí õ¿í àìûí 2.1% íü òîãòâîðòîé àìüäàð÷ àæ òºðæ áàéíà. Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Äàäàë ñóìûí òºâä îðøèí ñóóã÷ èðãýä íü ºðõèéíõºº óíä àõóéí õýðýãöýýíä çîðèóëñàí ýíãèéí õóäàã ìàëòàæ ºðãºí àøèãëàäàã. Ñóäàëãààíû ÿâöàä õºäººãèéí ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íèé õîíîãèéí óñíû áîäèò õýðýãëýý 7-9 ëèòðýýð õÿãààðëàãäàæ, õàðèí Äàðõàí, Ýðäýíýò, ×îéáàëñàí õîòûí óñ õàíãàìæèéí íýãäñýí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí ñóóöàíä àìüäàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí óñíû õýðýãëýýíýýñ 20 äàõèí, àéìãèéí òºâèéí óñ õàíãàìæèéí íýãäñýí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí áîëîâ÷ õàëóóí óñã¿é áàéðàíä àìüäàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí óñ õýðýãëýýíýýñ 10 äàõèí, ñóìûí òºâèéí õ¿ì¿¿ñèéí óñ õýðýãëýýíýýñ 2-3 äàõèí áàãà áàéíà. 6.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àì ä/ä

îíóóä

Àéìãèéí íýð Ñóìûí íýð

2005 1661

2006 1697

2007 1791

2008 1447

2009 1702

Öýíõýðìàíäàë

ªìíºäýëãýð

5208

5182

5228

5148

5170

Áàòøèðýýò

2009

2008

2003

2092

2056

Áèíäýð

3531

3493

3631

3784

3824

Áàÿí-Àäàðãà

2413

2347

2393

2429

2323

6 7

Äàäàë

2505

2531

2667

2660

4737 4704 4686 4529 4737 4704 4686 4529 24348 24146 24526 24437

4451 4451 24516

Õýíòèé

2534 2255 2210 2263 2341 2330 19611 19442 19840 19908 20065

Íîðîâëèí Àéìãèéí ä¿í

Äîðíîä Àéìãèéí ä¿í Á¿ãä ä¿í

Õ¿í àìûí óñíû õýðýãëýýã Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 1995 îíû 153-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí ò¿ð íîðìûã ¿íäýñëýí ãàðãàâ.

Áàÿí-Óóë

æèëèéí õýðýãëýý êóá.ìåòð

Õîíîãèéí íèéò õýðýãëýý. êóá.ìåòð

Õîíîãèéí õýðýãëýý. ë

Íýã õ¿íèé õîíîãèéí õýðýãëýý. ë

Ñóìûí òºâä îðøèí ñóóã÷èä

Õîíîãèéí õýðýãëýý.ë

Ñóìûí íýð

Íýã õ¿íèé õîíîãèéí õýðýãëýý. ë

ä/ä

Õºäºº îðøèí ñóóã÷èä

6.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò îðøèí ñóóã÷äûí æèëèéí óñ õýðýãëýý, (2010)

ªìíºäýëãýð

3619

54285

1551

38775

93.1

33981.5

Áàòøèðýýò

1439

21585

617

15425

13505

Áèíäýð

2294

34410

1530

38250

72.6

26499

Áàÿí-Àäàðãà

1633

24495

690

17250

41.7

15220.5

Äàäàë

1729

25935

931

23275

49.2

17958

Íîðîâëèí

280

4200

4.2

1533

Áàÿí-Óóë

120

1800

1.8

657

á¿ãä ä¿í

132975

299.6

109354

11114

166710

5319

Õ¿í àìûí äóíäàæ ºñºëò 2015 îí õ¿ðòýë 0,9-1,8 õóâüòàé áàéõ áà èðãýäèéí øèëæèõ õºäºëãººíèéã òîîöîõîä 16590 õ¿í, 2021 îíîîñ 2,2% 18186 õ¿í (íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà) áîëæ ºñºõ òºëºâòýé.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Õ¿í àìûí óñ õýðýãëýýíèé õýòèéí òºëºâ îí

Õ¿íèé òîî

íýã õ¿íèé æèëèéí óñ õýðýãëýý. êóá.ìåòð

íèéò õýðýãëýý êóá.ìåòð

2015

16590

9.1

150969

2021

18186

9.1

165492.6

6.3 Ìàë àæ àõóéí óñ õàíãàìæ Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàé ìàíàé îðîíä ìàëûã áýë÷ýýðò íü óñëàõ ãýñýí óõàãäàõóóíûã “Áýë÷ýýð óñæóóëàëò” ãýæ íýðëýäýã. Ìîíãîëûí õºäººä áýë÷ýýð àøèãëàëòûí áàéäàë óñ õàíãàìæààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé áàéñàí. Îäîî ÷ õýâýýðýý áàéíà. Áèä ºìíº íü áýë÷ýýð óñæóóëàëòûí àñóóäëûã õºíäºí òàâèõäàà ìàë ñ¿ðãèéí óñ õàíãàìæèéã ÿðüäàã áàéñàí áîë îäîî ìàë-ìàë÷èí-áàéãàëü ãýñýí õîëáîîã ñàëãàëã¿é àâ÷ ñóäëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷èí ìàë÷èí ìýðãýæèë íü áàéãàëèéã òàíèõ òàëààñ þóíû ºìíº ãàçàðç¿é, óðãàìàë àìüòàí, óñ-öàã óóð çóðõàéí ìýäëýã, ìàë àæ àõóéí òàëààñ áýë÷ýýð, ìàëç¿é, ìàë ýìíýëýã, íèéãìèéí òàëààñ ýäèéí çàñàã, çàõ çýýëèéí çýðýã îëîí ñàëáàð óõààíû ñóóðü ìýäëýãèéã ç¿é ¸ñîîð øààðääàã áàéíà. Õýíòèéí óóëàðõàã íóòàãò çîíõèëæ áóé ãàäàðãóóãèéí áàéäëààð áýë÷ýýðèéí íººöèéí õóâààðüëàëòûã óëèðàëààð àøèãëàãäàõ áàéäàëòàé íü õîëáîæ ¿çâýë äàðààõ áàéäëààð Óóëûí ýýâýð õàæóóãèéí èõýíõ õýñýã ºâëèéí óëèðàëä Ñàëáàð àìíû àäàã, áýë, õîðìîéí õýñýã, õàâðûí óëèðàëä Ãîëûí õºíäèé áîëîí óóëûí ñ¿¿äýð àð òàëûí áýë÷ýýðèéã çóí íàìðûí óëèðàëä àøèãëàíà. Õýíòèé íóðóóíû õýâ øèíæèéí ýêîëîãèéí çîõèñòîé íóòàãò áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, ÿëàíãóÿà õ¿éòíèé ¿åä õàìãèéí äóëààí ãàçðûã àøèãëàõ çîðèëãîîð í¿¿äëèéã ãàäàðãóóãèéí ºíäºðøèë, ç¿ã çîâõèñîîñ õàìààðóóëàí àøèãëàäàã áàéíà. Ñàâ íóòàãò ìàë÷äûí í¿¿äëèéí ÿìàð õýâ øèíæ¿¿ä áàéãààã àâ÷ ¿çâýë: 1. Áèåý äààñàí íýã óóëûí àð, ºâðèéí ýêîëîãèéí çîõèñòîé íóòãèéã àøèãëàñàí í¿¿äëèéí õýâ øèíæ áàéíà. Ýíý íü óóëñûí òîäîðõîé ºíäðèéí ýýâýð ýíãýð ãàçàðò ºâºëæèæ, çóíä òýð óóëûíõàà àðä çóñàæ, õàâàðæàà íàìàðæàà íü òýð óóëûíõàà áàðóóí ç¿¿í ñóãàíä áàéíà. 2. Íýã óóëûí ýíãýð, õàðàëäàà óðä óóëûí àðûí ýêîëîãèéí çîõèöòîé íóòãèéí í¿¿äëèéí õýâ øèíæ íü íýã óóëûí ýíãýðò ºâºëæèæ õàâàðæààä, õàðàëäàà óóëûíõàà àð òàëä çóñàæ, õîéä óóëûíõàà ýíãýðò íàìàðæèíà. 3. Óóë ãîëûí õºíäèéí ýêîëîãèéí çîõèöòîé íóòãèéí í¿¿äëèéí õýâ øèíæ íü óóë íóðóóíû òîäîðõîé ºíäðèéí ýýâýð ýíãýð ãàçàðò ºâºëæèæ, ãîëûíõîî õºíäèéä çóñíà. Õàâàðæàà íàìàðæàà íü ºâºëæºº, çóñëàíãèéí îéðîëöîî áóþó ýíý õî¸ðûí äóíä áàéíà. Áàòøèðýýò, Áèíäýð ñóìûí ìàë÷èä Õóðõûí ãîëûí àðûí óóëíóóäàä ºâºëæººä Õóðõûí ãîëûíõîî õºíäèéä çóñíà. 4. Óóëûí íýã õºíäèéí òîäîðõîé ºíäðèéí ýýâýð ýíãýð ãàçàð ºâºëæèæ, òóõàéí õºíäèéãºº óðóóäàí õºíäèéí àäàã áóþó èë çàäãàé ãàçàð ãàð÷ çóñíà. Õàâàðæàà íàìàðæàà íü ºâºëæºº çóñëàíãèéí õîîðîíä áàéíà. 5. Õî¸ð ãîëûí õºíäèéí áóðãàñ øóãóé á¿õèé ãàçðààñ ºâñ òýæýýë èõ õýìæýýãýýð àâ÷, íýã äîð ºâºëæèæ, õàâàðæààä çàäãàé æèæèã ãîëä çóñ÷ íàìàðæèíà. Áèíäýð, Äàäàë, Áàÿí-Àäàðãà, Íîðîâëèí ñóìûí ìàë÷èä Îíîí, Áàëæ ãîëûíõîî äàãóó ºâºëæèæ, õàâàðæààä æèæèã ãîëîî ºãñºæ çóñ÷ íàìàðæèíà. Áóðèàäóóä æèëä õî¸ð óäàà í¿¿äýëëýäýã áºãººä ¿¿íèéã çàðèì ñóäëàà÷èä ñóóðüøèë ãýæ ¿çäýã. Ýíý íü ìàë÷èä õàìãèéí öººíººð æèëä äºðâºí óäàà í¿¿äýã áàéòàë õî¸ð óäàà í¿¿æ áàéãààã “õàãàñ í¿¿äýë÷èí” ãýìýýð. Í¿¿äëèéí çàé òèéì ÷ õîë áèø 5-15 êì-ò áàãòàíà. Õàðèí Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí Îíîí ãîëûí óðä ýðýãò àìüäàðäàã ìàë÷èí ºðõ¿¿ä ñóóðüøëûí áàéäàëòàéãààð íýã ãàçðàà áàéäàã.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2007 îíä óëñûí õýìæýýãýýð ÿâàãäñàí õóäàã, áóëàã, íóóð, ãîëóóäûí òîîëëîãîîð ñàâ ãàçàðò óëñûí õºðºíãº îðóóëàëò òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð èíæåíåðèéí õèéöòýé 79-í ºðºìäìºë õóäãèéí 51.6%, óóðõàéí áà áîãèíî ÿíäàíò 440 õóäãèéí 64.1% íü òîíîãäîæ àøèãëàëòã¿é áîëñîí áàéíà. 6.5 äóãààð õ¿ñíýãò. Èíæåíåðèéí õèéöòýé óñò öýãèéí àøèãëàëòûí áàéäàë Èíæåíåðèéí õèéöòýé óñò öýã

Àøèãëàãäàæ áóé õóäàã

Àøèãëàëòûí áàéäàë, %

ä/ä

Ñóìûí íýð

ªìíºäýëãýð

151

36.7

37.1

Áèíäýð

122

60.0

45.9

Áàòøèðýýò

66.7

71.1

Áàÿí-Àäàðãà

30.8

13.2

Äàäàë

66.7

16.7

Íîðîâëèí

100

50.0

Áàÿí-Óóë

Ä¿í

ºðºìäìºë õóäàã

óóðõàéí áà áîãèíî ÿíäàíò õóäàã

ºðºìäìºë õóäàã

440

ºðºìäìºë õóäàã

áîãèíî ÿíäàíò õóäàã

100.0

158

49.4

35.9

Ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòàãò ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áîëñîí õóóðàéøèëòààñ áîëæ áóëãèéí 61.3% íü õàòàæ øèðãýñýí, ãîëóóäûí 46.9% íü óðñàöã¿é áîëñîí, 24.5% íü ýõýíäýý áàãà óñòàé áîëæ òàñàðäàã, øóðãàäàã áîëñíîîñ òîì ãîëóóäûí óðñàöàä íºëººëæ áàéíà. 6.6 äóãààð õ¿ñíýãò. Èë çàäãàé óñ (ñàâ ãàçðûí õèëýýð) Ãîë

óñòàé

óñã¿é

òîî õóâü

òîî

õóâü

Áóëàã

¿¿íýýñ óñòàé

á¿ãä

¿¿íýýñ

á¿ãä

Ñóìûí íýð

á¿ãä

Íóóð

óñã¿é

òîî

õóâü

òîî

õóâü

¿¿íýýñ óñòàé òîî

õóâü

óñã¿é òîî õóâü

ªìíºäýëãýð

33.3

46.7

38.71

61.3

Áàòøèðýýò

26.3

65.5

34.5

22.73

77.3

Áèíäýð

45.5

54.5

35.42

64.6

71.4

100

47.5

52.5

Äàäàë

42.3

54.1

45.9

24.53

75.5

Íîðîâëèí

73.3

100

71.43

28.6

69.2

30.8

66.67

33.3

105

258

137

53.1

121

46.9

293

114

38.91

179

61.1

Áàÿí-Àäàðãà

Áàÿí-Óóë Á¿ãä

52.4

Óñíû õàíãàìæààñ øàëòãààëàí áýë÷ýýð àøèãëàëò õÿçãààðëàãäàæ, ìàë÷èä àëü áîëîõ èë çàäãàé óñ áàðààäàí í¿¿æ áàéíà. Ýíý íü áýë÷ýýð òàëõëàãäàõ íýãýí õ¿÷èí ç¿éë áîëæ, øèâýýò õÿëãàíà, øàðèëæ (ýêîëîãèéí ñóäàëãàà, óðãàìàë) çýðýã óðãàìàë èõ õýìæýýãýýð óðãàæ áàéãààãààð èëýð÷ áàéíà. Ìàëûíõàà îíöëîã, òóõàéí á¿ñ íóòãèéí ýêîëîãèä çîõèöñîí ìàëûã ñîíãîí ¿ðæ¿¿ëýõèéã áàéãàëèéí õóóëü øààðäàæ áàéíà. Ìàë÷íû ñîíèðõîë, áàéãàëèéí õóóëü õî¸ð õýðõýí çîõèöîæ áàéãàà òàëààð ñàâ ãàçàðò îäîî áàéãàà ìàëûí ñ¿ðãèéí á¿òýöòýé óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çüå.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6.8 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýö

Ñàâ ãàçðûí ìàë ñ¿ðãèéí á¿òöèéã ¿çýõýä Áàòøèðýýò, Äàäàë ñóìäàä íèéò ìàëûí 27.7-35.8 õóâü íü ¿õýð, ¿¿íèéã àéìãèéí ñ¿ðãèéí á¿òöèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýé õàðüöóóëàõàä 19.8-27.9% -ààð èõ áàéíà. Õýíòèéí îéò õýýðèéí á¿ñ íóòàãò ñ¿ðãèéí á¿òöýä ìîíãîë ¿õýð 40 õóâü, õîíü 40 îð÷èì õóâü (Ä.Áàçàðã¿ð. Ýêîëîãèéí ãàçàðç¿é. ÓÁ. 2009), áóñàä àäóó, òýìýý, ÿìàà áàéõ íü çîõèìæòîé ãýæ ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí ñóäëàà÷ ýðäýìòýä ¿çäýã áàéíà. Ýíäýýñ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü ¿õðèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä íýí çîõèìæòîé íóòàã ãýæ ä¿ãíýæ áàéíà. Õàðèí áàéãàëèéí ýíýõ¿¿ áîëîìæèéã Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Äàäàë ñóìûí èðãýä ýðòíýýñ ìýäýð÷ ¿õýð ñ¿ðãèéíõýý òîâàðëàã ÷àíàð, ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëæ äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº àíõààð÷ ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ñåìèíòàëü, ñû÷åâ ¿¿ëäðýýð íóòãèéí ìîíãîë ¿õðèéã ýðëèéçæ¿¿ëýí, àøèã øèì èõòýé, íóòàãøñàí ¿¿ëäýðòýé áîëæ ÷àäñàí áàéíà. Áýë÷ýýðèéí çîõèñòîé íóòàã, ò¿¿íä íèéö¿¿ëñýí ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýö õî¸ðûã õîñëóóëàõ óëàìæëàëò òåõíîëîãèòîé áîëñîí ºðõèéã “òîãòâîðòîé ìàë÷èí ºðõ” ãýõ áà òóõàéí ºðõèéí ìàëûã äýýä çýðãèéí äàñàí çîõèöîë (àäàïòàöè) á¿õèé “óäàì çàëãàñàí ñ¿ðýã” ãýíý.¯õýð ñ¿ðýãò çîõèöñîí ýêîëîãèéí çîõèñò íóòàã òàëààñàà ÷ ìàë÷äûí ãàðøèí ìàëëàñàí òàëààñàà ÷ ¿õðèéí àæ àõóé ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ íü öààøäûí ãîë ÷èãëýë áîëæ áàéíà. Áàòøèðýýò, Äàäàë ñóìûí íóòàãò ÿìààí ñ¿ðãèéí ýçëýõ õóâü ýêîëîãèéí çîõèñòîé õàðüöààíààñ èõ áàéãàà õýäèé ÷ ñàâ ãàçðûí ìàëûí ñ¿ðãèéí á¿òýöòýé õàðüöóóëàõàä õàìãèéí áàãà áàéíà. Áàÿí-Àäàðãà, ªìíºäýëãýð ñóìàíä áàéãàà ÿìàà ñ¿ðãèéíõýý á¿òöèéí 35.4-42.1% áàéãàà áºãººä ªìíºäýëãýð ñóìûí ÿìààí ñ¿ðýã Õýíòèé àéìãèéí ÿìààí ñ¿ðãèéí á¿òöèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýñ 5.1%-ààð èõ áàéíà. Ýíý íü òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä ìàë àæ àõóéã áîäëîãî òºëºâëºëòººð çîõèöóóëäàã áàéñàí áîë çàõ çýýëèéí íèéãýìä øèëæýýä õîðèîä æèë áîëîõîä íîîëóóðûí ýðýëò èõýñ÷ ¿íý õàíø òîãòâîðòîé ºíäºð áàéñíààñ ìàë÷èä ÿìààí ñ¿ðãèéã ºñãºõºä èõýýõýí àíõààðàõ áîëñîíòîé õîëáîîòîé. Áóëàã, ãîë ãîðõè èë çàäãàé óñíû õ¿ðýýíä áàéõ ìàëûí òîî òîëãîé óã áýë÷ýýðèéí ýêîëîãèéí äààöààñ õýòýð÷, çóíû óëèðàëä ìàë èë çàäãàé óñàíä çîãñîæ ÿëãàäàñààðàà áîõèðäóóëàõ, ãîëóóä áàéãàëèéí àðãààð öýâýðøèæ ÷àäàõã¿é óñíû áîõèðäëûí øèíæ ø¿âòýð, àìèîíè èëýð÷ áàéãààã òýíä íóòàãëàäàã ìàë÷èä ÿðüæ áàéíà. Áèíäýð ñóìûí îð÷èìä Õóðõ ãîëûí óñíû áîõèðäëûã 2008, 2009 îíä áèîëîãèéí àðãààð õèéñýí ñóäàëãààíä áîõèð, òîãòìîë óñàíä àìüäàðäàã õîðõîéí òîî (Îíîí ãîë õºäºëãººíèé òýðã¿¿í Ã.¯ðæèíñ¿õèéí õèéñýí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëààñ) îëøèð÷ áîõèðäîõ øèíæ èëýðñýí íü äýýðõ àìàí ñóäàëãààã äàâõàð áàòàëæ áàéíà. ªâºë õàâðûí óëèðàëä èë çàäãàé íóóð öººðºì, áóëàã øàíä, ãîë ãîðõè õºëäºæ àøèãëàãäàõàà áîëüæ àäóó, õîíü, ÿìàà öàñààð óíäààëíà. Áýë÷ýýðèéí ìàë ñ¿ðýã óñààð ãà÷èãäñíààð òàðãà õ¿÷ýý àìàðõàí àëäàæ, àøèã øèì íü ìóóäàõ òîî òîëãîé íü õîðîãäîõ íºõöºë á¿ðýëäýâ. Õýíòèé àéìãèéí ìàëûí 2009 îíû óëñûí òîîëëîãèéí ìàòåðèàëûã ¿íäýñëýí ìàë òóñ á¿ðèéí äóíäàæ íàñûã òîãòîîæ òóõàéí çîíõèëîõ ìàëûí óñ õýðýãëýýíèé íîðì (Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí òóøààë. 1995. ¹153) -îîð íýã ìàëûí æèëèéí õýðýãëýýã áîäîæ, ñàâ ãàçàðò áàéõ ìàëûí òîîãîîð ¿ðæ¿¿ëæ óñíû õýðýãëýýã ãàðãàâ.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6.7 äóãààð õ¿ñíýãò. Íýã ìàëûí æèëèéí óñíû õýðýãëýý. Êóá.ìåòð óëèðàë

ìàëûí òºðºë

õîíîã

òýìýý

àäóó

¯õýð

õîíü

ßìàà

çóí

111

4.72

3.19

2.56

0.39

íàìàð

3.26

1.19

0.99

0.18

õàâàð

2.81

0.80

1.19

0.18

ºâºë

148

6.83

2.33

2.52

0.23

ä¿í

365

17.62

7.52

7.27

0.98

0.99

6.8 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâä 2009-íû óëñûí òîîëëîãîîð áàéãàà ìàëûí òîî ä/ä 1

1-4 áàã

Íóòàã äýâñãýð /ãà/ 478323

2009

Áàÿíãîë

145771.6

2009

129063.5

2009

16670.9

2009

Áàÿí-ªíäºð

159947.8

2009

Ìàíäàëõààí

92128.7

2009

Ñóì Äàäàë Áèíäýð

Áàã

Äýëãýðõààí Îíîí

ä¿í

Òýìýý 6

Æàðãàëàíò Ñàéõàí

Áàòøèðýýò

1-4 áàã

ªìíºäýëãýð

Õîíü

ßìàà

Á¿ãä

9760

7539

6402

27294

1745

5752

5382

4787

17666

1777

3903

8283

7651

21633

429

2497

3340

3146

9412

118

3724

4959

21415

16071

46287

1695

3751

13688

9401

28543

145

9370

20862

52108

41056

123541

948

2952

7128

6376

17424

8938

2009

248

1158

3583

3480

8469

71911.8

2009

1862

2520

9380

7488

21296

124060.8

2009

2298

2961

16017

13490

34826

126

5356

9591

36108

30834

82015

ä¿í 4

¯õýð

3587

96968.1

Äóóðëèã

Àäóó

Àäàðãà Áàÿí-Àäàðãà

Ìàëûí òîî /æèëèéí ýöñèéí òîîëëîãîîð/

Îí

702439.7

2009

4106

13680

23251

11823

52864

Áàÿíç¿ðõ

92593.5

2009

1371

4569

7766

3949

17656

Íàðàí

93778.7

2009

1998

2617

19675

21314

45648

20977.9

2009

1060

2069

14666

15356

33162

282923.4

2009

801

1313

9263

8957

20334

116666.5

2009

2299

4561

24038

17426

48331

7529

15129

75408

67002

165131

Òºâèéí áàã Õýíòèé Õóðõ ä¿í

Íîðîâëèí

Îíîí

65410

2009

638

1199

3656

2704

8204

Áàÿí-Óóë

Ýðýýí

89746

2009

157

627

708

582

2074

Á¿ãä ä¿í

351

30743

70848

198778

160403

461123

6.9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ñàâ ãàçðûí ìàëûí ºñºëò. Ìÿí. Òîëãîé îí

òýìýý

àäóó

¯õýð

õîíü

ßìàà

Á¿ãä

2005

1.4

57.7

74.7

231.8

179.4

545

2006

1.3

58.6

82.1

275.5

216.8

634.3

2007

1.1

61.3

89.9

321.1

263.8

737.2

2008

1.1

61.2

98.1

373.7

318.5

852.6

63.3

107.5

427.4

350.9

950.1

71.4

9.7

84.4

95.6

74.3

1.9

8.8

16.9

19.1

14.8

2009 òàâàí æèëèéí ºñºëò æèëèéí äóíäàæ ºñºëò %

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6.10 äóãààð õ¿ñíýãò. Ìàëûí óñíû æèëèéí õýðýãëýý. Êóá.ìåòð Ìàëûí òºðºë

ìàëûí òîî

Íýã ìàëûí æèëèéí óñíû õýðýãëýý, êóá.ìåòð

Íèéò õýðýãëýý êóá.ìåòð

òýìýý

17.6

1109

àäóó

7529

7.5

56467

¿õýð

15129

7.3

11162

õîíü, ÿìàà

142410

ä/ä Ñóìûí íýð 1

ªìíºäýëãýð

ä¿í

Áàòøèðýýò

165131

211148

òýìýý

17.6

àäóó

4106

7.5

30795

¿õýð

13680

7.3

99864

õîíü, ÿìàà

35074

ä¿í Áèíäýð

52864

165803

òýìýý

145

17.6

2552

àäóó

9370

7.5

70275

¿õýð

20862

7.3

152293

õîíü, ÿìàà

93164

ä¿í

Áàÿí-Àäàðãà

123541

318284

òýìýý

126

17.6

àäóó

5356

7.5

40170

¿õýð

9591

7.3

70014

õîíü, ÿìàà

66942

ä¿í

Äàäàë

82015

2218

179344

òýìýý

17.6

106

àäóó

3587

7.5

26902

¿õýð

9760

7.3

71248

õîíü, ÿìàà

13941

ä¿í

Íîðîâëèí

27294

112197

òýìýý

17.6

123

àäóó

638

7.5

4785

¿õýð

1199

7.3

8753

õîíü, ÿìàà

6360

ä¿í

Áàÿí-Óóë

8204

20021

òýìýý

17.6

àäóó

157

7.5

1177

¿õýð

627

7.3

4577

õîíü, ÿìàà

1290

ä¿í

2074

7044

á¿ãä ä¿í

461123

1013841

Ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàõ (çàñàã çàõèðãààíû õèëýýð) ñóìäûí 2009 îíû ìàëûí òîîã 2005 îíû ìàëûí òîîíä õàðüöóóëàõàä òýìýýíýýñ áóñàä òºðºëä 9.3-74.3 % ºñ÷ æèëèéí äóíäàæ ºñºëò ìàëûí òºðºë á¿ð äýýð 1.9-19.1 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà. Õàðèí òýìýý 29,6 %-ààð õîðîãäæýý. Ìàëûí æèëèéí äóíäàæ ºñºëòºä òóëãóóðëàí 2015, 2021 îíä áàéõ ìàëûí òîîã òîãòîîæ óñíû õýðýãëýýã áîäîâ.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6.11 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. 2015, 2021 îíû ìàëûí óñ õýðýãëýý. Êóá.ì Ìàëûí òîî ªñºëòèéí õóâü

òýìýý

àäóó

¯õýð

õîíü

ßìàà

Á¿ãä

351

30743

70848

198778

160403

461123

2015 îíä áàéõ ìàëûí òîî

350

9.7

84.4

95.6

33725

102021

366546

314389

817030

ìàëûí æèëèéí óñ õýðýãëýý

17.6

7.5

7.3

Íèéò õýðýãëýý

6160

252938

744753

366546

314389

1684786

2021 îíä áàéõ ìàëûí òîî

400

36996

146910

674444

614944

1473694

Íèéò õýðýãëýý

7040

277470

1072443

674444

614944

2646341

6.4 Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ªìíºäýëãýð, Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà (òàðèàëàíãèéí òàëáàé íü Óëç ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàíà) ñóìäóóä ¿ð òàðèàíû ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí ¿ð òàðèàíû 80 îð÷èì õóâèéã ªìíºäýëãýð ñóì õàíãàäàã. ªìíºäýëãýð ñóìûí Õóðõ áàãò 11 àæ àõóé 17802 ãà ãàçàðò, 11 èðãýíèé 1205 ãà ãàçàð, íèéòäýý 19007 ãà ãàçàðò óëààí áóóäàé òàðüæ áàéíà. Ãýâ÷ õºðñíèé ýëýãäýëòýé ÿàæ òýìöýõ, ÿìàð òàðèìàë òàðèõ, ¿ðæèë øèìèéã àëäàãäóóëàõã¿é áàéõ òàëààð òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà êîìïàíè, èðãýä ìýäëýãã¿é áàéãàà íü òºðººñ ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä òóñãàé áîäëîãûí áè÷èã áàðèìò áàéõã¿éòýé õîëáîîòîé þì. Ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä 20000 ãà òàëáàéã àòàðøóóëæ õàÿñíààñ ãàäíà Áàòøèðýýò, Äàäàë ñóìäàä ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë çîãñîíãè áàéäàëä îðñîí. Óñàëãààòàé òàëáàéä õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàã÷èä ãîëûí òàòàìä ãàçðàà õàãàëàí òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ äîòîîä øàòàëòûí õºäºëã¿¿ðýýð àæèëëàäàã øàõóóðãààð óñëàäàã. Ò¿ëøíèé çàðöóóëàëòààñ õàìààð÷ óñàëãààíû íîðì, ãîðèìûã òºäèéëºí áàðèìòàëäàãã¿é áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð Áèíäýð ñóìûí Áàÿíãîë, Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí Øóóñûí ãîë, Õàíõàðûí áóëàã, Äàäàë ñóìûí Áººð áóëãààñ øóóäóó òàòàæ ýíãèéí àðãààð óñàëãàà õèéæ áàéíà. 6.12 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí ñóäàëãàà Àéìãèéí íýð Õýíòèé Àéìãèéí ä¿í Äîðíîä Àéìãèéí ä¿í Á¿ãä ä¿í

Ñóìûí íýð ªìíºäýëãýð Õóðõ áàã Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäàðãà Äàäàë Áàÿí-Óóë

Òàëáàéí õýìæýý 22.5 60 10 6 12 7.5 97.5 1.5 1.5 119,5

Çîðèóëàëò Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî Õ¿íñíèé õîãîî

6.13 äóãààð õ¿ñíýãò. Óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí óñíû õýðýãëýý. Êóá.ìåòð, 2009 ä/ä 1 2 3 4 5 7

100

Ñóìûí íýð ªìíºäýëãýð Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäàðãà Íîðîâëèí Äàäàë Áàÿí-Óóë ä¿í

Òàëáàéí õýìæýý. ãà 82.5 10 6 12 0 7.5 1.5 119.5

òàðèìàë Óñàëãààíû íîðì êóá.ì/ãà Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî 3000 òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî 3000 òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî 3000 òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî 3000 3000 3000 Õ¿íñíèé íîãîî 3000

Óñíû õýìæýý êóá.ì 247500 30000 18000 36000 0 22500 4500 358.500

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò 11710 ãà óñàëãààòàé òàëáàé ñóäëàãäñàíààñ 4901 ãà óñíû õ¿ðýëöýýã¿é, 1280 ãà òàëáàé õºðñ òîõèðîìæã¿éãýýñ òàðèàëàõ áîëîìæã¿é áàéíà. 6.9-ð çóðàãò òàëáàéí áàéðøëûã õàðóóëñàí áºãººä òàëáàéí õýìæýýã õàðóóëàõ áîëîìæã¿é áàéñàí òóë òóõàéí òàëáàéí òºâèéí öýãýýð çóðàãò ¿ç¿¿ëýâ. Óñàëãààòàé òàëáàéí õýìæýýã 6.14-ð õ¿ñíýãòýä õàðóóëàâ.

6.9 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõ áîëîìæòîé òàëáàéí áàéðøèë

6.14 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõ áîëîìæòîé òàëáàéí ñóäàëãàà ñóìûí íýð Áàòøèðýýò

òàëáàéí äóãààð

ãàçðûí íýð

ñóäëàãäñàí òàëáàé. ãà

Öàãààí ÷óëóó

Æèâõýýñò

¯¿íýýñ õàñàãäàõ òàëáàé ãà óñíû õ¿ðýëöýý õºðñ òîõèðîìæ ¿ã¿é ¿ã¿é 80

Ôîíäîä á¿ðòãýãäñýí òàëáàé

¨ëûí ãîë

120

Áóðãàñíû àðàë

4000

Ìýõýýð÷èéí áóëàí

1500

Ç¿¿í áóëàí

180

160

Áàÿí-ªíäðèéí àð

Áèíäýð

Ñýð¿¿íèé òàë

ÁàÿíÀäàðãà

Äàäàë

1600

260

Áàÿíãîëûí àäàã

260

Õýðèéí õºíäèé

1000

Ìàðààíû õºíäèé

800

Òýíãýëýã

200

1000

800

Ñýð¿¿í áóëàã

100

Ñººãòýéí àäàã

200

110

Áàðøèéí áóëàí

900

101

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Íîðîâëèí ªìíºäýëãýð Áàÿí-Óóë

Çàìò

100

Ìàíäëûí ãîë

Ñàëáàð

Áàÿíãîë

120

Õàíãàë

120

Øèíýñò

135

Óëüõàí ìàéõàí

Ä¿í

11710

4901

1280

15 5529

Ìîíãîë îðîíä ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã óðèíø áîëîâñðóóëæ, ÷èéã òîãòîîí ýýëæëýí òàðèàëàõ ñèñòåìýýð ÿâóóëäãààñ òàëáàéí áàéðøèë óñíû ýõ áóëãààñ õîë, óñëàõ áîëîìæòîé òàëáàé íü ìàë÷äàä óäààí õóãàöààãààð ýçýìø¿¿ëýõýýð ºãñºí ºâºëæºº, õàäëàíãèéí òàëáàéä îðæ áàéãàà áºãººä óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí õºãæ¿¿ëýõ ¿¿? ìàë àæ àõóéãàà õºãæ¿¿ëýõ ¿¿? ãýñýí îëîí õ¿íèé ýðõ àøãèéã õºíäñºí ýìçýã àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ºíãºðñºí õóãàöààíä óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí õºãæ¿¿ëýõ òàëààð íýëýýäã¿é ñóäàëãàà õèéñíèé ¿ð ä¿íä 5,5 ìÿíãàí ãà òàëáàéä óñàëæ òàðèàëàõ áîëîìæòîé ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðãàæýý. Ýäãýýð òàëáàéä íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéæ ãàðàõ ¿ð ä¿íãèéí òàëààð òîîöîõ íü ÷óõàë. Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààãààð óñàëãààòàé òàëáàéä ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéä çîðèóëàí äàðø, òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ íü çîõèìæòîé ãýæ ¿çýâ. 6.15 äóãààð õ¿ñíýãò. Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñíû õýðýãëýý Îí 2015 2021 Ä¿í

Òàëáàéí õýìæýý. Ãà 120 200 1000

òàðèìàë õ¿íñíèé íîãîî õ¿íñíèé íîãîî ìàëûí òýæýýë

Óñàëãààíû íîðì êóá.ì/ãà Óñíû õýìæýý êóá.ì 3000 360000 3000 600000 2800 2800000

1320

3760000

2021 îí ãýõýä 320 ãà-ä õ¿íñíèé íîãîî, 1000 ãà-ä ìàëûí òýæýýë, äàðøíû óðãàìàë óñëàí òàðèàëàõààð óñíû õýðýãëýýã òîîöîâ. 6.5 Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí óñíû àøèãëàëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Àøèãò ìàëòìàëûí õýðýã ýðõëýõ ãàçðààñ àëò, æîíøíû èëýðö íººö òîãòîîõ õàéãóóëûí àæëûí òóñãàé çºâøººðëèéã õýä õýäýí àæ àõóéí íýãæèä îëãîñîí áàéíà. Áàãà íººöòýé, àëòíû æèæèã îðä ãàçðóóäûí àøèãëàëòûí áîëîí õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºë àâñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ îäîîãèéí áàéäëààð ªìíºäýëãýð ñóìûí Ñàéõàíû ãîëä “Àëòàé õàíãàéí á¿ðä” ÕÕÊ, Áàòøèðýýò ñóìûí Ãóòàéí ãîëä “U&Bi” ÕÕÊ-óóä àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã äýâñãýðò (48.29.48,4 109.41.35,9 H=1264) Ñàéõíû ãîëûí ñàâä “Àëòàé õàíãàéí á¿ðä” ÕÕÊ íü àëò îëáîðëîõ àæèëëàãààã 2009 îíû 7-ð ñàðààñ ýõëýí õî¸ð äàõü æèëäýý ÿâóóëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ îðäûã çóóãààä æèëèéí òýðòýý õÿòàäóóä àøèãëàæ áàéñàí àìàí ñóäàëãàà áîëîí àøèãëàëòûí óë ìºð áèé. Áîðîîíû áîëîí ¿åðèéí óñûã öººðºìä õóðèìòëóóëæ àëò óãààõàä àøèãëàäàã. Áîõèðäñîí óñûã ãîëä íèéë¿¿ëäýãã¿é, 36 ãà òàëáàéä áàéãàëü îð÷íû ¿íýëãýý õèéëãýñýí. Àëòûã øîðîîíîîñ ÿëãàõäàà óñàí áóó àøèãëàäàã áºãººä íýã áóó íü öàãò 1000 êóá.ìåòð óñ øàõàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé.

102

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6.10 äóãààð çóðàã. ªìíºäýëãýð ñóìûí Ñàéõàíû ãîëä “Àëòàé õàíãàéí á¿ðä” ÕÕÊ àëò óãààõ öººðºì áàéãóóëæ áàéíà

6.11 ä¿ãýýð çóðàã. Áàòøèðýýò ñóìûí Ãóòàéí ãîëä àëò îëáîðëîæ áàéãàà “U&Bi” ÕÕÊ-èéí àøèãëàæ áàéãàà àëò óãààõ òºõººðºìæ

Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìàíä Îíîí ãîëä öóòãàäàã Ãóòàé ãîëûí ñàâä “Troi mongolia” ÕÕÊ íü 2000 îíîîñ àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààä 2007, 2008 îíä ¿éë àæèëëàãààãàà ò¿ð çîãñîîæ, 2009 îíîîñ “U&Bi” ÕÕÊ ¿ðãýëæë¿¿ëýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.Òóñ êîìïàíè ºíãºðñºí îíä 10 ãà-ä òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã Îíîí ãîëûí Óëààí áóðãàñòàé ãýäýã ãàçàðò õèéæ, ÷àöàðãàíû ñóóëãàö òàðèàä áàéíà. Äýýðõ óóðõàéíóóäûí 2009 îíä ã¿éöýòãýõ óóëûí àæëûí òºëºâëºãºº, áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíä òóëãóóðëàí æèëä õýðýãëýõ óñíû õýìæýýã òîîöîæ áîäîâ. Óóðõàéíóóä óñûã õýìíýëòòýé àøèãëàõ çîðèëãîîð öººðºì áàéãóóëàí ëàãèéã òóíãààæ, óñûã áèò¿¿ öèêëýýð ýðã¿¿ëýí àøèãëàæ áàéãàà áºãººä íºõºí ñýëáýõ óñíû õýìæýýã çàðöóóëñàí óñíû 30%-ààð òîîöîâ. Àëò àãóóëàã÷ ýëñèéã óãààõäàà “Àëòàé õàíãàéí á¿ðä” ÕÕÊ screen-80, “U&Bi” ÕÕÊ ÏÃØ-30 çàãâàðûí óãààõ òºõººðºìæ¿¿äèéã àøèãëàäàã. 6.16 äóãààð õ¿ñíýãò. Óóë óóðõàéä æèëä çàðöóóëàõ óñíû õýðýãëýý.êóá.ì ää

Ñóìûí íýð

Ãàçðûí íýð

ªìíºäýëãýð

Ñàéõàí

Áàòøèðýýò

Ãóòàé ä¿í

æèëä óãààõ øîðîî êóá.ì

óñíû íîðì êóá.ì

õýðýãëýý êóá.ì

¿¿íýýñ íºõºí ñýëáýëòýýð 30%

ýðãýëòýýð 70%

128000

4.1

524800

177400

347400

34600

4.1

141860

42500

99300

666660

219900

446700

162600

ÓÈÕ-ààñ “Ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé“ õóóëèéã 2009 îíä áàòàëæ ãàðãàñàí áºãººä ýíýõ¿¿ õóóëèéí çààëòûã ýäãýýð óóðõàé íîöòîé çºð÷èæ áàéíà. Óóë óóðõàéí óñ àøèãëàëòûí öààøäûí õàíäëàãûí õóâüä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûã Ìîíãîë îðíû æèøèã ýêî á¿ñ íóòàã áîëãîõ áîëîìæ áàéãààòàé óÿëäóóëàí óóë óóðõàéí àæèëëàãààã çîãñîîõ, öààøèä àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõã¿é ãýäãèéã ¿íäýñëýí óñ àøèãëàëòûí õýðýãöýýã òîîöîõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çýâ. 6.6 Àÿëàë æóóë÷ëàë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Õýíòèé íóðóóíû ñàëáàð óóëñààð õ¿ðýýëýãäýæ õèë òîãòîîãäñîí áàéãàëèéí õºðñíèé òîãòîö óðãàìëûí á¿ðõýâ÷ýý àëäààã¿é ýêîëîãèéí òýíöâýðò øèíæ áàéäëàà îäîîã õ¿ðòýë õàäãàëæ èðñýí íóòàã. Ýíý ñàéõàí îíãîí áàéãàëèéã õàìãààëàõ ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàäãàëàõ çîðèëãîîð Õàí-Õýíòèé óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçàð, Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí “Îíöãîé á¿ñ”-ä õàìààðàãäàõ 405.5 êì.êâ ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâ÷ýý. Ýíýõ¿¿ ñàéõàí ãàçàðò òýíä òºðæ ºññºí èðãýä íóòàã îðíûõîî ñàéõíûã õàðæ ÿâàõàä íýí òààòàé ñýòãýãäýë òºðäºã. Áàéãàëèéí ñàéõíààðàà õ¿íèé ñýòãýëèéã òàòààä çîãñîõã¿é, èõ Áîãä ýçýí ×èíãèñ õààíû òºðñºí òîîíîò íóòàã, Ìîíãîëûí àíõíû òóëãàð òºðèéí òàõèëãûã ¿éëäýæ õààí øèðýýíä ºðãºìæèëñºí ãàçàð, ò¿¿õýíä

103

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

òýìäýãëýãäñýí äàéí òóëààí, ýðòíèé Õ¿íí¿-ãèéí ¿åèéí èõ õààäûí áóëø ãýýä ò¿¿õèéí àðâèí èõ õýðýãëýãäýõ¿¿í ¿çìýð¿¿äòýé. Øèíýõýí ¿åèéí ò¿¿õ áîëîõ Ìîíãîëûí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí õààí áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûí õàòàäûí òºðñºí ãàçàð, ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãíîëûí òºëºº òýìöýæ áàéñàí õààä áîëîí äàðõàí õèëýý õàìãààëàõàä ýðýëõýãýýð òóëàëäàæ àìü íàñàà àëäñàí óëñûí áààòàð Õ.Äàìáà, ñîöèàëèñò á¿òýýí áàéãóóëàëòàä àìæèëò ãàðãàæ àëäàð öîëä õ¿ðñýí õºäºëìºðèéí áààòðóóä ãàâüÿàòíóóäûí ºëãèé íóòàã þì. Èéìýýñ ýíýõ¿¿ íóòàãò çî÷èëñíîîð ýðòíèé ìîíãîë÷óóäûí óäàì óãñàà, îìîã àéìãóóäûí îäîî õ¿ðòýë óëàìæëàí õàäãàëæ èðñýí çàí çàíøèë, ñî¸ë óðëàã, óãñààòíû ç¿é, àõóé àìüäðàëòàé òàíèëöàõ þì. 6.12 äóãààð çóðàã. Ìîíãîëûí àíõíû òóëãàð òºð áàéãóóëñàí ãàçàð. Ìîíãîë óëñûí åðºíõèé ñàéä àñàí Ä.Áÿìáàñ¿ðýíãèéí ñàíàà÷ëàí Áèíäýð ñóìûí Öàãààí íóóð ãýäýã ãàçàðò á¿òýýñýí õºøººíèé öîãöîëáîð

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ñóìûí èðãýä, àæ àõóéí ýðõýëæ áàéãàà êîìïàíèóä 18-í æóóë÷íû áààç áàéãóóëæ àÿëàë æóóë÷ëàë ÿâóóëàõ òóñãàé çºâøººðºë àâñàí áîëîâ÷ èäýâõòýé àæèëëàæ áàéãàà íü äºíãºæ àðàâ ãàðóé íü þì.

6.17 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà áààçóóä Áàéðøèë Ñóìûí íýð

Ãàçðûí íýð

îðíû òîî

Ãóðâàí íóóðûí àìðàëò

Îíîí ¸ë ×èíãèñèéí ºëãèé Ãàëàà Àëòàðãàíà Äàäàë êàìï Îíîí Áàëæ Äýë¿¿í íóóð ×èíãèñèéí ãóðâàí íóóð

ñóìûí àëü ç¿ãò îðøèõ õîéä óðä áàðóóí óðä ç¿¿í ç¿¿í ç¿¿í Ç¿¿í ç¿¿í

Öýýíòýé

Îíîí Öýýíò

óðä

Õóðõûí áîîí

×èíãýñèéí òîîíò

óðä

200

Õóðõûí áîîí

Îíîí Õóðõ

óðä

Õóðõûí áîîí Ëàìûí óõààãèéí ºâºð

Áîãîë

óðä

Æàìóóõ àíä

óðä

Áàÿíãîë

Áàÿíãîëûí àìðàëò

áàðóóí õîéíî

100

Õàíãàë íóóð

Õàíãàë

áàðóóí õîéíî

Áàëäàí áýðýýâýí

Õîéíî

Õàòàäûí ºëãèé

áàðóóí

ä¿í

Á¿ãä ä¿í

710

¨ë Áàðõûí àäàã ªãëºã÷ ä¿í

Áàòøèðýýò

Äàäàë

ä¿í

Áèíäýð

ªìíºäýëãýð

Áóëãèéí Áàÿí-Àäàðãà àäãèéí ãàöàà

104

Áààçûí íýð

çàé êì 13 13 42

20 20 30 70 60 40 0 100

2 2 2 2

230

240

150 2

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îäîîãèéí æóóë÷íû áààçóóä óëèðëûí ÷àíàðòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áºãººä îðîí áàéðíû òîõèëîã áàéäàë, ¿éë÷èëãýýíèé íýð òîî öººí çýðãýýñ áîëæ ãàäààäûí æóóë÷äûã òºäèéëºí òàòàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Æóóë÷íû áààçóóä àæëûí óÿëäààãàà õîëáîõ íýã òºðëèéí äàãíàñàí ¿éë÷èëãýýíä äàäëàãàæèõ, ñïîðòûí çàãàñ àãíóóð õºãæ¿¿ëýõ, óñàí àÿëàë çîõèîí ÿâóóëàõ, äýä á¿òýö çàìûã çàñàæ ñàéæðóóëàõ çýðýãò òºðèéí äýìæëýã àâàõààñ ººð àðãàã¿é áàéíà. 6.18 äóãààð õ¿ñíýãò. Æóóë÷íû áààçóóäûí æèëèéí óñíû õýðýãëýý. Êóá.ìåòð Æóóë÷íû áààçûí õ¿÷èí ÷àäàë. õîíîã.õ¿í

õîíîãò çàðöóóëàõ óñ. Êóá.ìåòð

àæèëëàõ õîíîã

íèéò õýðýãëýý Êóá.ìåòð

2009

790

0.045

120

4266

2015

1000

0.045

120

5400

2021

1500

0.045

120

8100

Îí

6.7 Áóñàä õýðýãëýý Íèéòèéí õàëóóí óñ. Ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòàãò õàìðàãäàõ ñóìûí òºâ á¿ð áàéíãûí àæèëëàãààòàé õàëóóí óñíû ãàçàðòàé áºãººä èõýâ÷ëýí õî¸ð ø¿ðø¿¿ð, îíãîö ñóóðüëóóëñàí áàéíà. Õàëóóí óñààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí ìýäýýëëèéã ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýí ÿâóóëàã÷ààñ àâ÷, Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí (õóó÷èí íýðýýð) 1995 îíû 153-ð òóøààëààð áàòàëñàí íîðìûã ¿íäýñëýí óñ õýðýãëýýã òîîöîâ. 6.19 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ñóìäûí òºâèéí õàëóóí óñíû õýðýãëýý ø¿ðø¿¿ðèéí òîî

Õîíîãò ¿éë÷ë¿¿ëýõ õ¿íèé òîî

2009

2015

2021

îí

óñ õýðýãëýýíèé íîðì. êóá.ìåòð

æèëä àæèëëàõ õîíîã

íèéò óñ õýðýãëýý êóá.ìåòð

0.125

300

15000

0.125

300

18750

0.125

300

45000

Ìàë óãààõ öýã. Ìàëûí õàëäâàðò ïàðàçèò ºâ÷í¿¿äýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ óãààëãûí áýëäìýë¿¿äèéí çàðäëûã òºðººñ îëãîæ, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûã ìàë÷èí õàðèóöàí ñóìûí ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëàãà ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàõ ñóìäûí áàã á¿ðèéí áîã ìàëûí òîî òîëãîéíîîñ õàìààðàí 1-2 öýãò ìàë óãààäàã. ¯¿íä 400-800 ëèòð áàãòààìæòàé çººâðèéí ãàí ñàí áîëîí 8-10 êóá.ìåòð ýçëýõ¿¿íòýé öóòãàìàë áåòîí ñàíã àøèãëàäàã. Ìàë óãààõ àæèëä çàðöóóëàãäàõ óñíû õýìæýý íîðì÷èëîãäîîã¿é áîëîâ÷ ýíý àæëûã ãàðäàí ã¿éöýòãýæ áàéãàà äàäëàãà òóðøëàãàòàé ìýðãýæèëòíèé çºâëºãººãººð íýã õîíèíä íýã ëèòð óóñìàë çàðöóóëàíà ãýñýí áàðèìæàà òîîöîîãîîð óñíû õýðýãëýýã òîîöîâ. Óãààëãàíä îðîõ áîã ìàëûí òîîã ñàâ ãàçàðò 2009 îíä òîîëîãäñîí ìàëûí òîîã ¿íäýñ áîëãîâ(7.20 äóãààð õ¿ñíýãò). 6.20 äóãààð õ¿ñíýãò. Áîã ìàë óãààõàä çàðöóóëàõ óñíû õýìæýý. Êóá.ìåòð îí

çàðöóóëàõ óñíû íèéò õýðýãëýý õýìæýý êóá.ìåòð êóá.ìåòð

õîíü

ßìàà

íèéò áîã

2009

198778

160403

359181

0.001

359.181

2015

366546

314359

680905

0.001

680.905

2021

674444

614944

1289388

0.001

1289.388

Àìðàëò ñóâèëàë. Äàäàë ñóìûí Ãóðâàí íóóðò ç¿¿í ãóðâàí àéìàã íèéñëýë õîòûí õºäºëìºð÷äºä çîðèóëàí àìðàëò ñóâèëàëûí ãàçðûã 1949 îíä àíõ áàéãóóëàí ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñýí ò¿¿õòýé. Ñóâèëàëûí ¿éë àæèëëàãàà íü 1990 îíîîñ äîãîëäîæ èðñýí ÷ æèë á¿ð 2500 õ¿íä øàâàð, àðäûí ýìíýëãèéí íºõºí ñýðãýýõ ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

105

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6.21 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Äàäàë ãóðâàí íóóðûí àìðàëò ñóâèëàëûí æèëèéí óñíû õýðýãëýý. Êóá.ìåòð îí

àìðàã÷ ñóâèëóóëàã÷èéí òîî

äóíäàæ õîíîã

îð õîíîã

íîðì êóá.ìåòð

íèéò õýðýãëýý êóá.ìåòð

2009

2500

17500

0.3

5250

2015

3000

21000

0.3

6300

2021

3500

24500

0.3

7350

Íèéòèéí õîîë. Ñóì á¿ðò íèéòèéí õîîë, öàéíû ãàçàð, áàð, êàôå òîãòìîë àæèëëóóæ áàéãàà 3-5 ¿éë÷èëãýýíèé öýã áàéíà. Àæèë ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷èä ºäºðò äóíäàæààð 20 îð÷èì õ¿íä õàëóóí õîîëîîð ¿éë÷èëæ áàéãàà ãýñýí àìàí ñóäàëãààãààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí òîîã òîãòîîæ óñíû õýðýãëýýã Áàéãàëü îð÷íû ñàéä (õóó÷èí íýðýýð)-ûí 1995 îíû 153-ð íîðìûã ¿íäýñëýí áîäîæ ãàðãàâ. 6.22 äóãààð õ¿ñíýãò. Öàéíû ãàçðóóäûí æèëèéí óñíû õýðýãëýý. Êóá.ìåòð öàéíû ãàçðûí òîî

ªäºðò ¿éë÷ë¿¿ñýí õ¿íèé òîî

íèéò ¿éë÷ë¿¿ëýã÷

2009

520

2015

2021

îí

íýã ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä çàðöóóëàõ óñíû íîðì êóá..ìåòð

æèëä àæèëëàõ õîíîã

íèéò õýðýãëýý êóá.ìåòð

0.016

300

2496

660

0.016

300

3168

875

0.016

300

4200

6.23 äóãààð õ¿ñíýãò. Áóñàä õýðýãëýýíèé òîâ÷îî Îí

Íèéòèéí õàëóóí óñ êóá.ìåòð

ìàë óãààõ öýã êóá.ìåòð

àìðàëò ñóâèëàë êóá.ìåòð

íèéòèéí õîîë êóá.ìåòð

á¿ãä êóá.ìåòð

2009

1125

359

5250

2496

9230

2015

1312.5

681

6300

3168

11461.5

2021

1875

1289

7350

4200

14714

6.8 Óñíû ýõ áóëãèéã õàìãààëàõ Ìîíãîë óëñûí Óñíû òóõàé õóóëü, Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí áîëîí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí 2009 îíû 51/75-ð òóøààëûí äàãóó Óñíû ãàçàð óñíû ýõ, óíäðàãà, íººöèéã õîìîñäîõ, áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ, õ¿í àìûã óñíû ¿åð ãàìøãààñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîòîé óñàí ñàí á¿õèé ãàçðûí îíöãîé áîëîí ýíãèéí õàìãààëàëòûí á¿ñ, óñ õàíãàìæèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí ýð¿¿ë àõóéí á¿ñèéí çààãèéã òîãòîîæ îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû øèéäâýð ãàðãóóëàí áàòàëãààæóóëñàí. Ìºí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí òóøààëààð “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë”-èéã ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàõ ñóì á¿ðýýñ òºëººëºë îðîëöóóëàí áàéãóóëæ õóóëèíä çààñàí ÷èã ¿¿ðãèéí äàãóó àæëàà ÿâóóëæ áàéíà. Ñóì á¿ð ìàë÷äàä õàäëàí, ºâºë õàâðûí óëèðàëä àøèãëàãäàõ áýë÷ýýðèéã ýçýìø¿¿ëæ, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íîî õàìãààëàõàä îëîí íèéòèéã îðîëöóóëàõ îéí íºõºðëºë, ìàë÷íû á¿ëã¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëàí àæèëëóóæ áàéíà. Ìºí æèëèéí äºðâºí óëèðàëä àøèãëàãääàã áóëãóóäûí ýõèéã ìàëûí õºëººñ õàøèæ õàìãààëàõ àæëûã ñóìäûí ìàë÷èä, áýë÷ýýðèéí á¿ëã¿¿äèéí õ¿÷ýýð íýëýýä îëíûã õèéæýý. 6.24 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ñàâ ãàçàðò áàéãóóëñàí îéí íºõºðëºë, ìàë÷íû á¿ëãèéí ñóäàëãàà ä/ä

ñóìûí íýð

îéí íºõºðëºëèéí òîî

ìàë÷íû á¿ëãèéí òîî

á¿ãä

ªìíºäýëãýð

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

106

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Äàäàë

Áàÿí-Àäàðãà

Íîðîâëèí

Áàÿí-Óóë

116

ä¿í

Ñóì á¿ðèéí íóòàãò áóé ðàøààí, áóëãèéí ýõèéã ìàëûí õºë ãàäíûí áîõèðäëîîñ õàìãààëæ õàøàà õîðîî áàðüñàí õýäèé ÷ îð÷íû õîã õàÿãäëûí öýâýðëýãýý ìóó áàéâ.

6.13 äóãààð çóðàã. Äàäàë ñóìûí Öàãààíáóëãèéí ýõèéã õàøèæ õàìãààëñàí áàéäàë

6.14 ä¿ãýýð çóðàã. Äàäàë ñóìûí Ãóðâàí íóóðûí øèðãýñýí áàðóóí íóóðò ºâºë öàñ òîãòîîæ, çººæ óñòàé áîëãîñîí áàéäàë

6.8 Öààøäûí ÷èã õàíäëàãà • Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð îéò õýýðèéí á¿ñ, ¿õýð ñ¿ðýãò õàìãèéí òîõèðîìæòîé áºãººä Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Äàäàë, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäàä ìàëûí ñ¿ðãèéí á¿òýöèéã òîãòâîðòîé áàðüæ, àøèã øèì ºíäºðòýé, íóòàãøñàí, ìàõ ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õðèéí òîî òîëãîéã îëøðóóëàõ, ýðëèéçæ¿¿ëæ ñàéæðóóëàõ, ñóóðèí ìàëëàãààíä øèëæ¿¿ëýõèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. • Ñàâ ãàçàðò àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýëèéã íýí òýðã¿¿íä òàâüæ, ñàéæðóóëñàí çàì, àãààðûí çîð÷èã÷ òýýâýðòýé áîëîõ äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ, õèëèéí îíöãîé á¿ñ áîëîõ Îðîñûí õîëáîîíû óëñòàé õàðèëöàí âèçã¿é çîð÷äîã æóðìûã æóóë÷ëàëä àøèãëàæ áàéãàëèéí àÿëàë, ò¿¿õèéí ÷èãëýëèéã ÷èã õàíäëàãàà áîëãîõ. • Ãàäàðãûí óñíû áîõèðäîë èõòýé ãàçàð àìüäàð÷ áàéãàà ìàë÷èí ºðõèéí óíäíû óñ õàíãàìæèíä àíõààð÷ õÿëáàð àæèëëàãààòàé áàãà îâðûí óñ ø¿¿æ öýíãýãæ¿¿ëýõ òºõººðºìæ àøèãëóóëàõ. • Ñóìûí òºâèéí óñ õàíãàìæèíä àøèãëàãäàæ áàéãàà õóäãóóäûí ÷àíàðûã òîãòìîë õóãàöààíä øàëãóóëæ ä¿ãíýëò ãàðãóóëæ õÿíàëò òàâüæ áàéõ. • Áýë÷ýýðò àøèãëàãäàæ áàéãààä óñ ºðãºã÷ íü ýâäýðñýí áîãèíî ÿíäàíò õóäãèéí óñ ºðãºã÷¿¿äèéã öàõèëãààíààð àæèëëàäàã áîëãîæ øèíý÷ëýõ. • Àëáàí ãàçàð, àéë ºðõèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí ãàðãàñàí ºðºìäìºë õóäãóóäûã óëñûí óñíû ìýäýýëýëèéí ñàíä õàìðóóëàõ. • Ñóìûí òºâ¿¿ä ýð÷èì õ¿÷ýýð õàíãàãäàæ äýä á¿òýö ñàéæèðñàíòàé õîëáîãäóóëæ ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäõ¿¿íèéã àðèóòãàæ, áàãà õýìæýýãýýð ñàâëàæ, õ¿í àì îëíîîð òºâëºðñºí ãàçðóóäàä òýýâýðëýæ õ¿ðãýõ, ìºí íýð òºðëèéã îëøðóóëàõ. • Ìàëäàà ºâëèéí óëèðàëä õ¿ðýëöõ¿éö õàäëàí àâàõ, äóëààí õàøàà ñàðàâ÷ áàðèõ, äýâñãýð áóóö áýëòãýõ, çóíû ¿åä æèæèã ãîë ãîðõèéã, ºâëèéí ¿åä õàðçàëäàã áóëãèéí óñûã àøèãëàæ õàäëàíãèéí òàëáàéã õàëèàæ óñëàæ áàãà õýìæýýíèé òàëáàéä õ¿÷èò òýæýýë äàðøíû óðãàìàë òàðèàëàëæ áàéõ. • Õóðõ òîñãîíû Õóðõûí ãîëûí õºíäèéä òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà êîìïàíèóä óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõ ñîíèðõîëòîé áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Õóðõ ãîëûí óðñàö áàãàñ÷ èë çàäãàé óñààð óñëàõ áîëîìæã¿é òóë ãàçðûí äîîðõè áîëîí äàëàí áîîìò áàðüæ óñ õóðèìòëóóëàõ áîëîìæèéã ñóäëàõ. • Óñíû õ¿ðýëöýýòýé, àøèãëàëò áàãàòàé Îíîí, Áàëæ, Àãàö, Õýð ãîëûí ñàâ õºíäèéãººð óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõ áîëîìæòîé òàëáàéã ñóäëàæ ñîíãîõ áàéäëààð óñàëãààòàé òàëáàéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, ìºí îäîîãèéí áàéäàë áîëîõ èõ ãàçàðò òàðèàëæ áàãà óðãàö àâäàã ýêîëîãèä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà òåõíîëîãèéã õàëæ, õºäºº àæ àõóéí ýð÷èìæñýí ¿éëäâýðëýëèéã ò¿ëõ¿¿ õºãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ìàëûí òýæýýë äàðøíû óðãàìàë òàðèàëàõ.

107

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

7. ÓÑÍÛ ÍÝÃÄÑÝÍ ÁÀËÀÍÑ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Õýíòèé íóðóóíû îéò õýýðèéí á¿ñýä ãàçàðç¿éí õèë¿¿äýýð õÿçãààðëàãäñàí õºðñ óðãàìàëàí á¿ðõýâ÷èéí ºâºðìºö çîõèöîëäîîòîé íóòàãò òîîöîãäîõ áîëîâ÷ áàéãàëü öàã óóðûí äóëààðàë, õóóðàéøèëààñ õàìààð÷ èë çàäãàé áóëàã, ãîë ãîðõè, íóóðóóä îëíîîð øèðãýæ ìàíàé îðíû õºäºº àæ àõóéí çîíõèëîõ àæ àõóéí ÷èãëýë áîëîõ áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí óñàí õàíãàìæ, áýë÷ýýð àøèãëàëòàä òààã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëëîî. Ýíý á¿ñ íóòàãò öºëæèëòèéí òààã¿é ¿çýãäëèéí ÿâöûã ñààðóóëàõûí òóëä òóõàéí á¿ñ íóòãèéí óñíû íººöèéã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëæ, õýòèéí áîäëîãîòîé, çîõèñòîé àøèãëàõ ÿâäàë èðýýä¿éä õàìãààñ ÷óõàë áîëæ áàéíà. Óñíû àæ àõóéí áàëàíñûã òîîöñîíîîð óñ õýðýãëýý, óñíû íººöèéã òîäîðõîéëæ, ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí òýíöâýðæèëòèéã òîãòâîðæóóëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áîëíî. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû àæ àõóéí áàëàíñûã Óñíû ñóäàëãàà, õºãæëèéí õ¿ðýýëýíãèéí èíæåíåð È.Áàëäàíãîìáî, ãàäàðãûí óñíû íººöèéã Óñ öàã óóð îð÷íû øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíãèéí óñ ñóäëàà÷ èíæåíåð Ä.Îþóíáààòàð (Ph.D), Óñíû ñóäàëãàà, õºãæëèéí õ¿ðýýëýíãèéí èíæåíåð Ä.Ñàéõàíæàðãàë, ãàçðûí äîîðõè óñíû íººöèéã Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºñëèéí ãàçàð äîîðõè óñ ñóäëàà÷ Í.Æàäàìáàà (Sc.D) íàð ºìíºõ îëîí æèëèéí ñóäëàãààíû ìàòåðèàëä òóëãóóðëàí òîîöîâ. 7.1 Ñàâ ãàçðûí óñíû íººö Ãàäàðãûí óñíû íººö. Îíîí ãîëûí óðñàöûã 44 æèëèéí àæèãëàëò ñóäàëãààíû ìàòåðèàëòàé Áèíäýð (Îíîí), Äàäàë (Á¿ðýíõààí), ò¿¿íèé òîìîîõîí öóòãàëóóä áîëîõ Ýã, Áàðõ, Õóðõ, Áàëæ ãîëóóä äýýð áàéãóóëàãäñàí óñ ñóäëàëûí õàðóóëóóäûí îëîí æèëèéí õýìæèëòèéí ìàòåðèàë, õýýðèéí ñóäëàãààíû ÿâöàä Îíîí ãîëä øóóä öóòãàäàã Áàÿíãîë, Øóóñ, Àãàöûí ãîëóóäûí óñíû ºíãºðºëòèéí õýìæèëòèéí ¿ç¿¿ëýò¿¿äèéã òîîöîîëîëûí ¿íäýñ áîëãîâ. ÁÎß-íû õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã Óñ Öàã Óóðûí õ¿ðýýëýíãýýñ 1999 îíä ýðõëýí ãàðãàñàí “Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ” íîìûí 12 äóãààð á¿ëýãò Îíîí ãîëîîñ àâ÷ àøèãëàæ áîëîõ óñíû õýìæýý ãîëûí ýõýíä 8-10 %, äóíä 10-15 %, àäàãò 15-20 õóâü ãýæ äóðüäñàíààñ ¿çâýë Îíîí ãîëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöààñ äóíäàæààð 13.0 õóâèéã àâ÷ àøèãëàõ áîëîìæòîé ãýñýí áàéíà. ªºðººð õýëáýë Îíîí ãîëûí ñàâ äàõü æèëèéí íèéò óñ õýðýãëýýã 0.40 êì3–ýýñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýí óñíû íýãäñýí áàëàíñûã áîëîâñðóóëëàà. 7.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Oíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí óðñàö, ìÿí.øîî ìåòð (Ä.Îþóíáààòàðûíõààð) Ä/ä

Òîîöîîíû ÷èãëýë

Óñ õóðààõ òàëáàé, êì2

Îëîí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò, ì3/ñåê ì3/ñåê

êì3

Àøèãëàõ áîëîìæèò íººö ì3/ñåê

êì3

Æàðãàëàíò

1144.8

2.88

0.08893

0.374

0.01156

Ñàéõàí

272

0.18

0.00556

0.023

0.00072

Õóæèðò

313.5

0.31

0.00957

0.040

0.00124

Áàðõ äýýä

275

0.19

0.00587

0.025

0.00076

293.4

0.25

0.00772

0.033

0.00100

179

0.16

0.00494

0.021

0.00064

0.04632

0.195

0.00602

Áàÿíãîë

Öýãýýí õîîëîé

Õóðõ-Õýíòèé

1520

1.50

Õóðõ àäàã

5861

12.00

0.37055

1.560

0.04817

Ýã-Áàòøèðýýò

987

2.76

0.08523

0.359

0.01108

Áàðõ-Áàòøèðýýò

1871

5.16

0.15934

0.671

0.02071

Áàðõ àäàã

2004

5.59

0.17261

0.727

0.02244

Îíîí-Áàòøèðýýò

5678

25.40

0.78433

3.302

0.10196

Ãóòàé

49.7

0.09

0.00278

0.012

0.00036

Àìãàëàíò

139.3

0.12

0.00371

0.016

0.00048

Îíîí-Áèíäýð

8810

32.90

1.01592

4.277

0.13207

Îíîí-Áàÿí-àäàðãà

17792

48.50

1.49763

6.305

0.19469

108

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Áàÿíãîë

Øóóñ

525

0.85

0.02625

0.111

0.00341

3580

7.80

0.24086

1.014

0.03131

Îíîí-Äàäàë

25060

56.40

1.74158

7.332

0.22640

Áàëæ-Äàäàë

3698

12.60

0.38908

1.638

0.05058

Àãàö àäàã

2226

6.23

0.19238

0.810

0.02501

Õýð-Õèëèéí çàñòàâ

6000

25.80

0.79668

3.354

0.10357

Îíîí-óëñûí õèë

29070

101.03

3.11971

13.134

0.40556

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí èðýýä¿éí ººð÷ëºëòèéã åðºíõèéä íü Ã.Äàâàà íàðûí ã¿éöýòãýñýí Ìîíãîë îðíû óñíû ãóðâàí àé ñàâ õèéãýýä òîìîîõîí ãîëóóäûí ñàâ äàõü óðñàöûí ººð÷ëºëòèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð òîäîðõîéëëîî. Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí óñíû áàëàíñ, ò¿¿íèé ýëåìåíò¿¿äèéí èðýýä¿éí ººð÷ëºëòèéã òîãòîîõîä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààð Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäîõ ìýðãýæèëòíèé á¿ëãèéí ¿íýëãýýíèé ãóðàâäóãààð òàéëàí (ÀR-3), Àíãëèéí Õýäëåé òºâèéí óóð àìüñãàëûí çàãâàðààð òîîöñîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñöåíàðè, õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðëûí À2, B2 õóâèëáàðûí ¿ð ä¿íã àøèãëàí 2020, 2050 îíû ò¿âøèíä òîîöñîí áîëíî. Ýíäýýñ Îíîí ãîë õàìààðàãäàõ Íîìõîí äàëàéí àé ñàâûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íã îðóóëàâ. Òóõàéëáàë óóð àìüñãàëûí ýäãýýð ººð÷ëºëòèéí óëìààñ óóðøèö áóþó óñàí ãàäàðãûí óóðøèë õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðëûí À1B ñöåíàðèàð óóðøèö Íîìõîí äàëàéí àé ñàâä äóíäæààð 537 (2020), 625 (2080) ìì-ýýð 1980-1999 îíû äóíäæààñ èõ áàéõ òºëºâòýé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí À1B ñöåíàðèàð ãîë ìºðíèé óðñàö Íîìõîí äàëàéí àé ñàâä ýäãýýð íü äóíäæààð 5 (2020 îíä), 8 (2050 îíä) òóñ òóñ ìì-ýýð 1980-1999 îíû äóíäæààñ èõ áàéõ òºëºâòýé áàéíà. Ãýâ÷, óðñàöûí ýíýõ¿¿ íýìýãäýõ õýìæýý óóðøèöûí ìºí õóãàöààíä íýìýãäýõ õýìæýýíýýñ Íîìõîí äàëàéí àé ñàâä 115, 75 òóñ òóñ äàõèí áàéãàà íü á¿õýëäýý õóóðàéøèõ íºõöºë á¿ðäýõèéã õàðóóëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë îéðûí 1040 æèëä Îíîí ãîëûí ñàâä ãîë ìºðíèé óðñàö áàãà çýðýã íýìýãäýõ òºëºâ áàéâ÷ óñàí ãàäàðãûí áîëîí ñàâ ãàçðûí óóðøèëò ¿ëýìæ íýìýãäýí óëìààð ñàâ ãàçàð ¿ðãýëæëýí õóóðàéøèõ òºëºâòýé áàéíà. Ãàçðûí äîîðõè óñíû íººö íü õóð òóíäàñíû íýâ÷èëò, óëèðëûí áîëîí îëîí æèëèéí öýâäýã, ãàäàðãûí óñíû òýæýýãäëýýñ á¿ðýëääýã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãèäðîãåîëîãèéí åðºíõèé íºõöëèéã ìàíàé îðíû õýìæýýíä çîõèîãäñîí 1:1000000 ìàñøòàáòàé ãèäðîãåîëîãèéí çóðãèéã ¿íäýñ áîëãîâ. Ãàçðûí äîîðõè óñíû íºõºí ñýðãýýãäýõ íººöèéã ãàäàðãûí áîëîí ãàçðûí äîîðõè óñíû îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí çóðàã, àøèãëàëòûí áàðèìæààò ïðîãíîç íººöèéã óðüäàõ ñóäëàãààíû ìàòåðèàë äýýð òóëãóóðëàí òîäîðõîé èíòåðâàëààð íýãæ òàëáàéä íîãäîõ óñíû íººöèéã òîãòîîõ çàìààð õèéâ. 1990, 2009 îíóóäàä õýâëýãäñýí “Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé àòëàñ”-ò òóëãóóðëàí ñàâ ãàçàðò óíàæ áóé æèëèéí õóð òóíäàñíû õýäýí õóâü íü ãàçðûí ºíãºí øèìò õºðñ, óë õºðñ, ÷óëóóëàã ðóó íýâ÷èæ áàéãààã òîîöîîíû àðãóóäààð òîäîðõîéëîâ. Õýíòèé àéìãèéí óñíû àæ àõóéí áàéãóóëëàãààñ òóñ ñàâ ãàçàðò áýë÷ýýð óñæóóëàõàä çîðèóëàí ºðºìäñºí óñíû õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí öîîíîãóóäûí ãèäðîãåîëîãèéí áè÷âýð, öîîíîãèéí óíäðàãà òîòîîñîí àæèãëàëòûí ìàòåðèàëóóäûã àøèãëàâ. Ãàçðûí äîîðõè óñíû íººö. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû àøèãëàõ áàðèìæààò íººö 551.2 ñàÿ.ì3/æèë áàéíà. Ýíý íü ãàçðûí äîîðõè óñíû óñ àãóóëàã÷ õóðäàñ ÷óëóóëãèéí õèëýýð áóþó 30058.8 êì2 òàëáàéãààð òîîöñîí íººö þì. Õàðèí áèäíèé ñàâ ãàçðûí áàëàíñ òîîöîæ áóé 29070 êì2 òàëáàéä õàìààðàõ óñíû íººö 531 ñàÿ.ì3/æèë áàéíà. 7.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Oíîí ìºðíèé àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõè óñíû àøèãëàëòûí áàðèìæààò íººöèéí õóâààðèëàëò, (Í.Æàäàìáàà) Òîîöîîíû ÷èãëýë

Óñ õóðàõ òàëáàé, êì2

Àøèãëàõ áîëîìæèò íººö ì3/ñ

êì3/æèë

Îíîí-Áèíäýð

8810

5.1

0.161

Îíîí-Áàÿí-Àäàðãà

17792

10.3

0.325

Îíîí-Äàäàë

25060

14.52

0.458

Îíîí-óëñûí õèë

29070

16.84

0.531

109

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

7.2 Ñàâ ãàçðûí óóðøèëò, äàãóóãèéí àëäàãäàë Ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí óñíû òýíöëèéã åðºíõèéä íü ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óðñàö, ñàâ ãàçàðò îðîõ òóíàäàñíû õýìæýý áîëîí ò¿¿íýýñ óóðøèõ íèéëáýð óóðøèëòûã õýìæèõ òîîöîõ çàìààð òîîöîíî. Ãîëûí óñíû òýíöëèéã òîîöîõ îëîí, íàðèéâ÷ëàñàí àðãà áèé áºãººä ñàâ ãàçðûí óóðøèëò, õºðñíèé ÷èéã, ãàçðûí äîîðõ óñíû íººö çýðýã ìýäýýëëèéí äóòàãäàëòàé ìàíàé îðíû õóâüä çàðèì àðãûã õýðýãëýæ ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä óñíû òýíöëèéã òîîöîõîä òîäîðõîé õ¿íäðýë áèé. Ãýõäýý îëîí æèëèéí äóíäàæ óòãààð ñàâ ãàçàðò îðæ áóé õóð òóíàäàñ, ñàâ ãàçðûí ãàðàëò äýýð ãîëûí óðñàöûí ÿëãàâàðààð ñàâ ãàçðûí óñíû òýíöëèéã èëýðõèéëæ áîëíî. ET=P-Q ¯¿íä: ET- ñàâ ãàçðûí íèéëáýð óóðøèëò, ìì

P-ñàâ ãàçàð óíàõ òóíàäàñ, ìì

Q-ñàâ ãàçðûí ãàðàëòûí óðñàö, ìì

7.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí äàãóóõü ãàäàðãûí óñíû íèéëáýð óóðøèëò, ìì Ãîë-õàðóóë

Óóðøèëò (ET), ìì

Îíîí-Áèíäýð

226.0

Îíîí-Äàäàë

261.0

Îíîí ãîëûí ñàâä Îíîí-Áèíäýð, ÎíîíÄàäàë õàðóóëààð ãîëûí ñàâ ãàçðûí óóðøèëòûã òîîöîîëîâ. ¯¿íä õóð òóíàäàñíû õýìæýýã ÓÖÓûí Áèíäýð, Äàäàë ºðòººíèé õóð òóíàäàñíû õýìæýýã àâ÷ àøèãëàâ.

Îíîí ãîëûí óðòûí äàãóóä íººöèéí àëäàãäàë áàéõã¿éã 7.1 ä¿ãýýð çóðàãò ¿ç¿¿ëýâ..

7.1 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí óðòûí äàãóóõü õóâààðèëàëò

7.3 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ àøèãëàëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû íèéò íººö 3186.1 ñàÿ êóá.ì/æèë þì. Õàðèí ãîë ìºðíººñ àâ÷ àøèãëàõ áîëîìæèò óñíû íººö 414.194 ñàÿ êóá.ì/æèë áóþó íèéò óðñàöûí 13 õóâü þì. Ýíý íü æèëèéí ãîë ìºðíººñ øóóä àâ÷ áîëîõ õýìæýý þì.

7.2 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû íèéò íººö, ñàÿ êóá.ì

110

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2009 îíû áàéäëààð ãîë ìºðíººñ àâ÷ àøèãëàæ áîëîõ óñíû íººöèéí 0.38 õóâèéã ìàë àæ àõóé, óóë óóðõàé, ãàçàð òàðèàëàíä àøèãëàñàí áºãººä 2015 îíä 0.55 õóâü, 2021 îíä 1.31 õóâü áîëîõîîð áàéãàà íü öààøèä óñíû íººöèéí õ¿ðýëöýý õàíãàëòòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. 7.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ãàäàðãûí óñíû íººöèéí àøèãëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë, èðýýä¿éí õàíäëàãà, õóâèàð Ìàë àæ àõóé

Óóë óóðõàé

Ãàçàð òàðèàëàí

2009

2015

2021

2009

2015

2021

2009

2015

2021

0.245

0.407

0.639

0.053

0.0

0.087

0.145

0.676

Õàðèí Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí ãàçðûí äîîðõè óñíû áàðèìæààò íººö 551.17 ñàÿ êóá.ì/æèë þì. 7.5 äóãààð õ¿ñíýãò. Ãàçðûí äîîðõè óñíû íººöèéí àøèãëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë, èðýýä¿éí õàíäëàãà, õóâèàð Õ¿í àì

Áóñàä

Àÿëàë æóóë÷ëàë

2009

2015

2021

2009

2015

2021

2009

2015

2021

0.603

0.832

0.912

0.024

0.030

0.045

0.127

0.159

0.319

2009 îíû ãàçðûí äîîðõè óñíû íººöèéí 0.75 õóâèéã õ¿í àì, àÿëàë æóóë÷ëàë áîëîí áóñàä õýðýãöýýíä àøèãëàñàí áºãººä 2015 îíä 1.02 õóâü, 2021 îíä 1.28 õóâü áîëîõîîð áàéãàà íü öààøèä óñíû íººöèéí õ¿ðýëöýý õàíãàëòòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 2009 îíû óñíû íèéò õýðýãëýý 1.73 ñàÿ êóá.ìåòð áºãººä ýíý íü ñàâ ãàçðûí íèéò óñíû íººöèéí äºíãºæ 0.046 õóâü áàéíà. Èéìä öààøèä óñ àøèãëàëòûí îíîâ÷òîé ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðóóëàí íýâòð¿¿ëýõýä áîëîìæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

7.3 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñ àøèãëàëòûí áàéäàë, /2009 îí/

Óñ àøèãëàëòûí äèéëýíõ õóâèéã ìàëûí óñàí õàíãàìæ ýçýëæ áàéãààã äýýðõ 8.3 äóãààð çóðàãò, 8.6 äóãààð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ. 7.6 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû õýðýãëýý, ñàÿ êóá.ì, 2009 îí ä/ä

Õºíäë¿¿ð

Õ¿í àì

Ìàë àæ àõóé

Ãàçàð òàðèàëàí

Óóë óóðõàé

Àÿëàë æóóë÷ëàë

Áóñàä

Á¿ãä

Îíîí-Áàòøèðýýò

0.014

0.166

0.030

0.043

0.001

0.253

Îíîí-Áèíäýð

0.074

0.695

0.296

0.220

0.003

1.287

Îíîí-Áàÿí-Àäàðãà

0.089

0.875

0.332

0.220

0.003

1.518

Îíîí-Äàäàë

0.107

0.987

0.354

0.220

0.004

1.672

Óëñûí õèë

0.109

1.014

0.359

0.220

0.004

0.023

1.73

111

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

7.3 äóãààð çóðàãò 2009 áàéäëààð ìàë àæ àõóéí óñ õýðýãëýý 59.4 %, õ¿í àìûí óñ õýðýãëýý 6.4 % áàéñàí áîë õàðèí óñ àøèãëàëòûí áàéäàë ãàçàð òàðèàëàíä 21 %, óóë óóðõàéä 12.9 %, àÿëàë æóóë÷ëàëä õàìãèéí áàãà áóþó 0.3 %-òàé áàéñàí áàéíà.

7.4 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ õýðýãëýý/àøèãëàëòûí áàéäàë, /2009 îí/

7.4 Ñàâ ãàçðûí óñ àøèãëàëòûí õýòèéí òºëºâ Ñàâ ãàçàðò îðøèí ñóóæ áàéãàà õ¿í, ìàë ñ¿ðýã, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí óñíû 2009 îíû õýðýãëýýã ñóóðü áîëãîí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ á¿ðýýð, õýòèéí òºëºâèéã 2015, 2021 îíû áàéäëààð ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä óðüä÷èëàí òîîöîâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ àøèãëàëò 2009 îíä 1.73 ñàÿ.êóá ì áàéñàí íü 2015 îíä 2.47 ñàÿ.êóá ì, 2020 îíä 5.68 ñàÿ.êóá ì áàéõààð òºëºâëººä áàéíà. Ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòàãò ôåðìåðèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæ áàéãààãààã òîîöâîë öààøèä ÷ ìàëûí óñàí õàíãàìæ óñ àøèãëàëòûí äèéëýíõ õóâèéã ýçýëñýýð áàéõ íü îéëãîìæòîé áàéíà. 2009 îíû áàéäëààð 1.014 ñàÿ.êóá ì, 2015 îíä 0.151 ñàÿ.êóá ì, 2021 îíä 2.646 ñàÿ.êóá ì óñ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýâ. Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí õóâüä 2009 îíä 119.5 ãà-ä òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ 0.359 ñàÿ êóá.ì óñ àøèãëàñàí áàéíà. Ýíý íü ôåðìåðèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ òýæýýëèéí óðãàìëûã 1000 ãà òàðèàëñàíààð 2021 îíû ¿åä óñ àøèãëàëò 3400000 ì3 áàéõààð òºëºâëºâ. Óóë óóðõàéí óñ àøèãëàëòûí õóâüä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóä òåõíîãåí íºëººëºëä ºðòººã¿é óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà ó÷èð õîéøèä ÷ ýíý áàéäëûã õàäãàëàí ¿ëäýýõ, áàéãàëü ýêîëîãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàí õàìãààëàõûí òóëä óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ó÷èð 2015, 2021 îíä óóë óóðõàéí óñ àøèãëàëò áàéõã¿é õýìýýí òîîöîâ. Óóë óóðõàé àøèãëàñàíààð ýäèéí çàñãèéí õóâüä ºãººæòýé áîëîâ÷ òóõàéí ñàâ ãàçàðûí ¿íäñýí ºíãº òºðõ àëäàãäàõ, ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýêîñèñòåìä ñºðºã íºëººòýé òóë õÿçãààðëàñàí íü îéëãîìæòîé. Èéìýýñ ýäèéí çàñãèéí õóâüä ºãººæòýé, ãîëûí ýêîñèñòåìèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ õàìãààëàõ îíîâ÷òîé íýã àðãà áîë ýêî àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Èéìýýñ ýíý ÷èãëýëèéí óñ àøèãëàëò 2015 îíä 0.005 ñàÿ.êóá ì, 2021 îíä 0.008 ñàÿ.êóá ì áîëæ íýìýãäýõýýð òºëºâëºâ. Àÿëàë æóóë÷ëàëûã äýìæèí õºãæ¿¿ëñýíýýð óñíû áóñàä õýðýãëýý áîëîõ íèéòèéí õàëóóí óñ, àìðàëò ñóâèëàë, óóøèéí ãàçðûí óñ àøèãëàëò õóâü íýìýãäýíý ãýæ ¿çýâ. 2009 îíä 0.023 ñàÿ.êóá ì áàéñàí óñ àøèãëàëò 2015 îíä 0.029 ñàÿ.êóá ì, 2021 îíä 5.68 ñàÿ.êóá ì áîëîõîîð òîîöîâ. 7.7 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ õýðýãëýýíèé îäîîãèéí áà õýòèéí òºëºâ, ñàÿ êóá.ì Îí

Õ¿í àì

Ìàë àæ àõóé

Ãàçàð òàðèàëàí

Óóë óóðõàé

Àÿëàë æóóë÷ëàë

Áóñàä

Á¿ãä

2009

0.109

1.014

0.359

0.220

0.004

0.023

1.73

2015

0.151

1.685

0.247

0.005

0.029

2.47

2021

0.165

2.646

3.400

0.008

0.058

5.68

7.5 Óñíû àæ àõóéí áàëàíñûí ä¿ãíýëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººö 3737.25 ñàÿ êóá.ì, ¿¿íýýñ Îíîí ãîë- óëñûí õèë õºíäë¿¿ðýýðýýð ãàäàðãûí óñíû íººö 3186.1 ñàÿ êóá.ì/æèë áàéíà. 2009 îíû áàéäëààð ñàâ ãàçðûí óñíû íèéò íººöèéí äºíãºæ 1.73 ñàÿ êóá.ì áóþó 0.046 õóâèéí àøèãëàëòòàé áàéãàà íü öààøèä óñ àøèãëàëòûí îíîâ÷òîé ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðóóëàí íýâòð¿¿ëýõýä áîëîìæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íèéò õýðýãëýý 2009 îíä 1.73 ñàÿ êóá.ì, 2015 îíä 2.47 ñàÿ.êóá.ì, 2021 îíä 5.68 ñàÿ êóá.ì áàéõààð òîîöñîí íü íèéò ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí 2009 îíä 0.046 %, 2015 îíä 0.066 %, 2021 îíä 0.152 % áîëîõîîð áàéíà. Õàðèí ñàâ ãàçàðûí àøèãëàæ áîëîõ áîëîìæèò óñíû íººöèéí

112

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

õýìæýý 965.36 ñàÿ êóá.ì õóâüä áóþó ãàäàðãûí óñíû íººöèéí 13 õóâèéã àøèãëàõàä ýêîëîãè òýíöâýðòýé áàéíà õýìýýí áîäîæ òîîöâîë ãîëûí ñàâ ãàçðûí àøèãëàæ áîëîõ áîëîìæèò óñíû íººöèéí 2009 îíä 0.18 õóâèéã àøèãëàñàí áà 2015 îíä 0.26 õóâü, 2021 îíä 0.59 õóâèéã àøèãëàõààð òîîöîâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû íèéò íººö 3186.1 ñàÿ êóá.ì/æèë þì. Õàðèí ãîë ìºðíººñ àâ÷ àøèãëàõ áîëîìæèò óñíû íººö 414.194 ñàÿ êóá.ì/æèë áóþó íèéò óðñàöûí 13 õóâü þì.2009 îíû áàéäëààð ãîë ìºðíººñ àâ÷ àøèãëàæ áîëîõ óñíû íººöèéí 0.38 õóâèéã ìàë àæ àõóé, óóë óóðõàé, ãàçàð òàðèàëàíä àøèãëàñàí áºãººä 2015 îíä 0.55 õóâü, 2021 îíä 1.31 õóâü áîëîõîîð áàéãàà íü öààøèä óñíû íººöèéí õ¿ðýëöýý õàíãàëòòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Óóë óóðõàéí óñ àøèãëàëòûí õóâüä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóä òåõíîãåí íºëººëºëä ºðòººã¿é óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà ó÷èð õîéøèä ÷ ýíý áàéäëûã õàäãàëàí ¿ëäýýõ, áàéãàëü ýêîëîãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàí õàìãààëàõûí òóëä óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ó÷èð 2015, 2021 îíóóäàä óóë óóðõàéí óñ àøèãëàëò áàéõã¿é õýìýýí òîîöîâ. Õàðèí Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí ãàçðûí äîîðõè óñíû áàðèìæààò íººö 551.17 ñàÿ.ì3/æèë þì. 2009 îíû ãàçðûí äîîðõè óñíû íººöèéí 0.75 õóâèéã õ¿í àì, àÿëàë æóóë÷ëàë áîëîí áóñàä õýðýãöýýíä àøèãëàñàí áºãººä 2015 îíä 1.02 õóâü, 2021 îíä 1.28 õóâü áîëîõîîð áàéãàà íü öààøèä óñíû íººöèéí õ¿ðýëöýý õàíãàëòòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Óñíû àæ àõóéí íýãäñýí áàëàíñààñ õàðàõàä ìàëûí óñíû õýðýãëýý íèéò íººöºä õàðüöóóëàõàä õ¿ðýëöýýòýé áîëîâ÷ áýë÷ýýðò áàéãàà óñò öýãèéí òîî áóóð÷ áýë÷ýýð òàëõëàãäàõ, àí àìüòäûí òýæýýëò õîìñäîæ áàéãààã ýêîëîãèéí áîëîí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëò¿¿äýý àíõààðóóëæ äóðüäñàí. Ìàëûí 2015 îíä áàéõ òîîíîîñ õýòã¿¿ëýõã¿é áàéõ áîäëîãûã áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé. 7.8 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö, 2009 îíû àøèãëàëòûí áàëàíñûí ä¿í Áàëàíñûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

ì3/c

Íèéò íººö Àëäàãäàë

101.03

3186.1

Óóðøèëò

263.3

Ø¿¿ðýëò

Äàðààãèéí ñàâä øèëæèõ

2922.8 Ìàë àæ àõóé

Óñ àøèãëàëò

ñàÿ.ì3/æèë

1.014

Ãàçàð òàðèàëàí

0.359

Óóë óóðõàé

0.220

Óñíû áàëàíñ Îíîí ãîëûí óðñàö, ñàÿ ì3 Àøèãëàëòûí õóâü

2921.207 0.38

113

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8. ÝÊÎËÎÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Õýíòèé íóðóóíààñ ýõ àâàõ Îíîí ãîë áîëîí ò¿¿íèé îëîí öóòãàë ãîëóóä ÎÕÓ-ûí íóòãààð óðñàõ Èíãýäýé, Øèëêà ãîëòîé íèéëýí óëìààð Àìàð ìºðíèé ýõ áîëäîã. Èéíõ¿¿ ìàíàé îðíîîñ ýõ àâ÷ óðñäàã ãîë ìºðºí äýëõèéí áºìáºðöãèéí óìàðä õàãàñûí á¿ñ íóòàãò öýíãýã óñíû òîìîîõîí ñ¿ëæýýíä ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã òóë ýíýõ¿¿ ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë íü ìîíãîë÷óóä áèäíèé îëîí óëñàä õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã þì. Ýä¿ãýý ¿åä ýêîëîãèéí àñóóäàë ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä èõýýõýí ¿¿ðýãòýé áîëæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýêîëîãèéí áàðèìæààòàé ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë äýëõèé äàÿàð òàâèãäàõ áîëîâ. Ýðäýìòýäèéí òîîöîîëñíîîð èðýõ õàãàñ çóóí æèëä äýëõèéí õ¿í àì õî¸ð äàõèí íýìýãäýæ ¿¿íèéã äàãààä õ¿íñ òýæýýë, ýä ìàòåðèàëûí õýðýãöýý ãóðàâ äàõèí , àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý òàâààñ àðàâ äàõèí íýìýãäýõ òºëºâòýé áàéãàà þì. Èéì íºõöºëä áàéãàëüä õàíäàõ õ¿íèé íºëººã áîäèò áàéäëààð òîîöîæ ãàðãàõ íü ÷óõàë þì. Ýêîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû à÷ õîëáîãäîë íü áàéãàëèéí íººö áàÿëàãèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ, òýãñíýýðýý õ¿í òºðºëõòíèé áàéãàëüòàéãàà ø¿òýëöýí àìüäðàõ îíîëûí ¿íäñèéã òîäîðõîéëîõîä îðøèíî. Ýêîëîãèéí òýíöëèéã õàíãàõàä äàðààõü çàð÷ìûã áàðèìòëàõ íü ÷óõàë þì. •

Àìüäðàëûí îð÷íû ýð¿¿ë àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàñàí áàéõ,

•

Èðýýä¿é ¿åèéíõýíä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é ýêîëîãèéí õîõèðëûã áàãàñãàõ,

•

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà èë òîä áàéõ.

8.1 ÕªÐÑÍÈÉ ÑÓÄÀËÃÀÀ 8.1.1 Îðøèë Õºðñèéã àíõíû óíàãàí áàéäëààð íü áóþó àøèãëàëòûí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí ººð÷ëºãäºõ òýð ò¿âøèíýýñ íü õýòð¿¿ëýëã¿éãýýð àøèãëàæ ò¿¿íèé òºëºâ áàéäàë, ÷àíàð, ¿ðæèë øèìèéã õàìãààëàõ àñóóäàëä õºðñíèé ñóäàëãààíû àæèë ÷èãëýãäýõ ¸ñòîé. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñýãò îðøèõ Õýíòèé, Äîðíîä àéìãóóäûí xàíãàé, òàë, õýýð õîñîëñîí íóòàã äýâñãýðèéã õàìàðíà. Ýíý ñàâ ãàçàð íü ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé, õºðñíèé ÷èéã áîëîí õóð òóíàäàñ õàðüöàíãóé áàãà, õóóðàé, ãàíäóó áàéõ áà óñò öýãèéí õ¿ðýëöýý õàíãàìæààñ áîëæ íýã õýñýã ãàçàðò áýë÷ýýðèéí äààö èõýññýíýýð áýë÷ýýðèéí õºðñ, óðãàìàë çàðèì õýñýãò òàëõëàãäàæ ñóë ýëýãäýë, ýâäðýëä îðñîí çýðýã îíöëîãòîé. Ìºí ò¿¿í÷ëýí õàäëàíãèéí òàëáàé òóñ ñàâ ãàçðûí îð÷èíä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàãòàé õîëáîîòîéãîîð áàéãàëü öàã óóðûí õ¿íäðýëòýé íºõöºëä ìàë÷èä õàäëàí, òýæýýëýýð äóòàãäàí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë, ìàë÷äûí àìüæèðãààíä áýðõøýýë ó÷èðäàã á¿ñ íóòàã þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ìàë àæ àõóéí áîäëîãûã çºâ õºãæ¿¿ëýõ, óñàëãààòàé òàðèàëàíã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé ýðõýëæ õ¿í àìûí õ¿íñíèé õýðýãöýýã õàíãàõ, ãàäàãøàà óðñàöòàé ãîëûã äîòîîääîî àøèãëàæ ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýõ ÿâäàë íü á¿ñ íóòãèéí òºäèéã¿é óëñûí õýìæýýíèé áîäëîãûí àñóóäàë áîëíî. ¯¿íä òóñ ñàâ ãàçðûí õºðñíèé øèíæ ÷àíàð, íººö, ò¿¿íä òóëãóóðëàñàí àøèãëàõ çîõèñòîé òåõíîëîãè çýðýã íü áàéãàëü, ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã àëäàãäóóëàëã¿é ¿éëäâýðëýë õºòëºí ÿâóóëàõàä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ìîíãîë îðíû õºðñºí á¿ðõýâ÷èéí ãàçàð ç¿éí òàðõàëòàä òóñ óëñûí ºìíºò ýòãýýäýä îðøèõ Òºâ Àçèéí öºë¿¿äèéí íºëºº ¿ëýìæ èõ áàéäãèéã ñóäëàà÷èä òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýíý íºëººãººð Õàíãàé, Õýíòèéí íóðóóíû ºâºð õàæóóä 2000–2500 ìåòðèéí ºíäºð õ¿ðòýë õºðñíèé áîñîî á¿ñøèë òîãòîîã¿éí äýýð çàðèì ãàçðûí õóóðàé õºðñ 2000 ìåòðèéí ºíäºð õ¿ðòýë òàðõàíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õºðñ ãàçàð ç¿éí äýýðõ åðºíõèé ç¿é òîãòîë àæèãëàãäàõ áºãººä õàðèí îéí õàð øîðîîí, óóëûí íóãàò õýýðèéí õàð øîðîîí õºðñíèé á¿ñ¿¿ä òîäîðõîé ÿëãàðäàã áàéíà. Ýíý ãàçðûí õºðñ íü äýýðõ åðºíõèé îíöëîãîîñ ãàäíà èõýíõ õýñýã íü êàðáîíàòã¿é, õºðñíèé õºãæèë ñóë, íèìãýí, óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõýä Îíîí ãîëîîñ óñëàõ áîëîìæòîé òàëáàé õàðüöàíãóé áàãà, ã¿íèé õóäàã ãàðãàæ óñëàõ áîëîìòîé òàëáàé íèëýýä áàéõ áºãººä õàäëàíã óñàëæ, áîðäîõ àðãà õýìæýý àâ÷

114

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

õýðýãæ¿¿ëýí õàäëàíãèéí ãàðöûã íýìýãä¿¿ëæ áóñàä õýðýãöýýò àéìàã, ñóìäûã òýæýýëýýð õàíãàõ, òýæýýëèéí òàðèìàë òàðèàëæ òýæýýëèéí ¿éëäâýð áèé áîëãîõ çýðýã íü ýíý á¿ñ íóòãèéí îíöëîãò òîõèðñîí õºäºº àæ àõóéí äàâóó ÷èãëýë þì. 8.1.2 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºðñ, ãàçàð ç¿éí îíöëîã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü õºðñíèé ìóæëàëûí õóâüä Õàíãàéí èõ ìóæ ò¿¿í äîòðîî Õýíòèéí ìóæèä áàãòäàã. Õàíãàéí èõ ìóæèä õàìãèéí ò¿ãýýìýë äýëãýðñýí õºðñ áîë õýýðèéí õ¿ðýí õºðñ áºãººä îðîí íóòãèéí õºðñ ¿¿ñýõ ººð ººð íºõöëººñ øàëòãààëàí õ¿ðýí õºðñíèé õýä õýäýí õýâ øèíæ áîëîõ õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí, öàéâàð õ¿ðýí, óóëûí õ¿ðýí, íóãûí õ¿ðýí îéí õ¿ðýí õºðñ òàðõñàí áàéíà. Ìºí óóëò òàéãûí øèðýãò - ÷àíäðóóâòàð áà óóëûí îéí ñààðàë õºðñ, óóëûí õàð øîðîîí õºðñ, íóãà – íàìãèéí áîëîí õóæèðëàã õºðñ ìºí òàðõñàí áàéäàã. Õºðñ ¿¿ñýõ ýõ ÷óëóóëàã íü ãîë òºëºâ ¿íäñýí õàòóó ÷óëóóëãèéí (áîðæèí, çàíàð, õ¿ðìýí ÷óëóó) õýìýãäýñ òýäãýýðèéí ºãºðøëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí ýëëþâèéí íèìãýí ñàéðàíöàð õóðäàñ, äåëþâè, ïðîëþâèéí íèëýýä çóçààâòàð íóíòàã øîðîîí õóðäñààñ òîãòîíî. Ãîë ìºðíèé õºíäèéä ýëñ- õàéðãàíöàðûí çóçààëàã òàðõàíà. Õºðñ ¿¿ñýõ íºõöëèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëæ òóñ èõ ìóæèéí õºðñ ñàéòàð óãààãäñàíààñ ãàäíà õÿëáàð óóñàõ äàâñóóä õºðñíèé íèéò ïðîôèëüä áàéõã¿é. Ìàðààëàã øèíæã¿é, íèìãýí äàâõðàãàòàé, ÿëçìàãààð ÿäóóâòàð, ñàéð ÷óëóó èõòýé. Õ¿ðýí õºðñíèé äýýä õýñãèéí êàðáîíàòóóä öºì óãààãäàæ, ÿëçìàãò äàâõàðãààñ äîîø õóðèìòëàãäàõ áîëîâ÷ ò¿¿íèé õýìæýý åðºíõèéäºº áàãàâòàð áàéíà. Ýíý á¿ñ íóòàãò á¿õ õóð òóíàäàñíû èõýíõ (70 – 80 %) íü çóíû ñ¿¿ë ¿åýð áîãèíî õóãàöààíû äîòîð ¿åðèéí áàéäëààð óíàäàã ó÷ðààñ õºðñ ýð÷èìòýé óãààãäàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Õýíòèéí ìóæèä áàãòàõ áà ãàçàð ç¿éí áàéðøëûí õóâüä Õýíòèéí ãîë íóðóó îðøèõ áºãººä ò¿¿íýýñ òàë á¿ð òèéø ñàëáàðëàñàí óóëñ ààæèì íàìññààð áýñðýã óóëñ áîëîí óëìààð óõàà, ã¿âýý, òàëä øèëæèíý. Óóëûí àð õàæóóä 1400 ìåòðèéí ¿íýìëýõ¿é ºíäºð õ¿ðòýë õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí õºðñ, 1400 – 1600 ìåòðò óóëûí õàð øîðîîí õºðñ, ò¿¿íýýñ äýýø (1800 – 2200 ìåòðò) óóëûí îéí ñààðàë áà óóë òàéãûí øèðýãò ÷àíäðóóâòàð õºðñ òóñ òóñ òàðõàæ, óóëûí õàâòãàéäóó îðîéä óóëûí íóãûí õ¿ëðýíöýð íèìãýí õºðñººð ñîëèãääîã áàéíà. Õàðèí óóëûí îé ìîäîîð õó÷èãäààã¿é ºâºð õàæóóä, Õýíòèéí óóëñ äîòðîî áîë (äîîðîîñ äýýø) õ¿ðýí, õàð õ¿ðýí õºðñ ààæìààð õàð øîðîîí õºðñºíä øèëæèæ, òýð íü 1600 – 1700 ìåòðèéí ºíäºðò çàðèìäàã òàãèéí óóëûí íóãûí õàð øîðîîðõóó õºðñººð ñîëèãäîíî. Ãýòýë Õýíòèéí óðä çàõûí óóëñûí ãîâü ðóó õàðñàí ýíãýð òàëä õ¿ðýí õºðñ á¿ð óóëûí îðîé õ¿ðòýë òóæäàà ¿ðãýëæèëäýã. Åð íü óóëò –òàéãûí, øèðýãò - ÷àíäðóóâòàð áà íóãà íàìãèéí õºðñ èõ õºãæñºí Õýíòèéí òºâ õýñãýýñ ãàäàãø çàõ ðóóãàà ÿâàõ òóòàì õóóðàé õýýðèéí íºëºº èõñýæ, õàð õ¿ðýí õºðñ ýðñ íýìýãäýõèéí çýðýãöýý, õóæèð, ìàðçòàé õîíõîðóóä áèé áîëæ èðíý. Ýíý ìóæ äîòîðõè õºíäèé õîòãîðóóäàä òàðèàëàíä ¿ëýìæ òîõèðîìæòîé õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí, íóãûí õ¿ðýí, íàì ãàçðûí áàðààí õºðñ èõ òàðõñàí. Ãîëûí òàòàì, íàðèéí õºíäèé, õàâöëûí ¸ðîîëä íàìãèéí áîëîí íóãà íàìãèéí õºðñ ýëáýã áàéíà. 8.1.3 Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é Õºðñíèé õýâ øèíæ, åðºíõèé øèíæ ÷àíàð, õºðñ ¿¿ñýõ îíöëîã çýðãèéã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð õºðñºíä ç¿ñýëò òàâèõ, õºðñíèé ìîðôîëîãè øèíæèéã äàðààõ àðãà ç¿éí äàãóó òîäîðõîéëíî. Õºðñºíä ç¿ñýëò òàâèõ öýãèéã ñîíãîõîä ãàçðûí ãàäàðãûí õîòãîð, ã¿äãýð, óðãàìàëøèëò, ãàçàð àøèãëàëòûí çîðèóëàëò çýðãèéã ñàéòàð áîäîëöîí ¿çíý. Õºðñºíä ç¿ñýëò òàâèõ öýãèéã ñîíãîñíû äàðàà òóõàéí öýãèéí îð÷èí äýõ áè÷èãëýë õèéõ ¸ñòîé. Îð÷íû áè÷èãëýëä äàðààõ ç¿éëñ áàãòàíà. ¯¿íä: 1. Ãàäàðãûí áàéäàë (òýãø, òýãøèâòýð, íàëóó ãýõ ìýò) 2. Óðãàìàëøèëò (Õýäýí õóâèéí óðãàìàëøèëòòàé, ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîäîðõîéëîõ) 3. Òóõàéí öýãèéí áàéðøëûã òîäîðõîéëîõ (ºðãºðºã, óðòðàã) 4. ×óëóóæèëò 5. Òóõàéí ç¿ñýëòèéí öýãýýñ õàìãèéí îéð áàéãàà òîìîîõîí îáúåêòîîñ õýäýí êì-ò áàéãààã áè÷íý. Ç¿ñýëòèéí ã¿í õºðñíèé õýâ øèíæ áà ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòààñ èõýýõýí õàìààðíà. Ñóäàëãààãààð õèéõ ç¿ñýëòèéí òîî íü:

115

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1. ãàäàðãóóãèéí áàéäàë 2. óðãàìëûí áàéäàë 3. çóðãèéí ìàñøòàáûí õýìæýýíýýñ õàìààðíà. Ç¿ñýëòèéã ã¿íýýð íü: 1. ªíãºö 25-75 ñì 2. Õàãàñ 25-125 ñì 3. ¯íäñýí 125-200 ñì ãýæ àíãèëíà. Õºðñíèé ìîðôîëîãè áè÷èãëýë õèéõ: Ç¿ñýëòèéí òóõàé áè÷èãëýë õèéñíýýð õºðñíèé îíîø ç¿éí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ ìîðôîëîãèéí á¿õ øèíæ òýìäãèéã òîäîðõîéëíî. Õºðñºíä ç¿ñýëò òàâüæ äóóññàíû äàðàà õ¿ðçíèé òóñëàìæòàéãààð ç¿ñýëòèéí í¿¿ðýí òàëûã ñàéòàð öýâýðëýíý. Õºðñíèé ºíãºí äàâõàðãààñ ýõ ÷óëóóëàã îðîëöóóëñàí íèéò çóçààíûã ïðîôèëü ãýíý. Õ¿ðçýýð ïðîôèëèéã èë ãàðãàõàä ò¿¿íèé ãàäàðãà ãÿëàéæ ìºí íýã äàâõàðãûí õºðñ íºãººäºº ò¿ðõýãäñýí áàéäàã ó÷ðààñ õóòãàíû ¿ç¿¿ðýýð ç¿ñýëòèéí í¿¿ðýí òàëûã õºíãºõºí õóñàæ ºãºõ íü äàâõàðãóóäûí õèë, çààãèéã òîãòîîõîä äºõºì áîëíî. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ãàçàð ýäýëáýðèéí òºðºë òóõàéëáàë, áýë÷ýýð, õàäëàí, òàðèàëàí áà ò¿¿íèé òºëºâ áàéäàë çýðãèéã äýâòýðò áè÷íý. Õºðñíèé äàâõàðãóóä îëîí ÿíç, ººð õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé áºãººä íýã äàâõðàãà íºãººãºº ¿¿ñ÷ áèé áîëîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã. Õºðñíèé ¿å äàâõàðãóóä íü õºðñíèé ãàðàë ¿¿ñëèéí ººð÷ëºëò, õºãæèë, øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëäîã. Õºðñíèé ¿å äàâõàðãóóä íü ººð õîîðîíäîî îëîí øèíæ òýìäãýýð ÿëãààòàé áàéíà. Õºðñíèé ìîðôîëîãè áè÷èãëýë õèéõäýý ¿å äàâõðàãà òóñ á¿ðýýð õºðñíèé ºíãº, õºðñíèé çóçààí, á¿òýö, íÿãò, ÷èéã, øèíýýð ¿¿ññýí áîäèñ, øèãñýí áîäèñ, êàðáîíàò, ÷óëóóæèëò, óðãàìëûí ¿íäýñíèé òàðõàëò, áàéðøèë çýðãèéã òîäîðõîéëæ áè÷íý. Õºðñíèé çóçààíûã òîäîðõîéëîõäîî ç¿ñýëòèéí õàíàí äàãóó ñì-èéí õóâààðüòàé ìåòð òàâüæ ¿å äàâõðàãà òóñ á¿ðèéí çóçààíûã òýìäýãëýíý. Õºðñíèé øèíý ¿¿ñìýë íü ÿìàð íýã ºíãºòýé íýãäýë áàéõ òóë õýäýí ñì ã¿íä, õèð õýìæýýòýé áàéãàà, ÿìàð ºíãºòýé áîäèñ áàéãààã íü òîäîðõîéëæ áè÷íý. Øèãäñýí áîäèñ íü õºðñ ¿¿ñâýðèéí ïðîöåññòýé øóóä õîëáîîã¿é ãàäíû áèåò ó÷èð õýäýí ñì-èéí ã¿íýýñ ÿìàð ç¿éë ãàðñíûã ë áè÷èõ õýðýãòýé. Õàðèí õºðñíèé êàðáîíàòûã òîäîðõîéëîõäîî ç¿ñýëòèéí õàíà ðóó ºíãºí ¿åýñ ýõëýí 10 %-èéí äàâñíû õ¿÷èë äóñààõàä êàðáîíàòòàé áîë áóöëàíà. Êàðáîíàòûí àãóóëàìæ õèð õýìæýýòýé áàéãààãààñ õàìààð÷ õ¿÷òýé, äóíä çýðýã, ñóë áóöëàõ áàéäàë àæèãëàãäàíà. Õàðèí õýäýí ñìýýñ ýõëýí äàâñíû õ¿÷èëä áóöàëæ áàéãààã ñàéòàð òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ¿å äàâõðàãà òóñ á¿ðýýð ÷óëóó, óðãàìëûí ¿íäýñ õèð õýìæýýòýé áàéãààã í¿äýí áàðèìæààãààð áàðàãöààëàí õºðñíèé ìîðôîëîãè áè÷èãëýë õèéõäýý áè÷èõ ¸ñòîé. Õýýðèéí íºõöºëä õºðñíèé ºíãèéã òîäîðõîéëîõ: Õºðñíèé ¿å äàâõàðãà òóñ á¿ðèéí ºíãº íü òýíä õóðèìòëàãäñàí õèìèéí ¿íäñýí íýãäë¿¿äýýð òîäîðõîéëîãääîã. Òóõéàëáàë: (ÿëçìàãèéí õàð áàðààí, áîð õ¿ðýí ºíãèéã, òºìðèéí èñýë øàð, óëààí, óëáàð ÿãààí òóÿàã, öàõèóðûí èñýë, øîõîé, êîàëèíèò (öàãààí øàâàð)), õºíãºí öàãààíû óñò èñýë, ìºí õÿëáàð óóñàõ äàâñóóä öàéâàð, öàãààí ºíãèéã ¿ç¿¿ëäýã. Íóãà, íàìãèéí õºðñºíä òºìðèéí äóòóó èñýë õºõ ÿãààíäóó ºíãèéã ¿ç¿¿ëýõ æèøýýòýé). Õºðñíèé ºíãº íýã ºíãº öýâýð äàíãààðàà áàéõ íü íýí õîâîð áºãººä èõýâ÷ëýí çàâñðûí áàéíà. Òóõàéëáàë: õàðààñ õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí, öàéâàð õ¿ðýí, óëààí õ¿ðýí çýðýã çàâñðûí ºíãèéã äàìæèí óëààí ºíãºíä õ¿ðýõ æèøýýòýé. Õºðñíèé ºíãèéã ¿å äàâõàðãóóäààð èíãýæ ÿëãàõàä òóõàéí õ¿íèé í¿äíèé ºíãº ÿëãàõ ÷àäâàð, í¿äíèé õàðàà, äàäëàãà òóðøëàãààñ èõýýõýí øàëòãààëíà. ªºðººð õýëáýë íýã ºíãèéã õ¿ì¿¿ñ ººð ººðººð òóñãàæ, íýðëýõ íü îëîíòîé. Èéìýýñ õºðñíèé ºíãº òîäîðõîéëîõäîî íÿìáàé ñàéí àæèãëàõûí çýðýãöýý ñ¿¿äýð òóñààã¿é áàéäëààð õàðàõ íü ÷óõàë. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õºðñíèé ºíãèéã òîäîðõîéëîõäîî îëîí óëñûí õºðñíèé ºíãèéí ñòàíäàðòûã áóþó Stantart soil color charts- èéã ºðãºí àøèãëàæ áàéíà. Õýýðèéí íºõöºëä õºðñíèé ÷èéã òîäîðõîéëîõ: Õºðñíèé ÷èéãèéã õýýðèéí íºõöºëä òîäîðõîéëîõäîî òóõàéí ¿å äàâõàðãûí õºðñíººñ õýñãèéã àâ÷ àòãààä òýíèéëãýõýä ãàðûí õýâ ãàð÷ áàéâàë ÷èéãòýé, áàãà çýðýã áóòàð÷ óíàæ áàéâàë ÷èéãýðõ¿¿, ãàðûí õýëáýð ãàðàõã¿é áîë õóóðàé ãýõ ìýòýýð òîäîðõîéëíî. Õýýðèéí íºõöºëä õºðñíèé ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿í òîäîðõîéëîõ: Õºðñíèé ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õýýðèéí íºõöºëä òîäîðõîéëîõäîî çóóðàõ àðãûã õýðýãëýíý. Õºðñíèé ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íèéã çóóðàõ àðãààð òîäîðõîéëîõîä: 1. Áàãà çýðãèéí õºðñèéã àëãàíäàà àâààä ò¿¿íèéãýý õîîëíû ãóðèë àäèë çóóðààä èìýð÷ ¿çýõýä õ¿íä õºðñ õóðóó ãàðò èõ íààëäàæ, òýäãýýðèéã õàëòàð áîëãîõûí çýðýãöýý íýãýí æèãä çººëºí áàéíà. 2. Çóóðñàí õºðñèéã õóðóóãààð íèìãýëæ äàðàõàä õºðñíèé ãàäàðãà ÿçðàõã¿é ñàéí ýâýëæ, ìºí ò¿¿í÷ëýí õóðóóíû õýý ãàð÷ áàéâàë õ¿íäèéí øèíæ.

116

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3. Çóóðñàí õºðñººð 3 ñì-èéí ãîë÷òîé áºìáºð¿¿ø õèéõýä ýâëýõã¿é áîë ñóë ýëñ áîëíî. 4. Çóóðñàí õºðñººð õýâðýãä¿¿ áºìáºð¿¿ø õèéæ áîëñîí áîëîâ÷ 3 ìì-èéí ãîë÷òîé çóëûí ãîë õèéæ áîëîõã¿é áîë ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýéí øèíæ. 5. Çóóðñàí õºðñ çóëûí ãîë áîëîîä, áîëñîí õîéíîî áîãèíîõîí òàñàð÷ áàéâàë õºíãºí øàâðàíöàð áîëíî. 6. Çóóðñàí õºðñººð õèéñýí çóëûí öààø öóâæ íàðèéñãàõàä õóãàð÷ áàéâàë äóíä øàâðàíöàð áîëíî. 7. Çóóðñàí õºðñººð çóëûí íàðèéí ãîë õèéãýýä äàðàà íü ò¿¿ãýýð 3 ñì ãîë÷òîé öàãèðàã õèéõýä õóãàð÷ áàéâàë õ¿íä øàâðàíöàð áîëíî. 8. Öóâüñàí çóëûí ãîëîîð öàãèðàã õèéõýä õóâèðàõã¿é áîë øàâàð õºðñ ìºí áîëíî. Õýýðèéí íºõöºëä õºðñíèé á¿òýö òîäîðõîéëîõ: Õºðñíèé ¿å äàâõàðãà á¿ðèéí àãðåãàòóóäûí íýãäëèéí õýëáýð õýìæýýã ñàéòàð àæèãëàæ òýðõ¿¿ õýëáýðèéí äàãóó õýýðèéí íºõöºëä õºðñíèé á¿òöèéã òîäîðõîéëíî. Õºðñíèé á¿òýö íü ¿ðëýí, ñàìðàíöàð, áººìºí, õàâòñàíöàð ãýõ ìýò îëîí õýëáýðòýé áàéíà. Õýýðèéí íºõöºëä õºðñíèé íÿãò òîäîðõîéëîõ: Õýýðèéí íºõöºëä õºðñíèé íÿãò òîäîðõîéëîõäîî õºðñíèé ¿å äàâõàðãà òóñ á¿ðèéã õóòãàíû ìºðººð (èðã¿é òàëààð) ç¿ñýæ ¿çýõýä îðîì íü ãÿëàéæ õàðàãäàæ áàéâàë íÿãò, õóòãàíû ìºð áàãà çýðýã õ¿÷ýýð äàðàõàä øèãäýæ áàéâàë íÿãòàâòàð, õ¿÷ õýðýãëýõã¿é äàðàõàä õóòãàíû ìºð øèãäýæ áàéâàë ñèéðýã ãýõ ìýò òîäîðõîéëæ áè÷íý. 8.1.4 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàõ ñóìäûí õºðñíèé ñóäàëãààíû ä¿í 8.1.4.1 Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí õºðñíèé ñóäàëãààíû ä¿í Òóñ ñóìûí íóòàã äýâñãýð íü Õýíòèéí óóëàðõàã ìóæèéí ºíäºð áîëîí äóíäàæ óóëñûí õýýðèéí á¿ñýä áàãòäàã. Íóòãèéí õîéä õýñýã íü èõýýõýí óóëàðõàã áèò¿¿ îéãîîð á¿ðõýãäñýí áºìáºãºð îðîéòîé ºíäºð áîëîí äóíäàæ óóëñ èõòýé çàì õàðèëöàà ìóóòàé íóòàã þì. Íóòãèéí òºâ áîëîí ºìíºä, õýñýãò äóíäàæ óóëñ, òýäãýýðèéí õîîðîíäîõ ºðãºí íàðèéí õºíäèé ýëáýãòýé, õºäºº àæ àõóéí ãîë á¿ñ þì (Ä.Äîðæãîòîâ, Ä.Áàòáàÿð). ªìíºäýëãýð ñóìûí íèéò íóòàã äýâñãýð 1089 ìÿí. ãà áàéõ 1089.0 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 26.7 ìÿíãàí ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 342.2 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. Òóñ íóòàã äýâñãýðèéí 82.5 %-èéã õºíãºí øàâðàíöàð, ýëñýíöýð õºðñ ýçëýõ áºãººä ýíý íü àøèãëàëòûí ÿâöàä õºðñ ñàëõèíû ýâäðýëä îðîõ ìàãàäëàë ºíäºðòýé, ìºí õºðñíèé óñ áàðèõ ÷àäâàð ìóó ó÷ðààñ àìàðõàí õóóðàéøäàã íü õºðñíèé ýâäðýë ¿¿ñýõýä èõýýõýí íºëººëíº. Ýíý ñóìûí õóâüä ºìíºõ æèë¿¿äýä ãàçàð òàðèàëàíã íèëýýä ºðãºí õ¿ðýýòýé ýðõëýæ áàéñàí áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð àòàðøñàí ãàçàð íèëýýä áàéãààãèéí äýýð, áýë÷ýýðèéí äààö õýòýð÷ óðãàìëàí íºìðºã, õºðñíèé ºíãºí ¿åèéí õýñýã á¿òýöã¿é áîëñîí áàéíà.ªìíºäýëãýð ñóìûí Õóðõ áàã íü Õýíòèé àéìãèéí íèéò òàðèàëàíãèéí 80 îð÷èì %-èéã ýðõýëäýã áºãººä ýíä öýã ñîíãîæ õºðñºíä ç¿ñýëò òàâèâ.

8.1.1 ä¿ãýýð çóðàã. Õóðõ ãîëûí òàòìûí õºðñ õ¿ðýí õºðñ (1-ð ç¿ñýëò)

Ç¿ñýëò òàâüñàí ãàçàð íü ãàäàðãóó íü òýãøõýí, æèæèã õàéðãà ÷óëóóòàé, óëàëæ, àãü, ãîëîëñîí 50 % óðãàìëûí á¿ðõýâ÷òýé. Õóðõ ãîëûí õºâºº òàòìûí õºãæèë ñóëòàé, àëëþâèéí õóðäàñ äýýð òîãòâîðæñîí õ¿ðýí õºðñ. Õºðñíèé ïðîôèëèéí çóðãèéã äàðààõ çóðãààð õàðóóëàâ (8.1.1 ä¿ãýýð çóðàã). À ¿å, 0 -13 ñì çóçààí, õ¿ðýí ºíãºòýé, òîì ÷óëóóòàé, íàðèéí óðãàìëûí ¿íäýñòýé, äàâñíû õ¿÷èëä áóöëàõã¿é, áîðîîíû óëìààñ õºðñ ÷èéãòýé, òîì ýëñ èõòýé õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, ñóë áººìºí á¿òýöòýé, ñèéðýãä¿¿, ¿å äàâõàðãûí øèëæèëò ÷óëóóëãèéí øèðõýãýýð ÿëãàãäàíà. Â ¿å, 13 – 29 ñì çóçààí, öàéâàðäóó õ¿ðýí ºíãºòýé, òîì òîì ÷óëóó èõòýé, ìýð ñýð óðãàìëûí íàðèéí ¿íäýñòýé, øàâðûí øðõýãòýé õýñã¿¿ä ÷óëóóíààñ òîä ÿëãàðíà, áîðîî îðñîí óëìààñ ÷èéãòýé, äàâñíû õ¿÷èëä áóöëàõã¿é. Ñ ¿å, 29 –ýýñ öààø, öàéâàð áîð ºíãºòýé, áàãà çýðýã ÷èéãòýé, òîäîðõîé á¿òýöã¿é, òîì ÷óëóóòàé, ýëñýíöýð, àëëþâèéí õóðäàñ ÷óëóóëàã.

117

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä õºðñºíä õàãàñ ç¿ñýëò õèéæ ¿çýõýä ªìíºäýëãýð ñóì íü õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí, íóãûí õ¿ðýí, àëëþâèéí õ¿ðýí õºðñ òàðõñàí áºãººä õºðñ íü åðºíõèéäºº íèìãýí êàðáîíàòã¿é, ¿ðæèë øèìýýð äóíä çýðýã ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéâ. Äýýðõ çóðàã áîëîí õºðñíèé ìîðôîëîãè øèíæ ÷àíàðààñ õàðàõàä óðãàìàëàí íºìðºã òà÷èðõàí, òàëáàéí ãàäàðãóóä èõýíõ òàëáàé íü æèæèã ÷óëóóòàé, çàðèì òàëáàéä ñàëõèíû óëìààñ æèæèã ÷óëóó, ýëñíèé õóðèìòëàë áèé áîëñîí áàéâ (8.1.2 äóãààð çóðàã). 8.1.2 äóãààð çóðàã. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ãàäàðãàä æèæèã ÷óëóó õóðèìòëàãäñàí áàéäàë

8.1.3 äóãààð çóðàã. Õóðõ áàãèéí òàðèàëàíãèéí õ¿ðýí õºðñ (2-ð ç¿ñýëò)

Áèä ýíä Õýíòèé àéìãèéí òàðèàëàíãèéí ãîë ¿éëäâýðëýë ÿâàãääàã áîëîõûí õóâüä òàðèàëàíãèéí òàëáàéä ¿íäñýí ç¿ñýëò òàâüñàí áºãººä çóðàã, ìîðôîëîãè áè÷èãëýëèéã äàðààõü áàéäëààð õàðóóëàâ (8.1.3 äóãààð çóðàã). Õóðõ ãîëîîñ óðàãø 7- 8 êì, ºìíº æèë óðèíøèëñàí òàëáàé. Òàëáàéí ãàäàðãóó òýãø, òàëáàéí ãàäàðãóóä ñàëõèíû óëìààñ çººãäºæ èðñýí æèæèã ¿éðìýã ÷óëóóòàé. À ¿å, 0–18 ñì çóçààí, õ¿ðýí ºíãºòýé, áîðîîíû óëìààñ ÷èéãòýé, óðãàìëûí ¿íäýñ öººâòºð, õàãàëãààíû óëìààñ íÿãò áàãàòàé, ÷óëóóã¿é, íóíòàã áººìºí á¿òýöòýé, äóíä øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé. Â ¿å, 18 – 34 ñì çóçààí, õ¿ðýí ºíãºòýé, äýýä ¿å äàâõàðãààñ ÷èéã áàãàòàé, ìýð ñýð íàðèéí óðãàìëûí ¿íäýñòýé, íÿãòàâòàð, õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, æèæèã ÷óëóóòàé, äàâñíû õ¿÷èëä áóöëàõã¿é. Ñ ¿å, 34 ñì –ýýñ öààø çóçààí, áîð øàðãàë ºíãºòýé, íÿãò, òîäîðõîé á¿òýöã¿é, ýëñýí ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, àëëþâèéí õóðäàñ ÷óëóóëàã.

Äýýðõ õºðñíèé ìîðôîëîãè áè÷èãëýë áîëîí õºðñíèé çóðãààñ ¿çýõýä õºðñ õàðüöàíãóé íèìãýí ÷ êàðáîíàòëàã øèíæ ÷àíàð áàéõã¿é, óñàëãààòàé òàðèàëàíä àøèãëàõàä äàâñæèõ ìàãàäëàë áàãà, ¿ðæèë øèìýýð äóíä çýðýã, íÿãò áàãàòàé, ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íä ýëñíèé ýçëýõ õóâü õàðüöàíãóé èõ áàéãàà íü õóâèéí ýñýðã¿¿öýë áàãà òàðèàëàëòûí àæèëëàãààíä ç¿òãýõ õ¿÷èéã áàãàñãàæ çàðäëûã áàãàñãàõ ñàéí òàëòàé. ªìíºäýëãýð ñóìûí ºíººãèéí áàéäëààð òàðèàëàíä àøèãëàãäàæ áàéãàà òàëáàéí áàéðøèë, õýìæýýã äàðààõ õ¿ñíýãò õàðóóëàâ. 8.1.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. ªìíºäýëãýð ñóìûí òàëáàéí õýìæýý áà áàéðøèë ¯¿íýýñ ¹

Òàëáàéí áàéðøèë

Õýìæýý, ãà

Óñàëãààòàé òàëáàéí õýìæýý, ãà

Óñàëãààã¿é òàëáàéí õýìæýý, ãà

Õýíòèé áðèãàä îð÷èì

22.5

5.5

Ìàíäàë

300

Øàð äàâàà

300

Õóðõ áàã

22000

21970

22622.5

35.5

22587.0

Íèéò

118

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä óñàëãààòàé òàëáàéí õýìæýý 35.5 ãà áàéãàà íü íèéò òàëáàéí õýìæýýíèé 0.15 % -èéã ýçýëæ áàéãàà áºãººä ýíý ìàø áàãà ¿ç¿¿ëýëò þì. Ýíý íóòàãò áýë÷ýýðèéí õºðñºíä îíöûí ººð÷ëºëò ãàðààã¿é áºãººä óñò öýãèéí áàéðøëààñ õàìààð÷ Òàëûí áóëàã, Äýëãýð îâîîíû ºâºð ãýõ ìýò ãàçàðò áýë÷ýýðèéí äààö õýòýð÷ ãàçðûí ºíãºí õýñýã ñóëàðñàí, ¿ëèéí õóëãàíàä ýäýãäñýí çýðýã íü ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäñàí áºãººä ¿¿íèéã ñóì îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, ìýðãýæèëòí¿¿ä àíõààðàëäàà àâ÷ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õóâüä ñàëõèíû íºëººãººð òàëáàéí ãàäàðãóóä ýëñíèé æèæèã øèðõýã õóðèìòëàãäñàí áàéãààãààñ ¿çõýõýä ñàëõèû ýëýãäëýýñ õàìãààëæ îéí çóðâàñ áàéãóóëàõ íü íýí ÷óõàë áºãººä Èõ öýãýýí íóóðûí äýýä òàëûí 420 îð÷èì ãà òàëáàé äàâñíû õ¿÷èëä ñóëàâòàð áóöàëæ äàâñæèõ ìàãàäëàëòàé áîëñîí, “Õóðõ ãîë” êîìïàíèéí áàéðíû ç¿¿í òàëä íóóðûí äýýä õýñýã 3 ãà îð÷èì áîëîí Ç¿¿í áàÿíãèéí ãîëûí õàæóóãèéí 2 îð÷èì ãà òàëáàé ìºí áàãà çýðýã äàâñæñàí, óñíû ¿åðèéí íºëººãººð ãîëûí ÷óëóó èë ãàðñàí çýðýã íü õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäëàà. Ìºí óñàëãààòàé òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ ñîíèðõîë òàðèàëàí÷èä áîëîí ñóì, òîñãîíû óäèðäëàãóóäàä áàéõ áºãººä ãàäàðãûí óñ áàãà òóë õóäàã ãàðãàæ óñëàõ òºëºâëºãººòýé áàéíà. 8.1.4.2. Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí õºðñíèé ñóäàëãààíû ä¿í Áàòøèðýýò ñóì íü íàìõàí, æèæèã óóë òîëãîä èõòýé, õºíäèé, õîîëîé, ãîëûí òàòàì çýðãýýð õýýðèéí ñóë õºãæèëòýé õ¿ðýí õºðñ, àëëþâèéí õ¿ðýí õºðñ çîíõèëîí òàðõñàí, õàðüöàíãóé ºíäºð óóë, îéòîé õýñãýýð îéí õàð õîðîîí õºðñ, íóãûí õàð õ¿ðýí õºðñ òàðõæýý. Íèéò íóòàã äýâãýð íü 702.4 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 220 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 351.3 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. Ýíý íóòàãò áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë õàðüöàíãóé áàãà, õºðñ ýëýãäýë, ýâäðýëä îðñîí ýñâýë îðîõ ìàãàäëàëòàé áàéäàë õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäààã¿é. Ãýõäýý ñóì îðîí íóòãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ÿðüæ áàéãààãààð óñò öýãèéí îð÷èìä áýë÷ýýðèéí äààö èõñýæ óðãàìàë íºìðºã òà÷èðõàí áîëîõ, ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í ººð÷ëºãäàæ áàéãààã õýëæ áàéñàí áºãººä ýíý íü òóõàéí æèëèéí öàã óóðûí áàéäàë, õóð òóíàäàñíû õýìæýý çýðãýýñ õàìààðñàí áàéõ ìàãàäëàëòàé. Ó÷èð íü õºðñíèé ºíãºí ¿åèéí á¿òýö àëäàãäñàí, õºðñ ýëýãäýæ ýâäýðñýí ç¿éë áàéõã¿é òóë óóð àìüñãàëòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì.Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä òºäèéëºí ãàçàð òàðèàëàíã ýð÷èìòýé ýðõýëæ áàéãààã¿é áºãººä òýæýýëèéí óðãàìàë íèëýýä òàðèàëäàã áàéñàí áàéíà. Îäîî èõýíõ òàëáàé íü àòàðøñàí, 100 ãà òàëáàéã õóâü õ¿íä ýçýìø¿¿ëñýí, 10 ãà òàëáàéä ë òºìñ òàðüñàí áàéíà. Áèä Îíîí ãîëûí ýðýã õºâºº òàòàìä õºðñíèé ¿íäñýí ç¿ñýëò òàâüæ, ìîðôîëîãè øèíæèéã íü òîäîðõîéëîâ (8.1.4 ä¿ãýýð çóðàã). Òàëáàéí ãàäàðãóó òýãøõýí, ãîëûí õèàã, øèðýã óëàëæ çýðýã çîíõèëñîí 80 îð÷èì õóâèéí óðãàìëàí á¿ðõýâ÷òýé.

8.1.4 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí òàòìûí õ¿ðýí õºðñ (3-ð ç¿ñýëò)

À ¿å, 0 – 17 ñì çóçààí, õ¿ðýí áîð ºíãºòýé, íÿãò áèø, óðãàìëûí ¿íäýñòýé, ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, ýëñíèé øèðõýã ìýäðýãäýõ áºãººä õýâðýã áººìºí á¿òýöòýé, ìàø èõ ÷èéãòýé. ÀÂ ¿å, 17 – 34 ñì çóçààí áîð ºíãºòýé, ìýð ñýð óðãàìëûí ¿íäýñòýé, íÿãò áèø, ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, õýâðýã áººìºí á¿òýöòýé, òîì ýëñíèé øèðõýãòýé, ìýð ñýð æèæèã ¿éðìýã ÷óëóó, õàéðãàí õýñã¿¿ä òààðàëäàíà. Â ¿å, 34 ñì –ýýñ öààø çóçààí, äýýä ¿åýñ áàðààí õ¿ðýí áîð ºíãºòýé, ìýð ñýð óðãàìëûí ¿íäýñòýé, õýâðýã áººìºí á¿òýöòýé, ýëñýíöýð ìåõàíèê

á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, òºìðèéí èñëèéí óëààí òîëáîòîé, ýíý ¿åýñ öààø ¿å äàâõðàãàòàé áºãººä óñ ãàð÷ öààø ç¿ñýëòèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é.

119

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Äýýðõ çóðàã áîëîí õºðñíèé ìîðôîëîãè øèíæýýñ õàðàõàä ýíý íóòàãò ãîëûí òàòìûí õºðñ íèëýýä çóçààí (Â ¿å 34 ñì –ýýñ öààø ¿ðãýëæèëíý), ÷èéã ñàéòàé ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, àëëþâèéí õóðäàñ äýýð òîãòâîðæñîí õ¿ðýí õºðñ òàðõæýý. Õàðèí õýýð, óóëûí ýíãýð áóñàä ãàçðààð ñóë õºãæèëòýé õ¿ðýí õºðñ òàðõñíûã äýýð äóðüäñàí áºãººä ýíýõ¿¿ õºðñíèé çóðàã áîëîí ìîðôîëîãè áè÷èãëýëèéã äàðààõ áàéäëààð õàðóóëàâ. Óóëûí óðä ýíãýð, ãàäàðãóó íàëóóâòàð, ÷óëóóã¿é, õèàã, óëàëæ, åðõºã çîíõèëñîí 70 %-èéí óðãàìàë á¿ðõýâ÷òýé. À ¿å, 0- 30 ñì çóçààí, õ¿ðýí ºíãºòýé, ìýð ñýð óðãàìëûí ¿íäýñòýé, íÿãòàâòàð, áººìºí á¿òýöòýé, áîðîîíû óëìààñ ÷èéãòýé, äóíä øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, øèëæèëò ºíãººð òîä. Ñ ¿å, 30 ñì ýýñ öààø, Áîð øàðãàë ºíãºòýé, ìýð ñýð íàðèéí óðãàìëûí ¿íäýñòýé, ýëñýíöýð, òîäîðõîé á¿òýöã¿é, äåëëþâèéí õóðäàñ ÷óëóóëàã. 8.1.5 äóãààð çóðàã. Ñóë õºãæèëòýé õ¿ðýí õºðñ (4-ð ç¿ñýëò)

Äýýðõ çóðàã áîëîí õºðñíèé ìîðôîëîãè øèíæýýñ õàðàõàä ýíý íóòàãò õºðñ íèëýýä íèìãýí áàéãàà îíöëîãòîé áºãººä ¿ðæèë øèìýýð ÿäóóðààã¿é óðãàìëàí á¿ðõýâ÷ ñàéòàé, áýë÷ýýðò àøèãëàõàä íýí òîõèîðìæòîé áàéíà. Õºíäèé áîëîí òýãø ãàçðûã òàðèàëàíä àøèãëàõàä òîõèðîìæòîé áºãººä Îíîí ãîëîîñ óñàëæ òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ, õàäëàí ñàéæðóóëàõ, òýæýýë áýëòãýõ àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ýðõëýõ áîëîìæòîé áºãººä òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû òàðèàëàíã íýìýãä¿¿ëýõ îðîí íóòãèéí õýðýãöýýã õàíãàõ íü ÷æõàë þì. Îäîîãèéí áàéäëààð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë òºäèéëºí ýðõëýýã¿é, òàðèàëàíãèéí òàëáàé àòàðøèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ìºí ò¿¿í÷ëýí õºðñ ýëýãäýë, ýâäðýëä îðñîí áàéäàë õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäààã¿é áºãººä 486 ãà– èéí ëèöåíçòýé Àéâàí – Òýñ ÕÕÊ óóë óóðõàéí êîìïàíè îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ ãàçàð íü îéí õàð øîðîîí õºðñòýé óóëûí ýíãýð, àì ãàçàð þì. Ýíä 42 ãà îð÷èì ãàçàð õºðñ õóóëñàí, 15 ãà ãàçàðò ºíãºðñºí æèë, ýíý æèë 10 ãà ãàçàð òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí. Õàðèí áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã 1 ãà –ä õèéæ îëîí íàñò óðãàìàë, ìîä áóò òàðüñàí áîëîâ÷ óðãàëòûí áàéäàë ìàø ìóó áàéëàà. Åð íü óóë óóðõàéä àøèãëàãäñàí ãàçðóóäàä çààâàë áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéõ øààðäëàãàòàé. Óóë óóðõàéí îð÷íû á¿ñýä õºðñíèé õàãàñ ç¿ñýëò õèéæ ¿çýõýä óóë óóðõàéí íºëººíººñ ÿìàð íýãýí ýäýãäýë ýâäðýë îðñîí áàéäàë îäîîõîíäîî àæèãëàãäàõã¿é áàéíà. Õºðñíèé áîõèðäëûã òîäîðõîéëîõ äýýæ àâñàí áºãººä õ¿íä ìåòàëëûí àãóóëàìæèéã öààøèä òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé þì. 8.1.4.3. Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí õºðñíèé ñóäàëãààíû ä¿í Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóì íü íàìõàí æèæèã óóëñòàé, îéí, óóëûí õ¿ðýí, õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí, íóãûí õ¿ðýí õºðñ çîíõèëîí òàðõñàí áàéíà. Íèéò 543.6 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 4144 ãà òàðèàëàíãèéí, 114.6 ìÿíãàí ãà áàéãàëèéí îéí òàëáàéòàé. Ýíý íóòàãò áýë÷ýýðèéí äààö õýòýðñýí Ìàíõààäàé, Õ¿éòíèé õºíäèé ãýõ ìýò ãàçðóóäàä óðãàìëàí íºìðºã ñèéðýã, õºðñíèé ºíãºí õýñýã á¿òýö àëäàãäàæ, çàðèì õýñýãò õºðñíèé ºíãºí ¿å ñóë ñàëõèíä õèéñýõ íºõöºë á¿ðäñýí áàéíà (8.1.6 äóãààð çóðàã). 8.1.6 äóãààð çóðàã. Áýë÷ýýðèéí õºðñíèé ºíãºí õýñýã òàëõëàãäñàí áàéäàë

120

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Áýë÷ýýðèéí õºðñèéã ñàéæðóóëàõ, õóâèàðòàé àøèãëàõ àðãà õýìæýýã íýí äàðóé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéãàà áºãººä íèéò áýë÷ýýðèéí 9.5 % íü äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí ãýñýí ìýäýý áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð 1888 ãà òàëáàéä òàðèàëàí ýðõëýæ áàéãàà áºãººä ãîëëîõ òàðèìàë íü çóñàõ áóóäàé áàéíà. Óðèíø, ¿ð òàðèà ãýñýí ñýëãýýã ìºðäºæ òàðèàëàëòûã ýðõëýæ áàéãàà áºãººä óñàëãààòàé òàðèàëàí òºäèéëºí áàéõã¿é, Ç¿¿í áàÿíãèéí ãîëûí çàõàä “Õóëàíò – ªíäºð” õîðøîî 5 ãà òàëáàé óñàëãààòàé àøèãëàæ áàéíà. Òàðèàëàíãèéí õºðñíèé õóâüä äàâñæñàí, íàìàãæñàí áàéäàë õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäààã¿é. Ýíý ñóìàíä áèä Îíîí ãîëûí òàòìûí õºðñºíä ç¿ñýëò òàâüæ, õºðñíèé åðºíõèé øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîâ (8.1.7 äóãààð çóðàã). Îíîí ãîëûí òºâ òàòàì, ãàäàðãóó òýãøõýí ÷óëóóã¿é, óëàëæ, àãü, àëàã ºâñ çîíõèëñîí 80 %-èéí óðãàìàëàí á¿ðõýâ÷òýé. À ¿å, 0 – 26 ñì çóçààí, õ¿ðýí ºíãºòýé, íÿãòàâòàð, óðãàìëûí íàðèéí ¿íäýñòýé, 0 – 7 ñì –ò õºðñíèé ÷èéã àëäàãäñàí ó÷èð õºðñíèé ºíãº ¿ë ìýäýã öàéâàð õ¿ðýí õàðàãäàýíà. Ìýð ñýð ÷óëóóòàé, õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, íóíòàã ¿ðëýí á¿òýöòýé ãºëòãºíèé ãÿëòãàñàí öàãààí òàëñò òîä àæèãëàãäàíà. Â ¿å, 26 - 40 ñì çóçààí, öàéâàð õ¿ðýí ºíãºòýé, ìàø èõ ñàãàëãàð óðãàìëûí íàðèéí ¿íäýñòýé, æèæèã ìàø èõ ÷óëóóòàé, äýýä ¿å äàâõàðãààñ ýëñíèé àãóóëàìæ èõ õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, íóíòàã ¿ðëýí á¿òýöòýé, ÷óëóóëãèéí óëìààñ ñèéðýã, ãºëòãºíèé ãÿëòãàñàí öàãààí òàëñò òîä àæèãëàãäàíà. D ¿å, 40 ñì – ýýñ öààø, ãîëûí äýâñãýð òîì ÷óëóóëòàé, òîäîõîé á¿òýöã¿é àëëþâèéí õóðäàñ ÷óëóóëàã. 8.1.7 äóãààð çóðàã. Áèíäýð ñóì. Îíîí ãîëûí òàòìûí õ¿ðýí õºðñ (5-ð ç¿ñýëò)

Äýýðõ õºðñíèé çóðàã áîëîí ìîðôîëîãè øèíæ ÷àíàðààñ ¿çýõýä ýíý íóòàãò õºðñ òèéì ÷ èõ íèìãýí áèø õàìãèéí ãîë îíöëîã íü ãºëòãºíèé àãóóëàìæòàé áàéõ áºãººä ýíý õºðñíèé ¿å äàâõàðãûã õàòóóðóóëæ, íÿãòðóóëàõ õýìæýýíä õ¿ðýýã¿é áàéãàà íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä õºðñ ø¿ëòæèõ ïðîöåññèéã ñààðìàãæóóëàõ ñàéí òàëòàé áàéíà. Ìºí óóë, õºíäèé, õîîëîéí õ¿ðýí õºðñºíä ÷ ãºëòãºíèé àãóóëàìæòàé áàéãàà íü õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäñàí. Öààøèä õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã õàìãààëæ, áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé õºòëºí ÿâóóëàõ, óñàëãààòàé òàðèàëàíã íýìýãä¿¿ëýõýä õºðñíèé õóâüä íèëýýä òîõèðîìæòîé áàéíà. 8.1.4.4 Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí õºðñíèé ñóäàëãààíû ä¿í Áàÿí-Àäðàãà ñóì íü æèæèã óóë òîëãîä èõòýé, óóë õîîðîíäûí õºíäèé, õîîëîé, ãîëûí òàòàì, òàëûí íàðñàí îé çýðýãò õýýðèéí õ¿ðýí õºðñ, íóãûí õ¿ðýí, àëëþâèéí õ¿ðýí, îéí ýëñýíöýð õ¿ðýí õºðñ çýðýã çîíõèëîí òàðõñàí áàéíà. Íèéò 302.1 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 3260 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé. Ýíý íóòàãò áýë÷ýýðèéí õºðñíèé ýëýãäýë õàðüöàíãóé áàãà, óðãàìëàí á¿ðõýâ÷ ñàéòàé õýäèé ÷ óñò öýãèéí õîìñäîëîîñ áîëæ 170 ãà ãàçàð äóíä çýðýã òàëõëàãäàæ (Ìýõýý÷ ãýõ ãàçàð) õºðñíèé ºíãºí õýñýã á¿òýöã¿é áîëæ íóíòàãðàõ, ñóë øîðîîòîé áîëæ, øàðèëæ óðãàæ óðãàìëàí á¿ðõýâ÷ ñèéðýã áîëñîí áàéíà (8.1.8 äóãààð çóðàã). 8.1.8 äóãààð çóðàã. Áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë äóíä çýðýã îðñîí ãàçàð

121

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ãàçàð òàðèàëàíãèéí õóâüä ýíý íóòàãò òîõèðîìæòîé òàëáàé íèëýýä áàéãàà áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð “Ìºíõ – Îíîí” ÕÕÊ 1900, “ Ìºíõèéí Äóóðèëàã” ÕÕÊ 600 ãà, “Èäýð – Îíîí” ÕÕÊ 1000 ãà ãàçàð òóñ òóñ ýçýìøèæ óðèíø, ¿ð òàðèàíû ñýëãýýíä áóóäàé òàðèàëæ áàéíà. Òàðèàëàíãèéí õºðñ íü åðºíõèéäºº õýýðèéí õºãæèë ñóëòàé õ¿ðýí õºðñ þì. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí áàéðøèë íü ãàäàðãûí óñíààñ õîë, óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõýä ã¿íèé óñûã àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ àæ àõóéí íýãæ¿¿ä óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõã¿é áàéíà. ¯¿íèé øàëòãààí íü ãàäàðãûí óñûã àøèãëàõ áîëîìæ ìóóòàé óñëàëòûí ñèñòåì áàéõã¿é çýðýãòýé õîëáîîòîé áàéíà. Õàðèí õàäëàíã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ òýæýýë áýëòãýõ, íººöëºõ, òýæýýëèéí öåõ áàéãóóëàõ çýðýã àæëûã çîõîèîí áàéãóóëáàë Îíîí ãîëîîñ õàäëàíãèéí òàëáàéã óñàëæ õàäëàíãèéí ãàðöûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéíà. Ýíý ñóìûí íóòàã äýâñãýðò óóëûí õîðìîé áýë õýñýãòýý ýëñíèé øèðõýã èõòýé õºíãºí øàâðàíöàð õ¿ðýí õºðñ òàðõñàí áàéãàà íü õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäëàà. “Äóóðëèã” –èéí íàðñ ýëñýíöýð õºðñºí äýýð òîãòâîðæñîí òàëûí îé áàéãàà íü áàéãàëèéí ºâºðìö òîãòîö ãýæ õýëæ áîëîõ áºãººä íºãºº òàëààñ àðõåëîãèéí íèëýýä îëäâîðóóä áàéãàà çýðýãò ò¿øèãëýí áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì. Õºðñíèé åðºíõèé øèíæ ÷àíàðûã òºëººë¿¿ëýí áèä Øóóñ ãîëûí õºíäèéä õºðñíèé ¿íäñýí ç¿ñýëò òàâüæ, ìîðôîëîãè øèíæèéã íü òîäîðõîéëîâ (8.1.10 äóãààð çóðàã). Àëàã ºâñ, øàðèëæ, óëàëæ çîíõèëñîí 75 %-èéí óðãàìëàí á¿ðõýâ÷òýé, òàëáàéí ãàäàðãóó òýãøõýí, çàðèì õýñýãòýé ñóë ýëñ òîãòñîí áàéâ.

8.1.9 ä¿ãýýð çóðàã. Òàëûí îéí ýëñýí õºðñ (6-ð ç¿ñýëò)

8.1.10 äóãààð çóðàã. Ãîëûí õºíäèéí õ¿ðýí õºðñ (7-ð ç¿ñýëò)

À ¿å, 0 – 13 ñì çóçààí, õàð õ¿ðýí ºíãºòýé, ÷èéãòýé, íÿãòàâòàð, íàðèéí óðãàìëûí ¿íäýñòýé, ÷óëóóã¿é, ¿ðëýí á¿òýöòýé, òîì ýëñòýé äóíä øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, øèëæèëò ºíãººð àëãóóð. ÀÂ ¿å, 13 – 33 ñì çóçààí, äýýä ¿å äàõàðãààñ àðàé öàéâàð õ¿ðýí ºíãºòýé, íàðèéí óðãàìëûí ¿íäýñòýé, ÷èéãòýé, íÿãòàâòàð, íóíòàã ¿ðëýí á¿òýöòýé, õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, æèæèã ¿éðìýã ÷óëóóòàé, øèëæèëò ºíãººð òîä. Â ¿å, 33 – 54 ñì çóçààí, õ¿ðýí ºíãºòýé, ÷èéã èõòýé, íóíòàã ¿ðëýí á¿òýöòýé, íÿãòàâòàð äýýä ¿åýñ òîì øèðõýãòýé õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé. Ñ ¿å, 54 ñì –ýýñ öààø, öàéâàð áîð ºíãºòýé, ýëñýíöýð, òîäîðõîé á¿òýöã¿é àëëþâèéí õóðäàñ ÷óëóóëàã.

Õºðñíèé ìîðôîëîãè áè÷èãëýë áîëîí 8.1.10 äóãààð çóðãààñ õàðàõàä ýíý íóòàãò õºðñ õàðüöàãóé çóçààí áàéõ áºãººä ýëñíèé øèðõýã èõòýé áàéãààãààðàà íèëýýä îíöëîã áàéãàà áºãººä ýíý õºðñíèé óñ áàðèõ ÷àäâàð õàðüöàíãóé ìóó áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Õºðñíèé ¿ðæèë øèì äóíä çýðýã ãýæ ¿çýæ áîëîõ áà êàðáîíàòã¿é áàéãàà íü óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõýä õºðñ äàâñæèõ ïðîöåññä îðîõã¿é, íÿãò áèø ó÷èð õºðñ áîëîâñðóóëàõàä ç¿òãýõ õ¿÷ áàãàñ÷ ýäèéí çàñãèéí õýìíýëòòýé áàéíà.

122

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.1.4.5 Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí õºðñíèé ñóäàëãààíû ä¿í Äàäàë ñóì íü óóë, õºíäèé õîîëîé, ãîëûí òàòàì, õºíäèé, îé çýðýãò òàðõñàí õàð õ¿ðýí, îéí õàð øîðîîí, õ¿ðýí, íóãûí õàð õ¿ðýí, àëëþâèéí õ¿ðýí õºðñ òàðõñàí áàéíà. 545.0 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 3435 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 52.9 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. Ìºí ò¿¿í÷ëýí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò ñóìûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 57.9 % íü õàìðàãääàã. Ýíý íóòàãò õºðñíèé ýëýãäýë, ýâäðýë áàéõã¿é, óðãàìàë á¿ðõýâ÷ ñàéí, áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàë ÿâàãäààã¿é, íàìàãæñàí, äàâñæñàí ãàçàð áàéõ¿é ãýæ ¿çýæ áîëíî. Èéìä õàäëàí áîëîí òýæýýë ¿éëäâýðëýëèéí ìàø èõ íººöòýé þì. Õàäëàíãèéí òàëáàéã áîðäîõ, óñëàõ çýðýã ýð÷èìæ¿¿ëýëòèéí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíýýð õàäëàíãèéí óðãàöûã íýìýãä¿¿ëæ áóñàä õàäëàí, òýæýýë õîâîð àéìàã ñóìäàä íèéë¿¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé (Æèøýý íü ãîâèéí ñóìóóäàä). Áàéãàëèéí õàäëàí ÷ ñàéí óðãàäàã áàéíà (8.1.11 äóãààð çóðàã). Ãàçàð òàðèàëàíãèéí õóâüä óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõ áîëîëöîîòîé Óãàëçàð õýìýýõ ãàçàð 200 ãà ãàçàð Îíîí ãîëîîñ 4 êì çàéòàé, Òýí¿¿í õýìýýõ ãàçàð 1000 îð÷èì ãà ãàçàð 5 – 6 êì çàéòàé Áàëæ ãîëîîñ óñëàõ áîëîëöîîòîé áàéíà. Ìºí õºðñ íü íèëýýä çóçààí, ¿ðæèë øèìýýð ñàéí, õºðñíèé ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íä øàâðûí ýçëýõ õóâü ºíäºð áàéãàà òóë óñ áàðèõ ÷àäâàð ñàéí áàéíà. Äàäàë ñóìûí õºðñíèé åðºíèé øèíæ ÷àíàðûã òºëººë¿¿ëýí Àãàö ãîëûí õºíäèéä ¿íäñýí ç¿ñýëò òàâüæ ìîðôîëîãè øèíæèéã íü òîäîðõîéëîâ (8.1.12 äóãààð çóðàã).

8.1.11 äóãààð çóðàã. Õàäëàíãèéí òàëáàé (6-ð ñàðûí áàéäàë) /8-ð ç¿ñýëò/

8.1.12 äóãààð çóðàã. Ãîëûí òàòìûí õ¿ðýí õºðñ (9-ð ç¿ñýëò)

À ¿å, 0 – 22 ñì çóçààí, õ¿ðýí ºíãºòýé, ÷èéã èõòýé óðãàìëûí ¿íäýñòýé, ÷óëóóã¿é, íÿãòàâòàð, íóíòàã ¿ðëýí á¿òýöòýé, À ¿å 1 ñì îð÷èì ýëñýí ¿åòýé, äóíä øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, øèëæèëò ºíãººð òîä. Â ¿å, 22 – 34 ñì çóçààí, öàéâàð õ¿ðýí ºíãºòýé, óðãàìëûí íàðèéí ¿íäýñòýé, íÿãòàâòàð, çàðèì õýñýãò îðãàíèê áîäèñûí òîä õàð ºíãºòýé, õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, ñóë ¿ðëýí á¿òýöòýé, ìýð ñýð æèæèã ¿éðìýã ÷óëóóòàé, øèëæèëò ºíãººð àëãóóð. ÂÑ ¿å, 34 – 52 ñì çóçààí, öàéâàð áîð ºíãºòýé, ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, òîäîðõîé á¿òýöã¿é, òîì ÷óëóóòàé, íÿãò áèø. D ¿å, 52 ñì –ýýñ öààø. Ñóóðü, äýâñãýð ÷óëóóëàã, ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àëëþâèéí õóðäàñ. Õºðñíèé ìîðôîëîãè øèíæ áà çóðãààñ õàðàõàä õºðñíèé ÿëçìàãò ¿å íèëýýä çóçààí (34 ñì) áàéãàà áºãººä ºíãºí ¿å äàâõàðãàä ýëñýí ¿å áàéãàà íü ãîëûí óñ, øàð óñíû ¿åð çýðãýýñ õóðèìòëàãäñàí ãýæ òààìàãëàæ áàéíà.

Íýã ñì îð÷èì ýëñýí ¿åýñ äîîø õºðñíèé ÿëçìàãò ¿å äàâõàðãûí õºðñíèé ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íä øàâðûí ýçëýõ õóâü õàðüöàíãóé èõ áàéãàà òóë óñ áàðèõ ÷àäâàð ñàéí, ¿ðæèë øèì ñàéòàé áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. 8.1.4.6 Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí õºðñíèé ñóäàëãààíû ä¿í Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóì íü íàìõàí, æèæèã áºìáºãºð óóë, òîëãîäòîé, óóëñ õîîðîíäûí õºíäèé, õîîëîé, ãîëûí òàòàì çýðãýýð îéí ýëñýí õºðñ, õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí, íóãûí õàð õ¿ðýí, õºíãºí øàâðàíöàð õ¿ðýí õºðñ çýðýã çîíõèëîí òàðõñàí áàéíà. Ñóìûí íèéò íóòàã äýâñãýð 562.3 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 135.7 ìÿíãàí ãà òàëáàéã îé ýçýëäýã.

123

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Òóñ ñóì íü õàðüöàíãóé íàì äîð ãàçàð áàéðëàõ òóë õºðñ íèëýýä çóçààí òîãòñîí îíöëîãòîé áºãººä êàðáîíàòã¿é, íÿãòàâòàð áàéãàà çýðýã íü ãàçàð òàðèàëàíä íýí òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çýæ áîëíî. Îäîîãèéí áàéäëààð ãàçàð òàðèàëàí òºäèéëºí ýðõëýõã¿é áàéíà. Óñò öýãèéí õ¿ðýëöýý ìóóãààñ áýë÷ýýðèéí äààö èõäýæ áýë÷ýýðèéí õºðñíèé ºíãºí õýñýã ñóë øîðîîòîé áîëîõ, çàðèì ãàçðàà õýò äàãòàðøñàíû óëìààñ 14000 îð÷èì ãà ãàçàð óðãàìàëàí íºìðºã òà÷èð ñèéðýã áîëæ, øàðèëæ ò¿ðýí óðãàñàí áàéíà (Óëç ãîëûã äàãàæ çóñëàí ºâºëæºº õî¸ð îéðõîí áàéãààãààñ øàëòãààëàí). Ýíý ñóìûí íóòàã äýâñãýðò õàäëàí áýëòãýõ íººö òàëáàé íèëýýäã¿é áàéíà. Îíîí ãîëûí õîéíî 18 ãà ãàçàðò õàäëàíã áîðäîæ, óñëàõ çýðýã ñàéæðóóëàëòûí àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýí íýãæýýñ àâàõ õàäëàíãèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýí òýæýýëèéí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ áîëîëöîîòîé þì. Æèæèã ºðõèéí òàðèàëàí ýðõëýæ áàéãàà àéëóóä ã¿íèé õóäãààñ óñàëãàà õèéæ áàéãàà áºãººä íàìàãæèæ, äàâñæñàí ãàçàð îäîîãîîð áàéõã¿é áàéíà. Áèä ýíý ñóìûí õºðñèéã òºëººë¿¿ëýí Ñýð¿¿íèé ãîëûí õºíäèéä õºðñºíä ç¿ñýëò òàâüæ, ìîðôîëîãè øèíæèéã íü òîäîðõîéëîâ. Ãàçðûí ãàäàðãóó òýãøõýí, ÷óëóóã¿é, àëàã ºâñ, õÿëãàíà çîíõèëñîí 85 % -èéí óðãàìàë á¿ðõýâ÷òýé. Óðä óóëûí îéí ýëñýí õºðñ áàéãàà òóë ò¿¿íèé íºëººãººð ãîëûí õºíäèéí õºðñ ºíãºíººñºº ýõëýí òîì ýëñýí øèðõýãòýé áàéõ îíöëîãòîé. À0 ¿å, 0 – 6 ñì çóçààí, îðãàíèê áîäèñûí õàð áàðààí ºíãºòýé, ýëñíèé øèðõýã òîä õàðàãäàíà, õºâñãºð ñèéðýã, øàâðûí àãóóëàìæ èõòýé äóíä øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, ñóë áººìºí á¿òýöòýé, øèëæèëò ºíãººð àëãóóð, À ¿å, 6 – 61 ñì çóçààí, õàð õ¿ðýí ºíãºòýé, ÷èéã èõòýé, ÷óëóóã¿é, ñóë áººìºí á¿òýöòýé, äóíä øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, íÿãòàâòàð, íàðèéí óðãàìëûí ¿íäýñòýé, øèëæèëò ºíãººð àëãóóð. Â ¿å, 61 – 71 ñì çóçààí, õ¿ðýí ºíãºòýé, ÷èéã èõòýé, äýýä ¿åýñ ºíãººð áîëîîä ýëñíèé àãóóëàìæààð ÿëãàãäàíà, ìýð ñýð óðãàìëûí ¿íäýñòýé íÿãò áèø, ÷óëóóã¿é, ñóë áººìºí á¿òýöòýé, äóíä øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé. 8.1.13 äóãààð çóðàã. Ãîëûí òàòìûí õàð õ¿ðýí õºðñ (10-ð ç¿ñýëò)

Ñ ¿å, 71 ñì –ýýñ öààø, öàéâàð áîð ºíãºòýé, òîäîðõîé á¿òýöã¿é, ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, äåëëþâè áîëîí àëëþâèéí õóðäàñ ÷óëóóëàã. Ýíýõ¿¿ õºðñíèé ìîðôîëîãè áè÷èãëýë áîëîí çóðãààñ õàðàõàä õºðñ íèëýýä çóçààí íÿãò áàãàòàé, øàâðûí àãóóëàìæ èõòýé, óñ áàðèõ ÷àäâàð ñàéòàé, ÷óëóóã¿é çýðãýýñ ¿íäýñëýí ãàçàð òàðèàëàíä íèëýýä òîõèðîìæòîé áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ áîëíî. Ìºí ò¿¿í÷ëýí êàðáîíàòûí àãóóëàìæã¿é ó÷èð óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýõýä äàâñæèõ ìàãàäëàë áàãà þì. Óóëûí îéí ýëñýí õºðñ çººãäºæ ãîëûí òàòàì, õºíäèéä õóðèìòëàãäàæ õºðñ åðºíõèéäºº òîì ýëñýí øèðõýãòýé áàéãàà íü òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõàä èë¿¿ òîõèðîìæòîé þì. Óóë áîëîí áóñàä ãàçðààð õºðñ õàðüöàíãóé íèìãýí áàéõ áºãººä çàðèì ãàçàð ãàäàðãóóäàà íèëýýä ÷óëóóòàé áàéäàë õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäëàà. 8.1.5 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºðñíèé çóðàã, åðºíõèé øèíæ ÷àíàð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Õýíòèéí íóðóóíû ñàëáàð óóëñ áîëîí òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õîòîñ, õºíäèé, õîîëîé, íóãà, ãîëûí òàòàì çýðýãò Ìîíãîë îðíû õºðñíèé àíãèëëààð óóëûí õºðñíèé á¿ëýãò áàãòàõ óóëûí õýýðèéí õàð øîðîîí õºðñ áàãà çýðýã, õ¿ðýí øîðîîí õºðñ, òàë õºíäèéí á¿ëãèéí õóóðàé õýýðèéí áà õýýðèéí õºðñ çîíõèëîí òàðõñàí áàéíà. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ýíý ñàâ ãàçðûí õºðñíèé íèéòëýã îíöëîãèéã àâ÷ ¿çâýë õºðñíèé ¿å äàâõðàãà íèìãýí, åðºíõèéäºº íÿãò áèø, êàðáîíàòã¿é, çàðèì ãàçðààð ãºëòãºíèé àãóóëàìæòàé, õºðñºíä æèæèã ýëñ, õàéðãàíû øèðõýã èõòýé, óñ áàðèõ ÷àäâàðààð äóíäààñ ìóó çýðýã íèéòëýã

124

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

îíöëîãèéã äóðüäàæ áîëîõîîð áàéíà. Äýýð äóðüäñàí õºðñíèé ìîðôîëãè øèíæèä ¿íäýñëýí õààíà ÿìàð îíöëîã øèíæòýé õºðñ áàéãààã äàðààõ õºðñíèé çóðãààñ õàðæ áîëíî (8.1.14 ä¿ãýýð çóðàã).

8.1.14 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºðñíèé çóðàã (Õºðñíèé Ì1: 1000000 ìàñøòàáûí ñóóðü çóðãèéã àøèãëàí õºðñíèé õýâ øèíæ, äýä õýâ øèíæýýð á¿ëýãëýâ. À.Áóÿíáààòàð Ph.D)

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºðñíèé çóðãààñ õàðàõàä óóëûí áîëîí óóëûí áýë õîðìîéí õýñýã íü êàðáîíàòã¿é, ñóë õºãæèëòýé óóëûí õ¿ðýí øîðîîí õºðñ òàðõñàí áºãººä ýíý íü áýë÷ýýðò àøèãëàõ áîëîìæòîé. Õàðèí óóëûí íóãûí õàð øîðîîí, õàð õ¿ðýí, ãîëûí òàòìûí õàð øîðîîí õàð õ¿ðýí õºðñòýé ãàçðóóäûã õàäëàíä àøèãëàõ, õàäëàíã óñëàõ, áîðäîõ àðãà õýìæýý àâ÷ ãàðöûã íü íýìýãä¿¿ëýí àøèãëàõ íü ç¿éòýé þì. Îíîí áîëîí áóñàä ãîëûí òàòìûí õºðñèéã õàäëàíä àøèãëàõààñ ãàäíà òàðèàëàíä àøèãëàæ óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõýä òàòìûí õ¿ðýí, õàð õ¿ðýí õºðñí¿¿ä íü êàðáîíàòã¿é òóë äàâñæèõ ìàãàäëàë áàãàòàé, ¿ðæèë øèìýýð òèéì ÷ ÿäìàã áèø òóë íèëýýä òîõèðîìæòîé þì. Óóëñ õîîðîíäûí òîìîîõîí õºíäèé õîòîñ ãàçðóóäûã ãàçàð òàðèàëàíä àøèãëàõàä òîõèðîìæòîé áºãººä õºðñ íü íèìãýí òóë õýò ã¿í õàãàëàõààñ çàéëñõèéõ, õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õºðñ íü óñ áàðèõ ÷àäâàð ìóó òóë óñàëãààíû ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîæ óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëâýë òîãòâîðòîé àðâèí óðãàö àâàõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ýðõëýõäýý õºðñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýý áîëîí ñýëãýýã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ, ñàëõèíû ýëýãäýë ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ àñóóäàë íýí ÷óõàë þì. 8.1.6 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºðñíèé òîãòîö øèíæ ÷àíàðò òóëãóóðëàñàí öààøäûí ÷èã õàíäëàãà Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü õºðñ, ãàçàð ç¿éí òîãòîöûí õóâüä íèëýýä ºâºðìºö áàéãààãèéí äýýð ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóä áàéãààãààðàà íèëýýä îíöëîã þì. Òóñ ñàâûí ãàçàð íóòãèéí èõýíõèéã áýë÷ýýð áîëîí òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áàéãàà áºãººä õàäëàíãèéí òàëáàé õàðüöàíãóé áàãà áàéíà. Ìºí àòàðøñàí ãàçðûã ãàçàð òàðèàëàíãèéí ýðãýëòýä îðóóëàõ, õàäëàíãèéí òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé çýðãèéã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºðñíèé çóðãààñ õàðæ áîëíî.

125

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îíîí ãàçðûí ñàâ ãàçàðò áàéðëàõ ñóìäûí óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà òàëáàéí õýìæýýã äàðààõ õ¿ñíýãòýýð õàðóóëàâ (8.1.2 äóãààð õ¿ñíýãò). 8.1.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãàçðûí ñàâ ãàçàðò áàéðëàõ Õýíòèé àéìãèéí ñóìäóóäûí óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýý Ñóìûí íýðñ

Òàëáàéí õýìæýý, ãà

Çîðèóëàëò

ªìíºäýëãýð

22.5 Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî

Õóðõ òîñãîí

60 Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî

Áàòøèðýýò

10 Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî

Áèíäýð

5 Òºìñ, õø¿íñíèé íîãîî

Áàÿí-Àäðàãà

Äàäàë

Áàÿí – Óóë

1.5 Õ¿íñíèé íîãîî

Óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýýã õàðóóëñàí 8.3 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ àâ÷ ¿çýõýä Õóðõ òîñãîí 60 ãà ãàçàð óñàëãààòàé òàðèàëàí ýðõëýæ áàéãàà íü õàìãèéí èõ òàëáàéã õàìàð÷ áàéãàà áºãººä ýíý íü õóóðàé, ãàíäóó ìàíàé îðíû õóâüä ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýð÷èìæýýã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ñóäëàà÷äûí òîãòîîñíîîð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò 5381 ãà ãàçðûã óñàëãààòàé òàðèàëàíä àøèãëàõ áîëîëöîîòîé áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóäûã ò¿øèãëýí Áàÿí–Àäðàãà áîëîí Äàäàë ñóìóóäàä áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé áºãººä ýíä æóóë÷èä, àÿëàã÷äûí àíõààðëûã òàòàõ áàñ íýãýí ç¿éë íü ýíý ñàâ ãàçàðò îëîí òºðëèéí õºðñ òàðõñàí áàéãààã àøèãëàí õºðñíèé ìóçåé áàéãóóëàõ ÿâäàë þì. Ýíý ñàâ ãàçàðò óóëûí õàð øîðîîí õºðñ, öýâäýãèéí óëìààñ õàãàðñàí íóãûí õàð øîðîîí õºðñ, îéí ýëñýí õºðñ, òàëûí õàð õ¿ðýí õºðñ, ãºëòãºíèéí àãóóëàìæòàé õ¿ðýí õºðñ çýðýã áàéãàëèéí ñîíèí òîãòîö, øèíæèéã èëýðõèéëýõ õºðñ¿¿ä òàðõæýý (8.1.15, 8.1.16, 8.1.17 –ð çóðãóóä).

8.1.15 äóãààð çóðàã. Öýâäýãèéí óëìààñ ÿçàðñàí íóãûí õàð øîðîîí õºðñ

8.1.16 äóãààð çóðàã. Îéí ýëñýí õºðñ

Æèøýý áîëãîõ ¿¿äíýýñ ßïîí, Àâñòðè, Îðîñûí õîëáîîíû óëñàä õèéñýí õºðñíèé ìóçåéí çàðèì çóðãèéã äàðààõ áàéäëààð ¿ç¿¿ëýâ (8.1.17, 8.1.18, 8.1.19, 8.1.20 –ð çóðãóóä).

8.1.17-ð çóðàã. Îðîñûí õºðñíèé ìóçåé

126

8.1.18-ð çóðàã. Õºðñíèé ïðîôèëèéã ìóçåéä õàðóóëñàí áàéäàë

8.1.19-ð çóðàã. ßïîíû 8.1.20 –ð çóðàã. ßïîíû õºðñíèé ìóçåé. õºðñíèé ìóçåé. Õºðñíèé Õºðñíèé øèíýýð ïðîôèëóóä ¿¿ññýí áîäèñóóä áîëîí ýðäýñòýé õýñã¿¿ä

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.1.7 Ä¿ãíýëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºðñíèé õýýðèéí ñóäàëãààã ã¿éöýòãýñýí ä¿íãýýñ ¿íäýñëýí äàðààõ ä¿ãíýëòèéã õèéæ áàéíà. 1. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü óóëûí êàðáîíàòã¿é ñóë õºãæèëòýé õ¿ðýí õºðñ, ãîëûí òàòìûí õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí õºðñ çîíõèëîí òàðõñàí áàéíà. 2. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºðñ íü èõýâ÷ëýí õºíãºí øàâðàíöàð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, íÿãò áèø áàéãàà íü ãàçàð òàðèàëàíä õºðñèéã áîëîâñðóóëàõàä ç¿òãýõ õ¿÷èéã áàãàñãàæ ýåðýãýýð íºëººëºõ áîëîâ÷ æèæèã õàéðãà, ÷óëóóëãèéí àãóóëàìæ èõòýé ó÷èð óñ áàðèõ ÷àäâàð ìóó áàéõ òàëòàé. 3. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áýë÷ýýðèéí òàëõàãäëààñ áîëæ íèëýýä ãàçàðò õºðñíèé ºíãºí ¿åèéí á¿òýö àëäàãäñàí áàéíà (Õýýðèéí ñóäàëãààíû àæèãëàëò áîëîí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí àìàí ñóäàëãààãààð 5000 îð÷èì ãà ãàçàð). 4. Õóðõ áàãèéí çàðèì òàðèàí òàëáàéä ýëñ áîëîí æèæèã õàéðãà ÷óëóóëãóóä õóðèìòëàãäñàí íü ñàëõèíû ýëýãäýëä ºðòºæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. 5. Ìàëûí òýæýýëèéí õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä õàäëàíãèéí òàëáàéã áîðäîõ, óñëàõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâàõ. 6. Óñàëãààòàé òàëáàéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí ýð÷èìæèëòýä íèëýýä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð èõ ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ, áàãà óðãàö àâ÷ áàéãàà íü ýêîëîãè áîëîí ýäèéí çàñãèéí õóâüä îíîâ÷òîé øèéäýë áèø áàéíà. 7. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õºðñ íü êàðáîíàòã¿é ó÷èð óñàëãààòàé òàðèàëàíä äàâñæèõ ¿çýãäýë õàðüöàíãóé áàãà áàéõ áºãººä çàðèì ãàçðààð ãºëòãºíèé àãóóëàìæòàé áàéãàà íü õºðñèéã ñààðìàãæóóëàõ ñàéí íºëººòýé. 8. Ýíý ñàâ ãàçàðò îëîí òºðëèéí õºðñ òàðõñàí áàéãàà íü ò¿¿õýí äóðñãàëò ãàçðûã ò¿øèãëýí áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õ¿ðýýíä õºðñíèé ìóçåé áàéãóóëàõàä íýí òîõèðîìæòîé áàéíà. 9. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò 425 ãà ãàçàð òîäîðõîé õýìæýýãýýð äàâñæñàí áà íàìàãæñàí áàéãàà áºãººä áóñàä òàëáàéí õóâüä äàâñæñàí íàìàãæñàí ç¿éë áàéõã¿é áàéíà.

127

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.2 ÎÉÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË 8.2.1 Îéí åðºíõèé øèíæ òºðõ, îé- óðãàìàëæëûí îíöëîã Òóñ ãîëûí ñàâ ãàçðûí îé ìîä á¿õèé õýñýã Ìîíãîë îðíû Áîòàíèê-ãàçàðç¿éí ìóæëàëààð Õýíòèé áîëîí Ìîíãîë–Äàãóóðûí ðàéîíû äîðíîä õýñýãò (¯íäýñíèé àòëàñ, 2009), Ìîíãîë îðíû îé–óðãàìàëæëûí ìóæëàëààð ªìíºä ºâºð Áàéãàëèéí îé-óðãàìàëæëûí ìóæèéí Äàãóóðûí îé-óðãàìàëæëûí õîøóóíû Ýðýýíèé íàðñ, õóñ, äàãóóð øèíýñýí òàéãàðõàã îéí òîéðãèéí Áàëæ, Ýðýýíèé íóðóóíû ðàéîí áîëîí Ç¿¿í Õýíòèéí îé óðãàìàëæëûí õîøóóíû Òóóë-Áàðõûí òîéðîãò òóñ òóñ õàìààðíà. (Öýäýíäàø, 1996) Òóñ ãîëûí ñàâ ãàçàðò Ìîíãîë îðíû Ñèáèðü øèíýñíèé ç¿¿í òàðõàö, äýëõèéí Äàãóóð øèíýñíèé ºìíºä òàðõàö íóòàã áàéõ àãààä äýýðõè õî¸ð ç¿éë øèíýñíèé ýðëèéç áîëîõ ×åêàíîâñêèéí øèíýñíèé Ìîíãîë îðîí äàõü òàðõàöûí ¿íäñýí õýñýã áàéðëàíà. Îíîí ãîëûí ýõíèé ðàéîíä Õóø (Pinus sibirica) áàãàã¿é õýìæýýòýé áàéõààñ ãàäíà Èõ Õýíòèéí íóðóóíû ñàëáàð óóëñààð Ãàöóóð (Picea obovata) ìàø áàãà òàëáàéã ýçëýíý. Ýíý íü Ìîíãîë îðîí äàõü Ñèáèðü ãàöóóðûí òàðõàö íóòãèéí õàìãèéí ç¿¿í öýã áîëäîã îíöëîãòîé. Òýð÷ëýí îé ¿¿ñãýã÷ òîì ìîääîîñ Ýãýë íàðñ (Pinus sylvestris) Ýðýýíèé íóðóóíä ãîë÷ëîí òîõèîëäîíî. Ìºí ¿¿íýýñ ãàäíà Êðûëîâûí íàðñ (Pinus Krylovii)–Ýðýýíèé íóðóóíä öººí ãàçàðò òýìäýãëýãäñýí áàéíà. Êðûëîâûí íàðñ, Äàãóóð øèíýñ, ×åêàíîâñêèéí øèíýñ ãýñýí Ìîíãîë îðîíä õîâîðò òîîöîãäîõ ãóðâàí ç¿éëèéí òîì øèëì¿¿ñò ìîä çºâõºí ýíýõ¿¿ íóòàã äýâñãýðò òàðõñàí áàéíà. Ýäãýýðýýñ Ìîíãîë óëñûí “Óëààí íîìä” Äàãóóð øèíýñ îðñîí áàéíà (Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì). Îéí ýêîñèñòåì îð÷èíç¿éí àãóóëãûí õóâüä ºðãºí äýëãýð áºãººä ¿¿íèé äîòîð ìîä, ñººã, ºâñëºã óðãàìàë, õºâä, õàã çîíõèëîõ ¿¿ðýãòýé. Òýäãýýðèéí óðãàõ, îðøèí òîãòíîõ íü óñ ÷èéãòýé ñàëøã¿é àìèí õîëáîîòîé áºãººä îé ìîä ãîë ãîðõèíû ýõ íü áîëîõ ó÷èð Îíîí ãîëûí óñíû óðñàöûí õýìæýý, íººö, ò¿¿íèé ãîðèì îé ìîäòîé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Îé ìîäíû ýêîëîãèéí òîìîîõîí à÷ õîëáîãäëûí íýã íü óñ öóãëóóëàõ, óñûã æèãä òîãòìîë áàðüæ õóâààðèëàõ, óíàõ õóð òóíàäàñûã íýìýãä¿¿ëýõýä îðøäîã. Õýíòèé íóðóóíû øèíýñýí îéí ìîääûí òèòýì çóíû áîðîîíû óñíû 19.2%-èéã ººðòºº áàðüæ 80.8%èéã õºðñºíä íýâòð¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ íýâòð¿¿ëñýí óñíû çàðèì õýñãèéã îéí õºâõ ººðòºº øèíãýýíý. Àëàã ºâñò øèíýñýí îéí õºâõ 2-3 ñì çóçààí, íººö íü 9.5-16.8 ò/ãà áàéõ áºãººä 24 öàãèéí äàðàà 8.6 ìì, 48 öàãèéí äàðàà 10.0 ìì óñ øèíãýýõ ÷àäâàðòàé áàéíà. Ãýòýë ìîä îãòîëñîí øèíý ãàçàðò õºâõíèé íººö 7.9 ò/ãà áîëîí áóóð÷ 24 öàãèéí äàðàà 3.4 ìì, 48 öàãèéí äàðàà 4.8 ìì óñ ÷èéãèéã øèíãýýíý. 10 æèëèéí ºìíº øàòñàí îéä õºâõíèé íººö äºíãºæ 2.6 ò/ãà, 24 öàãèéí äàðàà 1.3 ìì, 48 öàãèéí äàðàà 2.0 ìì óñ ÷èéã øèíãýýõ ÷àäâàðòàé áîëîí áóóðäàã áàéíà (Ëåñà ÌÍÐ, 1983). Îé ìîä óñ ÷èéãèéã áîðîî, öàñ áîëîí ìàíàí, ø¿¿äýð, õÿðóó çýðýã êîíäåíñàöèéí óñ, õºðñºí äîòîðõè êîíäåíñàöèéí óñ, óë õºðñíèé óñ, ãîë, ìºðºí, íóóðûí óñíû õýëáýðýýð ººðòºº àâäàã. Õýðýâ àëü íýã ðàéîíû îéí íÿãòøèëèéã 10% áàãàñãàâàë æèëä óíàõ õóð òóíàäàñûã 12-13 ìì, ãîëûí äóíäàæ óðñàöûã 8-11% áóóðóóëäãèéã òîãòîîæýý. Ìîäûã íýëýíõ¿éä îãòîëñîí òàëáàéã õºíäººã¿é îéòîé õàðüöóóëáàë õàéëñàí öàñíû óðñàö 90-200 äàõèí, ãàäàðãóóãèéí çóíû óðñàö 20-50 äàõèí èõ áàéäãèéã òîãòîîãîîä áàéíà. Ýíý íü ìîäûã èõýýð îãòîëñîíòîé ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õîëáîîòîé áºãººä óñ çîõèöóóëàõ, îéäîî óñûã áàðüæ æèãä õóâààðèëàõ ¿¿ðýã íü àëäàãäàæ ãýíýòèéí ¿åð, øèðãýëò áîëäîãûã õàðóóëíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óóð àìüñãàëûí îíöëîãîîñ áîëæ ýíý á¿ñ íóòãèéí îé-óðãàìàëæëûí òºðõ ºâºðìºö øèíæòýé áàéíà. Îíîí ãîëûí ýõíèé á¿ñ íóòàã íü áèò¿¿ îéòîé, ãîë ãîðõèíû äàãóó ¿ðãýëæèëñýí òîðëîãòîé, òàéãûí á¿ñë¿¿ðòýý õ¿ëðèéí õºâä áîëîí õýäýí ç¿éëèéí íîãîîí õºâä àðâèí, îéí õºðñ íü ¿ðãýëæèëñýí õýëáýðèéí öýâäýãòýé, òàéãàðõàã á¿ñë¿¿ðèéí îéí ÷àíàð ñàéí çýðýã îíöëîãòîé áàéõàä Îíîí ãîëûí óðñãàëûí äóíä áèåýñ äîîø Äàãóóð øèíýñ, ×åêàíîâñêèéí øèíýñ, Êðûëîâûí íàðñ çýðýã Ìîíãîë îðîíä õîâîð òîõèîëäîõ òîì ìîäòîé. Òóñ á¿ñ íóòàãò Ìîíãîë îðîíä òàðõäàã îéí ¿íäñýí 4 äýä á¿ñë¿¿ðýýñ öàðìûí îé, òàéãà, òàéãàðõàã îéí äýä á¿ñë¿¿ð¿¿ä òîõèîëääîã. Îíîí ãîëûí òîðãîí ýõ íü 2000-2500 ìåòð ºðãºãäñºí öàðàì á¿õèé òîìîîõîí íóðóóä áàéõ áà îðîé íü èõýâ÷ëýí áºìáºãºð, õàâòãàé îðîéòîé, õàä àñãà èõòýé, àñãàíû öîîðõîéãîîð òàãèéí ñýð¿¿ñýã-÷óëóóñàã óðãàìëàí á¿ëãýìäýëòýé. Ò¿¿íýýñ äîîø ä.ò.ä. 2200-ìåòðò îéí äýýä õèë çààã áàéõ áºãººä ÷óõàì ë òýíäýýñ Îíîí ãîë ýõ àâàí óðñäàã áàéíà.

128

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Öàðìûí îéí äýä á¿ñë¿¿ð ä.ò.ä. 1900 (1950 ì)-2200 ì-èéí çóðâàñò òîõèîëääîã íü Õàíãàéí ìºí á¿ñë¿¿ðýýñ äàðóé 100 ìåòðèéí ºðãºí áàéíà. Îíîí ãîëûí ýõíèé ðàéîíä îé óðãàæ ÷àäàõ îð÷èíç¿éí äýýä õÿçãààð íü 2200 ìåòð áàéíà (Öýðýíäàø, 1993). Îé ¿¿ñãýã÷ ¿íäñýí ìîä íü õóø, øèíýñ áàéíà. Ýíýõ¿¿ öàðìûí îéí á¿ñë¿¿ðèéí ìîäîä çºâõºí íýã ë òàøèíãà ¿¿ñãýõ áà àðâè íü 03-04-ººñ õýòðýõã¿é, ãàðö ìóó, áîíèòåòèéí Y-Yà àíãèä õàìààðàõ ìóðóé òàõèð èøòýé, íàìõàí, èø íü 30-40 ñì-ýýñ õýòðýõã¿é ãîë÷òîé. Õàðèí èéì îé óñ öóãëóóëàõ, óñûã ààæèì æèãä õóâààðèëàõ, àí àìüòíûã îðîãíîí áàéðøóóëàõ, õºðñíèé öýâäãèéã õàëõëàí íýã ò¿âøèíä áàéíãà áàðüæ áàéõ ýêîëîãèéí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíý á¿ñë¿¿ðèéí îéã ë õàéðëàí õàìãààëóóøòàé. Óñíû ýõ íü áóëèíãàðòàé áîë àäàã íü áóëèíãàðòàé áºëãºº. Ýíý á¿ñë¿¿ðèéí õàìãèéí äýýä òàëààð àëàã ºâñ-õàãò, õºâä-ñººãò õýâøèíæ¿¿ä ãîë áàéð ýçëýõ áà äîîøëîîä íîãîîí õºâäºò, õàð àðöàò, ñóðãàðò, àëèðñò, àëèðñ-áàäààíò õóøòàé øèíýñýí îéí õýâøèíæ¿¿ä ýëáýã. Ýäãýýðèéí äîòîð Ìîíãîë îðîíä îíöãîé õîâîð òîõèîëäîõ àëòàí òýðýëæèò òàðìàã õóø-øèíýñýí îéí á¿ëãýìäýë òîõèîëääîã áàéíà. Ýíä õºâäºí á¿ðõ¿¿ë îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà. Õºâä íü ººðèéí æèíãýýñ àðàâ äàõèí óñûã ººðòºº øèíãýýí áàðüæ ò¿¿íèéã ààæèì æèãä õóâààðèëàäàã áàéíà. Òàéãûí äýä á¿ñë¿¿ð òóñ á¿ñ íóòãèéí ºíäºð óóëñ áîëîí áýñðýã óóëûí àðä 1450-1900 ì-èéí çóðâàñ ºíäºðò òàðõàíà. Îé ¿¿ñãýã÷ ¿íäñýí ìîä íü õóø, øèíýñ, õààÿà îðëîæ óðãàñàí õóñ áàéíà. Õóøèí îé çºâõºí óñàí õàãàëáàðûí áîëîí òîìîîõîí óóëñò ä.ò.ä. 1600 ì-ýýñ äýýø íîãîîí õºâäºò, ñóðãàðò, õààÿà òýðýëæèò ñåðè õýâøèíæèéã ¿¿ñãýí òîõèîëäîíî. Òàéãûí á¿ñë¿¿ðò õàìààðàõ øèíýñýí áà ò¿¿íèéã îðëîí óðãàñàí õóñàí îé áýñðýã óóëñûí 1600 ì-ýýñ äîîø ñóðãàðò, òýðýëæèò ñåðè õýâøèíæèéã ¿¿ñãýí òîõèîëäîíî. Çàðèìäàà èíâåðñèéí õóíõ õîîëîé äàãàæ ä.ò.ä. 1300 ìåòðò õ¿ðòýë äîîøëîí òîõèîëäîíî. Ýíä àëèðñò õýâøèíæ¿¿ä íèëýýä àðâèí áàéíà. Ýíý á¿ñë¿¿ðèéí îéí ìîäîä á¿òýýìæèéí IV-V àíãèä õàìààðàõ áà öýâäýãò òàéãûí øàâðàíöàð õºðñòýé áàéíà. Èéì îéä Pleurosium, Hylocomium, Dicranum çýðýã óñ çîõèöóóëàõ, öóãëóóëàõ îíöãîé ¿¿ðýã á¿õèé õºâä ýëáýã. Ýíý á¿ñë¿¿ðèéí îé õºâä èõòýé áîëîõîîðîî ýêîëîãèéí õóâüä áàñ ë îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé. Îãòëîëò ÿâóóëàõã¿é áàéõ, òýð÷ëýí ò¿éìðýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã áàéíãà ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ýíý á¿ñ íóòàãò òàéãàðõàã îéí äýä á¿ñë¿¿ð èõýíõ òàëáàéã ýçëýíý. Òóõàéëáàë, Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí áàðóóí õýñãèéí ä.ò.ä 1000-1300 ì ºðãºãäñºí áýñðýã óóëñààð òàéãàðõàã äýä á¿ñë¿¿ðò áàãòàõ àëàã ºâñ-óëàëæèò, ¿åòýí-àëàã ºâñò á¿òýýìæèéí III-IV àíãèä õàìààðàõ óóëûí øèðýãò òàéãûí øàâðàíöàð õºðñòýé øèíýñýí îé èõýýõýí òàëáàéã ýçëýí óðãàíà. I òàøèíãàä 200 ýðãýì íàñíû 20 ì ºíäºð, 36 ñì äèàìåòðòýé 10 íýãæèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíýñ çîíõèëäîã áîë II òàøèíãàä 80 îð÷èì íàñíû 10 ì ºíäºð, 16 ñì äèàìåòðòýé çàëóó øèíýñ, ìºí 80 îð÷èì íàñòàé 12 ì ºíäºð, 24 ñì äèàìåòðòýé õóñ õîëèëäîí óðãàíà. Îéí äóíäàæ íÿãò 07. Ñººãºí òàøèíãàä Rhododendron dahurica 03 õ¿ðòýë íÿãòòàéãààð ýëáýã òîõèîëäîíî. ªâñëºã óðãàìëûí á¿ðõýö 70-80%-ä õ¿ðäýãèéí äîòîð Áàéãàëü Ãèø, Çîãäîð Óëàëæ, Îðîñ öàõèëäàã, Äîðíîäûí ã¿çýýëçãýíý, ßâãàí Òºìºðäýý çîíõèëäîã. Ýíý á¿ñ íóòàãò ñ¿¿ëèéí 100-ààä æèëèéí õóãàöààíä õýä õýäýí óäààãèéí èõ ýð÷èìòýé ò¿éìýð ãàðñàíààñ áîëæ øèíýñýí îé õóñàí îéãîîð ñîëèãäîõ ÿâö ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. Èéì õî¸ðäîã÷ ãàðàëòàé õóñàí îéí äîòîð 40-60 íàñíû õóñ çîíõèëæ áàéíà. Ìîääûí ºíäºð 13-14 ì, äèàìåòð íü 16-18 ñì, îéí äóíäàæ íÿãò 05-06. Ñººãºí òàøèíãàä äóíä òàâèëãàíà, ºðãºñò íîõîéí õîøóó çîíõèëíî. ªâñëºã óðãàìëûí á¿ðõýö 6570% õ¿ðäýãýýñ Îðîñ öàõèëäàã, Çîãäîð óëàëæ, Äîðíîäûí ã¿çýýëçãýíý, ßâãàí òºìºðäýý çîíõèëäîã. Ýðýýíèé íóðóóíû ä.ò.ä 1000-1300 ì ºðãºãäñºí áýñðýã óóëñààð óëàëæ-õóóðàéñàã àëàã ºâñò, òýðýëæðèòèäèóì õºâäºò á¿òýýìæèéí III-IV àíãèä õàìààðàõ, ýëñýí õºðñòýé íàðñàí îé áàãàã¿é òàëáàéã ýçëýí òàðõàíà. Îéí äóíäàæ íàñ 120-150, ºíäºð íü 1415 ì, äèàìåòð íü 28-30 ñì-ò õ¿ðíý. II òàøèíãàä ãîë òºëºâ 40-50 íàñíû õóñ ýëáýã. Õ¿íèé íºëºº îðîîã¿é õóóðàéñàã àëàã ºâñò õýâøèíæèéí íàðñàí îéä áàéãàëèéí ñýðãýí óðãàëò ìóó áèø, 1 ãà-ä 20 íàñòàé çóëçãàí íàðñ 500 øèðõýã òîîëîãäîæ áàéâ.

8.2.1 äóãààð çóðàã. Õóñàí îé

129

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ªâñëºã óðãàìëûí á¿ðõýö 70%-ä õ¿ðäýãýýñ óëàëæ, öàõèëäàã, áèåëýã, õàâèñõàíà, õîøîîíãîð, ãîë ãýñýð çîíõèëíî. Èéì õýâøèíæèéí íàðñàí îéä èõ ýð÷èìòýé ò¿éìýð ãàðñàíààñ ò¿¿íèéã îðëîæ óðãàñàí õóñàí îé õýëáýðæèí òîãòäîã áàéíà. Òóñ àé ñàâûí îéä äàðààõ äýýä óðãàìëóóä çîíõèëîí òîõèîëäîíî: Ñèáèðü øèíýñ (Larix sibirica Lebeb), Ãìåëèíèé øèíýñ (Larix Gmelinii Ruper), ×åêàíîâñêèéí íàðñ (Larix Czekanowskii), Õàâòàãà íàâ÷èò õóñ (Betula platyphylla Sukacz), Ýãýë íàðñ (Pinus sylvestris L), Êðûëîâûí íàðñ (Pinus Krylovii), Äóíä òàâèëãàíà(Spiraea media Franz Schmidt), ªðãºñò íîõîéí õîøóó (Rosa acicularis Lindl), Äàãóóð äîëîîãîíî (Crataegus dahurica Koehne), Ø¿¿äýðò áóðãàñ (Salix rorida Lacsch), Ìèàáûí áóðãàñ 8.2.2 äóãààð çóðàã. Çóëçàãàí íàðñ (S.miyabeana Seemen), (S.taraikensis), S.kochiana, Äàãóóð òýðýëæ(Rhododendron dahurica L.), Ñàõàëèíû áºðçºðãºíº (Rubus sachalinensis Levl), ªíäºð óëààãàíà (Ribes altissimum Turcz), Ñººãºí õóñ (Betula fruticosa Pall), Îäîé õàéëààñ (Ulmus pumilaL), Óäâàë íàâ÷èò òàâèëãàíà (Spiraea aqulegifolia Pall), Õàð ¿ðò ÷àðãàé (Cotoneaster melanocarpa Fisch ex Blutt), Íàìãèéí ñóðãàð (Ledum palustre L.), Ïàäãàð áàäààí (Bergenia crassifolia L.), Îðîñ öàõèëäàã (Iris ruthenica Ker.-Gawl), Þëäýí óëàëæ (Carex lanceolata Bott), Çîãäîð óëàëæ (Carex pediformis C. A Mey), Ãàíö õîñ ãèø (Vicia unijuga A. Br), ßâãàí òºìºðäºº (Lathyrus humilis Ser), Àìãóíû óëàëæ (Carex amgunensis), Äàãóóð Öàãààí ñóëü (Elymus dahuricus), Ñýãñãýð ßðãóéæèí Anemone crinita, Óëààí óíàãàí òóðóó Pyrola incarnata, Áàéãàëü ãèø (Vicia baicalensis Turcz), Äîðíîäûí ã¿çýýëçãýíý (Fragaria orientalis Losinsk), Âëàñîâûí øèìòýãëýé (Geranium Vlassovianum Fischer ex link), Òîðãîí øàðèëæ (Artemisia sericea Web. Ex stechm), Ìàðàë íàâ÷èò øàðèëæ (A.tanacetifolia L), Ãìåëèíèé øàðèëæ (A.gmelinii Web. Ex stechm), Calamagrostis arundinaceae, Àíüñ(Vaccinium vitis-idaea L.), Web. Ex stechm Ñóäàëò ãèø (Vicia venosa Maxim), Áàãà áóðæãàð (Thalictrum minus L.), Äàãóóð õîøîîí áóò (Lespedeza dahurica Laxm), Moíãîë õóí÷èð (Astragalus mongolicus Bunge). Ýäãýýðýýñ ãàäíà ýìèéí, õ¿íñíèé, ãî¸ë ÷èìýãëýëèéí îëîí àðâàí ç¿éë óðãàìàë ýëáýã òîõèîëäîíî. Ýíý á¿ñ íóòãèéí îé õºâ÷ ç¿¿í áîëîí ç¿¿í óðä òàëààðàà Ìîíãîë Äàãóóðûí óóëûí õýýðòýé øóóä çàëãàà îðøäîã áºãººä ýíýõ¿¿ óóëûí õýýðèéí á¿ñë¿¿ðò îéä óðãàäàã îëîí ç¿éë óðãàìàë áèé. Óóëûí õýýð áîëîí îéí çàõ, öîîðõîé íü Ìîíãîë óëñûí îéí ñàíãèéí òàëáàéä èõýíõäýý õàìààðíà. Îéí çàõ, öîîðõîé, óóëûí õýýðò äàðààõ ç¿éë óðãàìëóóä çîíõèëîí òîõèîëäîíî: Cèáèðü ã¿éëñ (Armeniaca sibirica L.), Îäîé õàéëàñ (Ulmus pumila L), Óäâàë íàâ÷èò òàâèëãàíà(Spiraea aquilegifolia Pall), Ñèáèðü áîòóóëü (Festuca sibirica Hack ex Boiss), Îäîé äàëàí ò¿ð¿¿ (Stellera chamaejasme L.), Æèíõýíý ºðºìò¿¿ë ( Galium verum L.), Òóóæóóíû áèåëýã (Poa attenuate Trin), Ñèáèðü õÿëãàíà (Stipa sibirica L.), Ñèáèðü ç¿ð ºâñ (Filifolium sibiricum (L) Kitam), Màðàëçãàíà íàâ÷èò ãè÷ãýíý(Potentilla tanacetifolia Willd ex Schlecht), Àöàí öàõèëäàã(Iris dichotoma Pall), Äýðâýýí õàçààð ºâñ (Cleistogenes squarrosa Keng), Øèìýðñýðõ¿¿ õîøîîí áóò(Lespedeza hedysaroides Kitag), Àãü (Artemisia frigida Willd), Èøãýí øàðèëæ(Artemisia dracunculus L.), Çîãäîð óëàëæ (Carex pediformis C. A Mey), Øåëèéí áóòíóóð (Helictotrichon Schellianum Kitag), Öàãààëæèí öàõèëäàã (Iris lacteal Pall), Õàâèñãàíàíàâ÷èò áýðèø(Bupleurum scorzonerifolium Willd). Ìîíãîë Äàãóóðûí òîéðîãò íèéò 132 ç¿éë õºâä òýìäýãëýãäñýíýýñ 60 îð÷èì õóâü íü ýíä òîõèîëäîíî. ßëàíãóÿà îé á¿õèé íóòàã äýâñãýðò óñ öóãëóóëàõ, óñûã æèãä õóâààðèëàõ ýêîëîãèéí îíöãîé ¿¿ðýã á¿õèé Aulacomnium palustre, A.turgidum, Bryum argenteum, Climacium dendroides, Dicranum bonjeanii, D.brevifolium, D.congestum, D.elongatum, Entodon challengeri, Hylocomium splendens, Hypnum plicatulum, Mnium marginatum, Pleurozium schreberi, Polytrichum strictum, Ptilium crista-castrensis, Rhodobryum roseum, Rhytidium rugosum, Sphagnum magellanicum, Thuidium abietinum, T.philibertii ýëáýã òîõèîëäîíî. ßëàíãóÿà îé á¿õèé íóòàã äýâñãýðò óñ öóãëóóëàõ, óñûã æèãä õóâààðèëàõ ýêîëîãèéí îíöãîé ¿¿ðýã á¿õèé çýðýã 20 ãàðóé õºâä àðâèí óðãàíà. 8.2.2 Ñàâ ãàçðûí îéí òàêñàöèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí îéí òàëáàé, íººöèéã íàñíû á¿ëãýýð ÿàæ õóâààðèëàãäñàí áàéäëûã 1-ð õ¿ñíýãòýíä ¿ç¿¿ëýâ. ¯¿íýýñ ¿çâýë Îíîí ãîëûí àé ñàâä áàãòàõ îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàé 1013974 ãà

130

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ãýæ òîîöîîëñîí áà ¿¿íýýñ íàñ ã¿éöñýí, õºãøèðñºí îé 52,3 õóâèéã, çàëóó îé äºíãºæ 3,5 õóâèéã òóñ òóñ ýçëýæ áàéãàà íü öààøèä îéã çàëóóæóóëàõàä ÷èãëýãäñýí îéí àæ àõóéí àðãà õýìæýýã øààðäàæ áàéíà. Ìºí àé ñàâûí îéí òàêñàöèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã 2-ð õ¿ñíýãòýíä ¿ç¿¿ëýâ. ¯¿íýýñ ¿çâýë äóíäàæ áîíèòåò 4,0, äóíäàæ ºòãºðºë 0,51 áàéãàà íü óëñûí äóíäàæààñ áàãà áºãººä ÷àíàð ìóóòàéã õàðóóëæ áàéíà. 1 ãà îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàéí íººö 117,7 øîî ìåòð, 1 ãà îéí æèëèéí ºñºëò äºíãºæ 1 øîî ìåòð áàéãàà íü ìºí ë äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëò þì. Èéìýýñ ýíý á¿ñ íóòàãò ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýíèé îãòëîëò õèéæ áîëîõã¿é, õàðèí öýâýðëýãýýíèé îãòëîëòûã çîõèõ æóðìûí äàãóó ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

8.2.3 äóãààð çóðàã. Íàñíû îðìîîð ìîäíû íàñûã òîäîðõîéëæ áàéãàà íü

8.2.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí îéí òàëáàé, íººö íàñíû á¿ëãýýð õóâààðèëàãäñàí áàéäàë, /òàëáàé-ãà, íººö-ìÿí. øîî ìåòð/ Íàñíû á¿ëýã Ñóìäûí íýðñ

Çàëóó îé Òàëáàé

Äóíä íàñíû îé

íººö

Òàëáàé

Áîëö ã¿éöýæ ÿâàà îé

íººö

Òàëáàé

íººö

Áîëö ã¿éöñýí õºãøèí îé Òàëáàé

Ä¿í

íººö

Òàëáàé

íººö

Áàÿí-Óóë

3296

196.9

40746

2406.7

24162

1774.3

19085

1555.2

87289

5933.1

Áàò øèðýýò

13221

587.2

63813

6460.6

42328

6316.7

231950

35175.5

351312

48540.0

Áèíäýð

2438

85.6

38812

3553.5

15517

1654.9

57763

8040.9

114530

13335.0

ÁàÿíÀäðàãà

552

21.7

9973

645.4

3903

308.0

4329

440.9

18757

1416.0

Äàäàë

6781

161.2

52857

4085.9

29252

2751.9

57821

7654.7

146711

14653.8

Íîðîâëèí

1940

31.3

16957

752.3

8638

613.0

25397

3592.9

52932

4989.5

ªìíº äýëãýð

8110

235.5

63039

5410.1

36934

5157.2

134360

19718.7

242443

30521.4

36338

1319.4

286197

23314.5

160734

18576.0

530705

76178.8

1013974

119388.8

Ä¯Í

8.2.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéí ñàíãèéí òàêñàöûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò

Ñóìäûí íýðñ

Áàÿí-Óóë

Áàéãàëèéí îéí òàëáàé /ãà/

Á¿õ íººö /ìÿí. ø.ì/

Á.Ã.Õ îéí òàëáàé /ãà/

Á.Ã.Õ îéí íººö /ìÿí. ø.ì/

Á¿õ äóíäàæ ºñºëò /ìÿí.ø.ì/

Äóíäàæ Áîíèòåò

ªòãºðºë

87289

5933.1

19085

1555.2

98.7

3.8

0.47

Áàòøèðýýò

351312

48540.0

231950

35175.5

379.8

4.1

Áèíäýð

114530

13335.0

57763

8040.9

131.8

4.1

ÁàÿíÀäðàãà

18757

1416.0

4329

440.9

19.0

4.0

0.5

Á.Ã.Õ îéí 1 ãà-í íººö /ø.ì/

1 ãà îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàé Íººö /ø.ì/

ºñºëò /ø.ì/

1.1

0.52

152

138

1.1

0.53

139

116

1.2

102

1.0

131

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Äàäàë

146711

Íîðîâëèí

14653.8

57821

7654.7

171.5

4.0

0.53

132

100

1.2

52932

4989.5

25397

3592.9

52.3

4.0

0.51

142

1.0

ªìíºäýëãýð

242443

30521.4

134360

195718.7

241.8

4.3

0.52

152

136

1.0

Ä¿í

1013974

119388.8

530705

76031.9

1094.9

4.0

0.51

143.3

117.7

1.0

Òàéëáàð- Á.Ã.Õ. îé- Áîëö ã¿éöñýí, õºãøèðñºí îé

Îéí ñàíãèéí òàëáàéí õýìæýýã ãàçðûí òºðëººð íü ÿëãàæ 3-ð õ¿ñíýãòýíä ¿ç¿¿ëýâ. Îéí ñàíãèéí òàëáàéòàé õàðüöóóëáàë îéí áóñ áóþó îéã¿é ýíãýð ãàçàð 5,7 õóâèéã, îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàé 64,3 õóâèéã òóñ òóñ ýçëýæ áàéãàà íü îéí òàëáàéí íÿãòøèëûí ¿ç¿¿ëýëò ºíäºð áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. 8.2.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Îéí ñàíãèéí òàëáàé ãàçðûí òºðëººð (ãà) Îéãîîð á¿ðõýãäñýí Áàéãàëèéí îé

Áóò ñººã

Ä¿í

Îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é Òàðìàã ìîä

Øàòñàí òàëáàé

ÌÁ òàëáàé

Îéæèõ òàëáàé

Ä¿í

Îéí òàëáàéí ä¿í

Îéí áóñ òàëáàé Öàãààí ýíãýð

Äîðíîä àéìàã. Áàÿí-Óóë ñóì 87289

6569

93858

2442

351312

68430

419742

18735

22470

898

3893

29703

123561

11007

1421

135457

555199

30110

5275

37164

163712

13074

364

13483

32613

270

1045

4523

55206

219608

19307

1267

18801

77732

1723

6079

95226

404731

14970

385040

1577156

90461

Õýíòèé àéìàã. Áàòøèðýýò ñóì 114504

797

Áèíäýð ñóì 114530

12018

126548

13804

18757

373

19130

10640

17889

196

Áàÿí-Àäðàãà ñóì 2458 Äàäàë ñóì 146711

17691

164402

36603

52932

5999

58931

12417

13035

Íîðâëèí ñóì 3216

1901

ªìíºäýëãýð ñóì 242433

67062

309505

23938

1013974

178142

1192116

118579

64524

685

Îíîí ãîëûí áàññåéí äàãóó- Íèéò 238096

5543

22822

8.2.3 Îéä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íºëººëºë Îéä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñºðºã íºëººëºëä ò¿éìýð, õºíººëò øàâüæ, ºâ÷èí, õóóëü áóñ áîëîí òåõíîëîãèéí áóñ ìîä îãòëîëò ãîë÷ëîí áàãòàæ áàéíà. ªìíºõ îé çîõèîí áàéãóóëàëòûí àëáàí ìýäýýãýýð òóñ àé ñàâûí îéí 23,4 õóâèéã øàòñàí îé ýçëýæ áàéíà. Îéí õóóëèéí çààëò ¸ñîîð òóñ á¿ñ íóòàãò 2017-2018 îíä äàðàà÷èéí äàâòàí îé çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ ó÷èðòàé áºãººä äýýðõè àëáàí ìýäýýíä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàðñàí îéí ò¿éìðèéí ìýäýý áàãòààã¿é áîëíî. Õýýðèéí òîéì ñóäàëãààíû ÿâöààñ ¿çâýë òóñ àé ñàâûí á¿ñ íóòãèéí îéí 60 îð÷èì õóâü íü ÿìàð íýãýí õýëáýð, ýð÷èìòýéãýýð øàòñàí íü àæèãëàãäàâ. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí íóòàã Ìîíãîë îðíû îéí ò¿éìðèéí àþóëûí ìóæëàëûí Ç¿¿í Õýíòèéí òîéðîãò áàãòàõ áºãººä 1975-1999 îíä ýíý òîéðîãò íèéò 147 óäàà ò¿éìýð ãàð÷ 1840,0 ìÿíãàí ãà îé ÿìàð íýã õýëáýð, ýð÷èìòýéãýýð øàòñàí áàéíà. Íýã óäààãèéí ò¿éìðèéí ýçëýõ òàëáàé 12,5 ìÿí.ãà áîëæ áàéíà. 147 óäààãèéí ò¿éìðèéí 17,7%-íü 3-ð ñàðä, 33,3%-íü 4-ð ñàðä, 38,1%-íü 5-ð ñàðä, 4,8%-íü 6-ð ñàðä, 3,4%-íü 8-ð ñàðä, 2,7%-íü 9-ð ñàðä ãàðñàí áàéíà. Çºâõºí Äàäàë ñóìàíä 1977-1998 îíä 49 óäààãèéí ò¿éìýð ãàð÷ 83,3 ìÿíãàí ãà îé ÿìàð íýãýí ýð÷èì, õýëáýðòýéãýýð øàòñàí áàéíà. ¯¿íýýñ õîéø Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìàíä 2002, 2007, 2008 îíä, Áèíäýð ñóìàíä 2000, 2002, 2005, 2007, 2008 îíä, Áàòøèðýýò ñóìàíä 2002, 2004, 2006, 2007, 2008 îíóóäàä, Äàäàë ñóìàíä 2000-2006, 2008 îíä, Áàÿí-àäàðãà ñóìàíä 2003 îíä, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë ñóìàíä 2001, 2009 îíä îéí ò¿éìýð

132

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.2.4 ä¿ãýýð çóðàã. Õàòñàí, øàòñàí øèíýñ, õóñ

èõ õýìæýýãýýð ãàðñàí áºãººä òýäãýýðèéí øàëòãààí íü èë çàäãàé ãàë ò¿ëæ óíòðààëã¿é îðõèñîí, ãàëòàé ¿íñ õàÿñàí, çýðýã øàëòãààíààñ ãàäíà Îðîñûí Õîëáîîíû óëñààñ ãàð÷ õèë äàìæñàí ò¿éìýð èõýíõè õóâèéã ýçëýæ áàéíà. Îéí ò¿éìýð èõýâ÷ëýí 4, 5, 6, 9-ð ñàðóóäàä ãàðäàã áºãººä çàðèì ¿åä õýýðèéí ò¿éìýð 11-ð ñàðä ÷ ãàðñàí òîõèîëäîë áàéíà. Çºâõºí Áèíäýð ñóìàíä 1998-2008 îíä ãàðñàí ò¿éìðèéí õîõèðîë 76,6 ñàÿ òºãðºã áîëñîí áàéíà. Ò¿éìðèéí ¿ðãýëæèëñýí õóãàöàà 2-7 õîíîã áàéæýý. Îíîí ãîëûí àé ñàâûí îéí ýêîñèñòåì ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí ò¿éìðèéí íºëººãººð èõýýõýí ººð÷ëºãäñºí íü õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä õàðàãäñàí áºãººä ò¿¿íèé óëìààñ äîðîéòñîí ìîäîíä õºíººëò øàâüæíû òàðõàëòûí ãîëîìò èõñýæ ÿëàíãóÿà õóñ, øèíýñýí îéí òàëáàé óëàì á¿ð áàãàññààð áàéíà.

Äýýðõè îëîí óäààãèéí ò¿éìðèéí äàðàà îéä ãîë÷ëîí ñèáèðü õ¿ð, ÿêîáñîíû òººë¿¿ð÷, ýãýë áèéðýí ñ¿¿ëò, Íàðñíû òººë¿¿ð, øèëì¿¿ñíèé äîëãèîò ýðâýýõýé, ºðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýé çýðýã íàâ÷, øèëì¿¿ñíèé àíõäàã÷ õºíººëò øàâüæ, îäòîé òàñëàã÷, îðîéí õîëòîñ÷ öîõ, øèíýñíèé òîì õîëòîñ÷ öîõ, ìîðàâèöèéí çîëîì÷ öîõ çýðýã õî¸ðäîã÷ õºíººëò øàâüæ òàðõäàã. Äýýðõè õºíººëò øàâüæèéí íºëººãººð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõ õýìæýýíèé îé ìîä õàòñàí áàéíà. Õýýðèéí òîéì ñóäàëãààíû ÿâöàä õºíººëò øàâüæíààñ ¿¿äýëòýé õàòñàí îé ìîä íèéò îéí ñàíãèéí òàëáàéí 40 îð÷èì õóâèéã ýçëýõýýð õàðàãäàæ áàéíà. Îíîí ãîëûí äàãóóõ áóðãàñàí øóãóé ÷ õºíººëò øàâüæèíä íèëýýä õýìæýýãýýð íýðâýãäýýä áàéíà. Ýíý á¿ñ íóòàãò íàðñíû øèëì¿¿ñ øàðëàõ ºâ÷èí ãàð÷ ýõëýæ áàéãàà íü àæèãëàãäàâ. Òóõàéëáàë, Äàäàë ñóìûí Äýë¿¿í áîëäîãûí àðûí íàðñàí îéí íèëýýä õýñýã íü ýíý ºâ÷íèé óëìààñ õàòàæ ìºõñºí áàéíà. Èéìýýñ ºâ÷íèé áèå äààñàí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààã ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìàíä 5400 ãà îéä õºíººëò øàâæíû òàðõàëò, îëøðîëòûí ñóäàëãààã õèéæ áàéñàí áà Áàòøèðýýò ñóìàíä 2009 îíä 2000 ãà îéä, Áèíäýð ñóìàíä 2003 îíä 2500 ãà-ä, 2004 îíä 3000 ãà-ä, 2005 îíä 1400 ãà-ä, 2008 îíä 4000 ãà-ä òóñ òóñ õºíººëò øàâüæíû óñòãàëò õèéæýý. Ýäãýýð íü õºíººëò øàâæèíä íýðâýãäñýí îéí 8.2.5 äóãààð çóðàã. Ãîëûí äàãóóä øàâæèíä íèéò òàëáàéä õàðüöóóëáàë ¿ëýìæ áàãà áàéíà. íýðâýãäñýí áóðãàñ Õºíººëò øàâæíû ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, òàðõàëò çýðýã íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààã òóñ íýãäñýí òàéëàíãèéí ººð á¿ëãýýñ ¿çýæ áîëíî. Ýíý á¿ñ íóòàãò 1945 îíû 6-ð ñàðààñ Ýðýýíèé òýðýãíèé ¿éëäâýð, 1966 îíîîñ Á¿ðýíõààíû ìîäíû ¿éëäâýð, 1965 îíîîñ Áàòøèðýýòèéí ìîäíû ¿éëäâýð çýðýã óëñûí ÷àíàðòàé òîìîîõîí ìîä áýëòãýäýã ¿éëäâýð¿¿ä àæèëëàæ èðñýí áàéíà. Ýäãýýð ¿éëäâýð¿¿ä èäýâõèòýé àæèëëàæ áàéñàí 70-80-ààä îíóóäàä æèëä íèéëýýä 200-ààä ìÿíãàí øîî ìåòð ìîä îãòëîæ áàéñàí ìýäýý áàéíà. Õàðèí Á¿ðýíõààíû ìîäíû ¿éëäâýð îãòëîõ ìîäíû íººö õîìñäñîíîîñ 80-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýð õààãäñàí áàéíà. Áàòøèðýýòèéí ìîäíû ¿éëäâýð Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí áàðóóí ¿ç¿¿ðèéí íóòàã äýâñãýðò îãòëîëò õèéæ áàéñàí áîëîâ÷ 90-ýýä îíîîñ õîéø ìîä òýýâðèéí çàì ìóóäñàí, òýýâðèéí çàðäàë èõýññýí, òåõíèê øèíý÷ëýëò õîöðîãäñîí çýðýã çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îëîí øàëòãààíààñ áîëæ ýíý á¿ñ íóòàãò õèéõ ìîä áýëòãýëèéí àæèë çîãññîí áàéíà. Ýðýýíèé òýðýãíèé ¿éëäâýðèéí æèëä áýëòãýæ áàéñàí ìîäíû õýìæýý õàðüöàíãóé áàãà áàéæýý. Ýäãýýð ìîäíû òîìîîõîí ¿éëäâýð¿¿äýýñ ãàäíà Äàäàë, Íîðîâëèí, Áàÿí-óóë, Áèíäýð, Áàÿí-àäàðãà ñóìäûí òºñâèéí æèæèã áàéãóóëëàãóóä, ìàë÷èä, àðä èðãýä àõóéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ìîäûã ñîíãîí ò¿¿âýðëýõ áîëîí àð÷èëãàà, öýâýðëýãýýíèé æóðìààð îãòëîæ èðñýí áºãººä îäîî ÷ ¿ðãýëæèëñýýð áóé. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õýðýãöýýíèé ìîä îãòëîõ óëñûí íýãäñýí çºâøººðëèéí õ¿ðýýíä íýã ñóìàíä 6003000 øîî ìåòð ìîäíû çºâøººðºë îëãîäîã áàéíà. Îëãîñîí ìîäûã ãîë òºëºâ ñóóöíû ä¿íçýí áàéøèí áàðèõàä áîëîí ç¿ñìýë áàíç áîëãîí àøèãëàäàã áàéíà.

133

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.2.6 äóãààð çóðàã. 18-ûí Áàëêà

8.2.7 äóãààð çóðàã. Ä¿íçýí áàéøèíãèéí òîðõíû áýëäýö

8.2.8 äóãààð çóðàã. Ìîäîîð õèéñýí õàëáàãà, ñýðýý

7ì õ 6 ì-èéí õýìæýýòýé ñóóöíû ä¿íçýí áàéøèíä 120 øèðõýã ãóàëèí îðîõ áºãººä ò¿¿íèé ãîîæèíä 240 ìÿíãàí òºãðºã òºëäºã áàéíà. ªìíºäýëãýð ñóìàíä äóãóé õºðºº 1, Áàòøèðýýò ñóìàíä ðàì 1, äóãóé õºðºº 3, Áèíäýð ñóìàíä äóãóé õºðºº 15, Áàÿí-àäàðãà ñóìàíä ñàì ðàì 1, äóãóé õºðºº 2 øèðõýã, Äàäàë ñóìàíä ðàì 1, äóãóé õºðºº 3 , Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë ñóìàíä ðàì 1 òóñ òóñ àæèëëàæ áàéíà. Íóòãèéí àðä èðãýä, æèæèã àëáàí áàéãóóëëàãóóä õ¿éòíèé óëèðàëä ãîë òºëºâ øèíýñ ìîäûã ò¿ëøèíä àøèãëàõ áºãººä 1 øîî ìåòð ò¿ëøíèé ìîäíû ãîîæèíãèéí ¿íý 880 òºãðºã áàéíà.

8.2.9 äóãààð çóðàã. Òîêàðîîð çîðñîí ä¿íç

8.2.10 äóãààð çóðàã. Ñàéõàí ãîëûí àëòíû óóðõàé

Òóñ ñàâ ãàçðûí ãàçàð íóòãèéí õýìæýýíä óóë óóðõàéí àøèãëàëò áóñàä ãàçðûã áîäâîë õàðüöàíãóé áàãà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Òóñ àé ñàâä ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò ñóìäûí íóòàã õàìààðàõ Ñàéõàíû ãîë, Ãóòàéí ãîëûí ñàâä áýñðýã õýìæýýòýé àëò îëáîðëîõ ¿éëäâýð àæèëëàäàã áàéíà. Òýäãýýð ¿éëäâýð¿¿äèéí ëèöåíçèéí òàëáàéä áàãàã¿é õýìæýýòýé ìîä ñººã óñòàæ áàéãàà áîëíî. Òýäãýýð ¿éëäâýð¿¿äèéí àøèãëàëòûí äàðàà òåõíèêèéí áîëîí áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. 8.2.4 Îéã íºõºí ñýðãýýõ àæèë Òóñ àé ñàâûí îé á¿õèé ñóì äóíäûí Îéí àíãè 2009 îíä øèíýýð áàéãóóëàãäñàí áºãººä îéæóóëàëò, îéí àæ àõóéí àðãà õýìæýý ÿâóóëàõ àðãàç¿é, òåõíîëãîîð õàíãàõ, îéí íºõºðëºë¿¿äýä òóñëàõ çîðèëãîîð àæèëëàæ áàéíà. Òóñ îéí àíãè 3 ãà õýìæýýòýé ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðòàéãààñ ãàäíà Áèíäýð ñóìàíä “Äýëãýð-Îíîí”, “Áóóðàë Ñàíñàð” çýðýã 4 àæ àõóéí íýãæýä íèéò 4 ãà õýìæýýòýé ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð àæèëëàæ áàéíà. Òýäãýýðò íàðñ, øèíýñ, øàð õóàéñ, ã¿éëñ, íîõîéí õîøóó, õàéëààñ òàðüæ îéæóóëàëòàä áîëîí òºâ ñóóðèíã öýöýðëýãæ¿¿ëýõýä àøèãëàäàã áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýðèéí îéí àíãè 2008 îíä 90 ãà, 2009 îíä 80 ãà, 2010 îíä 40 ãà-ä îéæóóëàëòûí àæèë õèéñýí ìýäýý áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà 2009 îíä Äàäàë ñóì 117 ãà-ä, ªìíºäýëãýð ñóì 40 ãà-ä, Áàòøèðýýò ñóì 60 ãà-ä, Áàÿí-àäàðãà ñóì 20 ãà-ä òóñ òóñ îéæóóëàëòûí àæèë õèéñýí íü àìæèëòòàé óðãàæ áàéíà. ÁàÿíÀäàðãà ñóìûí çàõèðãààíû ñàíàà÷ëàãààð ñóìûí òºâèéí äýðãýäýõ Äóóðëèã íàðñíû øàòñàí òàëáàéä 2010 îíä 1500 øèðõýã íàðñíû 2 íàñòàé ñóóëãàö ñóóëãàæ òóðøñàí áàéíà.

134

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.2.11 äóãààð çóðàã Áàÿí-Àäàðãà øàòñàí îéä íºõºí òºëæèëò õèéñýí áàéäàë

8.2.12 äóãààð çóðàã. ×àöàðãàíû áóò

ªìíºäýëãýð ñóìûí “ Ñàéõàí-ªíäºð” îéí íºõºðëºë 1995 îíîîñ õîéø ÷èìýãëýëèéí áîëîí æèìñíèé 10 ãàðóé ç¿éëèéí ìîä, ñººã 4000 øèðõýãèéã òàðüæ óðãóóëààä áàéíà. 80-ààä îíä Áèíäýðèéí îéí àæ àõóé ãýäýã áàéãóóëëàãà îðøèí òîãòíîæ áàéõ ¿åä 2 ãà îð÷èì òàëáàéä ÷àöàðãàíà òàðüæ áàéñàíû çàðèì õýñýã íü îäîî õ¿ðòýë óðãàæ áàéíà. Öààøèä ýíý á¿ñ íóòãèéí äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1000 ì-ýýñ äîîø îðøèõ Îíîí ãîëûí áóëàí òîõîéä ÷àöàðãàíà òàðèàëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé íü õàðàãäàæ áàéíà. Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë ñóìûí Óëüõàíä áàéðëàõ “Áàâæ Áàðàñ” êîìïàíè 2010 îíä 30 ãà øàòñàí îéí òàëáàéä îéæóóëàëò õèéñýí íü àìæèëòòàé óðãàæ áàéíà. Òóñ êîìïàíè ººðòºº æèæèã ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðòàé áºãººä òýíäýý íàðñíû òàðüöûã óðãóóëæ îéæóóëàëòàíä àøèãëàäàã áàéíà. Òýð÷ëýí 1 ãà îð÷èì õýìæýýòýé ãàçàðò ÷àöàðãàíû 2 íàñòàé 500 øèðõýã ñóóëãàö òàðüñàí íü àìæèëòòàé óðãàæ áàéíà. Çºâõºí ¿¿íýýñ ¿çâýë øèíýýð áàéãóóëàãäñàí îéí íºõºðëºë¿¿ä öààøèä îéã íºõºí ñýðãýýõ àæëûã õèéõ á¿ðýí áîëîìæòîé íü õàðàãäàæ áàéíà. ªìíºäýëãýð ñóìûí Õóðõ áàãèéí àðä îðøèõ Äóíä Áàÿí ãîëä 1987 îíä òàðèàëàí õàìãààëàõ óëèàñàí çóðâàñ áàéãóóëæ áàéñàí íü îäîî 1014 ìåòðèéí ºíäºðòýé áîëæ ò¿¿íèé çàâñðààð õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çâýë 8.2.13 ä¿ãýýð çóðàã. Øàí òàòàæ áóé òðàêòîð òóñ á¿ñ íóòàãò òàðèàëàí õàìãààëàõ, öàñ òîãòîîõ, ñàëõèíû õ¿÷èéã áóóðóóëàõ çîðèëãîòîé îéí çóðâàñûã îëíîîð áàéãóóëàõ áîëîìæ õàðàãäàæ áàéíà. 8.2.5 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéí öààøäûí õàíäëàãà, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ ñàíàë, çºâëºìæ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ò¿¿íä íºëººëºõ íýãýí òîìîîõîí õýñýã íü òóñ àé ñàâûí îéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéí àñóóäàë ìºí ãýæ ¿çíý. 1. Îíîí ãîëûí òîðãîí ýõ íü èõýíõäýý öàðìûí îéí á¿ñë¿¿ðò áàéõ àãààä óëìààð ò¿¿íèé óñ òàéãûí á¿ñë¿¿ðèéí îéãîîñ á¿ðýëäýí àðâèæñààð õèë äàâàí îäîõ àæýý. Óñ ãîë, îé ìîä õî¸ð àìèí õîëáîîòîé áºãººä áèå áèåäýý õàðèëöàí íºëººëäºã áàéãàëèéí ýêîñèñòåìèéí ñàëøã¿é õî¸ð õýñýã ìºí. Èéìýýñ Îíîí ãîëûí ýõíèé òàéãûí ðàéîíû îé ìîä, õîâîð ç¿éë áîëîí á¿ëãýìäë¿¿ä, õºâäºí äàâõðààã õàìãèéí ýõëýýä õàìãààëàõ, îíãîí äàãøèí áàéäàëä íü áàéëãàõ íýí øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë, Àëòàí òýðýëæèò õóø-øèíýñýí îéí á¿ëãýìäýë, Ìîíãîë îðíû Ãàöóóðàí îéí õàìãèéí ç¿¿í öýã áîëîõ Óëààí áàéöûí ãàöóóðàí îé, òºãë¿¿ä,

135

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

óñ ÷èéãèéã øèíãýýí ààæèì õóâààðèëàõ îíöãîé ¿¿ðýã á¿õèé Pleurosium, Hylocomium, Ptilium, Dicranum çýðýã òºðëèéí íîãîîí õºâä¿¿äèéã íýðëýæ áîëíî. Ýíý ðàéîíû èõýíõ õýñýã íü Õàí Õýíòèéí äàðõàí ãàçðûí íóòàã äýâñãýðò áàéðëàõ òóë õàìãààëàëòûí òàëààñàà íýìýëò îíöãîé àðãà õýìæýý øààðäàãäàõã¿é ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ãýõäýý òóõàéí ðàéîíä ò¿éìðýýñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã áàéíãà àâ÷ ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ìîíãîë îðîíä çºâõºí ýíý àé ñàâä áàéäàã Äàãóóð øèíýñ (Óëààí íîìä îðñîí), Êðûëîâûí íàðñ çýðýã òîì ìîäîä áîëîí îëîí ç¿éëèéí ýìèéí áîëîí ÷èìýãëýëèéí ñººã, ºâñëºã óðãàìëóóäûã õàìãààëàõ, õàäãàëàõ àðãà õýìæýý ìºí ýíý àðãà õýìæýýíä áàãòàíà. 2. Òóñ àé ñàâûí îé ìîäíû íººöèéã áàãàñãàæ îéí ýêîñèñòåìä îíöãîé ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë íü îéí ò¿éìýð áîëîí õºíººëò øàâæ ìºíººñ ìºí. Ò¿éìðèéí íºëººãººð àñàð èõ õýìæýýíèé ìîäëîã øàòàæ óñòàõààñ ãàäíà îéä áàéñàí îëîí ç¿éëèéí ñººã, ºâñëºã óðãàìëóóä óñòàæ, îðîãíîí áàéðëàõ îëîí ç¿éë øóâóó, àí àìüòàí, ìýðýã÷èä, îëîí ç¿éëèéí øàâæ í¿¿äýëëýæ áàéðëàëàà ººð÷èëäºã áàéíà. Õàðèí òýäãýýðèéí îðîíä õýä õýäýí ç¿éëèéí õºíººëò øàâüæíû îëøðîëò áîëæ óëìààð ò¿éìýðò ñóëàðñàí ìîäîä á¿ðìºñºí õàòàæ ìºõäºã áàéíà. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é íàðíû ãýðëèéí õýìæýý íýìýãäýí öýâäãèéí ò¿âøèíã äîîøëóóëæ îëîí àðâàí ãîë ãîðõèíû óñ áàãàñàæ, õàòàæ øèðãýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Ò¿¿íèé óëìààñ ãîë ãîðõè äàãàæ óðãàñàí 8.2.14 äóãààð çóðàã. Øàâæèíä èäýãäñýí øèíýñ áóðãàñ, óëèàñàí øóãóé õàòàæ ìºõäºã áàéíà. Èéì ¿éë ÿâö òóñ àé ñàâûí îëîí ãàçàðò õàðàãäàæ áàéíà. Õºíººëò øàâüæèíä èäýãäñýí õóñ ìîä ¿íäýñíèé íóóãäìàë íàõèàíààñ ñýðãýõ õàíäëàãà áàéõ áºãººä áàéãàëèéí àÿñààðàà óñ ÷èéã íýìýãäñýí òîõèîëäîëä îé ìîäíû òàðõàëòûí òàëáàé õýâýýð õàäãàëàãäàõûã ¿ã¿éñãýõã¿é.

Îéí ò¿éìðèéã õÿçãààðëàõ, óðúä÷èëàí ñýðãèéëýõ íýãýí àðãà çàì íü îéí ýçýìøëèéí íºõºðëºë¿¿äèéã òóñ àé ñàâûí îé á¿õèé íóòàãò îëíîîð áàéãóóëàõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òóñ àé ñàâä îäîîãèéí áàéäëààð 80 ãàðóé îéí íºõºðëºë áàéãóóëàãäñàí áîëîí áàéãóóëàãäàõ øàòàíäàà ÿâæ áàéíà. Çºâõºí Äàäàë ñóìàíä ãýõýä ë 22 íºõºðëºë àæèëëàæ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí îéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî áîëñîí Îéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð, Îéí òóõàé õóóëü, òýäãýýðòýé õîëáîãäîõ æóðàì çààâàðò îéí ýçýìøëèéí íºõºðëºë¿¿äèéã îëíîîð áàéãóóëæ îé ìîäûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, îéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã ÿâóóëàõààð òóñãàñàí áºãººä ýíý íü Ìîíãîë óëñûí îéí òàëààð öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõ òºð çàñãèéí áîäëîãî áîëíî. Îíîí ãîëûí óñíû 8.2.15 äóãààð çóðàã. ¯íäýñíèé íàõèàãààð ñýðãýæ áóé õóñ íýãäñýí ìåíåæìåòèéí áîäëîãò ýíý çàð÷èì çàéëøã¿é òóñãàãäàõ ó÷èðòàé. Îéí íºõºðëºë¿¿äèéã áàéãóóëñíààð îéí ò¿éìýð ãàðàõ ìàãàäëàë áàãàñ÷ óðúä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý ñàéæèð÷, óëìààð õºíººëò øàâüæíû òàðõàëò, õýìæýý áóóðàõ ó÷èðòàé. Íºõºðëºë á¿ð ààæìààð ººð ººðòºº ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðòàé áîëæ îéã íºõºí ñýðãýýõ àæëûã øèíý ò¿âøèíä ãàðãàõ áîëîëöîî íýìýãäýíý. Ò¿¿íèéã äàãààä îéòîé òàëáàé èõñýæ öýâäãèéí ãîðèìûã ñýðãýýõ íýãýí áîëîëöîî íýýãäýíý ãýæ ¿çíý. Îéí íºõºðëºë¿¿ä áàéãóóëàãäñíààð òýäãýýðèéí àìüæèðãààíû íýãýí ýõ ¿¿ñâýð íü îé ìîä áîëîõ ¿íäýñòýé. Íºõºðëºë¿¿äèéí îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé äàãóó öýâýðëýãýýíèé æóðìààð ìîäûã îãòëîæ ò¿ëøíèé ýõ ¿¿ñâýð áîëãîõ, àð÷èëãààíû îãòëîëòîîð áèçíåñ çîðèëãîîð áàãà õýìæýýíèé õýðýãöýýíèé ìîäûã áýëòãýí áàíç ä¿íç áîëãîí àøèãëàõ, ýçýìøëèéí ãàçàðòàà òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñíèé ìîä ñººã óðãóóëàõ, ìîä

136

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëæ ÷èìýãëýëèéí áîëîí áóñàä ìîä ñººãèéã òàðüæ áîðëóóëàõ á¿ðýí áîëîëöîî íýýãäýíý. Ìîíãîë óëñûí Îéí òóõàé õóóëèéí çààëòààð ýçýìøëèéí ãàçàðòàà ººðèéí õºðºíãººð óðãóóëñàí ìîä òóõàéí õ¿íèé ºì÷ áîëîõ ó÷èðòàé. Ýíý íü 60-80 æèëèéí äàðàà ãýõýä àñàð òîì õºðºíãº áîëîõ ¸ñòîé. Ìàãàäã¿é 30 æèëèéí äàðàà ãýõýä ýçýìøèëèéí îéã èðãýääýý ºì÷ë¿¿ëýõ ÷èãëýë ãàðàõûã ¿ã¿éñãýõã¿é. 3. ªíººäðèéí áàðèìòëàæ áàéãàà îéí íºõºðëºëèéí æóðàì çààâðûã áóþó õóóëü ýðõèéí õîëáîãäîõ àêòûã ººð÷ëºæ øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ó÷èð íü îäîîãèéí æóðàìä îéí íºõºðëºëèéí ¿¿ðãèéã èë¿¿ òóñãàæ, ýðõèéã õÿçãààðëàñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, îéã íºõºí ñýðãýýõ, ò¿éìýð, õºíººëò øàâüæíààñ õàìãààëàõ ¿¿ðãèéã èë¿¿ òóñãàæ, õàðèí àìüæèðãààíû íýãýí ýõ ¿¿ñãýâýð áîëîõ àð÷èëãàà, öýâýðëýãýýíèé îãòëîëòûã íºõºðëºëä îëãîõ çààëòóóä áàðàã áàéõã¿é áàéíà. Èéì ¿åä îé ìîäûã ò¿øèãëýí àìüäðàõ íºõöºë áîëîëöîî õàðàãäàõã¿é áàéíà. Óã íü íºõºðëºë¿¿äèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä òóñãàæ Çàñàã äàðãààð áàòëóóëñàí áè÷èã áàðèìòàä áàéãàà ìîä îãòëîõ çºâøººðëèéã óëñûí íýãäñýí òºëºâëºãººíä õàìààðóóëàõ ó÷èðòàé. Èéì òîõèîëäîëä îéã ýçýìøèã÷ ñóáúåêò îé ìîäûã àìüæèðãààíû áàéíãûí ýõ ¿¿ñâýðèéí íýã ãýæ îéëãîí ò¿¿íèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àæëûã ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèéõºº äàãóó áóñäààð çààëòãàëòã¿é õèéõ ó÷èðòàé. Îéí íºõºðëºë¿¿äýä á¿ðýí ýðõèéã ºãâººñ õóóëü áóñ ìîä îãòëîëò áàðàã çîãñîíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð òóñ àé ñàâä õóóëü áóñ ìîä îãòëîëòûí õýìæýý íèëýýä èõ áàéíà.

Òóñ ñàâ ãàçðûí ñóìäûí àéëûí èõýíõ õàøààíä ä¿íçýýð áàðüñàí ñóóöíû òîðõ áàéãàà íü õýðýãöýýíèé ìîä îãòëîõ çºâøººðºëòýé õàðüöóóëáàë íèëýýä äàâíà. Ñóäàëãààíààñ ¿çâýë íºõºðëºë¿¿äýä îëãîõ ìîä îãòëîõ òàëáàé òóñãààðëàõ àæëûí (îòâîä) ¿íý ºíäºð, ìýðãýæëèéí áàéãóóëãûí ãýð÷èëãýý àâàõ øàëãóóð ºíäºð, îéí íºõºðëºë áàéãóóëàõàä øààðäëàãàòàé îéòîé òàëáàéí çóðàã, á¿ä¿¿â÷èéã õèéõ õºëñ ºíäºð çýðýã áýðõøýýë¿¿ä á¿õ ãàçàðò áàéíà. Èéìýýñ ýäãýýðòýé õîëáîãäîëòîé õóóëü ýðõèéí àêòûã ººð÷ëºõ, øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. 4. Òóñ àé ñàâûí îé á¿õèé íèëýýä ãàçàð íóòàã íü Îíîí-Áàëæèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õèëä áàãòàõ áºãººä ÷óõàì òýíä ë àðä 8.2.16 äóãààð çóðàã. Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýë èðãýä îéã ãýðýýãýýð ýçýìøèõ õ¿ñýëòýé, òýíä áàéíãà îðøèí ñóóäàã õ¿ì¿¿ñ áàéíà. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õóóëèéí äàãóó àðä èðãýä òýíä ÿìàð íýãýí àæ àõóéí àðãà õýìæýý ÿâóóëàõ ó÷èðã¿é àæýý. Ýíý çºð÷ëèéã àðèëãàõ àðãà çàìûã õàéæ øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çíý. ÒÕÃÍ-ûí îéä àð÷èëãàà öýâýðëýãýý õèéõ æóðìûí äàãóó òîäîðõîé á¿ñ íóòàãò îéä àð÷èëãàà, öýâýðëýãýýã ÁÎÀÆß-íû õîëáîãäîõ ãàçðûí çºâøººðëººð îëãîõ áîëíî. 5. Ò¿éìýð áîëîí õºíººëò øàâüæíû ¿ð äàãàâàðûã àðèëãàõ, òýäãýýðòýé öàã àëäàëã¿é òýìöýõ àæëûã íºõºðëºë¿¿äèéí õºðºíãºººð áèø óëñûí òºñâººð õèéõ íýí øààðäëàãàòàé. Íºõºðëºë¿¿äèéã áàéãóóëàãäàæ áàéãàà ¿åä íü óëñààñ íýãäñýí áîäëîãîîð äýìæèõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Áàéãóóëàãäàæ áàéãàà ¿åä íü òýäýíä õºðºíãº õ¿÷, ìýðãýæëèéí àðãàç¿é èõýýõýí äóòàãäàæ áàéãàà áîëíî. Íýãýíò áàéãóóëàãäààä îëîí æèë áîëñîí àæ àõóéí áàéãóóëëàãóóä ÿìàð ¿ëãýð æèøýý ¿ç¿¿ëæ áàéãààã Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë ñóìûí “Áàâæ Áàðàñ” êîìïàíû æèøýý õàðóóëíà. Ãýõäýý õàìãèéí ÷óõàë íü õºðºíãº ãýõýýñ èë¿¿ ò¿éìðèéã öàã àëäàëã¿é óíòðààõ ìåõàíèçì ÷óõàë þì. ¯¿íèé òóëä æèøýý íü áàéíãûí ýðã¿¿ë àæèëëàõ áà ýíý íü ãàð óòàñ, ìîðèí áîëîí ìàøèíòàé õîëáîî, óõóóëãà, àíæèñààð õàãàëñàí õàð çóðâàñ, ãàë óíòðààõ ìýðãýæëèéí áàãàæ òºõººðºìæ øààðäëàãàòàé. Ìºí õàâàð íàìàðòàà öàã óóðûí ìýäýý, ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîõ, ºíäºð ãàçàð öàìõàã áàðüæ, äóðàíäàæ ñóóõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâàõ áîëîìæòîé. 6. Òóñ àé ñàâûí íýãýí îíöëîã íü Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õ, ñî¸ëòîé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áºãººä ýíýõ¿¿ äàâóó áàéäëûã àøèãëàí àðä èðãýäèéí öààøèä õºãæèõ íýãýí òîì ÷èãëýë íü àÿëàë æóóë÷ëàë ãýæ ¿çíý. Ò¿¿õ, ñî¸ëîîñ ãàäíà òóñ àé ñàâûí áàéãàëèéí ëàíäøàôò Ìîíãîë îðíû áóñàä ãàçðààñ äàâóó áºãººä ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé òóë äîòîîä, ãàäààäûí ýêîæóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

137

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.3 ÓÐÃÀÌËÛÍ ÍªÌÐªÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ 8.3.1 Çîðèëãî, çîðèëò Ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë. Äýëõèé íèéòèéã õàìàðñàí äóëààðàë áîëîí õ¿íèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé îðíû áàéãàëü îð÷èí èõýýð áîõèðäîæ ãîë, ãîðõè îëíîîðîî øèðãýæ áàéãàà ºíºº ¿åä Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí óðãàìàëæèëò, óðãàìëûí á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿íèé áàÿëãèéã øèíý÷ëýí òîãòîîõ ñóäàëãàà õèéõ íü óã ãîëûí òàòìûí ýêîñèñòåìèéí ýêîëîãèéí èæ á¿ðäýë ñóäàëãàà õèéõ ñóóðü ìàòåðèàë áîëîõ þì. Ñóäàëãààíû çîðèëãî. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýêîëîãè, ýêîñèñòåìèéí ñóóðü ñóäàëãààíû ñàëøã¿é íýã õýñýã áîëîõ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óðãàìàëæèëòûí ñóäàëãààã øèíý÷ëýõ õýýðèéí àæèãëàëò ñóäàëãààã ÿâóóëàõ Cóäàëãààíû àæëûí çîðèëò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óðãàìàëæèëòûí ñóäàëãààã øèíý÷ëýõ õýýðèéí àæèãëàëò ñóäàëãààã ÿâóóëàõ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ äàðààõ çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí. ¯¿íä: 1. Áèä õýýðèéí àæèãëàëò ñóäàëãààã áàòëàãäñàí ìàðøðóòûí äàãóó õèéæ, Îíîí ãîëûí õºíäèéä á¿ðòãýãäñýí 45 îâîã 150 òºðºë 260 ç¿éë äýýä óðãàìëûí áè÷èãëýëèéã (1980) øèíý÷ëýí á¿ðòãýæ, ç¿éëèéí á¿ðäëèéí ººð÷ëºëòèéí áè÷èãëýëèéã õèéõ 2. Îíîí ãîëûí õºíäèéí áýë÷ýýðèéí õýâ øèíæèéã èëð¿¿ëæ, áýë÷ýýðèéí òºðõ áàéäàë áà õýâ øèíæèéí ãàçðûí çóðàãëàë ãàðãàõ 3. Îíîí ãîëûí õºíäèéí óðãàìàëæèëòûã îíöëîãèéã õîâîð, íýí õîâîð óðãàìëûí òàðõàö, íººöèéí áàéäëààð èëð¿¿ëýõ 4. Îíîí ãîëûí õºíäèéä óðãàäàã ýìèéí àøèãò, õºë ãàçðûí ç¿éë óðãàìëûí çàäàðãàà õèéæ èëð¿¿ëýõ çýðýã áîëíî. 8.3.2 Ñóäàëãààíû õýðýãëýãäýõ¿¿í, àðãà ç¿é Áèä 2010 îíû 5-ð ñàðûí ñ¿¿ë, 6–ð ñàðûí ýõýýð Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, ÁàÿíÀäàðãà, Äàäàë, Íîðîâëèí ñóìäûí íóòãààð áîëîí Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí–Óóë ñóìûí íóòàãò ýêñïåäèöýýð ÿâæ, àæèãëàëò áè÷èãëýë õèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã á¿ðä¿¿ëñýí. Ñóäàëãààíû ÿâöàä óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿íèé áàÿëãèéí áè÷èãëýë õèéæ, çàðèì óðãàìëûã ò¿¿æ, õàòààí, ìîíòàæëàõ, òîäîðõîéëîõäîî óðãàìàë ñóäëàëûí óëàìæëàëò àðãóóäûã õýðýãëýñíèé çýðýãöýý ñóäàëãààíû öýã á¿ð äýýð òðàíñåêòûí òîðîîð ìîíèòîðèíã áè÷èãëýë õèéñýí[1, 2].

8.3.1 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí õºíäèéí íóãà

8.3.2 äóãààð çóðàã. Òðàíñåêòûí òîð àøèãëàí ìîíèòîðèíã áè÷èãëýë õèéæ áàéãàà íü

Îíîí ãîëûí õºíäèéí óðãàìàëæèëòûã äîòîð íü áýë÷ýýðèéí, ýìèéí àøèãò, õºë ãàçðûí óðãàìàë çýðãýýð àíãèëàõààñ ãàäíà õîâîð, íýí õîâîð ãýæ ÿëãàí òýäãýýðèéí òàðõàöûã óðãàìàë ãàçàð ç¿éí 16 òîéðãîîð ãàðãàí çàäàðãàà õèéñýí.

138

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíãèéí àðãà: Áèä 2003 îíä õèéãäñýí Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò, Áèíäýð, ÁàÿíÀäàðãà, Äàäàë Íîðîâëèí ñóìäûí áîëîí Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí áýë÷ýýðèéí õÿíàí áàòàëãààíû Ì1:100000-íû ìàñøòàá á¿õèé ñóóðü çóðãàí äýýð ¿íäýñëýí áýë÷ýýðèéí ãàçðûí òºëºâ áàéäëûã èëð¿¿ëñýí çóðàãëàë çîõèîñîí. Èíãýõäýý Îíîí ãîëûí õºíäèéä õàìààðàãäàõ äýýðõ ñóìäûí áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäëûã èëýðõèéëæ ÷àäàõ à-öýâýð, á-ñººãòýé, â-äîâîíòîé, ã-÷óëóóòàé áýë÷ýýðèéã èëð¿¿ëæ, íèéò ñóäàëãààíû öýã á¿ðä 3 äàâòàëòòàé öýã ñîíãîí ìîíèòîðèíã õèéñýí. Ìîíèòîðèíãèéí öýã äýýð õèéõ óðãàìàëæèëòûí òºëºâ áàéäëûí ñóäàëãààã óðãàìëûí á¿ðõýö (1 ì 2 –ä òðàíñåêòûí òîðîîð), àðâèéã ç¿éë òóñ á¿ðýýð Øâåäèéí áîòàíèê÷ Î.Äðóäåãèéí (1913) í¿äýí áàðèìæààíû àðãààð, 2 óðãàìëûí õîîðîíäîõ çàéã õýìæèí 5 áàëëûí ñèñòåìýýð Ñîð 3- íýí àðâèí, Ñîð 2-àðâèí, Ñîð 1-äóíä çýðýã àðâèí, Sp-õîâîð, Sol-ìàø õîâîð ãýæ ¿íýëýí ãàðãàñàí. 8.3.3 Ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàã íü óðãàìàë ãàçàð ç¿éí ìóæëàëààð (À.À.Þíàòîâûí (1950)) Åâðîàçèéí øèëì¿¿ñò îéí ìóæèéí ªâºð áàéãàëèéí óóëûí òàéãûí áîëîí Äàãóóð-Ìîíãîëûí õýýðèéí ïðîâèíöè, Òºâ Õýíòèéí óóëûí òàéãûí òîéðîã, Óëçûí óóëûí õýýðèéí òîéðãèéí Óëç, Îíîíãèéí ðàéîíä, Îíîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëûí ýõèéã õàìàðñàí ðàéîíä Í.ªëçèéõóòàãèéí (1989) ìóæëàëààð ãîëûí ýõ íü Õýíòèéí óóëûí òàéãûí òîéðîãò, ç¿¿í õýñýã íü Ìîíãîë-Äàãóóðûí óóëûí õýýðèéí òîéðîãò õàìààðäàã áàéíà. 8.3.3.1 Ìîíãîë îðíû ãîëûí òàòìûí íóãûí óðãàìëûí ñóäàëãààíû òîéì Ìîíãîë-Çºâëºëòèéí Áèîëîãèéí õàìòàðñàí èæ á¿ðýí ýêñïåäèöèéí àæëûí õ¿ðýýíä Á.Ì.Ìèðêèí, Í.Ìàíèáàçàð, Ë.Ì.Ãàðååâà, Ð.Ø. Êàøàïîâ, Ñ.Â.Ìàêñèìîâè÷, Â.Ñ.Ìóõàìåòøèíà, Ë.Ã.Íàóìîâà íàð (1980) ÁÍÌÀÓ-ûí ãîëûí òàòìûí óðãàìàëæèëòûã ñóäàëæ, Õýðëýí, Îíîí, Òóóë, Îðõîí-Óðä Òàìèð, Äýëãýð ìºðºí, Èäýð, Ýãèéí ãîë, Òýñ, Çàâõàí, Õîâä, Áàéäðàã, Îíãè çýðýã 12 ãîëûí õºíäèéãººð 82 îâãèéí 322 òºðëèéí 853 ç¿éë óðãàìàë óðãàæ áàéãààã ãàðãàñàí áàéäãààñ Îíîí ãîëûí õºíäèéä 45 îâãèéí 150 òºðëèéí, 260 ç¿éë óðãàìàëòàé áîëîõûã á¿ðòãýñýí áàéäàã (8.3.3 äóãààð çóðàã).

8.3.3 ä¿ãýýð çóðàã. Ìîíãîë îðíû ãîëóóäûí áàéðøèë

Í.ªëçèéõóòàãèéí (1985) Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí áýë÷ýýð, õàäëàí äàõü òýæýýëèéí óðãàìàë òàíèõ áè÷èã á¿òýýëä Ìîíãîë îðíû ãîëûí ñàâ ãàçðóóäààð óðãàäàã 52 îâãèéí 202 òºðëèéí 436 ç¿éë ãóóðñò äýýä óðãàìàë òýìäýãëýãäñýí áàéíà. Ò¿¿íèé (1989) “Óðãàìëûí àéìãèéí òîéì” á¿òýýëä ãîëûí íóãàä ¯åòíèé îâãîîñ íóãûí áèåëýã, äýãí¿¿ëò, çàëààòàñ, ñîðã¿é ñîãîîë, ìºëõºº õèàã, íóãûí äóðâààëèã, íèøèíãýä¿¿, ¿íýãýíñ¿¿ë, óëààíòîëãîé, ªëºíãèéí îâãîîñ áóøèëç, ºëºí, õºâºíò, Áóóðöàãòàíû îâãîîñ íóãûí õîøîîíãîð, õóëãàíû ãèø, Ýëäýâ ºâñíººñ õàõóóí õîëòñîíöýöýã, ýìèéí ñºä, íóãûí øèìòýãëýé,

139

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ýìèéí áàãâààõàé çýðýã îëîí ç¿éë íóãûí óðãàìàë óðãàäàã òóõàé áè÷ñýí áàéäàã. Â. È. Ãðóáîâûí ãóóðñò óðãàìàë òàíèõ áè÷èã á¿òýýëä Ìîíãîë îðíû ãîëûí ñàâ ãàçàð óðãàäàã 74 îâãèéí 298 òºðëèéí 726 ç¿éëèéí óðãàìàë òýìäýãëýãäñýí áàéíà. 8.3.3.2 Îíîí ãîëûí õºíäèéí óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í ªìíºõ ñóäëàà÷äûí (1980) ñóäàëãààãààð 30 –í æèëèéí òýðòýý Îíîí ãîëûí õºíäèéä 45 îâîã 150 òºðºë 260 ç¿éë äýýä óðãàìëûã á¿ðòãýñýí áàéñàí áîë áèäíèé ýíý æèëèéí (2010) õýýðèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä 55 îâîã, 185 òºðºë, 330 ç¿éë óðãàìàë óðãàæ áàéãààã èëð¿¿ëæ, 70 ç¿éë óðãàìàë øèíýýð òýìäýãëýýä áàéíà (õàâñðàëò Â-2, õàâñðàëò Â-3). Øèíýýð á¿ðòãýñýí 72 ç¿éë óðãàìëûí óðãàõ îð÷èí, ýêîëîãèéí á¿ëãèéí õóâüä îëîíõèéã áóþó 37.1% -èéã õóóðàéñàã (êñåðîôèò, êñåðî-ìåçîôèò, êñåðî-ïåòðîôèò, êñåðî-ãàëîôèò), 31.4%-èéã ÷èéãñýã (ìåçîôèò, ìåçî-êñåðîôèò, ìåçî-ãàëîôèò, ìåçî-ãèãðîôèò) á¿ëãèéí óðãàìëóóä ýçýëæ, ¿ëäñýí íü 14.3% õ¿éòñýã (ïñèõðîôèò), 11.4% ÷óëóóñàã (ïåòðîôèò), 4.3% ýëññýã, 1.4% óñíû (ãèäðîôèò), íàìãèéí (ãèãðîôèò) óðãàìàë òóñ òóñ áàéíà. Ýíý íü Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàãò îé, õýýð, ãîëûí õºíäèéí óðãàìàëæèëò õîñîëñîí óðãàõ îð÷íû ÿëãààòàé îëîí íºõöºë áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîñ ãàäíà óðãàìëûí ýêîëîãèéí á¿ëýã áîëîí íýã íàñò óðãàìëûí ç¿éëèéí òîîíîîñ õàðàõàä åðºíõèéäºº ãîëûí õºíäèé õóóðàéøèõ òºëºâòýé áîëñîí õàðàãäàíà. Ýíä á¿ðòãýãäñýí äýýä óðãàìëûí àíãèëëûí ¿íäñýí á¿ëã¿¿äèéí á¿òöèéã àâ÷ ¿çýõýä îéì, øèâýðñýíèé õ¿ðýýíèé òóñ á¿ð 1 ç¿éë, øèâëýýí õ¿ðýýíèé, í¿öãýí ¿ðòíèé õ¿ðýýíèé òóñ á¿ð 4 ç¿éë, äàëä ¿ðòíèé õ¿ðýýíèé 320 ç¿éë (¿¿íýýñ íýã òàëòàí 70 ç¿éë, õîñ òàëòàí 250 ç¿éë) áàéíà (8.3.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò). 8.3.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí õºíäèéä óðãàæ áàéãàà óðãàìëûí àíãèëëûí ¿íäñýí á¿ëã¿¿äèéí á¿òýö

Àíãèëëûí ¿íäñýí á¿ëã¿¿äèéí íýð

Îâãèéí òîî

Òºðëèéí òîî

Ç¿éëèéí òîî

Ýçëýõ õóâü

Îéìûí õ¿ðýý

0.3%

Øèâëýýí õ¿ðýý

1.21%

Øèâýðñýíèé õ¿ðýý

0.3%

Í¿öãýí ¿ðòíèé õ¿ðýý

1.21%

Äàëä ¿ðòíèé õ¿ðýý: ¯¿íýýñ à. Íýã òàëò ¿ðòíèé õ¿ðýý á. Õîñ òàëò ¿ðòíèé õ¿ðýý

50 8 42

179 34 145

320 70 250

96.97% 21.21% 75.76%

Á¿ãä

185

330

100%

Îíîí ãîëûí õºíäèéä äàëä ¿ðò óðãàìàë ýëáýã áàéãàà (96.97%) áºãººä îâîã, òºðºë, ç¿éëèéí á¿òöèéí õóâüä õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëûí öóãëóóëãà õàìãèéí îëîí áàéíà (8.3.4 ä¿ãýýð çóðàã).

8.3.4 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí õºíäèéí óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í

140

Ýíý íü Ìîíãîë îðíû ãîëûí òàòìûí á¿õ óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðäëèéí 38.92% ýçýëæ áàéãàà þì. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàãò á¿ðòãýãäñýí 332 ç¿éë óðãàìëûí óðãàìàë ãàçàð ç¿éí 16 òîéðîãò òàðõñàí áàéäëûã ãàðãàæ ¿çýõýä óã ãîëûí õºíäèéí óðãàìëóóä Ìîíãîë Äàãóóðûí óóëûí îéò õýýð, Õýíòèéí óóëûí òàéãûí, Õàíãàéí óóëûí îéò õýýðèéí òîéðîãò ýëáýã óðãàäàã áàéíà (8.3.5 äóãààð çóðàã).

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.3.5 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí óðãàìëûí òàðõàöûí çàäàðãàà

Óã ãîëûí õºíäèéí óðãàìàë áàéãàëèéí á¿õ á¿ñ á¿ñë¿¿ðò áîëîí óðãàìàë ãàçàð ç¿éí á¿õ òîéðîãò òàðõàöòàé çîíõèëîõ óðãàìëóóä áàéíà. 8.3.3.3 Îíîí ãîëûí õºíäèéí áýë÷ýýðèéí óðãàìàëæèëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéò òàëáàéí 29.05% íü öýâýð áýë÷ýýð, 7.3% íü ÷óëóóòàé, 10.56% ñººãòýé, 3.7% äîâîíòîé áýë÷ýýðèéí òºðõ áàéäàëòàé áàéõûí çýðýãöýý 3.01 % íü õàäëàíãèéí òàëáàé, 1.09% íü òàðèàëàíãèéí òàëáàé, 38.99% íü îé ýçýëæ áàéíà (8.3.2 äóãààð õ¿ñíýãò, 8.3.6 äóãààð çóðàã).

8.3.6 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí òºðõ áàéäëûí çóðàã

141

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.3.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí òºðõ áàéäàë Áýë÷ýýðèéí òºðõ áàéäàë Õàäëàíãèéí òàëáàé Òàðèàëàíãèéí òàëáàé Ñóìûí òºâä Íóóð Îé Öýâýð áýë÷ýýð ×óëóóòàé áýë÷ýýðëýã Ñººãòýé áýë÷ýýð Äîâîíòîé áýë÷ýýð Íèéò òàëáàéí õýìæýý

Òàëáàé, ãà 85017.262 30801.895 6012.452 86353.071 1100779.751 820321.375 198449.065 2980320.6 197764.47 2823531.941

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéã Ìîíãîë îðíû áýë÷ýýð õàäëàíãèéí àíãèëãààíû äàãóó äóíäàæ ºíäºð óóë áîëîí íàì, áýñðýã óóëûí õóóðàé õýýðèéí (8.0%) áîëîí óóëûí íóãûí (23.4%), íàì áýñðýã óóëñûí õîîðîíäîõ íóãà õºíäèéí (3.4%), òàë õºíäèé õýýðèéí (10.7%), á¿ñ äóíäûí ãîëûí õºíäèé, íàì õîòîñûí íóãûí (10.3%) áýë÷ýýðèéí åðºíõèé õýâ øèíæèä õóâààñàí (8.3.3 äóãààð õ¿ñíýãò, 8.3.7 äóãààð çóðàã). Íèéò òàëáàéí 44.3 % íü îé áîëîí áóñàä ýäýëáýð ãàçàð áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí õýâ øèíæ òóñ á¿ðò õàìààðàãäàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ, îð÷íû á¿ñ, îíöãîé á¿ñ, õÿçãààðëàëòûí á¿ñ, á¿ñýä õàìààðàãäàõ íóòàã ãýæ õóâààí õàðóóëñíûã õàâñðàëò Â-4-ýýñ õàðíà óó.

8.3.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí õýâ øèíæ Áýë÷ýýðèéí õýâ øèíæ Óóëûí íóãûí áýë÷ýýð Óóëûí õóóðàé õýýðèéí áýë÷ýýð Íàì áýñðýã óóëñûí õîîðîíäîõ íóãà õºíäèé Òàë õºíäèéí õýýðèéí áýë÷ýýð Ãîëûí õºíäèé íóóðûí çàõ íàì õîòîñûí áýë÷ýýð Áóñàä Íèéò

8.3.7 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí õýâ øèíæ

142

Òàëáàé, ãà 659754 225606 95869 301927 28996 1250380 2823532

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îíîí ãîëûí õºíäèé íü á¿ñ äóíäûí ãîëûí õºíäèé, íàì õîòîñûí íóãûí ãîëûí íóãà, òàòìûí áýë÷ýýðèéí òàëáàé íü ªìíºäýëãýð, Íîðîâëèí ñóìóóäûã îðóóëàõã¿éãýýð 235601.589 ãà òàëáàéã ýçýëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ãîëûí õºíäèéí áýë÷ýýðèéí á¿õ òàëáàéí 21.9% Áàòøèðýýò ñóìàíä (51557.0 ãà), 20.5% Áèíäýð ñóìàíä (48388.3 ãà), 12.6% Áàÿí-Àäàðãà ñóìàíä (29779.1 ãà), 17.3% Äàäàë ñóìàíä (40631.67 ãà), 27.7% íü Áàÿí-óóë ñóìàíä (65245.5) áàéíà (8.3.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò). 8.3.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí õºíäèéí íóãà íàìàã, òàòìûí íóãûí áýë÷ýýýðèéí òºðºë Øèôð

194

194à

Ãîëûí õºíäèé íóãà íàìãèéí áýë÷ýýð

Èíäåêñ

Í-I-2-1

Óëàëæèò

196

Í-I-2-1à Í-I-2-2 Í-I-2-2à Í-I-2-3

Äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí Øèðýã óëàëæèò Óëàëæ - ¿åòýíò Äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí Øèðýã óëàëæ-àëàã ºâñò Óëàëæ - óëààí òîëãîéò

197

Í-I-2-4

Óëàëæ - àëàã ºâñò

Í-I-2-4à Í-I-2-4á

Äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí Øèðýã óëàëæ-àëàã ºâñò èõ òàëõëàãäñàí óëàëæ - ãàëóóí ãè÷ãýíýò Òàòìûí íóãûí áýë÷ýýð

195 195à

197à 197á

198

199 200

Í-II-1-1

Òàëáàé (ãà) 4384 6700.5 1360.5 3852.27 2793 850 7816 4571 2890 3774 11423.7 5964 1074 2629

¯åòýí - àëàã ºâñò

Ñóì Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäàðãà Äàäàë Áàÿí -Óóë Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Äàäàë Áàÿí -Óóë Áàòøèðýýò Áàÿí -Óóë 1126 Áàòøèðýýò 324.3 Äàäàë 378 Áàÿí-Óóë

2060.7 1140 723.7 14222 567 828.8 2258 9631.1 410.4

Áèíäýð Áàÿí-Óóë Äàäàë Áàÿí -Óóë Áàÿí-Óóë Äàäàë Áàòøèðýýò Äàäàë Äàäàë

200à 201

Í-II-1-2 H-II-1-3 Í-II-1-3à H-II-2-1

ªëºíãº-àëàã ºâñò Õèàãò,õèàã-àëàã ºâñò äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí õèàã - øàðèëæ àëàã ºâñò ¯åòýí- àëàã ºâñ

203

H-II-2-3

¯åòýí-óëàëæ-àëàã ºâñò

205

H-II-2-5

¯åòýí àëàã ºâñò õýýðæñýí íóãà

19165.9 Áèíäýð

206

H-II-2-3à H-II-3-1

Äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí Øèðýã óëàëæ-àëàã ºâñò Àëàã ºâñ-¿åòýíò

8558.7 5332 2537.1 1233

207

Í-II-3-2

203à

Àëàã ºâñ - óëàëæèò

Áàÿí-Àäàðãà Áàòøèðýýò Äàäàë Áàòøèðýýò

5854 Áèíäýð 1225.8 Áàÿí-Àäàðãà 6488 Áàòøèðýýò 12647.5 Áèíäýð

208

208à 209

Í-II-4-1

Óëàëæ - ¿åòýí - àëàã ºâñò

Í-II-4-1à

Äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí Øèðýã óëàëæ-øàðèëæ-àëàã ºâñò

Í-II-5-1

Áóðãàñò

16569.2 10545.1 7816 1559 2658 1259 355.2 17991

Áàÿí-Àäàðãà Äàäàë Áàÿí –Óóë Áàòøèðýýò Áàÿí-Óóë Áàòøèðýýò Äàäàë Áàÿí-Óóë

143

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6943 Áàòøèðýýò 210

Í-II-5-2

Áóðãàñ óëèàñò, Óëèàñ-áóðãàñò, Áóðãàñ-õàð ìîäîò

218 227

Í-III-2-2 Í-III-4-2

Õóóðàéñàã íóãûí áýë÷ýýð ¯åòýí-øàðèëæ-àëàã ºâñò Öàõèëäàã-¿åòýíò

229

Í-III-5-2

Æèæèã óëàëæ-àëàã ºâñò

Í-III-5-2

äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí øèðýã óëàëæèò Á¿ãä

229à

1415.5 Áèíäýð 2064.9 Áàÿí-Àäàðãà 5975.5 Áàÿí-Óóë 577 Áàÿí-Óóë 40 Áàÿí-Óóë 2285 Áàÿí-Óóë 544.2 Áèíäýð 210 Áàÿí-Óóë 235601.589

Îíîí ãîëûí õºíäèéí á¿ñ äóíäûí ãîëûí õºíäèé, íàì õîòîñûí íóãûí áýë÷ýýð òºðëèéí ãîëûí õºíäèé, íóóðûí çàõûí àëëþâèéí íóãàò íàìãèéí õºðñòýé, íóãà íàìãèéí (H-I), àëëþâèéí íóãûí áîëîí õýýðæñýí íóãûí ¿åëñýí ñóëàâòàð õºãæèëòýé õºðñòýé òàòàìûí (H-II), ãîëûí õºíäèé, íàì õîòîñûí àëëþâèéí íóãûí áà íóãûí õýýðæñýí õºðñòýé äàâñàðõàã íóãûí (H-III) ãýñýí ãóðâàí àíãèéí, ¿íäýñëýã èøò ¿åòýíò, äýãí¿¿ëò ¿åòýíò, ¿åòýí-àëàã ºâñò, óëàëæèò, àëàã ºâñò, æèæèã óëàëæèò çýðýã 9 á¿ëãèéí 26 á¿ëãýìäýë ¿¿ñãýæ áàéíà. ¯¿íýýñ 20590 ãà òàëáàé õ¿í áà ìàëûí õºëººð äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí áàéíà. Ìàëûí õºëººð òàëõëàãäñàí çóí íàìðûí áýë÷ýýð íü ãîëûí õºíäèé ÷èéãëýã íóãà ãàçàðò èõýâ÷ëýí òîõèîëäîõ áºãººä ýäãýýð áýë÷ýýðò íàìõàí óðãàäàã óëàëæóóä, õÿëãàíà, àãü, íàâòóóë, áàíçäîî, áàãâààõàé òºðºë á¿ðèéí øàðèëæ, ëóóëü óðãàäàã íü òýæýýëèéí øèìò ÷àíàð áàãàòàé óðãàìëóóä áàéäàã. Îíîí ãîëûí õºíäèéí íóãàò íàìãèéí õºðñòýé óëàëæèò, óëàëæ-óëààí òîëãîéò, óëàëæ-àëàã ºâñò áýë÷ýýðò øèðýã óëàëæ (Carex duriuscula C.A.Mey.), êóðàéí óëàëæ (Carex curaica Kunth-), Öýõ ò¿ð¿¿ò óëàëæ (Carex orthostachys C.A.Mey.), òðèíèóñûí óëààí òîëãîé (Agrostis Trinii Turcz.), ìîíãîë óëààí òîëãîé (Agrostis mongholica Roshev.) çîíõèëæ, àëàã ºâñíººñ ãàëóóí ãè÷ãýíý (Potentilla anserina L.), ñàðâóóí õîëòñîí öýöýã (Ranunculus pedatifidus Smith.), ýëäýâ íàâ÷èò òàðíà (Polygonum heterophyllum Lindm.), íàâòãàð òàâàí ñàëàà (Plantago depressa Willd.), öàãààí íàâ÷èò øàðèëæ (Artemisia leucophylla (Turcz. ex Bess.) Turcz.) óðãàñàí áàéâ. Óã ãîëûí õºíäèéí òàòìûí íóãûí ¿åòýí-àëàã ºâñò, õèàãò, õèàã-àëàã ºâñò, ¿åòýí-àëàã ºâñò, ¿åòýíóëàëæ-àëàã ºâñò, óëàëæ - ¿åòýí - àëàã ºâñò, ¿åòýí-àëàã ºâñò, óëàëæ-àëàã ºâñò áýë÷ýýðò í¿öãýí ñîðíîé (Hierochlos glabra Trin.), ÿâãàí ñîðâîî (Calamagrostis epigeios (L.) Roth.), íóãûí áèåëýã ºâñ (Poa pratense L.), ãóðâàí öýöýãò õèìäýã (Glyceria triflora (Korsh.) Kom.), êîðîòêèéí ñîãîîâîð (Bromus Korotkyi Drob.), àõàðñîðò àðâàé (Hordeum brevisubulatum (Trin.) link.), ñèáèðü öàãààí ñóëü (Elymus sibiricus L.), ìºëõºº õèàã (Agropyron repens (L.)P.B.), øèðýã óëàëæ (Carex duriuscula C.A.Mey.) çîíõèëæ, àëàã ºâñíººñ èìò ãè÷ãýíý (Potentilla bifurca L.), íàìõàí ãè÷ãýíý (Potentilla supina L.), ìàðöíû ãýö (Halerpester salsuginosa (Pall.ex Georgi) Greene-), õîðò õîëòñîí öýöýã (Ranunculus sceleratus L.), áºõºãºð õàâàðñàë (Primula nutans Georgi.), òîéðóóëãàò õóâèëãàíà (Pedicularis verticillata L.), äýëáýýðõ¿¿ áóðæãàð (Thalictrum petaloideum L.), íàâòãàð òàâàí ñàëàà (Plantago depressa Willd.), çóíû øàðèëæ (Artemisia annua L.), ñàëáàíò øàðèëæ (Artemisia laciniata Willd.), íàìãèéí øàðèëæ (Artemisia palustris L.) óðãàñàí áàéâ. Ãîëûí õºíäèéí áóðãàñ óëèàñò, óëèàñ-áóðãàñò íóãàä ø¿¿äýðò áóðãàñ (Salix rorida Laksch.), ìèàáåéí áóðãàñ (Salix Miyabeana Seemen.), íàðèéí ìîëöîãò áóðãàñ (Salix tenuijulis Ldb.), áýááèéí áóðãàñ (Salix Bebbiana Sarg.), øâåðèíèé áóðãàñ (Salix Schwerinii E.Wolf.), ñàâààí áóðãàñ (Salix viminalis L.) óëèàíãàð óëèàñ (Populus tremula L.), àíõèëóóí óëèàñ (Populus suaveolens Fisch.-), øèðýã óëàëæ (Carex duriuscula C.A.Mey.) çîíõèëæ, ñººãíººñ áóðãàñ íàâ÷èò òàâèëãàíà (Spiraea salicifolia L.) ºðãºñò íîõîéí õîøóó (Rosa acicularus Lindl.), àçèéí ìîíîñ (Padus asiatica Kom.) ñººãºí õóñ (Betula fruticosa Pall.), óëààëçãàíà (Ribes rubrum L.), àëàã ºâñíººñ íàìãèéí ä¿íäýããàðàâ (Parnassia palustris L.), ãàëóóí ãè÷ãýíý (Potentilla anserina L.), øîøëîéðõîã õîøîîíãîð (Trifolium lupinaster L.), íóãûí øèìòýãëýé (Geranium pratense L.), ãìåëèíèéí íèë (Viola Gmeliniana Schult.), ýãýë ãîíüä (Carum carvi L.), ìàðçíû öýãýýëæ (Glaux maritima L.) óðãàñàí áàéâ. Îíîí ãîëûí õºíäèéí õýýðæñýí íóãûí ¿åòýí-øàðèëæ-àëàã ºâñò, æèæèã óëàëæ-àëàã ºâñò, öàõèëäàã¿åòýíò áýë÷ýýðò çîíõèëîõ ¿åòýí, óëàëæààñ ãàäíà öàãààëèí öàõèëäàã (Iris lactea Pall.-) óðãàñàí áàéâ.

144

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

9.3.3.4 Îíîí ãîëûí õºíäèéí óðãàìàëæèëòûí îíöëîã Îíîí ãîëûí õºíäèéä 56 îâãèéí 175 òºðëèéí 301 ç¿éë áýë÷ýýðèéí, 33 îâãèéí 84 òºðëèéí 103 ç¿éë ýìèéí, 16 îâãèéí 38 òºðëèéí 47 ç¿éë õºë ãàçðûí óðãàìàë áàéõàä 15 îâãèéí 17 òºðëèéí 18 ç¿éë õîâîð, 12 îâãèéí 14 òºðëèéí 15 ç¿éë íýí õîâîð óðãàìàë áàéíà (8.3.5 äóãààð õ¿ñíýãò). 8.3.5 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí õºíäèéí óðãàìàëæèëòûí îíöëîã Àãóóëãûí àíãèëãàà

Too Îâîã

Ýçëýõ õóâü

Òºðºë

Ç¿éë

Áýë÷ýýðèéí óðãàìàë

175

301

91.2%

Ýìèéí àøèãò óðãàìàë

103

31.2%

Õºë ãàçðûí óðãàìàë

14.2%

Õîâîð óðãàìàë

5.45%

Íýí õîâîð óðãàìàë

4.54%

8.3.3.5 Îíîí ãîëûí õºíäèéí áýë÷ýýðèéí óðãàìàë ªëçèéõóòàãèéí (1989) áýë÷ýýð, òýæýýëèéí óðãàìëûí á¿òýýëä 73 îâãèéí 379 òºðëèéí 1234 ç¿éë óðãàìàë îðñîí áàéäãààñ Îíîí ãîëûí õºíäèéä 56 îâîã 175 òºðºë 301 ç¿éë óðãàìàë áàéíà. ¯åòýí, Ãîëãýñýðòýí, Ñàðíàé, Áóóðöàãòàí, Õîëòîíöýöýãòýí, Òàðíà, Ø¿õýðòýí, Èðøèìáý, Óëàëæ, Áóðãàñ, Áàøèðöýöýãòýíèé îâîã ç¿éëèéí òîîãîîð ýõíèé 11 –ä æàãñàæ áàéãàà áºãººä ýäãýýð îâãèéí ç¿éë óðãàìëóóä Îíîí ãîëûí õºíäèéí á¿õ ç¿éëèéí 69.70% -èéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà (8.3.6 äóãààð õ¿ñíýãò). 8.3.6 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí õºíäèéí áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí çîíõèëîõ îâãóóä ¹

Îâîã

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Gramineae Juss. ¯åòíèé Asteraceae Dumort. -Ãîëãýñýðòýíèé Rosaceae Juss. –Ñàðíàéí Leguminosae Juss. - Áóóðöàãòàíû Ranunculaceae Juss. - Õîëòñîíöýöãèéí Polygonaceae Juss. - Òàðíûí Umbelliferae Juss. - Ø¿õýðòýíèé Scrophulariaceae Juss. -Èðøèìáèéí Cyperaceae Juss. - Óëàëæèéí Salicaceae Mirb. - Áóðãàñíû Caryophyllaceae Juss. -Áàøèðûí Á¿õ ç¿éëèéí

Ç¿éëèéí òîî 38 37 31 30 18 12 10 10 9 8 8 211

Ýçëýõ õóâü 11.52% 11.21% 9.39% 9.09% 5.45% 3.64% 3.03% 3.03% 2.73% 2.42% 2.42% 63.93%

8.3.3.6 Îíîí ãîëûí õºíäèéí ýìèéí àøèãò óðãàìàë Ìîíãîë îðîíä óðãàäàã 3000 øàõàì ç¿éë ãóóðñò äýýä óðãàìëààñ 1000 ãàðóé ýìèéí óðãàìàë áàéäãààñ Ìîíãîë îðíû àøèãò óðãàìëûí çóðàãò ëàâëàõ öóâðàë á¿òýýëä ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä 227 ç¿éë óðãàìàë îðñîí áàéäàã. Ýíý 2 á¿òýýëèéã ø¿¿æ ¿çýõýä Îíîí ãîëûí õºíäèéä 33 îâãèéí 84 òºðëèéí 107 ç¿éë óðãàìàë áàéãàà íü çóðàãò ëàâëàõàä îðñîí á¿õ óðãàìëûí 47.14% ýçýëæ áàéíà. Îíîí ãîëûí õºíäèéí õàìãèéí îëîí ç¿éë ýìèéí óðãàìàëòàé îâãóóäûã ãàðãàæ ¿çýõýä Ãîëãýñýðòýí, Ñàðíàé, Áóóðöàãòàí, Òàðíà, Èðøèìáý, Ø¿õýðòýí, Ñîíãèíî, Õîëòñîíöýöýã, Äýãä çýðýã îâîã ýõíèé 9 –ä æàãñàæ áàéíà (9.3.7 äóãààð õ¿ñíýãò). Îíîí ãîëûí óðãàìàëæèëòûí ýìèéí óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿íèé æàãñààëòûã õàâñðàëò Â-3 ¿ç¿¿ëýâ. 8.3.7 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí õºíäèéí ýìèéí àøèãò óðãàìëûí çîíõèëîõ îâãóóä ¹ 1 2 3 4

Îâîã Asteraceae Dumort. -Ãîëãýñýðòýíèé Rosaceae Juss. -Ñàðíàéí Leguminosae Juss. - Áóóðöàãòàíû Polygonaceae Juss. - Òàðíûí

Ç¿éëèéí òîî 18 13 8 8

Ýçëýõ õóâü 16.82% 12.15% 7.48% 7.48%

145

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

5 6 7 8 9

Scrophulariaceae Juss. -Èðøèìáèéí Umbelliferae Juss. - Ø¿õýðòýíèé Alliaceae -Ñîíãèíûí Ranunculaceae Juss. - Õîëòñîíöýöãèéí Gentianaceae Juss. - Äýãäèéí Á¿õ ç¿éëèéí

7 5 4 4 4 70

6.54% 4.67% 3.73% 3.73% 3.73% 66.36%

8.3.3.7 Îíîí ãîëûí õºíäèéí õºë ãàçðûí óðãàìàë Ìîíãîë îðíû õºë ãàçðûí óðãàìëûí á¿ðýëäýí òîãòîõ õºãæëèéí ÿâöàä óðãàìëûí óðãàìàë ãàçàðç¿éí 16 òîéðîãò òàðõñàí áàéäëûã ¿íäýñëýí óäàìç¿éí áîëîí àìüäðàëûí õýëáýð, áèîëîãèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí I-XVI çýðýã áîëãîí àíãèëäàã Ã.Öýðýíáàëæèäûí (2001) ¿íýëãýý ºãºõ àðãà áîë òýäãýýðèéí àíòðîïîãåíû îð÷èíä õèð çýðýã çîõèöîí àìüäðàõ-áàéíãàøèë òîãòâîðæèëòûí çýðýã ãàðãàäàã àðãà áàéäàã. Óã àðãààð Îíîí ãîëûí õºíäèéä óðãàæ áàéãàà õºë ãàçðûí óðãàìëûã àíãèëæ ¿çýõýä I,II, III, IV çýðýãò áàãòàõ òàðõàö õÿçãààðëàãäìàë óðãàìàë áàéõã¿é, õàðèí ºðãºí òàðõàöòàé 48 ç¿éë óðãàìàë áàéíà (8.3.8 äóãààð õ¿ñíýãò).

Ç¿éëèéí òîî

XVI

XIV

XIII

XII

VIII

VII

III

Àìüäðàõáàéíãàøèë òîãòâîðæèëòûí çýðýã

8.3.8 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí õºíäèéí õºë ãàçðûí óðãàìëûí àìüäðàõ-áàéíãàøèë òîãòâîðæèëòûí çýðýã

Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä õàìãèéí àìüäðàõ-áàéíãàøèë òîãòâîðæèëòûí çýðýã ñàéòàé óðãàìàë áîë öàãààí ëóóëü (Chenopodium album L.), áàãà õóðãàëæ (Eragrostis minor Host.), öýõ ò¿ìýí òàíà (Chamaerhodos erecta (L) Bge.), èìò ãè÷ãýíý (Potentilla bifurca L.), èøãýí øàðèëæ (Artemisia dracunculus L) çýðýã óðãàìàë XIV-XVI çýðýãò áàãòàæ áàéíà. 8.3.3.8 Îíîí ãîëûí õºíäèéä óðãàäàã îíöëîã óðãàìàë Îíîí ãîëûí õºíäèéí óðãàìàëæèëòûí îíöëîã áîë ýíä óðãàäàã 15 ç¿éë íýí õîâîð, 19 ç¿éë õîâîð óðãàìàë þì (8.3.9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò). 8.3.9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí õºíäèéí íýí õîâîð, õîâîð óðãàìàë Øèíæëýõ óõààíû íýð

Ìîíãîë íýð

Ñòàòóñ

Pinus sibirica (Rupr.) Mayr.

Õóø

Õîâîð

Ephedra equisetina Bge.

Øèâëýýõýé çýýðãýíý

Íýí õîâîð

Poa kenteica Ivanova

Õýíòèéí áèåëýã ºâñ

Õîâîð

Calamagrostis Turczaniovii Litv.

Òóð÷àíèíîâûí ñîðâîî

Õîâîð

Phragmites communis Trin.

Ýãýë íèøèíãý

Õîâîð

Scirpus radicans Schkuhr.

¯íäýñëýäýã çýãñ

Õîâîð

Carex leporina L.

Òóóëàéí óëàëæ

Õîâîð

Acorus calamus L.

Ýãýë ãîäèëü ºâñ

Íýí õîâîð

Maianthemum dilatatum (Wood) Nets.et Macbr.

ªðãºí çóíøèë öýöýã

Íýí õîâîð

Lilium martagon L.

Áóðæãàð ñàðààíà

Íýí õîâîð

Allium odorum L.

Àíõèë ñîíãèíî

Õîâîð

Iris dichotoma Pall.

Àöàí àæèãàíà

Õîâîð

Arenaria juncea M.B.

Ãîë ºâñä¿¿ äýâõýðãèéí öàãààí

Õîâîð

Moehringia umbrosa (Bge.) Fenzl.

Ñ¿¿äðèéí îéí öàãààí

Õîâîð

Trollius altaicus C.A.Mey.

Àëòàéí æàìüÿíìÿäàã

Õîâîð

146

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Adonis mongolica Simonovicz.

Ìîíãîë àëòàí õóíäàãà

Íýí õîâîð

Paeonia lactiflora Pall.

Öàãààí öýýíý

Íýí õîâîð

Rhodiola rosea L.

ßãààí ì¿ãýç

Íýí õîâîð

Sedum pallescens Freyn.

Öàéâàðäóó ìîãîéí èäýý

Íýí õîâîð

Sedum aizoon L.

¯ëäýí ìîãîéí èäýý

Õîâîð

Grossularia acicularis (Smith)Spach.-

ªðãºñò òîøëîé

Õîâîð

Crataegus sanguinea Pall.

×àñ óëààí äîëîîãîíî

Õîâîð

Vicia tsydenii Malyschev.

Öýäýíãèéí ãèø

Íýí õîâîð

Gentiana macrophylla Pall.

Òîì íàâ÷èò äýãä

Íýí õîâîð

Plantago Komarovii Pavl.

Êîìàðîâûí òàâàí ñàëàà

Õîâîð

Sanguisorba alpina Bge.

Òàãèéí ñºä

Íýí õîâîð

Sophora flavescens Soland.

Øàðãàëäóó ëèäýð

Íýí õîâîð

Melilotus albus Medic.

Öàãààí õîøîîí

Õîâîð

Rhododendron Adamsii Rehd.

Àäàìñûí òýðýëæ

íýí õîâîð

Rhododendron aureum Georgi.

Àëòàí òýðýëæ

Íýí õîâîð

Gentiana algida Pall

Öàãààí äýãä

Õîâîð

Solidago dahurica Kitag.

Äàãóóð àëòàðãàíà

Íýí õîâîð

Valeriana officinalis L.

Ýìèéí áàìáàé

Õîâîð

Achillea asiatica Serg.

Àçèéí òºëºã÷ ºâñ

Õîâîð

Íýí õîâîð óðãàìàëä áàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàðã¿é, òàðõàö íü íýí õÿçãààðëàãäìàë àøèãëàõ íººöã¿é, óñòàõ àþóëä îðñîí 96 ç¿éë óðãàìàë îðäãîîîñ Îíîí ãîëûí õºíäèéä áóðæãàð ñàðààíà (Lilium martagon L.), õàð íýðñ (Vaccinium myrtillus L.), ÿãààí ì¿ãýç (Rhodiola rosea L.), öàéâàðäóó ìîãîéí èäýý (Sedum pallescens Freyn.), öýäýíãèéí ãèø (Vicia tsydenii Malyschev.), øèâëýýõýé Çýýðãýíý (Ephedra equisetina Bge.), ýãýë ãîäèëü ºâñ (Acorus calamus L.), òîì íàâ÷èò äýãä (Gentiana macrophylla Pall.), äàãóóð àëòàðãàíà (Solidago dahurica Kitag.), øàðãàëäóó ëèäýð (Sophora flavescens Soland.), òàãèéí ñºä (Sanguisorba alpina Bge.), àäàìñûí òýðýëæ (Rhododendron Adamsii Rehd.), àëòàí òýðýëæ (Rhododendron aureum Georgi.), ìîíãîë aëòàí õóíäàãà (Adonis mongolica Simonovicz.), öàãààí öýýíý (Paeonia lactiflora Pall.), - ãýñýí 15 ç¿éë óðãàìëóóä îðæ áàéíà. Õîâîð óðãàìàë íü áàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàð íü õÿçãààðëàãäìàë, òàðõàö, íººö áàãàòàé, óñòàæ áîëçîøã¿é 355 ç¿éë óðãàìàë õàìààðàãääàãààñ Îíîí ãîëûí õºíäèéä õóø (Pinus sibirica (Rupr.) Mayr.), ýãýë íèøèíãý (Phragmites communis Trin.), ¿íäýñëýäýã çýãñ (Scirpus radicans Schkuhr), ºðãºí çóíøèë öýöýã (Maianthemum dilatatum (Wood) Nets.et Macbr.), àíõèë ñîíãèíî (Allium odorum L.), ãîë ºâñä¿¿ äýâõýðãèéí öàãààí (Arenaria juncea M.B.), ñ¿¿äðèéí îéí öàãààí (Moehringia umbrosa (Bge.) Fenzl.), àëòàéí æàìüÿíìÿäàã (Trollius altaicus C.A.Mey.), ¿ëäýí ìîãîéí èäýý (Sedum aizoon L.), ºðãºñò òîøëîé (Grossularia acicularis (Smith)Spach.), ÷àñ óëààí äîëîîãîíî (Crataegus sanguinea Pall.), öàãààí äýãä (Gentiana algida Pall.), êîìàðîâûí òàâàí ñàëàà (Plantago Komarovii Pavl.), ýìèéí áàìáàé (Valeriana officinalis L.), õýíòèéí áèåëýã (Poa Kenteica), öàãààí õîøîîí (Melilotus albus Medic.), àçèéí òºëºã÷ ºâñ (Achillea asiatica L.), àöàí öàõèëäàã (Iris dichotoma Pall.), òóóëàéí óëàëæ (Carex leporina L.), çýðýã óðãàìëóóä 19 ç¿éë îðæ áàéíà (9.3.9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò). 8.3.4 Ä¿ãíýëò 1. Áèä îäîîãîîð Îíîí ãîëûí õºíäèéä 55 îâîã, 185 òºðºë, 330 ç¿éë äýýä óðãàìëûã á¿ðòãýñýí íü Ìîíãîë îðíû ãîëûí òàòìûí á¿õ óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðäëèéí 38.92% ýçýëæ áàéíà. 2. Îíîí ãîëûí õºíäèéí óðãàìëûí íºìðºãèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä 70 ç¿éë óðãàìëûã øèíýýð òýìäýãëýýä áàéãààãààñ õóóðàé íóãà ãàçðààð õóóðàéñóó-÷èéãñýã, îéí çàõààð ÷èéãñ¿¿-õóóðàéñàã, õàÿãäñàí òàðèàëàíãèéí ãàçðààð õóóðàéñàã á¿ëãèéí óðãàìàë óðãàæ, ãîëûí õºíäèéí õàéðãà ÷óëóóòàé ãàçàðò ÷óëóóñàã, óóëûí òàãä õ¿éòñýã, îé áà ãîëûí íóãàä ÷èéãñýã á¿ëãèéí óðãàìàë ýëáýã òîõèîëäîâ. 3. Áèäíèé ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí Õýíòèéí àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà,

147

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

148

Äàäàë ñóìäûí íóòàã áîëîí Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë ñóìûí áàðóóí õîéä õýñãèéí íóòãèéí 2823532 ãà áýë÷ýýðèéí òºðõ áàéäàë áà áýë÷ýýðèéí õýâ øèíæèéí ãàçðûí çóðàã çîõèîãîîä áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí áýë÷ýýðèéí ãàçðûí òºðõ áàéäëûí õóâüä 29.5% íü öýâýð áýë÷ýýð, 7.3% íü ÷óëóóòàé, 10.56% ñººãòýé, 7% äîâîíòîé áýë÷ýýð áàéõààñ ãàäíà 3.01% íü õàäëàíãèéí òàëáàé, 1.09% íü òàðèàëàíãèéí òàëáàé, 38.99% íü îé ýçýëæ áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýð Ìîíãîë îðíû áýë÷ýýð õàäëàíãèéí àíãèëãààíû äàãóó äóíäàæ ºíäºð óóë áîëîí íàì, áýñðýã óóëûí õóóðàé õýýðèéí (8.0%) áîëîí óóëûí íóãûí (23.4%), íàì áýñðýã óóëñûí õîîðîíäîõ íóãà õºíäèéí (3.7%), òàë õºíäèé õýýðèéí (10.7%), á¿ñ äóíäûí ãîëûí õºíäèé, ãîëûí õºíäèé - íàì õîòîñûí íóãûí (10.3%) áýë÷ýýðèéí åðºíõèé õýâ øèíæèä õàìààðàãäàæ áàéíà. Íèéò òàëáàéí 44.3 % íü îé áîëîí áóñàä ýäýëáýð ãàçàð áàéíà. Îíîí ãîëûí õºíäèéí á¿ñ äóíäûí ãîëûí õºíäèé, íàì õîòîñûí íóãûí áýë÷ýýð òºðëèéí ãîëûí õºíäèé, íóóðûí çàõûí àëëþâèéí íóãàò íàìãèéí õºðñòýé íóãà íàìãèéí (H-I), àëëþâèéí íóãûí áîëîí õýýðæñýí íóãûí ¿åëñýí ñóëàâòàð õºãæèëòýé õºðñòýé òàòàìûí (H-II), ãîëûí õºíäèé, íàì õîòîñûí àëëþâèéí íóãûí áà íóãûí õýýðæñýí õºðñòýé äàâñàðõàã íóãûí (H-III) ãýñýí ãóðâàí àíãèéí, ¿íäýñëýã èøò ¿åòýíò, äýãí¿¿ëò ¿åòýíò, ¿åòýí-àëàã ºâñò, óëàëæèò, àëàã ºâñò, æèæèã óëàëæèò çýðýã 9 á¿ëýã òºðëèéí óëàëæèò, óëàëæ-óëààí òîëãîéò, óëàëæ-àëàã ºâñò, óëàëæèò, óëàëæ-óëààí òîëãîéò, óëàëæ-àëàã ºâñò, áóðãàñ óëèàñò, óëèàñ-áóðãàñò, ¿åòýí-øàðèëæ-àëàã ºâñò, æèæèã óëàëæ-àëàã ºâñò, öàõèëäàã-¿åòýíò õýâ øèíæèéí 26 á¿ëãýìäýë ¿¿ñãýæ áàéíà. Îíîí ãîëûí õºíäèéí áýë÷ýýðèéí òàëáàéãààñ 20590 ãà òàëáàé õ¿í áà ìàëûí õºëººð äóíä çýðýã òàëõëàãäñàí áàéõààñ ãàäíà òàðèàëàí ýðõëýëò ýð÷èìæñýíýýñ áîëæ íýã íàñò øàðèëæèéí òºðëèéí óðãàìàë îëøèð÷, ñàëõèàð òàðàí áýë÷ýýð ãàçðûã äîðîéòóóëæ áàéíà. Îíîí ãîëûí õºíäèéä 55 îâãèéí 177 òºðëèéí 303 ç¿éë áýë÷ýýðèéí, 33 îâãèéí 84 òºðëèéí 107 ç¿éë ýìèéí 17 îâãèéí 39 òºðëèéí 48 ç¿éë õºë ãàçðûí óðãàìàë áàéõàä 15 îâãèéí 17 òºðëèéí 19 ç¿éë õîâîð, 12 îâãèéí 14 òºðëèéí 15 ç¿éë íýí õîâîð óðãàìàë óðãàæ áàéíà. Óã ãîëûí õºíäèéä óñòàõ àþóëä îðñîí, òàðõàö õÿçãààðëàãäìàë íýí õîâîð, õîâîð óðãàìëûí ç¿éë (10.3%) íèëýýä ýëáýã áàéãàà òóë áàéãàëèéí óíàãàí òºðõèéã õýâýýð õàäãàëàí ¿ëäýõ çîðèëãîîð îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàä àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.4 ØÀÂÆÈÉÍ ÒªÐªË Ç¯ÉËÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ 8.4.1 Îðøèë “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä ñóóðü ñóäàëãààíû øàâæèéí òºðºë ç¿éëèéí” ñóäàëãààíû ìàòåðèàë öóãëóóëæ, òàéëàí áè÷èõ ãýðýýíèé äàãóó “Ñàâ ãàçðûí øàâæèéí òºðºë ç¿éëèéí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé ìàòåðèàë öóãëóóëæ, ýìõýòãýæ ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò ãàðãàõ” ¿¿ðýã õ¿ëýýæ àæèëëàâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð àìüòíû àéìãèéí ìóæëàëààð Òàéãûí ìóæèéí Äîðíîä Ñèáèðèéí äýä ìóæèéí Õýíòèéí òîéðîãò áàãòàíà. Õýíòèéí íóðóóíû òýíõëýã øóãàì õîéíîîñ óðàãø ÷èãëýñýí áàéäãààðàà Ìîíãîë îðíû áóñàä óóë íóðóóäààñ îíöëîã áàéäàã. Áàéðëàëûí ýíý îíöëîãòîé óÿëäàæ Õýíòèéí íóðóóíû óóëñ àð ºâºðã¿é îé ìîäòîé áàéäàã òóë ýíä îëîí ç¿éë àìüòàí àìüäðàõ òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí íóòàã þì. Ýíý íóòàãò òîõèîëäîõ óóëñûí áîñîî á¿ñë¿¿ð, ºòãºí øèã¿¿ áîëîí ñèéðýã îé, îéí öîîðõîé, îéí çàõ, òºãºë, óóëûí õýýð, õóóðàé áîëîí ÷èéãýðõýã íóãà, ãîëûí õºíäèé áà òàòàì, ýðýã, ãîëûí óñ, òîãòîîë óñ, àìüòäûí ÿëãàäàñ, í¿õ, ñýã, õàä ÷óëóó, óíàñàí ìîä ãýõ ìýò ýêîëîãèéí á¿õ îð÷èí, áèîòîïîä øàâæ àìüäàðíà. Ò¿¿õýí õºãæëèéíõºº ÿâöàä øàâæèéí áèåèéí á¿òýö ààæìààð íàðèéñàí õºãæèæ, õóóðàé ãàçðûí àìüäðàëä äýýä çýðãèéí çîõèëäëîãûã îëæ àâñàí, ñýýð íóðóóã¿éòýí àìüòäûí äîòðîîñ õàìãèéí ºíäºð õºãæèëòýé àìüòàí þì. Íàðèéí á¿òöèéí ¿íäñýí äýýð îëîíõè øàâæèéí ãîë øèíæ áîëîõ íèñýõ ÷àäâàðòàé áîëñíîîð ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõàí àìüäàðäàã. ¯é îëíîîðîî ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé òóë áàéãàëü äàõü áîäèñûí ýðãýëòýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Òóõàéëáàë, îëîí ç¿éë øàâæ öýöãèéí òîîñ õ¿ðòýýæ àìüä áàéãàëèéí îðøèí òîãòíîõîä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Øàâæ íü õºõòºí, øóâóó, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ áîëîí áóñàä îëîí ç¿éë àìüòíû ¿íäñýí õîîë òýæýýë áîëäîã. Áàéãàëü äàõü áîäèñûí çàäðàëûã ò¿ðãýñãýõ, õºðñ ¿¿ñýõ çýðãýýð áîäèñûã ýðãýëòýä îðóóëàõ, àìüòíû ñýã çýì, ºä, íîîëóóð, àðüñ, ÿëçàðñàí áîäèñîîð õîîëëîí áàéãàëèéí öýâýðëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ çýðýã îëîí òàëûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéãàëèéí ñàëøã¿é ÷óõàë á¿ðýëä¿¿í õýñýã íü þì. Çàðèì ç¿éë øàâæ ìîä áóò, ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé íîãîîíû óðãàìëààð õîîëëîí ãýìòýë ó÷ðóóëæ, ìàëûí öóñ ñîðîõ, øèìýã÷ëýõ çýðãýýð îéí àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóéä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñíýýð “õîðòîí”ä òîîöîãääîã. Öººíã¿é ç¿éë õ¿í, àìüòíû öóñ ñîðîõ ¿åäýý ýëäýâ õàëäâàðò ºâ÷èíã òàðààäàã. Ýêîëîãèéí ýäãýýð á¿ëãèéí øàâæ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò òîõèîëäîíî. 8.4.2 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øàâæèéí ñóäëàãäñàí áàéäàë Òºñºëä õàìðàãäàõ íóòãèéí øàâæèéí á¿ðýëä¿¿íèéã ãàðãàõààð õýâëýëèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ ÿâöàä òóñãàéëñàí ñóäàëãàà õèéæ áàéãààã¿é íü õàðàãäëàà. Òºñëººð õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íòýé òàíèëöàõ áîëîìæ ãàðñàíã¿é. Òóñ íóòãèéí øàâæèéí ñóäàëãàà Îðîñûí áàéãàëü ñóäëàà÷äûí áàãà õýìæýýíèé öóãëóóëãà õèéñíýýð ýõýëæýý. Ñèáèðèéí áàéãàëèéã ñóäëàà÷ ìýðãýæèëòýí Ðàääå 1856, Ã.Í.Ïîòàíèíû ýêñïåäèöèéí òóñëàõ àæèëòàí Â.À.Êàøêàðîâ 1894, áàéãàëü ñóäëàà÷ Å.Í. Êëåìåíö 1897, ãåîëîãè÷ Â.Ì.Ñåâêî 1923, Ê.À. Êàçàíñêèé 1929 îíä (9.4.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò) òóñ íóòãààñ öóãëóóëñàí (Êåðæíåð, 1972) öººí òîîíû øàâæèéã íàðèéí ìýðãýæëèéí ñóäëàà÷èä òîäîðõîéëîí á¿òýýë íèéòë¿¿ëæýý. 8.4.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðààñ øàâæèéí öóãëóóëãà õèéñýí áàéäàë Öóãëóóëàã÷, ñóäëàà÷èéí íýð

Ìýðãýøèë áîëîí õàìààðàë

Òºñëèéí íóòàãò àæèëëàñàí õóãàöàà 1894. VII.15-31

Öóãëóóëãà õèéñýí öýã Áàðõ, Õóðõ, Æàðãàëàíò, Þäýãèéí ãîë, Îíîíû ýõ, Þäýãèéí öàãààí äàâàà

Â.À. Êàøêàðîâ

Ã.Í.Ïîòàíèíû òóñëàõ

Å.Í. Êëåìåíö

Ñèáèðü áà Ìîíãîëûã ñóäëàà÷

1897

Õýíòèéí íóðóóíä áèå äààñàí ýêñïåäèö

Ì.È. Êîíäðàòüåâà

Ìîíãîëûã ñóäëàà÷ Ñ.À. Êîíäðàòüåâûí ýõíýð

1926.VIII.3-29

Ãóðâàí (?Ãóðâàí) íóóð, Áðàéáóíã õèéä, Áàðõ, Ýã, Ç¿ëýãòèéí ãîë, Îíîíû àðàë, Äóíä Òàðñ

149

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ê.À. Êàçàíñêèé

Óðãàìàë õàìãààëàëûí ìýðãýæèëòýí

1929

Áðàéáóíã õèéä îð÷ìîîñ ñèáèðü õ¿ð ýðâýýõýé

Â.Ï.Ãðå÷êèí

Îéí õîðòîí øàâæ ñóäëàà÷

1957

Õýíòèéí íóðóó

Ç. Êàñàá

Óíãàðûí àëäàðò ñóäëàà÷

1965

Îíîí ãîëûí ñàâ

Á.Ã.Øóðîâåíêîâ

Óðãàìàë õàìãààëàëûí ìýðãýæèëòýí

1962

Íîðîâëèí – Äàäàë - Áàòíîðîâ

Â.Ì.ßíîâñêèé

Îéí øàâæ ñóäëàà÷

1970

Õýíòèéí íóðóó

Øàâæ ñóäëàëûí áàã

Ìîíãîë-Îðîñûí áèîëîãèéí ýêñïåäèöèéí áàã

1975,1976

Äîð äýëãýðýíã¿é îðóóëàâ.

Ìýðãýæëèéí ñóäëàà÷äûí àæèë 1957 îíä îéí õîðòîí øàâæ ñóäëàà÷ Â.Ï.Ãðå÷êèíèé àÿëàëààð ýõëýëýý òàâüñàí. Ç.Êàñàá, Á.Ã.Øóðîâåíêîâ áîëîí Ìîíãîë–Îðîñûí Áèîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí øàâæ ñóäëàà÷èä ãîë òºëºâ àÿëàë ñóäàëãààãààð öóãëóóëãà õèéæ ¿ð ä¿íã íèéòë¿¿ëæýý. Ìîíãîë-Îðîñûí Áèîëîãèéí õàìòàðñàí èæ á¿ðýí ýêñïåäèöèéí Øàâæ ñóäëàëûí áàã 1975 îíä õóó÷èí Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí òºâ îð÷èì Îíîí ãîëûí òàòàì; ºíäºð ºâñòýé ÷èéãòýé íóãà, áóðãàñàí øóãóé; Áèíäýð ñóìààñ õîéø 8 êì-ò Îíîí ãîë îð÷ìûí õóóðàé áà ÷èéãòýé íóãà, áóðãàñ, áàëãàí áóðãàñ (Myricaria), óëèàíãàð á¿õèé òàòàì, õàéëààñ á¿õèé ýëñýðõýã òàë; 1976 îíä Áèíäýðýýñ õîéø 8 êì-ò Îíîí ãîëûí òàòìûí áóðãàñ, óëèàíãàðàí îé, õóóðàé áà ÷èéãòýé íóãà; óóëûí õàæóóãèéí ýëäýâ ºâñò õýýð; øèíýñ áà íàðñàí îé; õàéëààñàí òºãºë (Åìåëüÿíîâ À.Ô., Êåðæíåð È.Ì., Êîçëîâ Ì.À.,1977) çýðýã õî¸ð öýãýýñ 4 óäàà öóãëóóëãà õèéæýý. Äýýðõ á¿õ ñóäàëãààíû ä¿í Ìîíãîë îðíû øàâæèéí àéìãèéí òîéìûã íýãòãýñýí “Íàñåêîìûå Ìîíãîëèè” 11 áîòü á¿òýýëä íèéòëýãäñýí. 8.4.3 Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é, õýðýãëýãäýõ¿¿í Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é. Ñóäàëãààíä øàâæ öóãëóóëàõ, àæèãëàõ óëàìæëàëò àðãûã õýðýãëýâ. Ñóäàëãààíû õýðýãëýãäýõ¿¿í. Õýýðèéí ñóäàëãààãààð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øàâæèéí öóãëóóëãà õèéõ, òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷èí, èäýø òýæýýë, ýêîëîãèéí àæèãëàëò õèéõ çîðèëãî òàâèí 2010 îíû 5-p ñàðûí 27-îîñ 6-ð ñàðûí 7-ûã äóóñòàë Óëààíáààòàð – Öýíõýðìàíäàë (Äýëãýðõààíû íóðóó)– Áàòøèðýýò (Õóæèðò, Óã, Òàðñ)- Áèíäýð (Òººðäºãèéí ºâºð) – Áàÿí-Àäðàãà (Äóóðëèãèéí íàðñ)- Äàäàë (Áàÿí-Îâîî, Òîøèíò, Õàðúÿàñòàé)– Óëààëçàðãàíà (Àð Óëààëçàðãàíà)– Áàÿí-Óóë (Îíîí, Äàðõèíò, Àð Ýðýýí) ãýñýí çàìëàëààð ÿâæ àæèëëàâ (8.4.2 äóãààð õ¿ñíýãò). Íèéò 17 öýãò àæèãëàëò ñóäàëãàà õèéæ (8.4.2 äóãààð õ¿ñíýãò) íóòãèéí èðãýäýýñ ñóäàëãààíû çîðèëãîòîé õîëáîîòîé àì ìýäýý öóãëóóëàâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øàâæèéí õîëáîãäîëòîé íîì õýâëýëèéí ìàòåðèàë ø¿¿æ íýãòãýâ. Óñ öàã óóðûí õ¿ðýýëýíãèéí Óñ ñóäëàëûí ñåêòîðûí èíæåíåð Á. Ñîñîðáóðàìûí áîëîâñðóóëñàí óñíû øàâæèéí (Odonata, Plecoptera, Ephemeroptera, Trichoptera) òºðºë õ¿ðòýë òîäîðõîéëñîí ìàòåðèàëûã àøèãëàâ. 8.4.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Õýýðèéí ñóäàëãààãààð àæèãëàëò õèéñýí öýã, öóãëóóëãà Àæèãëàëò õèéñýí ãàçàð

Ñîëáèöîë, ºíäºð

Áèîòîï

Öóãëóóëãà

ªìíºäýëãýð. Ç¿ðõèéí ðàøààí. 2010.V.28

47o52’35,5” 109o46’13,3” Íóãà 1308 ì

Tenebrionidae

Õóðõ ãîë. 2010.V.28

48o04’43,3” 109o49’34,5” Íóãà 1201 ì

Mollusca-èéí õàâòàñ

Áàðõûí ãîë 2010.V.29

48o28’33,8” Ãîëûí 109o40’20.7” òàòàì 1275 ì

Tetrix

Ñàéõíû ãîë 2010.V.29

48o29’48.4” 109o41’38,9” Íóãà 1267 ì

Harmonia axiridis

150

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

48o34’43,6” 110o02’03” 1166 ì 48o40’48,6” 110o08’44,8” 1112 ì

Áàÿí ãîë 2010.V.29 Áàòøèðýýò ñóì Ýãèéí ãîë 2010.V.29 Áàòøèðýýò ñóì 2010.V.30

Îíîí ãîëûí ã¿¿ð 2010.V.30

Àðàíãàòûí ðàøààí 2010.V.30 Ãóòàé 2010.V.30 Áèíäýð ñóì, Îíîí, õóðõûí áýë÷èð 2010.VI.1 Áàÿí-Àäàðãà, Äóóðëèãèéí íàðñ 2010.VI.2

Çýâýã çàãàñíû õîäîîä

Øàâæèéí àâãàëäàé Äóãàðèã õîðõîé

Íóãà

Carabidae Cicindellidae

Áýëòãýñýí Chrysomelidae ìîäîí äýýð Bombus Mesosa myops 48o53’52,5” Ãîëûí Acanthocinus o 110 06’14,3” òàòàì carinulatus 1104 ì Tabanus 48o59’33,5” Callidium violaceum 110o10’50,4” Íóãà 1116 ì 48o53’52,5” Øèíýñýí Melo¸ 110o06’14,3” îé 1143 ì Cassida nebulosa Íóãà Hymenoptera Chrysomela Pyrrhocoris Íàðñàí îé Formicidae Papilio machaon

Áàÿí-Àäàðãà, Îíîí 2010.VI.3

Òîãòîîë óñ

Äàäàë, Ãóðâàí íóóð 2010.VI.4

Íóóðûí ýðýã 49o02’45,0” 110o06’14,3” Íóãà 1104 ì

Õàæóó áóëàã 2010.VI.5 Äàäàë ñóì 2010.VI.5

Òîãòîîë óñ

Äîðíîä: Áàÿí-Óóë 2010.VI.5

Ìýðýã÷èéí í¿õ

Óñíû ñêîðïèîí Eurydema Inocellia Ennalagma Mylabris Harmonia axiridis Chrysolina Acanthocinus carinulatus Blaps reflexa

8.4.4 Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í 8.4.4.1 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øàâæèéí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í ªºðñäèéí ñóäàëãààíû ä¿íã, íîì õýâëýëèéí ìýäýý, Óñ öàã óóðûí õ¿ðýýëýíãèéí èíæåíåð Á.Ñîñîðáóðàìûí ãàðãàñàí óñíû øàâæèéí æàãñààëòûã (ò¿¿íèé ìàòåðèàëûã 3 äóãààð õ¿ñíýãòýä * - îäîîð òýìäýãëýâ) íýãòãýí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò 13 áàã, 109 îâîã, 265 òºðëèéí 362 ç¿éëèéã á¿ðòãýëýý (8.4.3 äóãààð õ¿ñíýãò). 8.4.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øàâæèéí àéìàã Áàãèéí íýð

Îâãèéí íýð

Ç¿éëèéí íýð

Òýìäýãëýãäñýí öýã

Odonata Ñîíî

Zygoptera: Coenagrionidae Lestidae

Enallagma cyathigerum mongolicum Lestes sponsa L. dryas Sympetrum pedemontanum S. plaveolum S. vulgatum imitans S. danae Aeschna juncea mongolica Gomphus sp. *

Îíîí ãîë îð÷ìûí á¿õ íóòãààð

Anisoptera: Libellulidae

Aeschnidae Gomphidae *

Øèíý ç¿éë +

Õýíòèéí íóðóó Îíîí ãîë Õýíòèéí íóðóó Õýíòèéí íóðóó Õýíòèéí íóðóó Õýíòèéí íóðóó Ç¿¿í Õýíòèé Îíîí ãîë

151

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Plecoptera Õàâàð÷

Nemouridae

Perlodidae

Perlidae

Chloroperlidae

Ephemeroptera ªäºð÷

Pteronarcyidae* Ephemerellidae

Baetidae Heptageniidae

Homoptera Èæèë äàëàâ÷òàí

Siphlonuridae Ameletidae Metrotopodidae Ephemeridae Potamanthidae Polymytarcidae Isonychiidae Leptophlebiidae Caenidae Delphacidae

Amphinemura borealis A. standfussi Nemoura nigrodentata Isoperla mongolica I. kozlovi I. asiatica I. nigricauda Isoperla sp. * Diura sp. * Skwala sp. * Mesoperlina potanini Kaszabia nigricauda Kaszabia spinulosa Phasganophora extrema Phasganophora brevipennis Ph. extrema Agnetina sp.* Paragnetina sp.* Alloperla deminuta Haploperla lepnevae Haploperla sp. * Pteronarcys sp.* Ephemerella lenoki* Ephemerella sp. * Serratella sp. * Drunella sp. * Baetis sp. * Procloeon sp. * Epeorus sp. * Heptagenia sp. * Ecdyonurus sp. * Rhitrogena sp. * Cinygmula sp. * Siphlonurus sp. * Ameletus sp. * Metrotopus sp. * Ephemera sp. * Potamanthus sp. * Ephoron sp. * Isonychia sp. * Leptophlebia sp. * Caenis sp. * Kelesia pallidula Stenocorus fuscovittatus Euconomelus lepidus Megamelus flavus

Cicadellidae Adelgidae Lachnidae Aphididae

152

Calligipona reyi Gravesteiniella boldi Ribaudelphax ochreata Oncopsis sp. Penthma sp. Adelges sp. Cinara sp. Gen sp.

Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì; Áèíäýð ªìíºäýëãýðýýñ ÁÕ 8 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Õýíòèéí íóðóó Õýíòèéí íóðóó Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì; Áèíäýð Îíîí, Áàëæ ãîë Îíîí ãîë Îíîí, Ýã, Áàëæ ãîë Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì

+ + +

Îíîí ãîëûí öóòãàë Áàðõûí ãîë Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì; ªìíºäýëãýðýýñ ÁÕ 8 êì

Îíîí, Ýã, Áàëæ, Õóðõ ãîë Îíîí, Ýã, Áàëæ, Õóðõ ãîë Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì; Áèíäýð Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì; Îíîí ãîë Îíîí ãîë Îíîí, Ýã, Áàëæ, Õóðõ ãîë Îíîí, Áàëæ, Õóðõ ãîë Îíîí ãîë Îíîí, Áàëæ ãîë Îíîí, Ýã ãîë Îíîí ãîë Îíîí, Ýã, Áàëæ, Õóðõ ãîë Îíîí, Áàëæ ãîë Îíîí ãîë Îíîí, Áàëæ ãîë Îíîí ãîë Îíîí, Áàëæ, Õóðõ ãîë Îíîí ãîë Îíîí, Õóðõ ãîë Îíîí, Áàëæ ãîë Îíîí, Áàëæ ãîë Îíîí, Áàëæ ãîë Îíîí, Áàëæ ãîë Îíîí, Áàëæ ãîë Áàëæ, Õóðõ ãîë Äóíä Áàÿíààñ Á 10 êì. Õóó÷èí Áèíäýðýýñ ÁÁÕ 10 êì. Õóó÷èí Áèíäýðýýñ ÁÁÕ 10 êì. Îíîí, õóó÷èí Áàÿí-Àäðàãà Õóó÷èí Áèíäýðýýñ ÁÁÕ 10 êì. Õóó÷èí Áèíäýðýýñ ÁÁÕ 10 êì. Äóíä Áàÿíààñ Á 10 êì Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Äóíäáàÿíààñ Á 10 êì Äóíäáàÿíààñ Á 10 êì Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Heteroptera Õàòóóâòàð äàëàâ÷òàí áóþó áÿñàà

Saldidae

Gerridae

Veliidae Corixidae

Saldula oblonga S. fucicola S. saltatoria S. pallipes Gerris rufoscutellus G. costae G. odontogaster Limnoporus rufoscutellatus Gerriselloides brachynotus Microvellia umbricola Sigara gebleri S. concinna S. praeusta

Coreidae

Anthocoridae Rhopalidae

Nabidae

Miridae

Lygaeidae Acanthosomatidae Cydnidae Tingidae Scutelleridae Pentatomidae

S. distincta Cymatia bonsdorffii Micronecta wui Coriomeris scabricornis Alydus calcaratus Megalotomus ornaticeps Scoloposcelis obscurella S. pulchella Corizus hyoscyami Stictopleurus nysoides Myrmus miriformis Chorosoma macilentum Dolichonabis americolimbatus Nabicula flavomarginata Nabis intermedius Adelphocoris laeviusculus Criocoris sibiricus Trygonotylus viridis Lygus sibiricus L. adspersus L. rugulipennis Trapezonotus arenarius T. inglorius Elasmucha fieberi Canthophorus niveimarginatus Agramma mongolicum Phimodera laevilinea Eurygaster testudinarius Sternodontus similis Sciocoris distinctus S. abbreviatus Carpocoris purpureipennis Antheminia pusio longiceps Eurydema gebleri Picromerus bidens Pentatoma rufipes

Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì: Áèíäýð Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Äàäàë, Ãóðâàí íóóð; Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì; Áèíäýð Áàðõûí ãîëûí ýõ, Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì; Îíîí ãîë, 48î54; Áàðõûí ãîëûí ýõ; Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Îíîí ãîë, 48î54; Áàðõûí ãîë Îíîí ãîë, 48î54 Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì; Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì; Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Îíîí, 48î54; Áàðõ áà Áàÿí ãîëûí óóëçâàð Îíîíû öóòãàë Áàðõûí ãîë; Îíîí ãîë, 48î54; Ãóðâàí íóóð Ãóðâàí íóóð Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Îíîíãèéí öóòãàë Áàðõûí ãîë; Áàðõ áà Áàÿí ãîëûí óóëçâàð Ãóðâàí íóóð Ãóðâàí íóóð, Áàðõûí ãîë, Îíîí ãîë, 48î54; Îíîí ãîë, 48î54; Ãóðâàí íóóð Ãóðâàí íóóð Îíîí ãîëûí àðàë; Îíîí ãîëûí ñàâûí Äóíä Òàðñ ãîë, Ãóðâàí íóóð Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Ãóðâàí íóóð Áàðõûí ãîë. Áàðõ, Áàÿí ãîëûí óóëçâàð Îíîí ãîëûí ýõ Îíîí ãîëûí ýõ, Ãóðâàí íóóð Ãóðâàí íóóð Äóíä Òàðàñ. Îíîíãèéí ñàâ ãàçàð Îíîí ãîë, 48î54; Îíîíû öóòãàë Áàðõûí ãîë; Ãóðâàí íóóð Ãóðâàí íóóð Îíîí ãîëûí ýõ Îíîí ãîë, 48î54; Îíîí ãîë, 48î54; Îíîíû öóòãàë Áàðõûí ãîë; Ãóðâàí íóóð Ãóðâàí íóóð; Áàðõ áà Áàÿí ãîëûí óóëçâàð Îíîíãèéí öóòãàë Áàðõûí ãîë; Áàðõ áà Áàÿí ãîëûí óóëçâàð Îíîíãèéí öóòãàë Áàðõûí ãîë;Îíîí ãîë, 48î54; Áàðõ áà Áàÿí ãîëûí óóëçâàð Áàòøèðýýò Îíîíãèéí öóòãàë Áàðõûí ãîë;Îíîí ãîë, 48î54; Áàðõ áà Áàÿí ãîëûí óóëçâàð; Ãóðâàí íóóð

153

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Thysanoptera Öàöàã äàëàâ÷òàí Orthoptera Øóëóóí äàëàâ÷òàí

Thripidae

Tainothrips sp.

Acridoidea Tetrigidae

Tetrix subulata T. nutans Mongolotettix japonicus vittatus Myrmeleotettix palpalis Chorthippus intermedius Cymindis rivularis Harpalus heyrovskyi Carabus hummeli Lachnota henningi Hoplia aureola Elateroides dermestoides Stephanopachys linearis Mordella mongolica Hoshibananomia perlata Podabrus lapponicus Thanasimus sp. Trichodes ircutensis Pachyta quadrimaculata Evodinus variabilis E. interrogationis Leptura variicornis L. sequensi L. renardi Eodorcadion carinatum Eo. humerale Acanthoderes clavipes Gaurotes virginea Acmaeops anthracina A. septentrionis A. smaragdula A. pratensis Nivellia sanguinosa Judolia sexmaculata Ju. longipes Oedecnema dubia Strangalia arcuata S. duodecimgattata S. aethiops Tetropium gracilicorne Callidium violaceum Xylotrechus altaicus Clytus arietoides Cyrtoclytus capra Chlorophorus gracilipes Monochamus urussovi M. sutor M. impluviatus Leiopus albivittis Acanthocinus carinulatus Saperda alberti S. balsamifera S. scalaris Menesia sulphurata

Acrididae

Coleoptera Õàòóó äàëàâ÷òàí áóþó öîõ

Carabidae

Scarabaeidae Lymexylonidae Bostrychidae Mordellidae Cantharidae Cleridae Cerambycidae

154

Äàäàë ñóì, Îíîí ãîë; Äàäàë ñóì, Îíîí ãîë Äàäàë ñóì, Îíîí ãîë Äàäàë ñóì, Îíîí ãîë Áàòøèðýýò, Îíîí ãîë Áàðõûí ãîëûí öóòãàë Îíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Áàòøèðýýò Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Îíîí ãîëûí ýõ Îíîí ãîëûí ýõ Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Îíîíû öóòãàë Áàðõûí ãîë Îíîí ãîëûí öóòãàë Áàðõûí ãîë Îíîí ãîëûí ýõ Îíîí ãîëûí öóòãàë Áàðõûí ãîë Îíîí ãîëûí öóòãàë Áàðõûí ãîë Îíîí ãîëûí öóòãàë Áàðõûí ãîë Îíîí ãîëûí öóòãàë Áàðõûí ãîë Îíîí ãîëûí öóòãàë Áàðõûí ãîë, Îíîí ãîë Îíîí ãîë Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Îíîí ãîë Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Îíîí ãîëûí öóòãàë Áàðõûí ãîë, Îíîí ãîë Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Oedermeridae Melandryidae Elateridae

Chrysomelidae

Buprestidae

Oberea depressa Ordemera sp. Serropalpus barbatus Poemnitis hamirensis Adelocera conspersa Paracardiophorus sp. Limonius parallelus Ampedus balteatus A. sobrinus Selatosomus aeneus S. melancholichus Denticollis linearis D. nigricollis Galeruca daurica G. tanaceti Pallasiola absinthii Clytra arida C. quadripunctata Labidostomis crebricollis Cryptocephalus biguttatus C. coerulens C. distinguendus C. hirtipennis C. latimargo C. mannerheimi C. ochroloma C. regalis C. sibiricus C. splendens C. stschukini Pachybrachys scriptidorsum Chrysolina graminis Ch. lapponica Ch.aurichalcea Ch. tremulae Gonioctena affinis G. gracilicornis G. jacobsoni G. linnaeana G. sundmanni G. viminalis Phratora laticollis Luperus flavipes L. longicornis Anthaxia lukjanovitshi Poecilonota sp. P. nobiliisima Descarpentriesina variolosa Agrilus pseudocyaneus A. quadrisignatus A. suvarovi A. gebleri A. betuleti A. roberti Phaenops cyanea Ph. guttulata Melanophila acuminata Ancylochira strigosa

Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Áèíäýð Áàòøèðýýò Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Áàòøèðýýò Áèíäýðýýñ Õ 10 êì Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Îíîí ãîëûí ýõ Îíîí ãîëûí ýõ Îíîí ãîëûí ýõ Áàòøèðýýò Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Ç¿¿í Õýíòèé Áàòøèðýýò Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Áàòøèðýýò Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Áàòøèðýýò Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Áàòøèðýýò Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Îíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé

155

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Nitidulidae Anthicidae Coccinellidae Tenebrionidae

Curculionidae

Attelabidae

Ipidae

Megaloptera Ñýë¿¿ð äàëàâ÷òàí Trichoptera Õîîâãîí

Sialidae Lymnophilidae Brachycenthridae Lepidostomatidae Rhyacophilidae Leptoceridae Hydropsychidae Goeridae Apatanidae Glossosomatidae Psychomyiidae

156

A. sibirica A. rustica A. haemorrhoidalis Chrysobothris chrysostigma Epuraea sp. Anthicus umbrinus Adonia amoena Adalia frigida Melaxumia angulosa Hypophloeus fraxini Blaps reflexa Magdalis gurjevae M. violacea M. linearis M. carbonaria M. cyanea Phyllobius viriiaeris Ph. urticae Ph. oblongus Lepyrus arcticus Hylobius gebleri Pissodes sp. Auletobius sanguisorbae Deporaus betulae Paraplapoderus fallax Tomapoderus ruficollis Bystiscus rugosus Attelabus christophi A. aeneus Apoderus coryli Ips sefdentatus I. acuminatus Trypodendron lineatum T. nipponicum Scolytus ratzeburgi S. morawitzi Blastophagus piniperda Hylurgops glabratus Dryocoetes baicalicus Pityogenes baicalicus Orthotomicus suturalis Xylechinus pilosus Sialis sibirica Asynarchus sp. * Ecclisomyia sp. * Brachycenthrus sp.* Lepidostoma sp. * Rhyacophila sp. * Ceraclea sp. * Mystacides sp. * Hydropsyche sp. * Goera sp. * Apatania sp. * Glossosoma sp. * Psychomyia sp. *

Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Áàòøèðýýò Áàðõûí áà Áàÿí ãîëûí óóëçâàð Áàòøèðýýò Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Áèíäýðýýñ ÁÕ 25êì. Äóíäáàÿíãààñ Á 10 êì Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Áàòøèðýýò Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Îíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì. Áàÿí-Àäðàãààñ Õ 25êì Íîðîâëèíãîîñ Áèíäýð îðîõ çàìä Îíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì. Áàÿí-Àäðàãààñ Õ 25 êì. Õóó÷èí Áèíäýðýýñ ÕÇÕ 10êì Áàÿí-Àäðàãààñ ÇÕ 25 êì Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Áàòøèðýýòýýñ ÁÕ 20 êì Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Oíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì Îíîí, Õóðõ ãîë Îíîí ãîë Îíîí, Áàëæ, Õóðõ ãîë Îíîí ãîë Îíîí, Ýã ãîë Îíîí, Áàëæ, Õóðõ ãîë Îíîí, Ýã ãîë Îíîí, Ýã, Áàëæ ãîë Ýã, Áàëæ, Õóðõ ãîë Ýã ãîë Ýã ãîë Ýã ãîë

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Hymenoptera Ichneumonidae Õàëüñàí äàëàâ÷òàí Braconidae Pteromalidae

Apidae Halictidae Siricidae

Xiphydriidae Argidae Cimbicidae

Tenthredinidae

Lepidoptera Õàéðñàí äàëàâ÷òàí áóâó ýðâýýõýé

Eurytomidae Tortricidae

Coleophoridae Geometridae Notodontidae Lasiocampidae Orgyidae

Noctuidae Arctiidae Papilionidae Pieridae

Satyridae

Clypta caudata

Îíîí, Õóó÷èí Áèíäýðýýñ ÁÓ 10 êì; Õóó÷èí Áàÿí-Àäðàãà Dolichomitus spp. Áàòøèðýýò Apanteles sp. Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Reptocerus xylophagorus Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Dinotiscus calcaratus Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Tomicobia seitheri Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Bombus sporadicus Îíîí Halictus rubicundus Îíîí, Õóó÷èí Áèíäýðýýñ ÁÓ 10 êì; Õóó÷èí Áàÿí-Àäðàãà Urocerus gigas taiganus Ç¿¿í Õýíòèé Sirex juvenicus Ç¿¿í Õýíòèé S. ermak Ç¿¿í Õýíòèé Xiphydria camelus Ç¿¿í Õýíòèé Arge ustulata Ç¿¿í Õýíòèé A. clavicornis Ç¿¿í Õýíòèé Cimbex femorata Ç¿¿í Õýíòèé Trichiosoma boreale Ç¿¿í Õýíòèé T. sericeum Ç¿¿í Õýíòèé T. sachalinense Ç¿¿í Õýíòèé Tenthredo ferruginea Ç¿¿í Õýíòèé T. colon Ç¿¿í Õýíòèé Caliroa sp. Ç¿¿í Õýíòèé Rhogogaster nigriventris Ç¿¿í Õýíòèé Pachyprothasis rapae Ç¿¿í Õýíòèé Anoplonyx versicolor Ç¿¿í Õýíòèé Pristiphora laricis Ç¿¿í Õýíòèé P. pallidula Ç¿¿í Õýíòèé Pachynematus itoi Ç¿¿í Õýíòèé P. imperfectus Ç¿¿í Õýíòèé Eurytima sp. Ç¿¿í Õýíòèé Ptycholoma lecheanum Ç¿¿í Õýíòèé Pandemis cinnanoneana Ç¿¿í Õýíòèé P. perangustana Ç¿¿í Õýíòèé Laspeyresia zebeana Ç¿¿í Õýíòèé Coleophora sibirica Ç¿¿í Õýíòèé Erannis jacobsoni Ç¿¿í Õýíòèé Notodonta ziczac Ç¿¿í Õýíòèé Dendrolimus superans sibiricus Ç¿¿í Õýíòèé Euproctis similis Ç¿¿í Õýíòèé Ocnera dispar Ç¿¿í Õýíòèé Orgyia antiqua Ç¿¿í Õýíòèé Plusia ain Ç¿¿í Õýíòèé Spilosoma sp. Ç¿¿í Õýíòèé Parnassius apollo Îíîí Papilio machaon Îíîí Leptidea amurensis Îíîí Pontia daplidice Îíîí Colias palaeno orientalis Îíîí C. aurora Îíîí Coenonympha amyntas Îíîí iphicles Boeberia parmenio Îíîí Aphantopus hyperantus Îíîí Hyponephele lycaon Îíîí Oeneis urda Îíîí Hipparchia autonae Îíîí Satyrus dryas sibirica Îíîí

157

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Nymphalidae

Lycaenidae

Diptera Õîñ äàëàâ÷òàí áóþó ÿëàà

Simuliidae

Asilidae

Tipulidae Cecydomiidae Automyiidae Tabanidae Syrphidae Tachinidae Muscidae

Neptis rivularis Melitaea dudyma latonigena M. trivia Boloria euphrosyne umbra Argynnis ino paidicus A. daphne A. adippe zarewna A. aglaja Callophrys rubi Lycaena helle phintonis Heodes virgaureola Byssodon koidzumii Gnus decitamus G. kholodkovskii Dioctria sp. Laphria flava Choerades gilvus Tolmerus sp. Epitriptus sp. Dysmachus sp. Tipula spp. Dasyneura laricis Camptomyia sp. Lasiomma laricola Chrisops ricardoae Chrysotoxum fasciolatum Limnaemyia fissiglobula Phaonia dahurica

Îíîí Îíîí Îíîí Îíîí Îíîí Îíîí Îíîí Îíîí Îíîí Îíîí Îíîí Õýíòèéí íóðóó Õýíòèéí íóðóó Õýíòèéí íóðóó Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Áàòøèðýýò Íîðîâëèíãîîñ ÁÕ 30 êì Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Ç¿¿í Õýíòèé Õýíòèéãýýñ Õàëõ ãîë õ¿ðòýë Öýíõýðìàíäàëààñ ÕÁÕ30 êì Áàòøèðýýò Îíîí, Áèíäýðýýñ Õ 8 êì

Òàéëáàð: ç¿ã ÷èãèéã ýõíèé ¿ñãýýð òýìäýãëýâ. Òóõàéëáàë, Õ – õîéø, ÁÁÕ- áàðóóí, áàðóóí õîéø ã.ì.

Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îëîí öýãýýñ öóãëóóëãà õèéñýí áàéíà. Ãýâ÷ õîñ äàëàâ÷òàí (Diptera), õàëüñàí äàëàâ÷òàí (Hymenoptera), øóëóóí äàëàâ÷òàí (Orthoptera) çýðýã áàãèéí øàâæèéí æàãñààëòààñ õàðàõàä ç¿éëèéí á¿ðýëä¿¿í á¿ðýí ä¿¿ðýí ãàðààã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéãàà áºãººä öààøäûí ñóäàëãààãààð áàÿæèãäàõ áîëíî. Òóñ íóòãèéí øàâæèéí òºðºë ç¿éëèéí áàÿëãèéã îâîã, òºðºë ç¿éëèéí õýìæýýíä àâ÷ ¿çâýë öîõûí áàãèéí (Coleoptera) øàâæ õàìãèéí èõ áóþó 37.1 õóâèéã ýçëýæ áàéíà (8.4.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò, 8.4.1 ä¿ãýýð çóðàã). 8.4.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øàâæèéí òºðºë ç¿éëèéí áàÿëàã Áàãèéí íýð Ëàòèí

Áàãèéí íýð Ìîíãîë

Îâãèéí òîî

Òºðëèéí òîî

Ç¿éëèéí òîî

Øèíý ç¿éëèéí òîî

Odonata

Ñîíî

Plecoptera

Õàâàð÷

Ephemeroptera

ªäºð÷

Orthoptera

Øóëóóí äàëàâ÷òàí

Homoptera

Èæèë äàëàâ÷òàí

Heteroptera

Õàòóóâòàí äàëàâ÷òàí áóþó áÿñàà

Thysanoptera

Öàöàã äàëàâ÷òàí

Coleoptera

Õàòóó äàëàâ÷òàí áóþó öîõ

148

Megaloptera

Ñýë¿¿ð äàëàâ÷òàí

Trichoptera

Õîîâãîí

Lepidoptera

Õàéðñàí äàëàâ÷òàí áóþó ýðâýýõýé

158

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Hymenoptera

Õàëüñàí äàëàâ÷òàí

Diptera

Õîñ äàëàâ÷òàí áóþó ÿëàà Ä¯Í

109

265

362

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øàâæèéí àéìãèéí òºðºë ç¿éëèéí áàÿëãèéã 8.4.1 ä¿ãýýð çóðãààð õàðóóëàâ.

8.4.1 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øàâæèéí òºðºë ç¿éëèéí áàÿëàã

8.4.4.2 Îéí õîðòîí øàâæ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øàâæèéí ýêîëîãèéí á¿ëã¿¿ä äîòðîîñ îéí õîðòîí øàâæèéí ñóäàëãàà õàðüöàíãóé ñàéí õèéãäæýý. Ìîíãîë-Îðîñûí õàìòàðñàí áèîëîãèéí ýêñïåäèöèéí îéí ñóóðèí ñóäàëãààíû áàãèéí ãèø¿¿í, îéí øàâæ ñóäëàà÷ Â.Ì.ßíîâñêèé çàðèì íóòãààð àÿëæ Õýíòèéí óóëàðõàã íóòãèéí îéí øàâæèéí òàðõàëòûã Áàðóóí, Óðä, Ç¿¿í Õýíòèé, Ýðýýí äàâàà ãýæ àíãèëñàí áºãººä áèäíèé òºñëèéí íóòàã Ç¿¿í Õýíòèé ãýñýí àíãèëàëä áàãòàæ áàéãàà þì. Ýíý ðàéîíä Ìîíãîë îðíû îé ¿¿ñãýã÷ ìîäîäûí èõýíõè íü óðãàíà. ¯¿íä: øèíýñ (Larix sibirica), íàðñ (Pinus silvestris), õóø (Pinus siibirica), ãàöóóð (Pinus obovata), õóñ (Betula platyphylla), óëèàíãàð (Populus tremula), óëèàñ (Populus laurifolia), õàéëààñ (Ulmus pumila) çýðýã áîëíî. Ýäãýýð ìîäëîã áîëîí áóòëàã óðãàìëûí ÿíç á¿ðèéí ýä ýðõòíýýð õîîëëîäîã 7 áàã, 34 îâîã, 97 òºðëèéí 151 ç¿éë øàâæ ýíý ñàâ ãàçàð òîõèîëäîíî (8.4.5 äóãààð õ¿ñíýãò). 8.4.5 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéí õîðòîí øàâæ Áàãèéí íýð Homoptera

Îâãèéí íýð

Òîõèîëäîõ áàéäàë

Ç¿éëèéí íýð

Õîîëëîõ óðãàìàë

Õîîëëîõ ýðõòýí

Cicadellidae

Oncopsis sp. Penthma sp.

Õñ

Íàâ÷

Adelgidae

Adelges sp.

Ã, Ø,Õø

Íàâ÷

Lachnidae

Cinara sp.

Íàâ÷

Õñ

Íàâ÷

Aphididae

Gen sp.

Õñ, Óð

Íàâ÷

Heteroptera

Pentatomidae

Pentatoma rufipes

Õñ

¿ð

Thysanoptera

Thripidae

Tainothrips sp.

Íàâ÷

159

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Coleoptera

Scarabaeidae Lymexylonidae

Ø, Í

¿íäýñ

Hoplia aureola

Ø, Õñ

¿íäýñ

Elateroides dermestoides

Õñ

Èø

Bostrychidae

Stephanopachys linearis

Èø

Elateridae

Adelocera conspersa

Í, Ø

Èø,¿íäýñ

Selatosomus aeneus

Ø, Í

¿íäýñ

S. melancholichus

¿íäýñ

Ampedus sobrinus

èø

Denticollis linearis

èø

D. nigricollis

èø

Buprestidae

Phaenops cyanea

èø

Ph. guttulata

èø

Melanophila acuminata

èø

Ancylochira strigosa

Ø, Í, Ã

èø

A. sibirica

Í, Õø

èø

A. rustica

èø

A. haemorrhoidalis

Í, Ø

èø

Chrysobothris chrysostigma

Í, Ø

èø

Agrilus suvarovi

Óð

èø

A. gebleri

Óð

èø

A. betuleti

Õñ, áóò

èø

A. roberti

Óð,Õñ, áóò

èø

Oedermeridae

Ordemera sp.

èø

Melandryidae

Serropalpus barbatus

Ø, Ã

èø

Cerambycidae

160

Lachnota henningi

Pachyta quadrimaculata

èø

Evodinus variabilis

Õø, Ø

èø

E. interrogationis

Í, Ø

èø

Gaurotes virginea

Í, Ø, Õñ

èø

Acmaeops anthracina

èø

A. septentrionis

Í, Ø

èø

A. smaragdula

Í, Ø, Õø

èø

A. pratensis

Í, Ø

èø

Nivellia sanguinosa

Ã, Í, Ø

èø

Leptura sequensi

+++

Í, Ã, Ø

èø

L. renardi

Ø, Õø

èø

L. variicornis

Í, Ø

èø

Judolia sexmaculata

Í, Ø, Õø

èø

Ju. longipes

Ø, Í, Õø

èø

Oedecnema dubia

Í, Ø

èø

Strangalia arcuata

Í, Ã, Õø

èø

S. duodecimgattata

Õñ

èø

S, aethiops

Õñ, Ø

èø

Tetropium gracilicorne

+++

èø

Callidium violaceum

Ã,Í,Ø, Õø

èø

Xylotrechus altaicus

+++

èø

Clytus arietoides

èø

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Chrysomelidae

Attelabidae

Curculionidae

Cyrtoclytus capra

Í,Ø

èø

Chlorophorus gracilipes

Óð, áóò

èø

Monochamus urussovi

Ø,Í,Ã,Õñ

èø

M. sutor

+++

Ø,Ã,Í,Õø

èø

M. impluviatus

Ø, Õø

èø

Leiopus albivittis

Óð, Óñ

èø

Acanthocinus carinulatus

Ø,Í

èø

Saperda alberti

Óð, Óñ

èø

S. balsamifera

Óñ

èø

S. scalaris

Õñ

èø

Menesia sulphurata

Óñ

èø

Oberea depressa

Óñ,Óð, áóò

èø

Clytra arida

Õñ,Óð, áóò

Íàâ÷

C. quadripunctata

Õñ,Óð, áóò

Íàâ÷

Labidostomis crebricollis

áóò

Íàâ÷

Cryptocephalus biguttatus

Íàâ÷

C. coerulens

áóò

Íàâ÷

C. distinguendus

Õñ

Íàâ÷

C. hirtipennis

Õñ, áóò

Íàâ÷

C. latimargo

Õñ

Íàâ÷

C. mannerheimi

Õñ, Óð, Õà

Íàâ÷

C. ochroloma

Õñ,Óð,áóò

Íàâ÷

C. regalis

áóò

Íàâ÷

C. sibiricus

áóò

Íàâ÷

C. splendens

Íàâ÷

C. stschukini

Õñ

Íàâ÷

Pachybrachys scriptidorsum

Öñ, áóò

Íàâ÷

Chrysolina graminis

Õñ,Óñ,áóò

Íàâ÷

Ch. lapponica

+++

Õñ,áóò

Íàâ÷

Ch. tremulae

Óð,Óñ,áóò

Íàâ÷

Gonioctena affinis

áóò

Íàâ÷

G. gracilicornis

áóò

Íàâ÷

G. jacobsoni

áóò

Íàâ÷

G, linnaeana

áóò

Íàâ÷

G. sundmanni

áóò

Íàâ÷

G. viminalis

Óð, áóò

Íàâ÷

Phratora laticollis

Óð% áóò

Íàâ÷

Luperus flavipes

Ø, Õñ

Íàâ÷

L. longicornis

Ø, Õñ

Íàâ÷

Bystiscus rugosus

Õñ

Íàâ÷

Attelabus christophi

Áóò

Íàâ÷

A. aeneus

Õñ

Íàâ÷

Apoderus coryli

Õñ

Íàâ÷

Phyllobius viriiaeris

Ø,Óñ,Õñ, áóò

Íàâ÷

Ph. urticae

Ø, Óñ,áóò

Íàâ÷

161

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ipidae

Hymenoptera

Siricidae

Xiphydriidae Argidae Cimbicidae

Tenthredinidae

Eurytomidae Diptera

162

Õñ

Íàâ÷

Óð, Óñ,áóò

èø

Hylobius gebleri

èø

Magdalis carbonaria

Õñ

èø

M. cyanea

èø

Pissodes sp.

Ø, Õø

èø

Scolytus ratzeburgi

Õñ

èø

S. morawitzi

èø

Blastophagus piniperda

èø

Hylurgops glabratus

Õø

èø

Dryocoetes baicalicus

èø

Trypodendron lineatum

Õñ

èø

T. nipponicum

Õñ

èø

Pityogenes baicalicus

Õø,Ø,Ã

èø

Ips acuminatus

èø

Orthotomicus suturalis

èø

Xylechinus pilosus

èø

Urocerus gigas taiganus

Ø,Í,Ã,Õø

èø

Sirex juvenicus

Ø,Õø,Í

èø

S. ermak

Ø,Ã

èø

Xiphydria camelus

Õñ

èø

Arge ustulata

Õñ, áóò

Íàâ÷

A. clavicornis

Õñ,áóò

Íàâ÷

Cimbex femorata

Õñ

Íàâ÷

Trichiosoma boreale

Õñ

Íàâ÷

T. sericeum

Õñ,Óñ,áóò

Íàâ÷

T. sachalinense

Áóò

Íàâ÷

Tenthredo ferruginea

Áóò

Íàâ÷

T. colon

Áóò

Íàâ÷

Caliroa sp.

Íàâ÷

Rhogogaster nigriventris

Íàâ÷

Pachyprothasis rapae

Õñ

Íàâ÷

Anoplonyx versicolor

Íàâ÷

Pristiphora laricis

Íàâ÷

P. pallidula

Íàâ÷

Pachynematus itoi

Íàâ÷

P. imperfectus

Íàâ÷

Eurytima sp.

¿ð

Tipulidae

Tipula spp.

¿íäýñ

Cecydomiidae

Dasyneura laricis

+++

Íàâ÷,¿ð

Camptomyia sp.

¿ð

Lasiomma laricola

¿ð

Automyiidae Lepidoptera

Ph. oblongus Lepyrus arcticus

Tortricidae

Ptycholoma lecheanum

Õñ, Óð

Íàâ÷

Pandemis cinnanoneana

Íàâ÷

P. perangustana

¿ð

Laspeyresia zebeana

èø

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Coleophoridae

Coleophora sibirica

Íàâ÷

Notodontidae

Notodonta ziczac

Óð, Õñ

Íàâ÷

Lasiocampidae

Dendrolimus superans sibiricus

___+++

Ø,Í

Íàâ÷

Orgyidae

Euproctis similis

Õñ,Óñ,Óð,áóò

Íàâ÷

Ocnera dispar

+++

Í,Õñ,Óð,Ø,Õà,áóò

Íàâ÷

Noctuidae

Plusia ain

Íàâ÷

Arctiidae

Spilosoma sp.

Óð, Õñ

Íàâ÷

Òàéëáàð: + õîâîð, ++ åðäèéí, +++ ýëáýã, ___+++ îëøðîë àæèãëàãäñàí; Ø – øèíýñ, Í – íàðñ, Ã – ãàöóóð, Õø – õóø, Õñ – õóñ, Óñ – óëèàñ, Óð – óëèàíãàð, Õà – õàéëààñ.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéò íóòàãò ìîäëîã, áóòëàã óðãàìëààð õîîëëîã÷ 34 îâãèéí 151 ç¿éë øàâæ èëðýýä áàéãàà áà òýäãýýðýýñ öîõûí îâãèéí øàâæ äàâàìãàéëæ áàéíà (8.4.2 äóãààð çóðàã). Ýðâýýõýé (Lepidoptera), ÿëààíû (Diptera) áàãèéí øàâæ ç¿éëèéí õóâüä öººí áàéãàà áîëîâ÷ ó÷ðóóëàõ õîð õºíººëººð áóñàä áàãèéíõààñ èõ áàéäàã. Ýäãýýð øàâæèéí 27 ç¿éë åðäèéí, 7 ç¿éë ýëáýã, áóñàä ç¿éë õîâîð òîõèîëäîõ áà íýã ç¿éë áóþó ñèáèðü õ¿ð ýðâýýõýéí (Dendrolimus superans sibiricus) îëøðîë àæèãëàãäàõààñ ãàäíà áàéíãûí áà ò¿ð çóóðûí ãîëîìò òîõèîëääîã áàéíà. Ìîäëîã, áóòëàã óðãàìëààð õîîëëîã÷ øàâæèéã èäýø òýæýýëèéí óðãàìëààð íü àíãèëæ ¿çâýë (äàâõàðäñàí òîîãîîð): øèíýñýýð 69, õóñààð 46, íàðñààð 38, óëèàíãàðààð 22, õóøààð 17, ãàöóóðààð 12, óëèàñààð 12, õàéëààñààð 3, áóòëàã óðãàìëààð 45 ç¿éë õîîëëîæ áàéíà (8.4.5 äóãààð õ¿ñíýãò, 8.4.3 äóãààð çóðàã).

8.4.2 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéí õîðòîí øàâæèéí á¿ðýëä¿¿í, òîîíû õàðüöàà

8.4.3 äóãààð çóðàã. Óðãàìëûí ìîäëîã ýäýýð õîîëëîã÷ øàâæèéí èäýø òýæýýëèéí ñîíãîëò

163

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Øèëì¿¿ñò ìîäíîîñ øèíýñ, íàâ÷èò ìîäíîîñ õóñ áóñàä ìîäûã áîäâîë îëîí ç¿éë øàâæèéí èäýø òýæýýë áîëæ áàéíà. Ìºí îëîí ç¿éë áóòëàã óðãàìëààð õîîëëîíî. Îéí õîðòîí øàâæ õîîëëîõ ìîäëîã óðãàìëûí ýðõòíèé îíöëîãîîð íü íàâ÷, èø, ¿ð, ¿íäýñíèé õîðòîí ãýæ àíãèëäàã. Ýíý àíãèëàëààð àâ÷ ¿çâýë: èøýýð (ìîäëîã ýäýýð) 73, íàâ÷ øèëì¿¿ñýýð 61, ¿íäñýýð 7, ¿ðýýð 5 ç¿éë õîîëëîæ áàéãàà (12.2.4 ä¿ãýýð çóðàã) áà õî¸ð ýðõòíýýð õîîëëîäîã õî¸ð ç¿éë áàéíà (12.2.5 äóãààð õ¿ñíýãò).

Íàâ÷ øèëì¿¿ñýýð Èøýýð ¯íäýñýýð ¯ðýýð

8.4.4 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéí õîðòîí øàâæ óðãàìëûí ýðõòíèéã ñîíãîæ õîîëëîõ áàéäàë

Äýýðõýýñ õàðàõàä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéí áèîöåíîçûí øàâæèéí ¿íäñýí öºìèéã ìîäëîã ýä áà íàâ÷ øèëì¿¿ñýýð õîîëëîäîã øàâæèéí á¿ëýã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Îéí àæ àõóéä õàìãèéí èõ õîð õºíººëòýé íü íàâ÷ øèëì¿¿ñýýð õîîëëîäîã øàâæ áàéäàã. Ýäãýýðèéí õýò îëøðîëò ìîä ñóëüäàõ, õàòàõ ¿íäñýí øàëòãààí íü áîëäîã. Ñèáèðü õ¿ð ýðâýýõýéí õýò îëøðîëò Õýíòèéí óóëàðõàã íóòãèéí øèíýñýí îéä (1200-1700 ì ºíäºðò) ãàðñíûã Â.Ï.Ãðå÷êèí (1957, 1960), Ç¿¿í Õýíòèéä Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò 1000 ãà òàëáàéä áîëæ øèíýñíèé øèëì¿¿ñ á¿ðýí, íàðñíû êðîí õýñýã÷ëýí èäýãäñýíèéã Â.Ì.ßíîâñêèé (1977) òýìäýãëýæýý. Ýíý ýðâýýõýéãýýñ ãàäíà Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ºðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýéí (Ocneria dispar) õýò îëøðîëò áîëæ íàâ÷èò áà øèëì¿¿ñò ìîäíû ºñºëò çîãñîõ ¿çýãäýë ãàð÷ýý (Â.Ì.ßíîâñêèé, 1977). Ìîäëîã èäýøò øàâæààñ ýâýðò öîõ (Cerambycidae), ìºëãºð öîõ (Buprestidae), õîëòîñ÷ öîõ (Ipidae), ýâýð ñ¿¿ëòýí (Siricidae) îéí àæ àõóéä èõýýõýí õºíººë ó÷ðóóëäàã. Ýäãýýð øàâæ ìîäîíä òåõíèêèéí õºíººë ó÷ðóóëæ áýëòãýñýí ìîäíû á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã áóóðóóëäàã. Ò¿éìýðò ºðòñºí áà íàâ÷ øèëì¿¿ñíèé õîðòîíä (öààøèä àíõäàã÷ õîðòîí ãýíý) èäýãäýæ ñóëüäñàí ìîäîíä ìîäëîã èäýøò çàðèì ç¿éë öîõ èõýýõýí õýìæýýíèé ôèçèîëîãèéí õºíººë ó÷ðóóëäàã. Õàìãèéí èõ õºíººë ó÷ðóóëäàã ç¿éëä õîëòîñ÷ öîõ (Ipidae), øèíýñíèé àëòàéí ýâýðò öîõ (Xylotrechus altaicus), ýâýð ñ¿¿ëò (Sirex juvenicus), õàð ýâýðò öîõóóä (Monochamus spp.) îðäîã áà ãàöóóðûí òîì õàð ýâýðò öîõ (Monochamus urussovi) Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îãòîëñîí áîëîí óðãàà õóñàíä èäýâõèòýé ñóóðøèæ áàéãàà íü àæèãëàãäæýý (Â.Ì.ßíîâñêèé, 1977). Àíõäàã÷ õîðòîí øàâæ ¿é îëíîîð ¿ðæèõýä òàðõàëòûí äýëõýö íóòàã, îéí íººö, óðãàìëàí íºìðºã, öàã àãààðûí áàéäàë èõýýõýí íºëººëíº. Ìîäëîã èäýøò øàâæèéí (öààøèä õî¸ðäîã÷ õîðòîí ãýíý) òîî òîëãîéã õÿíàæ áàéõûí òóëä ìîäíû ýð¿¿ë áàéäàëä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé. Ìîä òýæýýëèéí äóòàãäàëä îðîõ, ò¿éìýð áîëîí àíõäàã÷ õîðòíû íºëººãººð ñóëüäàõ, îãòîëãîîíû òàëáàéãààñ áýëòãýñýí ìîäûã áîãèíî õóãàöààíä çººâºðëºí ãàðãàõã¿é áàéõ, îéí öýâýðëýãýý õèéõã¿éãýýñ áîëæ õî¸ðäîã÷ õîðòîí îëøðîõ, ìîä ñóëüäàõ ¿çýãäýë ãàðíà. Áèäíèé 2005 îíû ñóäëàãàà õèéõ ¿åä Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí Äóóðëèãèéí íàðñàíä èõ õýìæýýíèé ò¿éìýð ãàðñàí áàéñàí. Îéí õàéãóóë ñóäàëãààíû òºâèéí èíæåíåð Ñ.Áàäàìæàðãàëûí ºãñºí ìýäýýãýýð ªìíºäýëãýð, Áèíäýð ñóìûí îéä ò¿éìýð ãàðñàí, 2007 îíä Áàòøèðýýò îð÷ìûí îéí òàëààñ èë¿¿ õýìæýý íü îé ò¿éìýðò ºðòæýý (àì ìýäýý). Ýäãýýðèéí äàðààãààð õî¸ðäîã÷ õîðòíû îëøðîë áîëñîí íü îéëãîìæòîé. Íîðîâëèí ñóìûí îéí ñàí 2002 îíîîñ ýõëýí óäàà äàðàà ò¿éìýðò íýðâýãäýæ õî¸ðäîã÷ õîðòîí îëøèð÷ áàéæýý. Öýíõýðìàíäàë ñóìûí îéä àíõäàã÷ õîðòîí ýðâýýõýéí áàéíãûí ãîëîìò áàéñààð áàéãàà íü Îéí õàéãóóë ñóäàëãààíû òºâèéí ñóäàëãààãààð àæèãëàãäàæ 2002 îíîîñ õîéø æèë á¿ð òýìöëèéí àæèë ÿâóóëæ èðæýý. 2008, 2009 îíä ªìíºäýëãýð, 2009 îíä Áèíäýð ñóìàíä 1000 ãà ãàçàðò õºíººëò øàâæèéí ýñðýã òýìöëèéí àæèë õèéæýý (8.4.6 äóãààð õ¿ñíýãò).

164

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.4.6 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð áîëîí ò¿¿íèé îéð îð÷ìûí íóòàãò îéí àíõäàã÷ õîðòîí øàâæòàé ÿâóóëñàí òýìöëèéí àæëûí ìýäýý, (Ñ.Áàäàìæàðãàëûíõààð) Òýìöëèéí àðãà Îí

Ñóìûí íýð

2002

Ãàçðààð (ãà)

Õàí Õýíòèéí ÒÕÃ

100

Îíãîöîîð (ãà)

Ìåõàíèê (ãà)

2002

Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ

600

2002

Õýíòèé

625

2003

Áàòøèðýýò

2004

Õýíòèé

500

6200

1000

8500

700

100

2005

Õýíòèé

2006

ªìíºäýëãýð

2010

ªìíºäýëãýð

3024

1000

3600

3000

Ìýäýý ãàðààã¿é

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààãààð (2009 îí) õîðòîí øàâæèéí á¿ðäëèéã ãàðãàñàí áàéäëààñ õàðàõàä îéí àíõäàã÷ õîðòîí ýðâýýõýéí á¿ëýã íýëýýä õýìæýýíèé òàëáàéä òàðõñàí áàéíà (8.4.7 äóãààð õ¿ñíýãò). Õ¿ð ýðâýýõýéí áàãà íàñíû õ¿ðýíöýð ñàëõèíû õ¿÷òýé óðñãàëààð òàðõàõ áîëîìæòîé áàéäàã òóë òýìöëèéí àæèë õèéãäýýã¿é íóòãààñ áîëîí õèë çýðãýëäýý îéò íóòãààñ òýìöëèéí àæèë ÿâóóëñàí íóòàãò øèëæèí ñóóðøèæ áàéíà.

8.4.7 äóãààð õ¿ñíýãò. 2009 îíû ñóäàëãààãààð îéí õîðòîí øàâæ, ºâ÷èíòýé çàéëøã¿é òýìöýë ÿâóóëàõ òàëáàé, ãà, (Ñ.Áàäàìæàðãàëûíõààð) Ñóìûí íýð

Òýìöýë õèéõ íèéò òàëáàé, ãà

Öýíõýðìàíäàë

Çàéëøã¿é òýìöýë õèéõ òàëáàé, ãà

6000

Òàðõñàí õîðòîí áîëîí ºâ÷íèé íýð

3000 ªðººñãºë õ¿ð, ÿêîáñîíû òººë¿¿ð

Áèíäýð

15000

5000 Ñèáèðü õ¿ð, ÿêîáñîíû òººë¿¿ð ºðººñãºë õ¿ð

Äàäàë

7000

2000 Øþòòå ºâ÷èí

ªìíºäýëãýð

2000

1000 Ñèáèðü õ¿ð, ÿêîáñîíû òººë¿¿ð, áèéðýí ñ¿¿ëò

Áàÿí-Àäðàãà

4000

2000 Ñèáèðü õ¿ð ýðâýýõýé

Ñóë ò¿éìðèéí íºëººãººð îé ñóëüäàõ íü àíõäàã÷ õîðòîí ñèáèðü õ¿ð ýðâýýõýéí õýò îëøðîëò áîëîõ øàëòãààí áîëñîí ¿çýãäýë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àæèãëàãäæýý (Â.Ì.ßíîâñêèé, 1977). Ìîíãîë îðíû îé ¿¿ñãýã÷ ãîë ¿íäñýí ìîä áîëîõ øèíýñíèé ¿ðèéã øèíýñíèé ÿëàà (Lasiomma laricifolia) èõýýð ãýìòýýäýã. ¯íäýñíèé õîðòîí øàâæ çàëóó ìîä, ñóóëãàöàíä èë¿¿ õºíººëòýé áàéäàã. Îéí õîðòîí øàâæòàé òýìöýõ àæèë ìàíàé îðîíä áàéíãà õèéãääýã. Àíõ Â.Ï.Ãðå÷êèíýýð àõëóóëñàí áàã 1955-1957 îíä àâèà õèìèéí àðãààð Õýíòèé àéìãèéí íóòàãò 37.7 ìÿíãàí ãà òàëáàéä (ÄÄÒ-ýýð) ñèáèðèéí õ¿ð ýðâýýõýéí õ¿ðýíöýðèéã óñòãàõ àæëûã õèéñýí ò¿¿õòýé (Îéí õàéãóóë ñóäàëãààíû òºâèéí òàéëàí, 1990). 1988 îíä ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò àíõ óäàà äåíäðîáàöèëëèíûã àøèãëàí áèîëîãèéí àðãààð ñèáèðèéí õ¿ð ýðâýýõýéòýé òýìöýõ àæèë õèéæýý. Íýã êã äåíäðîáàöèëëèíûã 50 ëèòð óñàíä íàéðóóëæ öàöàõàä õ¿ðýíöýðèéí ¿õýë 70%-ä õ¿ð÷ýý (Îéí õàéãóóë ñóäàëãààíû òºâèéí òàéëàí, 1990). Òýìöëèéí àæèëä ÿíç á¿ðèéí áýëäìýë õýðýãëýæ èðæýý (8.4.8 äóãààð õ¿ñíýãò). Õîðòîí øàâæòàé õèéñýí òýìöëèéí àæëûí äàðàà ãàðñàí áàéæ áîëîõ íºëººëºëèéí òàëààð ìýäýý àëãà áàéíà. 8.4.8 äóãààð õ¿ñíýãò. Ìîíãîë îðîíä îéí àíõäàã÷ õîðòîí øàâæòýé òýìöýõýä õýðýãëýñýí áýëäìýë Îí

Õýðýãëýñýí àðãà

Õýðýãëýñýí áýëäìýë

1957-1982

Àâèàõèìè

ÄÄÒ áîëîí áóñàä

1982 îíîîñ

Àâèà ìèêðîáèëîãè

Äåíäðîáàöèëëèí

1996

Àâèà ìèêðîáèîëîãè, ãàð àðãà

Ëåïèäîöèä (ÎÕÓ) (1 ãà-ä 3 ë)

1997

Àâèà ìèêðîáèîëîãè

Íóòãèéí îìîã, ëåïèäîöèä

2003 îíîîñ

Àâèà ìèêðîáèîëîãè, ìåõàíèê, ãàð àðãà

Ëåïèäîöèä, Êàðàòå, Òàðàíà, Äåöèñ (ÎÕÓ)

Áèíäýð, Áàòøèðýýò, Öýíõýðìàíäàë, ªìíºäýëãýð, Äàäàë, Áàÿí-Àäðàãà ñóìäàä 55 ìÿíãàí ãà òàëáàéä àíõäàã÷ õîðòíû ãîëîìòûí õýò îëøðîëûí 1-4-ð øàò á¿õèé òàëáàé áàéíà (Ñ.Áàäàìæàðãàë). 2010 îíû ñóäàëãààãààð Öýíõýðìàíäàë, ªìíºäýëãýð, Áèíäýð, Äàäàë ñóìûí îéí ñàíä ñèáèðü õ¿ð, ºðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýéí òàðõàëòûí ãîëîìòòîé (Ñ.Áàäàìæàðãàë) áà áèäíèé óóëçñàí õ¿ì¿¿ñ ÷ ýðâýýõýéí òîî òîëãîé áàéíãà èõ áàéäàã òóõàé ìýäýýëæ áàéâ. Ýíý á¿õ ìýäýý áàðèìò àíõäàã÷ õîðòîíòîé òýìöýõ àæèë õèéãäñýýð áàéãààã õàðóóëàõ áºãººä áýëäìýëèéí

165

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

õîð íºëººíººñ àðä èðãýä, ìàë, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà õàòóó àíõààðàë òàâüæ ñýðýìæë¿¿ëæ áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íýýñ ãàäíà õºíººëò ýðâýýõýé áîëîí õî¸ðäîã÷ õîðòíû íºëººíººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäëýãèéã íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä, èðãýäýä ñóðòàë÷ëàí îéëãóóëæ îéí ñàíã õàìãààëàõ íü ¿ð ä¿íòýé, áàñ õºðºíãº áàãà øààðäàõ àðãà þì. Õ¿ð ýðâýýõýéí¿¿ä VII ñàðûí 25-ààñ îëíîîðîî íèñ÷ ýõëýõ áà ýíý ¿åä ãýðëýí óðõèàð áàðüæ óñòãàõ, õàâàð ýðò èõýýð ºíäºãëºñºí ãàçðûã èëð¿¿ëýí õóñàæ öóãëóóëæ øàòààõ çýðãýýð ºíäºãëºëòèéã òàñëàí çîãñîîõ, õ¿ðýíöýð áîéæèõ áîëîìæ îëãîõã¿é áàéâàë òîî òîëãîé íü öººðíº. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà íóòàã áºãººä öààøèä 62 íºõºðëºë áèé áîëæ, òàðèàëàëò, óñàëãààíû àæèë õèéãäýõ òºëºâëºãººòýé áàéãàà íü çàðèì àìüòàí, ÿëàíãóÿà øàâæèéí òàðõàëò íóòàã áàãàñàõ, øàâæ áàéãàëèàñ òàðèìàë óðãàìàë ðóó øèëæèí àìüäðàõ, ººð íóòãààñ òàðèìàë óðãàìëààð õîîëëîã÷ øàâæ èðæ ñóóðøèõ ¿çýãäýë ãàðíà. Èéìä ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãààã õèéæ áàéõ øààðäëàãàòàé. 8.4.4.3 Óñíû øàâæ Óñàí îð÷èí îëîí ç¿éë àìüòíû îðøèí àìüäðàõ, óíäààëàõ ãàçàð, îð÷íû á¿ñ íóòãèéí ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë õàäãàëàãäàõàä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé òóë ò¿¿íèéã õàìãààëàõ íü àìüòíû àéìàã, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿íäýñ þì. Îíîí ãîë Íîìõîí äàëàéí àé ñàâä áàãòäàã, îëîí öóòãàë ãîëòîé ìàíàé îðíû òîì ãîëûí íýã áèëýý. Ãîë ãîðõè çàðèì ç¿éë øàâæèéí àìüäðàõ, ¿ðæèæ õºãæèõ îð÷èí íü áîëäîã. Èéìä óñàíä àìüäàð÷ áàéãàà øàâæèéí á¿ðýëä¿¿íýýð óñàí îð÷íû øèíæ ÷àíàð, áèîöåíîçûã òîäîðõîéëæ áîëäîã. Õýýðèéí ñóäàëãààíû õóãàöààíä óñíû øàâæèéí ¿ðæëèéí ¿å ýõëýýã¿é áàéñàí òóë öóãëóóëãà õèéãäýýã¿é. Èéìä àæèëä à÷ õîëáîãäîë ºãºõ çîðèëãîîð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû øàâæèéí ñóäàëãàà õèéæ áóé, Óñ öàã óóðûí õ¿ðýýëýíãèéí Óñ ñóäëàëûí ñåêòîðûí èíæåíåð Á.Ñîñîðáóðàìä õ¿ñýëò òàâüæ ò¿¿íèé ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ýíä îðóóëñàí áîëíî. Ýíý ìàòåðèàëûã ò¿¿íèé çºâøººðºëã¿éãýýð äàìæóóëàí õýâë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é. Öóãëóóëãûã Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõ óñíû õàðóóëûí 4 öýãýýñ õèéæýý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò 9 ç¿éë ñîíî (Odonata), 20 ç¿éë ºäºð÷ (Ephemeroptera), 22 ç¿éë õàâàð÷ (Plecoptera), 12 ç¿éë õîîâãîí (Trichoptera) òýìäýãëýãäñýíýýñ Îíîí, Áàëæ ãîëä îëîí ç¿éë òîõèîëäîæ áàéíà (8.4.9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò). 8.4.9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Óñíû øàâæèéí òàðõàëò, (Á. Ñîñîðáóðàìûí ìýäýýãýýð)

Áèíäýð Îíîí ãîë

Îíîí-Áèíäýð

N48.62914, E110.61139

Áàòøèðýýò Ýãèéí ãîë

Ýã-Áàòøèðýýò

N48.68725, E110.18447

Äàäàë Áàëæ ãîë

Áàëæ-Äàäàë

N48.078808 E109.82628

ªìíºäýëãýð, Õóðõ ãîë

Õóðõ-Õýíò

N48.078808 E109.82628

Trichoptera Õîîâãîí

Ñîëáèöîë

Plecoptera Õàâàð÷

Õàðóóëûí öýãèéí íýð

Odonata Ñîíî

Ãàçðûí íýð

Ephemeroptera ªäºð÷

Òýìäýãëýãäñýí ç¿éëèéí òîî

Áèäíèé 2005 îíä “ªãèé íóóðûí ýêîñèñòåìèéã õàìãààëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéñýí ñóäàëãààãààð õîîâãîí (Trichoptera), ºäºð÷ (Ephemeroptera), õàâàð÷ (Plecoptera), öººí ç¿éë áÿñààã (Heteroptera) öýâýð óñíû èíäèêàòîð øàâæààð ñîíãîæ àâñàí áèëýý. Ýäãýýð øàâæ õ¿÷èëòºðºã÷èéí õàíãàìæ ñàéòàé, óðñãàë óñàíä àìüäàðäàã áà îð÷íûõîî ººð÷ëºëòºä èõ ýìçýã áàéäàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð ýäãýýð øàâæ áàéãàà íü Îíîí ãîë áîëîí òýäãýýðèéí öóòãàëóóäûí óñíû ÷àíàð ñàéí áàéãààã èëòãýæ áàéíà. Èéìä ýíý ñàâ ãàçðûí óñàí ñàíã îäîî áàéãààãààð íü õàäãàëàí õàìãààëàõ íü ÷óõàë þì. 8.4.4.4 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õîâîð øàâæ Òóñ íóòàãò òîõèîëäîõ øàâæààñ 13 ç¿éë øèíæëýõ óõààíä øèíýýð íýýãäæýý (8.4.3 äóãààð õ¿ñíýãò). Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò á¿ðòãýãäñýí øàâæààñ Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí äàìíóóðãà öýíõýð

166

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ñîíî - Aeschna juncea mongolica (Odonata), àïîëëîí ýðâýýõýé - Parnassius apollo, ìàõàîí äýâ¿¿ð ýðâýýõýé - Papilio machaon (Lepidoptera, Papilionidae), áýð öýöýã÷ øóìáóóð ýðâýýõýé - Hemaris tityus (Lepidoptera, Sphingidae), ñïîðàäèêóñ ¿õýð õýäãýíý - Bombus sporadicus (Hymenoptera, Apidae) áàéíà (12.2.10 äóãààð õ¿ñíýãò). 8.4.10 äóãààð õ¿ñíýãò. Ìîíãîëûí óëñûí óëààí íîìîíä (1997) îðæ õàìãààëàãäñàí øàâæ Ëàòèí íýð

Ìîíãîë íýð

Ñòàòóñ

Aeschna juncea mongolica Äàìíóóðãà öýíõýð ñîíî

Õîâîð

Parnassius apollo

Õîâîð, äýëõèéí õýìæýýíä õîâîðäñîí

Àïîëëîí

Papilio machaon

Ìàõàîí

Õîâîð

Hemaris tityus

Áýð öýöýã÷ øóìáóóð

Õîâîð

Bombus sporadicus

Ñïîðàäèêóñ ¿õýð õýäãýíý

Õîâîð

Ýäãýýðýýñ Àïîëëîí (Parnassius apollo) ýðâýýõýé CITESèéí (Õîâîð óðãàìàë, çýðëýã àìüòäûã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíö) I õàâñðàëòàä îðñîí.

Õîâîð ç¿éë. Àâãàëäàé òîãòìîë, õààÿà íàìóóí óðñãàëòàé óñàíä àìüäàðíà. Ñîíî ºäºðæèí íèñ÷ ÿíç á¿ðèéí øàâæ áàðüæ èäíý. ªíäºãèéã æàðààõàé, àâãàëäàéã óñíû áÿñàà, öîõ, çàãàñ, ìýëõèé, çàðèì øóâóó, ñîíûã ààëç, ýðëýã ÿëàà, õàëüñàí äàëàâ÷òàí, øóâóóä áàðüæ èäíý. 8.2.5 äóãààð çóðàã. Äàìíóóðãà öýíõýð ñîíî- Aeschna juncea mongolica

Õîâîð ç¿éë. Óóëàðõàã íóòàãò îéí çàõ, öîîðõîéí íàðàíä ýýâýð ãàçàðò òîõèîëäîíî. Ýðâýýõýé öýöãèéí áàë òîîñîîð, õ¿ðýíöýð ìîãîéí èäýý òºðëèéí óðãàìëààð õîîëëîíî. Õ¿¿õýëäýéí øàòàíä ºâºëæèíº. 8.4.6 äóãààð çóðàã. Àïîëëîí –Parnassius Apollo

8.4.7 äóãààð çóðàã. Ìàõàîí äýâ¿¿ð-Papilio machaon

8.4.8 äóãààð çóðàã. Ìàõàîí äýâ¿¿ðèéí àâãàëäàé

167

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õîâîð ç¿éë. Îéò õýýð, õýýð, ãîâèéí á¿ñèéí ãîëûí õºíäèé, íàðàíä ýýâýð ãàçðààð íèñíý. Ýðâýýõýé öýöãèéí áàë òîîñîîð õîîëëîíî. Õ¿¿õýëäýéí øàòàíä ºâºëæèíº. 8.4.9 ä¿ãýýð çóðàã. Áýð öýöýã÷ øóìáóóð – Hemaris tityus

Õîâîð ç¿éë. Ãàäíà áàéäëààðàà õýäãýíýòýé òºñòýé. Îéí çàõ, öîîðõîé, ãîëûí òàòàì, íóãàä àìüäàðíà. Õ¿ðýíöýð óðãàìëààð õîîëëîíî. Õ¿¿õýëäýéí øàòàíä ºâºëæèíº.

8.4.10 äóãààð çóðàã. Ñïîðàäèêóñ ¿õýð õýäãýíý –Bombus sporadicus

Õîâîð ç¿éë. Öýöãèéí òîîñ õ¿ðòýýäýã àøèãòàé øàâæèä òîîöîãääîã. Îéò õýýðèéí á¿ñýä àìüäðàõ áà öýöãèéí áàë òîîñîîð õîîëëîíî. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çàðèì õîâîð ñýýð íóðóóã¿éòýí (Invertebrata) Øàâæààñ ãàäíà òóñ íóòàãò àìüäàðäàã ñýýð íóðóóã¿éòýí (Invertebrata) àìüòäààñ Õàâ÷ õýëáýðòíèé àíãèéí (Crustacea) ãîëûí õàâ÷ (Cambaroides dauricus), Çººëºí áèåòíèé õ¿ðýýíèé (Mollusca) äàãóóðûí ñóâäàí õÿñàà (Dahurinaia dahurica), ìîíãîë òàíàí õÿñàà (Middendorffinaia mongolica) Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðæ õàìãààëàãäñàí òóë òºñëèéí àæèëä øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýí òîâ÷ ìýäýýëýë îðóóëàâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õîâîð õàâ÷ õýëáýðòýí Ãîëûí õàâ÷ - Cambaroides dauricus - Rivercrayfish. Õÿçãààðëàãäìàë òàðõàöòàé õîâîð ç¿éë. Áèå íü öàãèðàã ¿å¿äýýñ òîãòîíî. Òîëãîé, öýýæíèé öàãàðèã õîîðîíäîî íèéëæ, áèò¿¿ õóÿãàí á¿ðõ¿¿ë áîëñîí. Óðä õºë õ¿÷èðõýã õàâ÷óóð õýëáýðòýé áà ò¿¿ãýýðýý õîîë òýæýýëýý áàðèíà. Áèå ã¿éöñýí ýð õàâ÷èéí óðò 7.5-9.0 ñì, ýì 6.5 ñì. ªñºëò óäààí. Íýã íàñòàé õàâ÷ 2.8-3.0 ñì óðò, 1.5-2.5 ã æèíòýé. Áèå ã¿éöñýí õàâ÷ 12-30 ã æèíòýé. Ìîíãîëä çºâõºí Îíîí, Áàëæ, Ýãèéí ãîëûí çàðèì õýñãýýð õîâîð òîõèîëäîíî. Óóëûí öýâýð, òóíãàëàã, õ¿÷èëòºðºã÷ººð áàÿëàã, õ¿éòýí óñòàé ãîëä àìüäàðíà. Óñíû ¸ðîîëîîð, ýëñýðõýã, ÷óëóóí õóðäàñòàé ãàçðûí õàä ÷óëóóí äîð õîðãîäîæ àìüäàðíà. ªäºð õºäºëãººí áàãàòàé, íóóãäàæ àìüäðàõ áà á¿ðýíõèé õàðàíõóéä èäýø 8.4.11 ä¿ãýýð çóðàã. Ãîëûí õàâ÷ - Cambaroides dauricus

168

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

òýæýýëýý õàéíà. Æèæèã, òîì àìüòíû ñýãýýð õîîëëîíî. Àðàâ ãàðóé æèë íàñàëíà. Äýëõèéí îëîí îðîíä ºñãºí ¿ðæ¿¿ëæ õ¿íñýíä õýðýãëýäýã. ªñºëò óäààí, óñûã áîõèðäóóëàõ, ¿ðæäýã ãàçðûã õºíäºõ, ç¿é áóñààð áàðèõ çýðãýýñ òîî íü öººð÷ áàéãàà àìüòàí þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õîâîð çººëºí áèåòýí Äàãóóðûí ñóâäàí õÿñàà - Dahurinaia dahurica - Dahurinaia dahurica. Õÿçãààðëàãäìàë òàðõàöòàé, õîâîð ç¿éë. Íýëýýä òîì áèåòýé. Õÿñààíû óðò 105-218 ìì, ºíäºð 32-69 ìì, ö¿íäãèé 24-40 ìì, æèí 840-1000 ã. Ëàâàéí ãàäàðãà õàð õ¿ðýí, çàðèì õýñãýýð áàðààí ºíãºòýé. Îíîí, Õàëõ ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîë, ãîðõè, æèæèã íóóðààñ òýìäýãëýãäñýí. Óóëàðõàã íóòãèéí öýâýð, òóíãàëàã óñòàé, íóóð, ãîëûí ýëñýíöýð, æèæèã õàéðãàí õóðäàñòàé õýñãýýð àìüäàðíà. ¯ðæëèéí ¿å íü VII-VIII ñàð. Ýíý ç¿éëèéí ìàø æèæèãõýí àâãàëäàé íü çàãàñíû çàëàìãàéä áàéðëàæ õºãæèíº. ªñºëò, õºãæèëò óäààí ÿâàãääàã. Ãîëûí óñ áîõèðäîõ, ¿åðýýð áóëèíãàðòàõ, íóóð öººðºì õàòàæ øèðãýõ çýðýã áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð ¿õýæ õîðîãäîíî. 8.4.12 äóãààð çóðàã. Äàãóóðûí ñóâäàí õÿñàà – Dahurinaia dahurica

Ìîíãîë òàíàí õÿñàà - Middendorffinaia mongolica - River mussels. Õÿçãààðëàãäìàë òàðõàöòàé, õîâîð ç¿éë. Õÿñààíû õàâòàñ õàòóó, óðòàâòàð, áàãà çýðýã õàâ÷ãàð. Õàâòàñíû ãàäíà òàë õàð õ¿ðýí, äîòîð òàëûí òàíà öýíõýð òóÿà á¿õèé øàðàâòàð öàãààí. Óðò 30-80 ìì. Îíîí, Áàëæ, Õàëõ, Íºìðºã ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîë ãîðõèîð àìüäàðíà. Óóëàðõàã áîëîí òàë õýýðèéí ò¿ðãýí óðñãàëòàé ãîëûí ãîëüäðîëä 1.5 ì õ¿ðòýë ã¿íä àìüäàðíà. Õºãæèë VI ñàðûí ýõíýýñ VIII ñàð õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ àâãàëäàé ýõèéí áèåíýýñ ñàëæ, óñàíä ÷ºëººòýé õºâæ ÿâààä òààðàëäñàí çàãàñíû çàëàìãàéä øèëæèí ñóóðøèæ áèå ã¿éöòýëýý òýíäýý àìüäàðíà. Ìàø áàãà õÿçãààðäëàãäìàë íóòàãò, öººí òîîòîé òîõèîëääîã. ªñºëò õºãæèë óäààí ÿâàãääàã. Ãîëûí óñ áîõèðäîõ, ¿åðýýð áóëèíãàðòàæ, õ¿÷èëòºðºã÷èéí õàíãàìæ áóóðñíààñ àâãàëäàé áîëîí áèå ã¿éöñýí áîäãàëü ¿õíý. 8.4.13 äóãààð çóðàã. Ìîíãîë òàíàí õÿñàà – Middendorffinaia mongolica

169

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.5 ÇÀÃÀÑÍÛ ÑÓÄÀËÃÀÀ 8.5.1 Ñóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëò Ñóäàëãààíû çîðèëãî íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ çàãàñíû ñóäàëãààã ã¿éöýòãýõýä îðøèíî. Ñóäàëãààíû çîðèëò • Îäîî áàéãàà òºðºë áîëîí òºðëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í • Îäîî áàéãàà òîî õýìæýý áîëîí äàâàìãàé òºðºë • Íóòàã äýâñãýð á¿ðýýð òàðõñàí áàéäàë, èæèë òºðë¿¿äèéí çóðàãëàë • Îéð îð÷ìûí ãàçðûí áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éë • Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû çààâàð, îíöëîã çýðëýã àìüòàä (õîâîðäñîí òºðºë, íýí õîâîðäîõ õàíäëàãàòàé òºðºë, îíöëîã òºðºë, óñòàõ àþóëòàé òºðºë) äîòðîîñ çàãàñíû òàðõàëòûí òàëààð òîäîðõîé ñóäëàõ 8.5.2 Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é, ìàòåðèàëûí õýìæýý Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí çàãàñíû ñóäàëãààíû àæëûã õàðèëöàí çºâøèëöºæ áîëîâñðóóëñàí óäèðäàìæèéí äàãóó 2010 îíû 05 ñàðûí 28-íààñ ýõëýí íýí õîâîð Àìàðûí õèëýì, õîâîð òóë çàãàñ áóñàä àãíóóðûí áóñ çàãàñíû òàëààðõè ìýäýýëëèéã òóõàéí íóòàãò îðøèí ñóóã÷, òºðèéí àëáàíû àæèëòàí, áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áóé îëîí óëñûí òºñºë, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ëàâëàãàà àâëàà. Òóõàéëáàë: Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õýðýãæèæ áàéãàà Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ òºñëèéí ìýðãýæèëòýí Á. Ãàíõóÿã, Äàäàë ñóìûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ Ñ¿õáààòàð, Áèíäýð ñóìûí çàãàñ÷èí À. Àìàðæàðãàë íàðààñ ãàäíà õàòàí Îíîí èæèé Õàí Õýíòèé ààâ õºäºëãººíèé òýðã¿¿íýýñ ìýäýýëýë àâàâ. Ãîëóóäàä ñîíãîñîí öýã¿¿äèéí îíöëîãîîñ õàìààð÷ 7.5 ì2 òàëáàéã õàìðóóëàí äýýæ àâàõ çîðèóëàëòòàé øèäýã÷ òîðîîð ÿíç á¿ðèéí áèîòîïûã õàìðóóëàí 10 óäààãèéí øèäýëò õèéæ ãàðñàí çàãàñûã ëàáîðàòîðèéí íºõöºëä áèîàíàëèç õèéõ ¿¿äíýýñ 4 ïðîöåíòèéí ôîðìàëèíä áýõæ¿¿ëýí õàäãàëñàí áîëíî. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí öýãýýñ 8 òºðëèéí 9 ç¿éëèéí 168 øèðõýã çàãàñàíä áèîàíàëèçèéí ñóäàëãààã õèéâ.

8.5.1 ä¿ãýýð çóðàã. Øèäýã÷ òîðîîð çàãàñíû äýýæ öóãëóóëæ áàéãàà íü

8.5.2 äóãààð çóðàã. Àìàðûí õàäðàí, çàíòãàð çàãàñ

Çàãàñ áàðèõààð ñîíãîñîí öýã¿¿äýýñ ãàðñàí áîäãàëèóäûí áèî àíàëèçèéã äîîðõè äàðààëëààð õèéâ. ¯¿íä: Á¿õ áèåèéí óðò – L, õàéðñíû òºãñãºë õ¿ðòýëõ óðò – I, áèåèéí æèí – Q.

170

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.5.3 äóãààð çóðàã. ¨ëèéí íóóðààñ íýã óäààãèéí øèäýëòýýð ãàðñàí Ìºíãºëºã õýëòýã

2010 îíû 5 ð ñàðûí 30-íä ¨ë íóóðò ãîë öóòãàõ õýñýãò óñíû äóëààí 22îÑ õ¿ðñýí áºãººä ¿ðæëèéí íàñíû 247.5 ìì äóíäàæ óðòàé Ìºíãºëºã õýëòýã öóãëàð÷ ¿ðæèëä îðæ áàéãàà íü òîãòîîãäñîí áºãººä íýã óäààãèéí øèäýëòýýð 34 àòóó ãàð÷ áàéâ. 8.5.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí öýã¿¿äýýñ ãàðñàí çàãàñíû òºðºë ç¿éë, òîî õýìæýý Äýýæ àâñàí ãîëûí íýð Áàðõ ãîëûí öóòãàë Ñàéõàí ãîë

Áàéðøèë

Çàãàñíû òºðºë, ç¿éë

Òîî \ø\

N 48,29483 E 109,41396

1-Phoxinus czekanowskii

N 48,34428 E 110,02004

1.Brachymystax lenok 2. Thymallus chadary 3. Cottus szanaga

1.Çýâãý 2.Àìàðûí õàäðàí 3.Àìàðûí ýðýýí æèâýðò

1 1 1

Ýã-Áàòøèðýýò ãàðàìààñ äýýø

N 48,41145 E 110,0404

1. Phoxinus phoxinus 2. Rhynchocypris lagowskii

1.Åðäèéí âàðëàí 2.Ëàãîòèéí âàðëàí

7 2

¨ëûí íóóð

N 48,47508 E 110,07032

1. Carassius gibelio

Áàòøèðýýò Îíîíãèéí ã¿¿ð

N 48,53 522 E 110,06 155

1. Rhynchocypris lagowskii 2. Phoxinus phoxinus

1.Ëàãîòèéí âàðëàí 2.Åðäèéí âàðëàí

1. Rhynchocypris lagowskii 2 Phoxinus czekanowskii 3. Cobitis melanoleuca 4. Gobio cynocephalus 5. Barbatula toni 6. Pseudorasbora parva 7. Acheilognathus asmussi 8. Phoxinus phoxinus

1.Ëàãîòèéí âàðëàí 3.×èìõ¿¿ð çàãàñ 4.Cèáèðèéí òîëáîò ã¿ðö 5.Ñàõàëò ýðýýëæ 6.Àìàðûí õàð ñóãàñ 7.Õàòãóóðò õàëáàãàí ã¿ðö 8.Åðäèéí âàðëàí

30 4 3 6 3 1 1 3

Áàÿíãîë Áàðõ ãîëòîé íèéëýõýýñ ºìíº

34 2 3

Áèíäýð ñóìûí óðä Õóðõ ãîë àäàã (Õóðõ Îíîíãèéí áýë÷èð îð÷èì)

N 48,34 542 E110,40 119

Îíîí-Áèíäýð áàðóóí ñàëàà

N 48,37 477 E 110,36 409

1. Rhynchocypris lagowskii 2. Cobitis melanoleuca 3. Acheilognathus asmussi

1.Ëàãîòèéí âàðëàí 2.×èìõ¿¿ð çàãàñ 3.Õàòãóóðò õàëáàãàí ã¿ðö

5 1 27

Îíîí-Áèíäýð ç¿¿í ñàëàà

N 48,37 536 E 110,37096

1. Phoxinus phoxinus 2. Acheilognathus asmussi

1.Åðäèéí âàðõëàí 2.Õàòãóóðò õàëáàãàí ã¿ðö

8 16

Áàëæèéí ãîë Äàäàë ñóì

N 49,03 320 E 111,33 394

1. Thymallus chadary 2. Phoxinus phoxinus 3.Rhynchocypris lagowskii

1.Àìàðûí õàäðàí 2.Åðäèéí âàðëàí 3.Ëàãîòèéí âàðëàí

1 6 1 168

á¿ãä

8.5.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Áèîàíàëèç õèéñýí çàãàñíû áèåèéí õýìæýý, õ¿éñíèé õàðüöàà Çàãàñíû ç¿éë 1. Thymallus grubei 2 Brachymystax lenok 3. Rhynchocypris lagowskii 4. Phoxinus czekanowskii 5. Phoxinus phoxinus

Áèåèéí íèéò óðòûí õýëáýëçëýë (ìì) 145-160 460 74-105 93-107 51-58

Äóíäàæ (ìì)

Àòóóíû òîî 152.5 89.5 100 54.5

2 1 18 3 18

Àòóóõíû òîî 22 2 9

171

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

6. Gobio cynocephalus 7. Pseudorasbora parva

79-111 75

95 -

6 1

7. Barbatula toni

70-80

8. Cobitis melanoleuca

55-75

65 44-80 62 247.5

9. Acheilognathus asmussi 10. Carassius gibelio

240-255

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü çàãàñíû çîîãàçàðç¿éí àíãèëàëààð Àìàðûí ìóæèä, õàðèí äýëõèéí öýíãýã óñíû õàãàëáàðààð Àìàð ìºðíèé ñàâä õàìààðäàã. Ýíý ñàâä Îíîí, Óëç, Õýðëýí, Õàëõ ãîëóóä áàãòàõààñ çºâõºí Îíîí ãîë ò¿¿íèéã òýæýýäýã áºãººä çàãàñíû òºðºë ç¿éë¿¿äèéí õóâüä á¿ðäýë íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Àìàðûí ýõíèé ãîëóóäàä ò¿¿õýí õºãæëèéí õóâüä óìàðäûí òýãø òàëûí, óìàðäûí óóëûí áýëèéí, ýðòíèé ãóðàâäàã÷èéí, õÿòàäûí áîëîí õîéä òóéëûí çýðýã èæ á¿ðäýëä õàìààðàõ çàãàñíû ç¿éë¿¿ä òàðõñàí áàéíà. Ýíä ýðòíèé ãóðàâäàã÷èéí çàãàñíû àéìãèéí òºëººëºã÷èä áîëîõ Lampetra reissneri, àìàðûí õèëýì (Acipenser schrencki), óëààí æèâýðò (Pseudoaspius leptocephalus), õàëáàãàí çàãàñ (Rhodius sericeus), áóëóó öàãààí (Cyprinus heamatopterus), Gobio soldatovi, Misgurnus angullicaudatus, Parasilurus asotus ç¿éë¿¿äýýñ ãàäíà óìàðäûí òýãø òàëûí – àìàðûí ñóãàñ (Leuciscus waleckii), Phoxinus czekanowskii, ëàãîòèéí âàðëàí (Ph. Lagowski)i, (Ph. Percnurus), Gobio gobio, ìºíãºëºã õýëòýã (Carassius auratus gibelio), Cobites taenea, Esox reicherti, óìàðäûí óóëûí áýëèéí- Hucho taimen, Brachymystax lenok, àìàðûí öóðõàé (Thymallus grubei), åðäèéí âàðëàí (Phoxinus phoxinus), Nemachilus barbatulus, àìàðûí ýðýýí æèâýðò (Cottus czanaga), çàíòãàð çàãàñ (Mesocottus haitej), óìàðä òóéëûí öýíãýã óñíû – öàãààí õàäàð (Coregonus chadary), ãóòààð (Lota lota), õÿòàäûí òýãø òàëûí – àìàðûí õàð ñóãàñ (Pseudorasbora parva), Shilogobio soldatovi, Ladislavia taczanowskii, ìîðèí òàâõàðàë(Hemibarbus labeo) ç¿éë¿¿ä òýìäýãëýãäñýí (Äàøäîðæ 1976). ªíººãèéí áàéäëààð Îíîí ãîëûí ñàâä àìüäðàõ äóãàðèã àìòàí áîëîí çàðèì ç¿éëèéí çàãàñíû øèíæëýõ óõààíû íýðøèë, àíãèëàë ç¿éä ººð÷ëºëò îðæ, çàðèì íýí õîâîð, õîâîð çàãàñ áîëîí äóãàðèã àìòàíû òàðõàëò áàéðøëûí òàëààðõè ìýäýý äóòìàã, çºðººòýé áàéäàã íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç õýëáýðèéí òºëºâ áàéäëûã ¿íýëæ ä¿ãíýõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéãàà þì. Ýíý íü ãàäààä, äîòîîäûí ñóäëàà÷èä ºíººã õ¿ðòýë (Áåðã 1941, Íèêîëüñêèé 1956) íàðûí òîãòîîñîí íýð òîìü¸îã ìºðäëºã áîëãîæ èðñýí òºäèéã¿é àíãèëàë ç¿é, ãåíåòèê, ìîðôîëîãèéí ñóäàëãàà õàíãàëòã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Àìàð ìºðíèé ñàâûí çàãàñíû ìîðôîëîãè, îñòåîëîãè, ãåíåòèêèéí ñóäàëãààíû àæèë ýð÷èìæèæ òýíä òàðõàõ çàãàñíû íýð òîìú¸î, àíãèëàë ç¿é ººð÷ëºãäºõ áîëñîí. Ìàíàé îðíû õóâüä 2006 îíä Ýäèéí çàñàã, áàéãàëü õàìãààëëûí à÷ õîëáîãäîëòîé óðãàìàë, àìüòíû á¿ëãèéí íýð òîìú¸îíû ººð÷ëºëò, áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí ìýäýýëëèéí ñàí áàéãóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýìõëýí ãàðãàñàí õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóðóóäûã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä àøèãëàõ çààâàðûí äàãóó Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñ, Ìîíãîë îðíû çàãàñ õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõòãýëèéã àíõëàí ãàðãàñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû çàãàñíû íýðøèë, àíãèëàë ç¿éí àñóóäëûã òîäðóóëàõ ¿¿äíýýñ óðüä ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë, íîì õýâëýë, ìóçåéí öóãëóóëãà, õýýðèéí ñóäàëãààãààð öóãëóóëñàí äýýæèéã áîëîâñðóóëñíû ä¿íä õîëáîãäîõ òàéëáàð á¿õèé íýð òîìú¸î, àíãèëàë ç¿éí øèíý÷èëñýí æàãñààëòûã àãóóëñàí “Fishes of Mongolia“ íîì õýâëýãäýí ãàðñàí áèëýý. Ãýñýí õýäèé ÷ õàðüöàíãóé îëîí ç¿éë¿¿ä òàðõñàí Àìàð ìºðíèé ñàâä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿÷òýé èëðýõ áîëñîí áàéãàëü öàã óóðûí äóëààðàë, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð ãîëûí óñ áîõèðäîæ, ò¿âøèí áóóðñíààñ øàëòãààëàí óðüä ºìíº á¿ðòãýãäýýã¿é øèíý ç¿éë¿¿ä Îíîí, Øèëêà, Èíãîäà ãîëóóäàä áîõèðäîëä òýñâýðòýé, áèå æèæèã, ò¿ðãýí ºñäºã çàãàñ îëøèð÷ áàéãàà íü òîãòîîãäîîä áàéíà. Ñ È.Ï. Ãîðëà÷åâà, À.Â. Àôîíèí (2004) íàð ÎÕÓ– ûí íóòàã äýâñãýðò îðøèõ Èíãîäà, Øèëêà, Àðãóíü, Îíîí ãîëä ýíä óðüä ºìíº òîõèîëäîæ áàéãààã¿é Àìàð ìºðíèé àäãààð èäýýøèõ Opsariichthys uncirostris ãóðâàí óðóóëò, Sarcocheilichtis sinensis – õàð ã¿ðö çýðýã çàãàñûã øèíýýð èëð¿¿ëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà Õÿòàäûí çàãàñíû á¿ðäýëä õàìààðàõ Ðîòàí (Perccottus glenii) Îíîí ãîë ºãñºæ òàðõàëò áàéðøëàà òýëñýýð áàéãààã òîãòîîæýý. 8.5.4 ä¿ãýýð çóðàã. Ðîòàí -Perccottus glenii

172

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Àãíóóðûí çàãàñíû ò¿ðñ àâãàëäàéã èäýæ õîðîîäîã ýíý çàãàñ Õàëõ ãîëûí ñàâä òîõèîëäîõ áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åä Îíîí ãîëûã ºãñºæ áàéãààã èëð¿¿ëñýí áàéäàã. 2006 îíä Îðîñ-Ìîíãîëûí áèîëîãèéí èæ á¿ðýí ýêñïåäèöèéí çàãàñ ñóäëàëûí îòðÿäûí Îíîí ãîëûí ñàâä õèéñýí áîãèíî õóãàöààíû õýýðèéí ñóäàëãààãààð ýíý çàãàñ èëðýýã¿é õýäèé ÷ öààøèä ìàíàé îðîíä í¿¿äýëëýæ èðýõ ìàãàäëàë èõ áàéãàà þì. Èéìä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä òàðõñàí çàãàñíû òºðºë ç¿éëèéí áèîëîãè ýêîëîãèéí óðò õóãàöààíû íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ, ÿëàíãóÿà õàðü ç¿éë çàãàñíû øèëæèëò õºäºëãººíèéã õÿíàõ àæëûã ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áèëýý. Ó÷èð íü, àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé çàãàñíû ò¿ðñ, æàðààõàéãààð õîîëëîõ ýäãýýð çàãàñíû òîî òîëãîé õýò îëøèðâîë íóòãèéí óóãóóë çàãàñíû ºñºëò áîéæèëò, íºõºí ñýðãýëò, òàðõàëò, áàéðøèëòàä õîð õºíººë ó÷ðóóëíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çàãàñíû òºðºë ç¿éëèéí òàëààðõè ìýäýýëýë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë: Ë.Ñ.Áåðã (1941) Àìàðûí ñàâä çàãàñíû 103 ç¿éë, Ã.Í Íèêîëüñêèé (1956) îíä 97 ç¿éë, Ã.Á.Íîâîìîäíûé (2002) îíä 133 ç¿éëèéã òóñ òóñ á¿ðòãýñýí áàéäàã. È.Ï Ãîðëà÷åâà, À.Á Àôîíèí (2002) íàð ÎÕÓ-ûí íóòàãò îðøèõ Àìàð ìºðíèé ýõýí õýñýãò 14 îâãèéí 40 ãàðóé ç¿éë òàðõñàí ãýæ òýìäýãëýæýý. 1945 -1949 îíä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí ÌÓÈÑ-èéí Àìàðûí ñàâûí çàãàñ ñóäëàëûí ýêñïåäèöè ñóäàëãààãààð Îíîí ãîëûí Ìîíãîëûí õýñýãò 10 îâãèéí 31 ç¿éë òîõèîëäîõîîñ Huso dauricus – Àâðàãà çàãàñ, Hemibarbus maculatus- òîëáîò ìîðèí çàãàñ, Lota lota-ãóòààð çàãàñíû òàðõàëò ýðãýëçýýòýé òîãòîîãäæýý. Õàðèí Þ.Þ. Äãåáóàäçå 1986 îíä Îíîí ãîëä 11 îâãèéí 28 ç¿éë òàðõñàí áîëîõûã òîãòîîñîí áºãººä Huso dauricus – àâðàãà çàãàñ, Hemibarbus maculatus- òîëáîò ìîðèí çàãàñûã æàãñààëòàä îðóóëààã¿é áàéíà. Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýìõýòãýí ãàðãàñàí Õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóð, õîâîð ç¿éëèéí øàëãóóðóóäûã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä àøèãëàõ ãàðûí àâëàãûã àøèãëàí Ìîíãîë îðíû çàãàñíû àéìãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéí ñàí, çàãàñíû ç¿éëèéí íýð òîìú¸îíû øèíý÷èëñýí æàãñààëòûã áèé áîëãîõ, òýäãýýðèéí òàðõàö áàéðøèë, çàãàñ õàìãààëëûí ñòàòóñûã òîäîðõîéëîõ, óñòàõ àþóëä îðîîä áóé òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã 2006 îíä àíõ óäàà çîõèîí áàéãóóëæ ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýãýýð Ìîíãîë îðíû çàãàñíû àéìãèéã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä ¿íýëýí ä¿ãíýñýí áàéíà. Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí àæëûí õýñãèéí óóëçàëò äýýð íèéò ïîïóëÿöèéí 1%-ä õ¿ðýõã¿é õýñýã íü Ìîíãîëä òîõèîëäîæ áàéãàà áºãººä á¿ñ íóòãèéí õýìæýýí äýõ òàðõàëò íü Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýðèéí 1%-èàñ õýòðýõã¿é õýñýãò òîõèîëäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéã ¿íýëýõ áîëîìæã¿é (NA) ãýæ òîäîðõîéëñîí þì. 8.5.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí çàãàñíû ç¿éëèéí á¿ðäýë Øèíæëýõ óõààíû íýðøèë

Çàãàñíû ç¿éëèéí á¿ðäýë

Ò¿ãýýìýë íýð

Îíîí

Á¿ñ íóòãèéí çýðýãëýë

Áàëæ

Õóðõ

Ìýäýýëýë äóòìàã

Petromyzontidae Lethenteron reissneri

Íîìõîí äàëàéí ìîãîð

+ Acipenseridae

Acipenser schrenckii

Àìàðûí õèëýì

+ Salmonidae

Hucho taimen

Òóë

Óñòàæ áîëçîøã¿é A2de&A3de&B2ab(iii,v)

Brachymystax lenok

Øºâãºð õîíøîîðò çýâãý

Ýìçýã A3d

Brachymystax tumensis

Ìîõîî õîíøîîðò çýâãý

Ìýäýýëýë äóòìàã

Coregonidae Coregonus khadary

Öàãààí õàäàð

Ìýäýýëýë äóòìàã

Thymallidae Thymallus grubei

Àìàðûí õàäðàí

Óñòàæ áîëçîøã¿é B2ab(iii,v)

Esocidae Esox reichertii

Àìàðûí öóðõàé

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

173

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Cyprinidae Leuciscus waleckii

Àìàðûí ñóãàñ

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Eupallasella percnurus

Íóóðûí âàðëàí

Ìýäýýëýë äóòìàã

Phoxinus phoxinus

Åðäèéí âàðëàí

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Rhynchocypris lagowskii

Ëàãîâèéí âàðëàí

Ìýäýýëýë äóòìàã

Rhynchocypris czekanowskii ×åêàíîâèéí âàðëàí

Ìýäýýëýë äóòìàã

Pseudaspius leptocephalus

Óëààí æèâýðò

Ìýäýýëýë äóòìàã

Pseudorasbora parva

Àìàðûí õàð ñóãàñ

Ìýäýýëýë äóòìàã

Gobio cynocephalus

Àìàðûí òîëáîò ã¿ðö

Ìýäýýëýë äóòìàã

Ladislavia taczanowskii

Âëàäèñëàâûí ã¿ðö

Ìýäýýëýë äóòìàã

Hemibarbus labeo

Ìîðèí òàâõàðàë

Ìýäýýëýë äóòìàã

Chanodichthys mongolicus

Óëààí äàëáààò

¯íýëýõ áîëîìæã¿é

Rhodeus sericeus

Õàëáàãàí çàãàñ

Ìýäýýëýë äóòìàã

Acheilognathus asmussi

Õàòãóóðò õàëáàãàí çàãàñ

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Carassius gibelio

Ìºíãºëºã õýëòýã

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Cyprinus rubrofuscus

Áóëóó öàãààí

¯íýëýõ áîëîìæã¿é

Barbatula toni

Ñàõàëò ýðýýëæ

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Cobitidae Cobitis melanoleuca

×èìõ¿¿ð çàãàñ

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Misgurnus mohoity

Àìàðûí ìîãîëçîé

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Silurus asotus

Öóëáóóðò

¯íýëýõ áîëîìæã¿é

Siluridae Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Lotidae Lota lota

Ãóòààð

Cottidae Mesocottus haitei

Çàíòãàð çàãàñ

Ìýäýýëýë äóòìàã

Cottus szanaga

Àìàðûí ýðýýí æèâýðò

Ìýäýýëýë äóòìàã

8.5.3 Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí çàãàñíû ç¿éë¿¿ä, òýäãýýðèéí îíöëîã 2010 îíû 5-ð ñàðûí 29-íä Áàòøèðýýò ñóìààñ äýýø Ýãèéí ãîëûí ãàðàì îð÷ìûí òàòóóðãààñ àâñàí äýýæèíä ãàðñàí çýâãý çàãàñ 460 ìì óðòòàé, 1600 ãð æèíòýé 8+ íàñòàé, ¿ðæèëä îðîõîä áýëýí áîëñîí, áýëãý áîëîâñðîëòûí V çýðýãòýé àòóó áàéñàí íü ãîë ºãñºí ¿ðæèõ ãàçðàà öóãëàð÷ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. 8.5.5 äóãààð çóðàã. Çýâãý - (Brachymystax lenok)

Ñóäàëãààíû ÿâöàä Áàòøèðýýò ñóìààñ äýýø Ýãèéí ãîëûí ãàðàì îð÷èì, Áàëæèéí ãîëîîñ áàðèãäñàí 2 áîäãàëü íü 152.5 ìì äóíäàæ óðòòàé 2+ íàñòàé áýëãý áîëîâñðîëòûí I çýðýãòýé áàéâ. Àìàðûí õàäðàí 3-4 íàñàíäàà ¿ðæèëä îðîõ áà ãîëûí õ¿éòýí óñòàé ò¿ðãýí óðãàëòàé õýñýãò òàðõàí èäýýøèëäýã. 8.5.6 äóãààð çóðàã. Àìàðûí õàäðàí -(Thymallus grubei)

174

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2010 îíû 5 äóãààð ñàðûí 31-íä Îíîí Õóðõûí áýë÷èð îð÷ìûí Õóðõûí ãîëîîñ 10 óäààãèéí øèäýëòýýð ãàðñàí 6 áîäãàëèéí äóíäàæ óðò 95 ìì, äóíäàæ æèí 9,5 ãð áºãººä 100% àòóó áàéâ. Ýíý çàãàñíû òîì íü 15 ñì õ¿ðýõ áà 3-4 íàñàíäàà áýëãý áîëîâñîð÷ ò¿ðñýý õýñýã÷èëýí øàõäàã îíöëîãòîé. 8.5.7 äóãààð çóðàã. Ñèáèðèéí òîëáîò ã¿ðö - (Gobio cynocephalus)

8.5.8 äóãààð çóðàã. Åðäèéí âàðëàí - (Phoxinus phoxinus)

8.5.9 ä¿ãýýð çóðàã. ×èìõ¿¿ð çàãàñ-(Cobitis melanoleuca)

8.5.10 äóãààð çóðàã. Àìàðûí ýðýýí æèâýðò- (Cottus szanaga)

8.5.11 ä¿ãýýð çóðàã. Õàòãóóðò õàëáàãàí ã¿ðö-(Acheilognathus asmuss)

Ñóäàëãààíû äýýæ àâñàí Ýã,Îíîí ãîë Áàòøèðýýò îð÷èì, Õóðõ, Îíîí ãîë Áèíäýð ñóì îð÷èì öóãëóóëñàí áîäãàëèéí íàñ 2, äóíäàæ óðò 54.5 ìì, æèí íü 4,6 ãð áàéëàà. Áèåèéí óðò 4,8-5 ñì , 2-3 íàñ õ¿ðìýãö öóòãàë ãîëóóä ºãñºí óñíû äóëààí 13-20 îÑ áàéõ ¿åä õàéðãà ÷óëóóíä ò¿ðñýý øàõäàã. Óñíû äîîä óðãàìàë, ¸ðîîëûí æèæèã àìüòäààð ýíý çàãàñ õîîëëîäîã áºãººä òóë, çýâãý, õàäðàí çýðýã çàãàñíû õîîë áîëäîã îíöëîãòîé. ×èìõ¿¿ð çàãàñ íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí á¿õ öóòãàë ãîëóóäàä òîõèîëäîõ áºãººä áèäíèé ñóäàëãààíû ÿâöàä Îíîí ãîëûí Áèíäýðèéí ã¿¿ð, Õóðõ ãîëûí Îíîí ãîëòîé íèéëýõ õýñýãò ñîíãîñîí öýã¿¿äýä 65 ìì äóíäàæ óðòòàé áîäãàëèóä òîõèîëäñîí áîëíî. Õàìãèéí òîì íü 14-15 ñì ýíý çàãàñ 3 íàñàíäàà áýëãý áîëîâñîð÷ óñíû äóëààí 18-23îÑ õ¿ðìýãö ãîëûí ýëñýðõýã õóðäàñòàé õýñýãò ò¿ðñýý øàõíà. Ìàõàí èäýøò çàãàñíû òýæýýëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ìàø õîâîð òîõèîëäîíî. Çàíòãàð çàãàñ Îíîí, Áàëæ, Áàðõ, Õóðõ çýðýã ãîëûí õàéðãà ÷óëóóí õóðäàñòàé õàðãèà õýñýãò ò¿ãýýìýë òîõèîëäîõ áà áèäíèé ñóäàëãààíû ÿâöàä çºâõºí Áàòøèðýýò ñóìààñ äýýø Ýãèéí ãîëûí ãàðàì îð÷ìîîñ 36 ìì óðò 1 íàñòàé 1 áîäãàëü áàðèãäàâ. Òàâ õ¿ðòýë æèë íàñàëäàã çàíòãàð çàãàñ áèåèéí óðò íü 70 ìì õ¿ð÷ 2 íàñòàéäàà áýëãý áîëîâñîð÷ ¿ðæèëä îðæ ãîëûí õàéðãà ÷óëóóí õóðäàñòàé õýñýãò ò¿ðñýý øàõíà. Òóë,çýâãý, öóðõàé, öóëáóóðò çàãàñíû õîîë òýæýýëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Îíîí ãîëûí ñàâûí ãîëóóäàä ò¿ãýýìýë òîõèîëäîõ õàòãóóðò õàëáàãàí ã¿ðö Õóðõ ãîë, Îíîí ãîëóóäûí òîãòóóí óðñãàëòàé õýñãýýñ àâñàí äýýæèíä 44-80 ìì óðòòàé (62 ìì äóíäàæ óðò), 4,7 ã äóíäàæ æèíòýé, 2-6 íàñíû áîäãàëèóä òîõèîëäîæ áàéâ. Ýíý çàãàñ áèåèéí óðò íü 40-45 ìì õ¿ðìýãö, 3 íàñàíäàà áýëãý áîëîâñîð÷ õàòãóóðûí òóñëàìæòàéãààð Îíîíãèéí òàíàí õÿñààíû õàâòàñàí çàâñàð ò¿ðñýý øàõäàã.

175

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.5.12 äóãààð çóðàã. Ëàãîâèéí âàðëàí- (Rhynchocypris lagowskii)

2010 îíû 5 ñàðûí 31-íä Îíîí, Õóðõ ãîëûí áýë÷èð îð÷ìûí Õóðõ ãîëûí äàãóó 10 óäààãèéí øèäýëòýýð 75 ì2 òàëáàé õàìðóóëàí äýýæ àâàõàä, 74-105 ìì óðòòàé (äóíäàæààð 89.5 ìì) 30 áîäãàëü ãàðàâ. Òýäãýýðèéí 19 íü àòóó, 11 íü àòóóõ áàéâ. Ëàãîâèéí âàðëàí áèåèéí óðò íü 4,8- 5,0 ñì õ¿ð÷ 2-3 íàñàíäàà óñíû äóëààí 13-18îÑ áîëîõ ¿åä ãîëûí ýëñýðõýã õóðäàñòàé õýñýãò ò¿ðñýý øàõíà. Ãîëûí ÿíç á¿ðèéí ýíý çàãàñíû òîî òîëãîé îëøèðâîë àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé çàðèì çàãàñíû ò¿ðñ, àâãàëäàéã èäýø èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëíî. 2010 îíû 5 ð ñàðûí 31- íä Õóðõûí ãîëîîñ òîãòóóí óñàíä àìüäðàõ çîõèëäëîãîòîé 65 ìì óðòòàé, 2,8 ãð æèíòýé Àìàðûí õàð ñóãàñ áàðèãäñàí. Îíîí ãîëûí ñàâä òàðõàõ çàãàñíû íýð òîìü¸îíä îðñîí ººð÷ëºëò¿¿äèéã 4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

8.5.13 äóãààð çóðàã. Àìàðûí õàð ñóãàñ - (Pseudorasbora parva) 8.5.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâä òàðõñàí äóãàðèã àìòàí áîëîí çàãàñíû íýð òîìú¸îíä îðñîí ººð÷ëºëò¿¿ä Íèêîëüñêèéí (1956) òîäîðõîéëñîí ç¿éë¿¿ä

Øèíý÷èëñýí íýð

Èø òàòñàí Õýâëýë

Äóãàðèã àìòàí – Agnatha Lampetra japonica Dybowski,1869

Lethenteron reissneri Dybowski,1869

Yamazaki et al., 2003.

Çàãàñ – Fisces Brachymystax lenok (Pallas, 1773) Thymallus grubei Dybowski,1869

1). Br. Lenok (Pallas, 1773) 2). Br.cf. tumensis Mori, 1930.

Shedko,1983.

Thymallus grubii Dybowski,1869

Antonov.1997.

Cyprinus haematopterus Temminck & Schlegal, 1846 Cyprinus rubrofuscus La Cepede, 1803

Kottelat, 2001.

Phoxinus percnurus Pallas, 1814

Eupallasella perenurus Dybowski,1869.

Sakai et al.,2006.

Gobio soldatovi. Dybowski, 1869

Gobio cynocephalus Dybowski, 1869

Kottelat, 2006.

Chilogobio soldatovi Berg,1914

Sarcocheilichthys soldatovi Berg,1914

Naseka,1996.

Misgurnus anguillicaudatus Cantor, 1842

Misgurnus mohoity Dybowski, 1869.

Vasileva, 2001.

Cobitis taenia Linnaeus, 1758.

C. melanoleuca Nickols, 1925

Vasileva, 1988,

Parasilurus asotus Linnaeus, 1758

Silurus asotus Linnaeus, 1758

Kobayakawa. 1989

Carassius auratus gibelio Bloch,1782

Carassius gibelio Bloch,1782.

Kottelat, 2006

Nemachilus barbatulus Dybowski, 1872.

Barbatula toni. Dybowski, 1872

Prokofiev, 2003.

Àìàð ìºðíèé ñàâä Brachymystax-Çýâãýíèé òºðëèéí øºâãºð õîíøîîðò áîëîí ìîõîî õîíøîîðò çýâýã ãýõ ººð õîîðîíäîî ìîðôîëîãèéí áîëîîä ºíãº ç¿ñíèé õóâüä ÿëãààòàé 2 õýëáýð òàðõñàí áàéäàã.

176

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàðèí ìàíàé íóòàã áàéðøèõ Îíîí ãîëûí õýñýãò ýíý õî¸ð õýëáýð òîãòîîãäîîä áàéãàà áîëîâ÷ ÿëàíãóÿà (íóòãèéíõàíû õýëëýãýýð- Ôîðåëü) áóþó ìîõîî õîíøîîðò çýâãýíèé òàðõàëò áàéðøèë, íàñíû á¿òýö, õ¿éñíèé áîëîí ìîðôîëîãèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë àëãà áàéíà. Shedko (1998), Kottelat (2006) íàð øºâãºð õîíøîîðò -Brachymystax Lenok (Pallas, 1773), ìîõîî õîíøîîðò - Brachymystax .cf. tumensis Mori, 1930. ãýæ òîãòîîñîí.

8.5.14 ä¿ãýýð çóðàã. Ìîõîî õîíøîîðò çýâãý(Brachymystax tumensis)

Ãýâ÷ ìàíàé îðîíä òîõèîëäîõ ìîõîî õîíøîîðò çýâýã ÎÕÓ-ûí íóòàãò òàðõñàí çýâãýíýýñ õýëáýð ä¿ðñèéí õóâüä ÿëãààòàé áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâûí íýí õîâîð, õîâîð çàãàñ áîëîí äóãàðèã àìòàí. Îíîí ãîëûí ñàâààñ Ìîíãîëûí Óëààí íîìîíä Äóãàðèã àìòàíààñ Lampetra japonica – íîìõîí äàëàéí ìîãîð ãýõ 1 ç¿éë, õèëýìòýíýýñ Acipenseridae - îâãèéí Acipenser schrencki Brant, 1869 –

àìàðûí õèëýì, õóëäòàíààñ Salmonidae îâãèéí Hucho taimen Pallas,1773 - òóë, Çàíòàõàéòàíû Cottidae îâãèéí Mesocottus haitej Dybowski,1869 çýðýã 3 ç¿éë çàãàñ á¿ðòãýãäñýí áàéäàã. Ýäãýýðýýñ Lampetra japonica - Íîìõîí äàëàéí ìîãîðûí øèíæëýõ óõààíû íýð ººð÷ëºãäºæ Lethenteron reissneri (Dybowski,1869) áîëæ ººð÷ëºãäººä áàéíà. Àìàðûí õèëýì /Acipenser schrenckii /. ÎÕÓ-ûí íóòàãò òàðõàõ Àìàðûí õèëýìíèé èäýø òýæýýë, ºñºëò áîéæèëò, íàñ õ¿éñíèé òàëààð ñóäàëãààíû ìàø èõ ìàòåðèàë õóðèìòëàãäñàí áàéäàã. Îðîñûí ñóäëàà÷èä Àìàð ìºðíèé äóíä áîëîí àäàã õýñãýýð çîíõèëîí àìüäðàõ 8.5.15 äóãààð çóðàã. Ìîãîð- (Lethenteron reissneri) ýíý çàãàñ ¿ðæëèéíýý ¿åäýý ãîëîî ºãñºí Èíãîäà, Øèëêà, Îíîí ãîëä í¿¿äýëëýí èðäýã áºãººä 1960 îíîîñ ýõëýí õàéð íàéðã¿é àëæ óñòãàñààñ íººö íü ýðñ õîìñäñîí ãýæ òîãòîîæýý. 1996 îíä Àìàðûí õèëýì Îðîñûí Óëààí íîìûí 1 çýðýãëýë, (IUCN) Îëîí óëñûí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû õîâîð àìüòíû æàãñààëò, CITES –èéí 2 äóãààð õàâñðàëòàä òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Õàðèí ìàíàé îðíû õóâüä Àìàðûí õèëýìèéí òàðõàëò, ¿ðæèë, øèëæèëò õºäºëãººí, íººö, ñ¿ðãèéí á¿òöèéí òàëààð ñóäàëãààíû ìýäýý, ìàòåðèàë ºíººã õ¿ðòýë àëãà áàéãàà áºãººä Ìîíãîëûí Óëààí íîìíû “Íýí õîâîð” ãýñýí çýðýãëýëä á¿ðòãýãäñýí áàéäàã. Óðüä ºìíº õèéñýí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä Îíîí ãîëä Acipenseridae - îâãèéí Huso dauricus àâàðãà çàãàñ, Acipenser schrencki – àìàðûí õèëýì ãýõ 2 ç¿éëèéã (Äàøäîðæ 1976) á¿ðòãýñíýýñ àâðàãà çàãàñíû òàðõàëòûã ýðãýëçýýòýé ãýæ òýìäýãëýñýí áîë Ã. Áààñàíæàâ, ß. Öýíä-àþóø (2001) íàð äýýðõ õî¸ð ç¿éëèéí õèëýìèéã Îíîíãèéí ñàâûí çàãàñíû íýðñèéí æàãñààëòàä îðóóëæ Huso dauricus – õèëýìíèé òàðõàëòûã 1950-èàä îíû ¿åä Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí îð÷ìîîñ àâàðãà òîì çàãàñ áàðüñàí òóõàé àìàí ìýäýýíä òóëãóóðëàí òýìäýãëýñýí áàéíà. ¯¿íèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð 1976, 1988, 1989, 2006 îíû çóí Îðîñ– Ìîíãîëûí áèîëîãèéí ýêñïåäèöèéí çàãàñ ñóäëàëûí îòðÿäûí Îíîíãèéí ñàâä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ÿâöàä õèëýì çàãàñ èëðýýã¿é. Ýíý áàéäëààñ õàðàõàä óã 2 ç¿éë õèëýìèéí àëü íü áîëîõûã òààìàãëàõàä áýðõøýýëòýé áàéãàà þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýãýýð ýäãýýð õèëýì öººí òîîãîîð Àìàð ìºðíèé äóíä õýñýã, àäàã îð÷èì ¿çýãääýã áîëîõûã ñóäëàà÷èä òîãòîîæýý. Áèäíèé õèéñýí ñóäàëãààíû ÿâöàä Äàäàë ñóìûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ Ñ¿õáààòàð Îíîíä õèëýì áàéäàã ººðèéí í¿äýýð õàðñàí ãýõ áîëîâ÷ íîòëîõ áîäèò áàðèìò àëãà áàéíà. (IUCN) Îëîí óëñûí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû Õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóð, Õîâîð ç¿éëèéí øàëãóóðóóäûã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä àøèãëàõ ¿íýëãýýãýýð Àìàðûí õèëýìèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàëò íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà ó÷ðààñ óã çàãàñíû ïîïóëÿöè íü äýëõèéí õýìæýýíä óñòàæ áîëçîøã¿é, A1 acd áîëîí A2d, á¿ñ íóòãèéí çýðýãëýë íü ìýäýýëýë äóòìàã, òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý áîëîí õàíäëàãûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é, õîðîãäîëä õ¿ðãýæ áóé øàëòãààí òîäîðõîéã¿é Ìîíãîëûí õýñýãò ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä “Óñòñàí” ãýæ ä¿ãíýëò õèéõ áîëîìæã¿é ãýæ ¿çýýä àìàðûí õèëýì

177

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

çàãàñíû Îíîí ãîëûí ïîïóëÿöèéí òàëààð ñóäàëãàà õèéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé õýìýýí ä¿ãíýñýí áàéäàã. Mesocottus haitej – Çàíòààõàé çàãàñ íü Ìîíãîëûí Óëààí íîìûí “Íýí õîâîð” çýðýãëýëä õàìààðäàã áºãººä 1930 îíû ¿åä Áèíäýð ñóìûí îð÷èì Îíîí ãîëîîñ 1 áîäãàëü áàðèãäàæ áàéæýý. Õàðèí (Äàøäîðæ, Äåìèí 1977) íàð Îíîí ãîëûí Mesocottus haitej- çàíòãàð çàãàñ 120 ìì õ¿ðíý ãýæ òýìäýãëýñýí áîë (Kottelat, 2006) ò¿¿íèé òàðõàëòûã Àìàð ìºðíèé àäàã Ñàõàëèíû ãîëóóä ãýæýý. 2004, 2006 îíä Îíîí ãîëûí ñàâä ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð ýíý ç¿éë èëðýýã¿é áºãººä õàðèí Cottus szanaga áóþó Àìàðûí ýðýýí æèâýðò ò¿ãýýìýë òîõèîëäîæ áàéâ. Ýíý íü óã çàãàñíû òºðºë ç¿éë, òàðõàëòûã ñàéòàð òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà. Hucho taimen – Òóëûã 1995 îíä Ìîíãîëûí Óëààí íîìîíä îðóóëæ “Õîâîð“ àìüòíû æàãñààëòàä á¿ðòãýñýí áèëýý. Áàéãàëü öàã óóðûí äóëààðàë áîëîí õóóëü áóñ àãíóóðûí íºëººãººð ò¿¿íèé òîî òîëãîé öººð÷, òàðõàëò áàéðøèë íü æèëýýñ æèëä õóìèãäñààð áàéãàà Îíîíãèéí ñàâûí Òóë çàãàñíû ñ¿ðãèéí á¿òýö, íàñ õ¿éñíèé õàðüöàà, òîî òîëãîéí òàëààð ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë õîìñ áàéíà. Òóë çàãàñíû òîî ýðñ öººð÷ áàéãàà õàìãèéí ãîë øàëòãààí íü áàéðøèë íóòàãò íü òîð òàâèõ, ¿ðæëèéí ¿åä íü ãýðýëò¿¿ëæ ñýðýýäýõ, ºâëèéí áàéðøèë è÷ýýã íü äýëáýëýõ, ìºí áóöààæ òàâèëã¿é àëæ, õóäàëäàæ áîðëóóëàõ ñîíèðõîë èõ áàéãàà ÿâäàë þì. 8.5.4 Îíîíãèéí ãîëûí ñàâä òóë çàãàñíû ñïîðò çàãàñ÷ëàë ÿâàãäàæ áàéãàà áàéäàë, öààøäûí ÷èã õàíäëàãà Îíîí ãîëûí äàãóó íèéò æóóë÷íû 4 áààç áàéðëàõ áºãººä Äàäàë ñóìûí íóòàãò ÀãàöÎíîíãèéí áýë÷èðò Äýãýí Æèãýíèéí õàâöëûí îéðîëöîî, ìºí Áàëæ, Îíîíãèéí áýë÷èð áóþó Áàëæèéí Äºðººãèéí îòîã, Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò Ýã-Áàðõûí Îíîí ãîë ðóó öóòãàõ õýñýãò çàãàñ÷äûí íýã îòîã, Áèíäýð ñóìûí íóòàãò Õóðõ-Îíîíãèéí áýë÷èðò àìðàëòûí ãàçàðòàé òîìîîõîí îòîã áàéðëàäàã. Äýãýí Æèãíý, Äºðºº, Ýã-Áàðõûí îòîã íü ò¿ð çóóðûí óëèðëûí ÷àíàðòàéãààð ãîëäóó ×åõîñëîâàê óëñààñ çàãàñ÷èí-æóóë÷èä èðäýã áàéæýý. 8.5.16 äóãààð çóðàã. Òóë- (Hucho taimen) Áèíäýð ñóìûí íóòàãò îðøèõ Õóðõ-Îíîíãèéí îòîãò ßïîí óëñààñ æóóë÷èä èðæ òóë áàðüæ áóöààí òàâüäàã áàéíà. Ãýâ÷ ýäãýýð êîìïàíèóä íü æèëä õýäýí æóóë÷èä àâ÷èðäàã, æóóë÷äûí áàðèàä áóöààí òàâüñàí òóëûí áèåèéí õýìæýý, òîî øèðõýãòýé õîëáîãäñîí ìýäýýëëèéã ¿íýí çºâ á¿ðä¿¿ëäýãã¿é,îðîí íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðò áóöààí ìýäýýëäýãã¿é áàéíà. Ìºí æóóë÷äààñ ãàäíà îðîí íóòãèéí èðãýä àõóéí õýðýãöýýíäýý çîðèóëàí äýãýý, ñýðýý àøèãëàí èõ õýìæýýãýýð òóë àãíàäàã, àãíàñàí çàãàñíû òàëààðõè ìýäýýëýëýý ºãäºãã¿é áàéíà.Îðîí íóòãèéí çàãàñ÷äûí äóíä ÿâóóëñàí àìàí ñóäàëãààãààð 1990-2000 îíä Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà, Äàäàë ñóìûí íóòàã äàõü Îíîí ãîëîîñ 100-160 ñì óðòòàé,12-25 êã æèíòýé òóë çàãàñ öººíã¿é áàðèãäàæ áàéñàí áîë 2005-2007 îíû áàéäëààð 50-110 ñì óðòòàé, 2-7 êã æèíòýé òóë ìàø öººõºí õýìæýýãýýð áàðèãäñàí íü ò¿¿íèé áèåèéí õýìæýý áàãàñ÷, òîî òîëãîé íü õîìñäîæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 70-90 ñì óðòòàé òóë çîíõèëîõ áîëæ òîî öººð÷ áàéãàà, Îíîíãèéí Öàãààí ýðýã õýìýýõ ãàçðûã õàìãààëàëòàä àâàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà òóõàé íóòãèéí çàãàñ÷èí À.Àìàðæàðãàë ìýäýýëýâ. “Nomadic-Òóð” ÕÕÊ çàãàñ÷èí æóóë÷äàä ¿éë÷èëæ áàéãàà áîëîâ÷ ÿìàð õýìæýýòýé õýäýí òóë áàðüñàí òóõàé ìýäýý àëãà áàéíà. Èéìýýñ æóóë÷äûí êîìïàíè áîëîí íóòãèéí èðãýäýýñ ìýäýýëëèéã ñàéí á¿ðä¿¿ëæ ÷àäâàë òóë çàãàñíû ýõ ñ¿ðãèéã õàìãààëàõ, òîî òîëãîé, íººöèéí òàëààð áîäèò ìýäýýëýë öóããëóóëàõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì. 8.5.5 Òóë õàìãààëàõ òàëààð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð 2008 îíîîñ ýõëýí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñºë õýðýãæèæ ýõýëñýí áàéíà. Ýíý òºñëèéí õ¿ðýýíä Òóë õàìãààëàõ 1 íºõºðëºë áàéãóóëàãäñàí áàéíà. Çàãàñûã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ çàãàñ ñîíèðõäîã íóòãèéí èðãýäýä çóðãèéí àïïàðàò îëãîæ òóë áàðüñàí ãàçàð, çàãàñíû çóðãèéã àâàõààñ ãàäíà òóëûí áàéðøèë, òîî òîëãîéã òîãòîîõ çîðèëãîîð øàíàà áîëîí çàëàìãàéí õàâõàãàíû õàð òîëáîíû áàéðøèëààð òàíèõ äèæèòàë òýìäýãëýýíèé

178

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

àðãûã õýðýãëýæ ýõýëñýí áàéíà. Òóë çàãàñûã õàìãààëàõ çîðèëãîîð çàãàñ ñîíèðõîã÷èä, íóòãèéí çàãàñ÷èä, èðãýäýýñ ìýäýýëýë àâàõ ¿¿äíýýñ “Ñèáèðü òóë çàãàñíû àíõàí øàòíû ìýäýý öóãëóóëàõ, íýãòãýõ àðãà ç¿é” áîëîâñðóóëàí õýýðèéí ìýäýý öóãëóóëàõ äýâòýð õýâë¿¿ëýí òàðààæýý. Ìºí Òóë çàãàñ ýðõýýð áàéëãàÿ, Õààí òóëàà çàãàñàà ýðõ äóðààð íü áàéëãàÿ çýðýã çóðàãò, õóóäàñ ãàðãàñàí áàéíà. 8.5.6 Òóë õàìãààëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2007 îíû 361 òóøààëààð Òóë çàãàñíû ïîïóëÿöèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, õýâèéí ºñºëòèéã õàíãàõûí òóëä óã ç¿éë çàãàñûã õàìãààëàõ, ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ àæëûí ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ, õýðýãæèëòèéã õàíãàæ àæèëëàõ çîðèëãîòîé Òóë çàãàñ õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã áàòàëñàí áèëýý. Ìºí 2008 – 2015 îíä õýðýãæ¿¿ëýõýýð Çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 267 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Àãíóóðûí çàãàñ, õàìãààëàõ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”- èéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëä: • Çàãàñ õàìãààëàõ, ¿ðæ¿¿ëýõ àæèëä ìýðãýæëèéí ÷èãëýëèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã òàòàí îðîëöóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ • Ìàíàé îðîíä áàéäàãã¿é ç¿éë çàãàñûã Ìîíãîë îðíû íóóð, ãîëä íóòàãøóóëàõã¿é áàéõ áîäëîãûã áàðèìòëàõ • Àãíóóðûí çàãàñíû òºðºë ç¿éëèéí àøèãëàëòûí íººöèéã ñóäëàí òîãòîîõ àæëûã ºðãºæ¿¿ëýõ • Àãíóóðûí çàãàñíû ¿ðæëèéí íóòãóóäûã òîãòîîæ, õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâàõ • Àãíóóðûí çàãàñûã õàìãààëàõ àæèëä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ • Àãíóóðûí çàãàñíû íººöèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã ºðãºæ¿¿ëýõ çàìààð èðãýä, õîëáîãäîõ àæ àõóé íýãæ, áàéãóóëëàãóóäûã ìýäýýëëýýð õàíãàõ ãýõ ìýò îëîí àðãà õýìæýýã òóñãàñàí áàéäàã. Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2008 îíû 79 äóãààð òóøààëààð àõóéí, ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí òóñãàé çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ çºâøººðºë îëãîõòîé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ çîðèëãîòîé áàòëàãäñàí Àí àìüòàí, áàðèõ çºâøººðºë îëãîõ æóðìûí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 17.10-ä çààëòàä Òóëûã çºâõºí íýã ñàëàà ñýòã¿¿ðòýé, ¿ç¿¿ðòýý ñýðòýíã¿é äýãýý àøèãëàæ õèéìýë ºãººøººð ãýìòýýëã¿é áàðüæ áóöààí óñàíä íü òàâèíà ãýæ çààæýý. 2008 îíû áàéäëààð “Àí àãíóóðûí òóõàé“ õóóëèéí 11 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ çààëòààð ãàäààäûí èðãýíä çàãàñ áàðèóëàõ àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà íü íóòàã äýâñãýðò íü çàãàñ áàðèóëàõ ñóìûí Çàñàã äàðãàòàé ãýðýý áàéãóóëæ óã ãýðýýã ¿íäýñëýí òóõàéí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí óðèëãààð èðñýí çàãàñ÷èíä çàãàñ áàðèõ çºâøººðëèéã ÁÎß-íààñ îëãîæ èðñýí áàéíà. Íýã çàãàñ÷íû 7 õîíîãò áàðèõ òóë çàãàñ-1 øèðõýã, áóñàä àãíóóðûí çàãàñ 1 ø áàéõààð òîîöîæ, îðîí íóòãèéí òºñºâò òºëáºð õóðààìæèéí îðëîãî áîëîõ 48 àì äîëëàðààð çàãàñ áàðèóëñàí ñóìûí íýõýìæëýëèéã ¿íäýñëýí ÁÎß-íààñ íýã çàãàñ÷íû õóðààìæèéí îðëîãî áîëîõ 27 àì.äîëëàðûã îðîí íóòàãò øèëæ¿¿ëäýã áàéâ. Õóâààðüò îðñîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü íóòàã äýâñãýðò íü ãàäààäûí èðãýíýýð àí àìüòàí àãíóóëàõ, áàðèóëàõ àæëûã ñóìûí Çàñàã äàðãàòàé ãýðýý áàéãóóëæ, óã ãýðýýã àéìãèéí Çàñàã äàðãààð áàòëóóëæ, ãýðýýíèé õóâèéã Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãàä èð¿¿ëíý. Öààøèä äýýðõ æóðìûí äàãóó íýã çàãàñ÷íû áàðèõ òóë çàãàñ 2 øèðõýã, áóñàä çàãàñ 10 øèðõýã áàéõ òóë îðîí íóòàãò íýã çàãàñ÷íû õóðààìæíû îðëîãî áîëîõ 30 àì äîëëàðûã òóõàéí ñóìààñ èð¿¿ëñýí íýõýìæëýëèéí äàãóó ÁÎß-íààñ îðîí íóòàãò øèëæ¿¿ëýõýýð áîëñîí áàéíà. Èéìýýñ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýðò îðøèõ Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí, Äàäàë, Áàÿí–Óóë ñóì ººðèéí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà òóë á¿õèé ãàçðóóäûã õàìãààëàëòàä àâ÷ àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ àæëûã õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ÿâóóëàõ íü ñóì îðîí íóòãèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé àæèë áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæèæ áàéãàà òºñëèéí õ¿ðýýíä íóòãèéí èðãýäèéã àÿëàë æóóë÷ëàëûí êîìïàíèóäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ, ÿëàíãóÿà òóëûí áàéðøèë íóòãèéã òóõàéí îð÷èíä àìüäàð÷ áàéãàà íóòãèéí èðãýäýýñ á¿ðäñýí íºõºðëºëèéí õàìãààëàëòàä îðóóëàõ íü ÷óõàë þì. Óðüä ºìíº òîõèîëäîæ áàéãààã¿é òàðõàëòàà òýëæ áóé õàðü çàãàñûã èëð¿¿ëýõ, òàðõàëò, áàéðøèë íóòãèéã òîãòîîõ, øèëæèëò õºäºëãººíèéã õÿíàõ ìîíèòîðèíã ñóäàëãàà õèéõ íü àãíóóðûí çàðèì ¿íýò çàãàñíû ïîïóëÿöèéã õàìãààëàõàä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëíý. Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìîíä îðñîí Äàðõàí öààçàò õèëýì çàãàñíû òàðõàëò áàéðøëûí ñóäàëãààã ¿å øàòòàéãààð ÿâóóëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàð÷ áàéíà.

179

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.6 ÕªÕÒªÍ, ÕÎ¨Ð ÍÓÒÀÃÒÀÍ, ÌªËÕªÃ× ÀÌÜÒÄÛÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿æèëòýýð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ ñóóðü ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí òàðõàö, áàéðøëûí ñóäàëãààã 2010 îíû 05 ñàðûí 27-íîîñ 06 ñàðûí 06-íûã äóóñòàë 12 õîíîãèéí õóãàöààíä õèéæ ã¿éöýòãýâ. Ýíý õóãàöààíä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò òàðõñàí õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîéòîé õîëáîîòîé õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí øèíý ìýäýý, ìàòåðèàë öóãëóóëàõ, àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé õºõòºí àìüòäûí õóâüä îðîí íóòãèéí èðãýäýýñ àìàí ìýäýý öóãëóóëàõ, ºìíºõ ñóäëàà÷äûí õèéñýí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã òîäðóóëàõ çýðýã àæëûã õèéëýý. Ñóäàëãààíû áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä çàãàñ, óñíû ÷àíàð, óñ ç¿é, õºðñ, îé, øóâóó, õºõòºí, øàâæ, óðãàìàë ñóäëàà÷ çýðýã îëîí ÷èãëýëèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä îðîëöîæ àæèëëàñàí íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí íºõöëèéã ýêîñèñòåìèéí ò¿âøèíä íü àíõààð÷ ¿çýõýä äºõºìòýé áàéñíûã òýìäýãëýå. Ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë, øààðäëàãà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Ìîíãîë îðíû àìüòíû ãàçàðç¿éí ìóæëàëààð (Áàííèêîâ, 1954) Õýíòèéí òîéðîãò áàãòäàã áºãººä àìüòíû àéìãèéí ç¿éëèéí îëîí ÿíç áàéäàë áîëîí àìüäðàõ îð÷íû õóâüä íýëýýä áàÿëàã íóòàã þì. Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõü íóòàã íü îéò õýýð, õýýð, ãîëûí äàãóóõü øóãóé çýðýã îëîí ÿíçûí àìüäðàõ îð÷èíòîé ó÷ðààñ îëîí ç¿éëèéí àìüòàä òàðõàí àìüäðàõ íºõöºë á¿ðäñýí áàéäàã îíöëîãòîé. Ò¿¿í÷ëýí ýíý á¿ñ íóòàãò ãîëäóó óñ íàìãàðõàã îð÷íûã ø¿òýæ àìüäàðäàã õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí àìüòàä òàðõñàíû äýýð öººí ç¿éëèéí ìºëõºã÷ àìüòàä òàðõñàí áàéäàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü áàéãàëèéí òîãòîö, àìüäðàõ îð÷íû îëîí ÿíç áàéäàë, õºõòºí àìüòäûí ç¿éëèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õóâüä áàãà ñóäëàãäñàí, ºâºðìºö ãàçðûí íýã. Èéìýýñ ýíý áóñ íóòãèéí áàéãàëèéí òºðõ àìüòíû àéìãèéí ñóäàëãàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. Íºãºº òàëààð ýíý á¿ñ íóòàãò õ¿í ìàëûí íºëºº, àëòíû óóðõàéí íºëºº çýðýã íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õîëáîîòîé õ¿íèé íºëºº íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéãààã õàðãàëçàí ¿çýæ ýíý á¿ñèéí àìüíû ñóäàëãààã õèéõ øààðäëàãà áèé áîëñîí þì. Ñóäëàãäñàí áàéäàë. Ýäãýýð àìüòäûí òàðõàö áàéðøèë, òîî òîëãîéí òàëààð ìàíàé îðíû áîëîí ãàäààäûí ñóäëàà÷äûí ìýäýý áàðèìò îëîí áèé. Òóõàéëáàë, Õºõòºí àìüòäûí òàëààð À.Ã.Áàííèêîâ (1954), Ñ.Äóëàìöýðýí (1970), Ñîêîëîâ, Îðëîâ (1980), Ä.Öýíäæàâ, Î.Øàãäàðñ¿ðýí, Ä.Àâèðìýä, Ä.Öýâýãìèä, Ä.Ýðýãäýíäàãâà, Î.Íàìíàíäîðæ, Æ.Äàìäèí çýðýã ýðäýìòäèéí òóóðâèñàí òóëãóóð á¿òýýë îëíîîð õýâëýãäýí ãàð÷ýý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä Í.Áàòñàéõàí, Ð.Ñàìúÿà, Ñ.Øàð, Ñ.Ð.Á.Êèíã (2010) íàðûí òîì õýìæýýíèé çóðàãò ãàðûí àâëàãà ãàðñàí áàéíà. Äýýðõè òóëãóóð á¿òýýë¿¿äýä Õàí Õýíòèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò õàìààðàõ “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð” ò¿¿íèé îð÷ìûí õºõòºí àìüòäûí òàëààð õýñýã÷ëýí òóñãàñàí áàéäàã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õèéãäñýí Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòäûí ñóäàëãààíû ìýäýý áàðèìòàä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð, ò¿¿íèé îð÷ìûí íóòàã äàõü õºõòºí àìüòäûí ç¿éëèéí îëîí ÿíç áàéäàë, òýäãýýðèéí òîî òîëãîé, òàðõàö, áàéðøëûí òàëààð ºã¿¿ëñýí çàðèì ìýäýý áàðèìòóóäûã àøèãëàâ. Òóõàéëáàë: Õýíòèéí òàéãûí õàìãèéí ºìíº çàõûí ñàëáàð óóëñûí íýã áîëîõ Äàðõàí öààçàò Áîãäõàí óóëûã õàìãààëàõ çàðèì àñóóäàëä (Äóëàìöýðýí, Ìàíäàë, Õàÿíõÿðâàà, 1992), Áîãäõàí óóëûí ýêîñèñòåì (Àäüÿàñ¿ðýí, 1997), Áîãäõàí óóë, ò¿¿íèé îð÷ìûí çîíõèëîõ àìüòàí, óðãàìàë (Øàð áà áóñàä, 2008), Õàí Õýíòèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº (Ìýíäáààòàð, Àìãàëàíáààòàð, 1999), Í.Áàòñàéõàí, Æ.Àðèóíáîëä, Ç.Õàóýð, Á.Íàðàíöàöðàëò, ×.×èíáàò, Á.Ãàíõóÿã íàðûí Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ Ãîëûí õàëèó-Lutra lutra òàðõàöûí øèíý íóòàã, ìºí Æ.Àðèóíáîëä, Í.Áàòñàéõàí, Ä.Äîëüø íàðûí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàð äàëàâ÷òàí CHIROPTERA BLUM-íû á¿ëãýìäýë “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” (ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä, 2008) çýðýã á¿òýýë¿¿ä õýâëýãäýí ãàð÷ýý. Õî¸ð íóòàãòàí ìºëõºã÷ àìüòäûí òàëààð Õ.Ìºíõáàÿð (1976, 1987), Õ.Ìºíõáàÿð, Õ.Òýðáèø (1991), Ì.Ìºíõáààòàð (2004), Õ.Ìºíõáàÿð, Õ.Òýðáèø, Ì.Ìºíõáààòàð (2001, 2010) íàðûí òîìîîõîí ñóóðü ñóäàëãààíóóäûã äóðüäàæ áîëíî. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí íºõöºë, áèîëîãèéí íººöèéí òºëºâ áàéäëûí òàëààð ºíººãèéí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíä òóñãàõ õýìæýýíèé ñóóðü ìýäýý ìàòåðèàë öóãëóóëàõ øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ áèä ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã õèéñýí áîëíî. Ì.Ìºíõáààòàð, Õ.Òýðáèø íàð Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí íóòàã äýâñãýð äýõ õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ñóäàëãààã õèéñýí áàéíà. Áèä ýíý ñóäàëãààíä òóëãóóðëàæ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí òàðõàö áàéðøèë, òîî òîëãîéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ººð÷ëºëòèéã òîäîòãîõ ñóäàëãàà õèéñýí þì.

180

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ñóäàëãààíû çîðèëãî. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéò õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé, òýäãýýðèéí ººð÷ëºëò áîëîí àìüäðàõ îð÷èíä ñ¿¿ëèéí ¿åä áèé áîëñîí ººð÷ëºëòèéã ¿íýëýõ, ÿëàíãóÿà àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé òóðàã õºõòºí àìüòäûí òîî òîëãîé, áàéðøèë, àìüäðàõ îð÷èíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿äèéã ¿íýëæ, ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàæ öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýíèé ÷èãëýëèéã òîãòîîõ, òóñ á¿ñ íóòàãò ýêîëîãèéí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäëàõ çýðýã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ õýýðèéí ñóäàëãààíû àíõäàã÷ ìýäýý ìàòåðèàë öóãëóóëàõ çîðèëãî òàâüæ àæèëëàñàí áîëíî. 8.6.2 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ç¿éëèéí îëîí ÿíç áàéäàë, òýäãýýðèéí ñòàòóñ 8.6.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò òàðõñàí õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ç¿éëèéí îëîí ÿíç áàéäàë, òýäãýýðèéí ñòàòóñ

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý

Òàéëáàð

Ýëáýã

Õîâîð

Ç¿éëèéí íýð

Õýâèéí

Ñòàòóñ

Àª

ÌÓÓÍ

Øàâüæ èäýøòíèé áàã 1

Äàãóóð çàðàà

Mesechinus dauricus

Öàðìûí àòààõàé

Sorex tundrensis

Àª

Äààãàí àòààõàé

Sorex caecutiens

Àª

Áýñðýã àòààõàé

Sorex daphaenodon

Àª

Òýãø ø¿äýò àòààõàé

Sorex isodon

Àª

ªºäñºí àòààõàé

Sorex minutissimus

Àª

Ñèáèðü ìàëòààõàé

Crocidura sibirica

Óñ÷ ãýðýëçãýíý

Neomys fodiens

Àª

Ãàð äàëàâ÷òàíû áàã 9

Óìàðûí ñàðìààõàé

Eptesicus nilssonii

Îéñîã áàãâààõàé

Myotis brandtii

Àª

Ñàõàëò áàãâààõàé

Myotis mystacinus

Àª

Áîð ñîîòîí áàãâààõàé

Plecotus ognevi

Àª

Áóóðàë ñàðìààõàé

Vespertilio murinus

Àª

Óññàã áàãâààõàé

Myotis daubentonii

Àª

Òóóëàé õýëáýðòíèé áàã 15

×àíäàãà

Lepus tolai

Àãíóóð

Áîð òóóëàé

Lepus timidus

Àãíóóð

Äàãóóð îãäîé

Ochotona dauurica

Àª

Àñãàíû îãäîé

Ochotona hyperborea

Àª

Ìýðýã÷äèéí áàã 19

Ìîíãîë òàðâàãà

Marmota sibirica

Óðò ñ¿¿ëò çóðàì

Spermophilus undulatus

Äàãóóð çóðàì

Spermophilus dauricus

Çàìáà æèðõ

Tamias sibiricus

Áàðààí õýðýì

Sciurus vulgaris

Äàãóóð íîìèí

Myospalax aspalax

Àª

Õýðãýëçèé îãîòíî

Microtus gregalis

Àª

Ìýõýýð÷ îãîòíî

Microtus oeconomus

Àª

Àãíóóð +

Àª ¯Õ

¯Õ

Àãíóóð

181

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ªðãººí÷ îãîòíî

Microtus fortis

Àª

Øèðãèéí îãîòíî

Microtus maximoviczii

Àª

Áàðààí îãîòíî

Microtus arvalis

¯Õ

¯ëèéí öàãààí îãîòíî

Lasiopodomys brandtii

Àª

Îéí õ¿ðýí îãîòíî

Myodes rufocanus

Àª

Îéí óëààí îãîòíî

Myodes rutilus

Àª

Îéí õºâõºëæèí

Myopus schisticolor

Õàäíû áàðàã÷èí

Alticola semicanus

Àª

Çààðò õàðõ

Ondatra ziberthicus

¯Õ

Ìîíãîë îãîòíî

Microtus mongolicus

Àª

Õºõ øèø¿¿õýé

Cricetulus barabensis

Àª

Ñ¿¿ëýðõýã øèø¿¿õýé

Cricetulus longicaudatus

¯Õ

×èã÷èé õóëãàíà

Micromys minutes

Àçèéí õóëãàíà

Apodemus peninsulae

Ãýðèéí õóëãàíà

Mus musculus

Áîð õàðõ

Rattus norvegicus

¯Õ

Ñèáèðü àëàãäààãà

Allactaga sibirica

Àª

Îðîã çóñàã

Phodopus campbelli

Õºõâºð îëáè

Pteromys volans

ÕÁ

ÕÁ +

Àª

¯Õ

+ +

Àª ¯Õ

Ìàõ èäýøòíèé áàã 46

Íîõîé ýëáýíõ

Nyctereutes procyonoides

Õÿðñ

Vulpes corsac

Àãíóóð

Øàð ¿íýã

Vulpes vulpes

Àãíóóð

Ñààðàë ÷îíî

Canis lupus

Àãíóóð

Õ¿ðýí áààâãàé

Ursus arctos

Íîõîé çýýõ

Gulo gulo

Àãíóóð

Õàëçäàé äîðãî

Meles leucurus

Àãíóóð

Ãîëûí õàëèó

lutra lutra

ªìõèé õ¿ðýí

Mustela eversmanni

Àãíóóð

Õîòíû ¿åí

Mustela nivalis

Àãíóóð

Öàãààí ¿åí

Mustela ermine

Àãíóóð

Îéí ñîëîíãî

Mustela sibirica

Àãíóóð

Õýýðèéí ñîëîíãî

Mustela altaica

Àãíóóð

Îéí áóëãà

Martes zibellina

Àãíóóð

Óñíû áóëãà

Mustela vison

Øèë¿¿ñ

Lynx lynx

Àãíóóð

Ìàíóóë

Felis (Otocolobus) manul,

Àãíóóð

ÌÓÓÍ

Àãíóóð

Òóðóóòíû áàã 63

Çýðëýã ãàõàé

Sus scrofa

Àãíóóð

ÌÓÓÍ

Xàíäãàé

Alces alces

Àãíóóð

ÌÓÓÍ

Áîð ãºðººñ

Capreolus pygargus

Àãíóóð

Õàëèóí áóãà

Cervus elaphus

Àãíóóð

ÌÓÓÍ

Àãíóóð

ÌÓÓÍ

Õ¿äýð

Moschus moschiferus

Öàãààí çýýð

Procapra gutturosa

Àãíóóð

Õî¸ð íóòàãòàí àìüòàä 69

182

Øèâýð ã¿ëìýð

Salamandrella keyserlingii

Aª

ÌÓÓÍ

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ìîíãîë áàõ

Bufo raddei

Øèâýð ìýëõèé

Rana amurensis

+ +

Àª Àª

Ìºëõºã÷ àìüòàä 72

Ìîíãîë ã¿ðâýë

Eremias argus

¯Õ

Çóëçàãàò ã¿ðâýë

Zootoca vivipara

Àª

Ýãýë çàëìàéò ìîãîé

Vipera berus

¯Õ

Ðàøààíû ìîãîé

Elaphe dione

¯Õ

Óñíû ìîãîé

Natrix natrix

Àª

Áàìáàé õîíøîîðò ìîãîé

Gloydius halys

¯Õ

Òàéëáàð: Àª- Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯Õ- ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é ÕÁ- Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ÌÓÓÍ- Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì

Äýýðõ õ¿ñíýãòèéí õºõòºí àìüòäûí íýðñèéã À.Ã.Áàííèêîâ, 1954, Í.Áàòñàéõàí, Ð.Ñàìúÿà, Ñ.Øàð, Ñ.Ð.Á.Êèíã, (2010) íàðûí á¿òýýëýýñ, îëîí óëñûí ¿íýëãýýã “Ìîíãîë îðíû õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû Óëààí äàíñ”-ûã àøèãëàæ ãàðãàâ. Ìîíãîë îðîíä ºíººãèéí áàéäëààð 8 áàã, 24 îâîã, 73 òºðºëä õàìààðàõ 130 ãàðóé ç¿éëèéí çýðëýã õºõòºí àìüòàä àìüäàð÷ áàéãààã ñóäëàà÷èä òîãòîîñîí áàéäàã. ¯¿íä: Øàâæ èäýøòýí 14 ç¿éë, ãàð äàëàâ÷òàí 12 ç¿éë, òóóëàé õýëáýðòýí 7 ç¿éë, ìýðýã÷ 67 ç¿éë, ìàõàí èäýøòýí 24 ç¿éë, õàâòãàé òàâõàéòàí 1 ç¿éë, òóóðàéòàí 2 ç¿éë, òóðóóòàí 11 ç¿éë á¿ðòãýãäæýý. Õàðèí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð ò¿¿íèé îð÷ìûí íóòàãò øàâæ èäýøòýí 8, ñàðüñàí äàëàâ÷òàí 6, òóóëàé õýëáýðòýí 4, ìýðýã÷èä 27, ìàõàí èäýøòýí 17, òóðóóòíû áàãò 6 ç¿éë, íèéòäýý 68 ç¿éë õºõòºí àìüòàä òýìäýãëýãäñýí áºãººä Ìîíãîë îðíû íèéò õºõòíèé 48,9 % íü ýíý ñàâ ãàçàðò òàðõæýý. Ýíý íü Îíîí ãîëûí ñàâ, ò¿¿íèé îð÷ìûí íóòàã íü àìüäðàõ îð÷íû õóâüä èõ ó÷ðààñ ò¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð õºõòºí àìüòàä òàðõàæ àìüäðàõ íºõöºë á¿ðäñýí áàéäãèéã èëòãýæ áàéíà. Áóñàä á¿ñ íóòàãò õÿäãààðëàãäìàë òàðõàöòàé, òîî òîëãîéí õóâüä õîâîðäñîí õºõòºí àìüòäûí ç¿éë¿¿ä ÷ ýíý á¿ñ íóòàãò áàéäàã îíöëîãòîé. Ìºí ãàð äàëàâ÷òàí, øàâüæ èäýøòýí çýðýã àìüòäûí õóâüä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð òºäèéã¿é, Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä áàãà ñóäëàãäñàí áàéäàã. 8.6.3 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò òàðõñàí õîâîð, õîâîðäñîí õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòàä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä õîâîðäîæ, Ìîíãîëûí Óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí äàãóóð çàðàà-Mesechinus dauricus, ãîëûí õàëèó-lutra lutra, øèâýð õàíäãàé-Alces alces, õàëèóí áóãà-Cervus elaphus, õ¿äýð-Moschus moschiferus çýðýã õºõòºí àìüòàí òàðõñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õóóëü áóñ àãíàëòûí óëìààñ òîî òîëãîé íü õîâîðäîæ, àìüäðàõ îð÷èí íü õóìèãäàæ áàéãàà ìîíãîë òàðâàãà- Marmota sibirica, áàðààí õýðýìSciurus vulgaris çýðýã õºõòºí àìüòàä àíõààðàë òàòàæ áàéãààã ýíä òýìäýãëýå. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îð÷íû á¿ñýä îðøèõ Äàäàë ñóìûí íóòàãò ìîíãîë òàðâàãûã îëîí òîîãîîð æèë á¿ð àãíàñíààñ îäîî òàðâàãàòàé ãàçàð áàéõã¿é áîëæýý. Ìºí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÁÍÕÀÓ ðóó õýðýìíèé àðüñ ãàðãàõ áîëñíîîñ øàëòãààëæ õýðýìíèé òîî òîëãîé ýðñ öººðñºí, ìºí ò¿éìýðò ºðòñºí çýðýã øàëòãààíààñ áîëæ ýíý á¿ñ íóòàãò õýðýì óñòàõàä õ¿ðýýä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí àìüòíû àéìãèéí íýã õóðö àñóóäàë áîë áîð ãºðººñèéã öóñûã íü óóõ íýðèéäëýýð îëîí òîîãîîð àãíàæ áàéãàà ÿâäàë þì. Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí àìàí ìýäýýãýýð õàâàð áîð ãºðººñèéã îëîí òîîãîîð àãíàäàã áîëîõûã íîòîëæ áàéãàà. Òýäãýýð õóóëü áóñ àí÷èä èõýâ÷ëýí Óëààíáààòàð áîëîí îéðîëöîîõü àéìãèéí òºâ¿¿äýýñ î÷äîã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îð÷íû á¿ñýä áàéðøèõ öàãààí çýýðèéã ÷ õóóëü áóñààð àãíàõ ÿâäàë èõ áàéíà. Ãîëûí õàëèó lutra lutra: Í.Áàòñàéõàí áîëîí áóñàä ñóäëàà÷ Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ò õèéñýí Ãîëûí õàëèóíû ñóäàëãààãààð Äàäàë ñóìûí àí÷èí Ä.Çóíäóéäàãâûí ãýð ìóçåéä Áàëæ, Òýíõëýã ãîëûí áýë÷èðò 2007 îíû ºâºë èðãýí Ö.Ãàíòºìºðèéí íîõîéä áàðèóëæ ¿õñýí ãîëûí õàëèóã 2008 îíä îëæ òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ìºí òóñ ñóìûí ìàë÷èí Á.Áàòöîãò, Õ.Áàäàìñàäûí íîõîéä áàðèóëæ ¿õñýí õî¸ð ÷ òîõèîëäëûã 2008, 2009 îíä èëð¿¿ëñýí áàéíà. Ìîíãîëä õîâîð òàðõñàí öººí òîîòîé ýíý àìüòíûã àí÷äûí çýðýãöýýãýýð ãýðèéí íîõîä áàðèõ ÿâäàë áàéãàà íü õàëèóíû òîî òîëãîéä ñºðãººð íºëººëºõ íýã øàëòãààí áîëæ áàéíà. Ãîëûí õàëèó íü îëîí óëñûí õýìæýýíä óñòàæ áîëçîøã¿é (IUCN Red list, 2004) ç¿éë, á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý (Clark et al., 2006)-ýýð ìýäýýëýë äóòìàã àíãèëàëä õàìðàãäñàí, çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí ç¿éëèéã îëîí óëñàä õóäàëäààëàõ Êîíâåíö (CITES)-èéí I õàâñðàëò (UNEP-WCMC, 2006)-ä á¿ðòãýãäæýý. ¯íäýñíèé õýìæýýíä,

183

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ìîíãîë óëñûí “Àí àìüòíû òóõàé õóóëü”, “Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü” (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005)-èàð õàìãààëæ, àãíàõûã õîðèãëîñîí, íýí õîâîð ç¿éë àìüòíû æàãñààëòàä îðóóëñàí áàéíà. Ìºí Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí 2 óäààãèéí õýâëýë (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997)-ä íýí õîâîð ç¿éë õýìýýí á¿ðòãýæýý. Óñàí îð÷íûã ø¿òýí àìüäàðäàã ãîëûí õàëèó íü íýí õîâîð ñòàòóñòàé àìüòíû õóâüä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîî òîëãîé, òàðõàö, áàéðøèë íü ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéãàà ãýñýí ñóäàëãàà áàéíà. Ãîëûí õàëèó íü ýíý ñàâ ãàçàðò óðüä ºìíº ìàø õîâîð òîõèîëääîã áàéñàí áºãººä îäîîãîîð òîî òîëãîé íü íýìýãäýõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéãàà íü îëçóóðõóóøòàé. Áàëæ ãîëûí óñ ñóäëàëûí õàðóóëûí àæèëòàí Æ.Áºõáèëýãò áîëîí Äàäàë ñóìûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ Ä.Ñ¿õáààòàð íàð ãîëûí õàëèóã Áàëæ ãîë, Òýëìýí ãîðõè, Íîðæèí íóóðûí îð÷ìîîñ õàðñàí áºãººä ìºðèéã íü òýìäýãëýñýí áàéíà. Ãîëûí õàëèó íü õàãàñ óñíû, íýí íóóãäìàë àìüäðàëòàé, ñóóñðûí îâãèéí ìàõàí èäýøò àìüòàí. Ìîíãîëä òºäèéëºí ñàéí ñóäëàãäààã¿é. Õàëèóíû ãî¸ìñîã ¿ñëýã àðüñûã àøèãëàõ çîðèëãîîð ºíãºðñºí çóóíû ¿åä èõ õýìæýýãýýð àãíàñíààñ òîî òîëãîé íü ýðñ áàãàñàæ, ò¿¿õýí òàðõàöûí èõýíõ íóòàãò óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí áàéíà (Áàííèêîâ, 1954). Ñ¿¿ëèéí 30 ãàðóé æèëèéí áàéäëààð Õºâñãºëèéí Äàðõàäûí õîòãîðûí Òýíãèñ, Øèøãýä ãîë (Öàãààí, 1975; Samjaa et al.,1998), Ìîíãîë Àëòàéí Õîòîí, Õîðãîí íóóðûí ñàâ (Ñàìúÿà, Øàð, 2007), Õàëõ ãîë (Öàãààí, 1977), Íºìðºã ãîë (Samjaa et al.,1998), Áàðóóí Õýíòèéí Õàðàà ãîëûí ñàâûí Õ¿éòýí ãîë (Öýíäæàâ, 2005) çýðýã öººí õýäýí ãîëûí àé ñàâä òýìäýãëýãäýýä áàéãàà õîâîð ç¿éë þì. Áàëæ ãîëîîñ îëäñîí õàëèóíû àìüäðàõ îð÷èí íü ãîëûí õàðüöàíãóé ºíäºð ýðýã, òîõîé, ö¿íõýýëòýé, ºòãºí øóãóé, óíààíãè ìîä ýëáýã, õàâöàë ãàçàð áàéñàí áàéíà. Áàëæ ãîëûí ýíý óðñàö îð÷èìä çýâýã, àìðûí õàäðàí çýðýã çàãàñ ýëáýã áàéäàã (Áàòñàéõàí íàð, 2010).

8.6.1 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýí õîâîð àìüòàí áîëîõ Ãîëûí õàëèó-Lutra lutra. Çóðãèéã Ñ.Ãîìáîáààòàð

8.6.2 äóãààð çóðàã. Ãîëûí õàëèóíû øàâàð äýýð ãèøãýñýí ìºð, Áàëæ ãîë (2010.06. 03) H= 952 m,

N490 08’ 32.``

E1110 33’ 26.2``

8.6.3 äóãààð çóðàã. Õàëèóíû ìºð òýìäýãëýñýí ãàçàð áîëîí àìüäðàõ îð÷íû íóòàã, Áàëæ ãîë, Òýíãýëýã ãîë, Íîðæèìûí íóóðûí áýë÷èð (2010.06.03)

184

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Äàãóóð çàðàà-Mesechinus dauirus: Îëîí óëñ,á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýãýýð àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé íü ýëáýã, ïîïóëÿöûí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Ýíý ç¿éëèéã Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìûí õî¸ð äàõü õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëä îðóóëæýý (Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Äàãóóð çàðààíû òàðõàö íóòãèéí 7 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí áàéíà.

8.6.4 äóãààð çóðàã. Äàäàë ñóì. Ãóðâàí íóóðûí æóóë÷íû áààçûí îéðîëöîîõü íóóðûí õºâººíººñ Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí Äàãóóð çàðàà-Mesechinus dauuricusã áàðèâ. H=957 m N49 0 01’ 99.1” E1110 39’ 38.8

8.6.5 äóãààð çóðàã. Äàãóóð çàðààíû àìüäðàõ îð÷èí. Ãóðâàí íóóð. (2010.06)

Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä: Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò øèâýð ã¿ëìýð-Salamandrella keyserlingii, ìîíãîë áàõ- Bufo raddei, øèâýð ìýëõèé- Rana amurensis, ìîíãîë ã¿ðâýë- Eremias argus, çóëçàãàò ã¿ðâýë- Zootoca vivipara, ýãýë çàãàëìàéò ìîãîé-Vipera berus, ðàøààíû ìîãîé- Elaphe dione, áàìáàé õîíøîîðò ìîãîéGloydius halys, óñíû ìîãîé-Natrix natrix çýðýã õî¸ð íóòàãòàí ìºëõºã÷ àìüòàä òàðõñàí áàéíà. Ýäãýýð àìüòäûí õóâüä øèâýð ã¿ëìýðýýñ áóñàä íü Ìîíãîë îðîíä ýëáýã òîõèîëäîõ, ºðãºí òàðõàöòàé àìüòàä áàéãàà þì. ªºðººð õýëáýë, ýäãýýð ìºëõºã÷äèéí õóâüä çºâõºí ýíý á¿ñ íóòãèéí õóâüä õîâîð àìüòäàä õàìààðàãäàæ áàéãàà ó÷ðààñ Ìîíãîë îðíû õýìæýýíèé õîâîðäñîí àìüòàä áèø þì. Ãýõäýý çºâõºí ýíý á¿ñ íóòãèéí õîâîð àìüòäûí àìüäðàõ îð÷íûã õàìãààëàõ íü ÷óõàë. Ó÷èð íü, ýäãýýð àìüòàä ººðñäºº áóñàä îëîí òîîíû ìàõ èäýøò õºõòºí áîëîí øóâóóäûí èäýø òýæýýëèéí íººöèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã þì. Øèâýð ã¿ëìýð-Salamandrella keyserling Ìîíãîë îðîíä òàðõñàí öîðûí ãàíö ñ¿¿ëòýé õî¸ð íóòàãòàí áºãººä óðüä íü ìîíãîë îðíû Õºâñãºë, Õ¿äýð, Ç¿¿í á¿ðýí, ×àíäìàíü-ªíäºð, Äàðõàäûí õîòãîð, Øèøýä ãîë, Òàðèàëàí ñóìûí íóòàãò Ýãèéí ãîë, Õýíòèéí íóðóóíû Áîãäûí ãîë, Îðõîí ãîëûí ñàâ Øààìàð, Óëààíáààòàð îð÷èìä Áàÿíç¿ðõ çýðãýýñ òýìäýãëýæýý (Ìºíõáàÿð, 1976; Áîðêèí íàð, 1988). Ñ¿¿ëèéí ¿åä Äîðíîä Ìîíãîëîîñ àíõ óäàà 2000 îíä Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí íóòàãò Îíîí ãîëûí óðä ýðãýýñ òýìäýãëýñýí áàéíà (Ìºíõáààòàð íàð, 2000). ×.Áàçàðñàä íóòãèéí àðä Öýöýãìààãèéí Îíîí ãîëûí öóòãàë Õýðèéí ãîëîîñ îëñîí íýã áîäãàëèéã ÌÓÈÑ-èéí ãåðïåòëîãèéí ëàáîðàòîðèä ºãñºí áàéíà (Ìºíõáààòàð, 2004). 2008 îíä ýíý íóòãààñ äàõèí òýìäýãëýñýí (Ìºíõáààòàð, Òýðáèø, 2010). Ã¿ëìýð çààâàë óñíû îéðîëöîî àìüäàðäàã òóë ýêîëîãèéí õóâüä óñ íàìãàðõàã ãàçðóóäûã ø¿òýæ àìüäàðäàã îíöëîãòîé. Åð íü õî¸ð íóòàãòàí àìüòàä óñ, õóóðàé ãàçàðò ýýëæëýí àìüäàðäàã. Áèå ã¿éöñýí ¿åäýý õóóðàé ãàçàðò òîõèîëäîæ áîëîõ ÷ ¿ðæèë õºãæèë íü óñàí îð÷èíä ÿâàãäàíà. Òèéìýýñ ýäãýýð àìüòäûí àìüäðàëä óñ çàéëøã¿é ÷óõàë ¿¿ðýãòýé ó÷ðààñ àìüäðàëûí îð÷èí õóóðàéøèõ íü ýäãýýð àìüòäûí àìüäðàëä îíöãîé ñºðºã íºëººòýé.

8.6.6 äóãààð çóðàã.Øèâýð ã¿ëìýðèéí àìüäðàõ îð÷èí. Õýðèéí ãîëûí äýðãýäýõ öººðºì (2010. 06) H=865 m

N49 0 25’26.4``

E112 0 11’26.4``

185

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.6.4 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò òàðõñàí õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí àìüäðàõ îð÷íû òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýý Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí èõýíõ íóòàã íü Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð áîëîí Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò áàãòàõ òóë áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîö, ¿çýñãýëýíò ãàçàð îëîíòîé. Èéì ó÷ðààñ Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõü íóòàã íü àìüòäûí àìüäðàõ îð÷íû õóâüä îíöëîã íóòàã. Ýíý á¿ñ íóòãèéí ýêîñèñòåì íü íýã òàëààñ õàðüöàíãóé îëîí ãèø¿¿íòýé ó÷ðààñ òîãòâîðòîé, íºãºº òàëààñ óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä õàìðàãäñàí áàéäàë çýðãýýðýý äàâóó òàëòàé. Òèéìýýñ ýíý á¿ñ íóòãèéí àìüòäûí àìüäðàõ îð÷íû ººð÷ëºëò õàðüöàíãóé áàãà òóë àìüòäûí òîî òîëãîé òîãòâîðòîé áàéõ õàíäëàãàòàé þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü ìàë àìüòíû óñàí õàíãàìæ ñàéòàé òóë àéë ºðõ¿¿ä íýã ãàçàðò óäààí íóòàãëàæ áýë÷ýýðèéã õýò òàëõëàõ àñóóäàë áàãà þì.

8.6.7 äóãààð çóðàã. Óñ ø¿òýí àìüäàðäàã õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí àìüäðàõ îð÷èí. Îíîí ãîë- 2010.06 ñàð

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàãòàæ áóé ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàãò áàéðëàõ Ñàéõàíû àëòíû óóðõàé, Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò îðøèõ Ãóòàéí àëòíû óóðõàé ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã. Ýíý 2 àëòíû óóðõàéíóóä óóëûí àìàíä áàéðëàõ áà õî¸óë óóëûí õºðñíèé áîëîí áîðîîíû óñûã õóðèìòëóóëæ õèéìýë íóóð ¿¿ñãýýä ò¿¿ãýýðýý àëòàà óãààäàã òåõíîëîãèòîé. Ãýõäýý àëòíû îëáîðëîëò ÿâóóëæ áàéãàà 2 óóðõàé îð÷ìûí íóòãèéí àìüäðàõ îð÷íóóä òîäîðõîé õýìæýýãýýð ºðòºõ, àìüòàä äàéæèõ çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë, Ýäãýýð àëòíû óóðõàé íü çýðëýã òóðóóòàí àìüòäûí áýë÷ýýðýý ñýëãýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ, øèëæèëò õºäºëãººíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà þì. Äýýðõ 2 óóðõàéí îëáîðëîëò ÿâóóëæ áàéãàà òàëáàéí á¿õ õºðñèéã õóóëàõ àæèë õèéãäñýí áàéãàà òóë òýíäõèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õóâüä ÿäìàã áîëæýý. Ó÷èð íü,õºðñ õóóëàõ ÿâöàä í¿õíèé æèæèã ìýðýã÷èä, òóðàã õºõòºí, ìàõàí èäýøò àìüòàä áîëîí áóñàä àìüòàä ºðòºãäºæ ¿õýõ, ¿ðãýæ äàéæèõ, àìüäðàõ îð÷èí àëäàãäàõ çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâað ãàðñàí áàéíà. Èéìä àëò îëáîðëîëò õèéãäýýä äóóññàíû äàðàà òåõíèêèéí áîëîí áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò¿¿äèéã õóóëü, æóðàìä çààñàí ñòàíäàðòûí äàãóó õèéõ íü òýíäõèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õýâèéí áàéäàëä îðóóëàõàä ÷óõàë íºëººòýé. 8.6.5 Ä¿ãíýëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õºõòºí, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí òàðõàö, áàéðøëûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí äàðààõü ä¿ãíýëò õèéæ áàéíà. ¯¿íä: 1. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò îðøèõ Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð, Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðóóäûí õîîðîíäîõ îð÷íû á¿ñ íü òóðàã õºõòºí àìüòàä äàìæèí ã¿éõ ãîë êîðèäîð íóòàã òóë ýäãýýð ãàçðûã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñýä õàìðóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Åð íü Õàí Õýíòèéí, Îíîí-Áàëæèéí, ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäèíñêèéí äàðõàí ãàçðóóäûí õîîðîíäûí ñ¿ëæýý áàéãóóëàõ çàìààð õèë äàìíàñàí ýíý á¿ñ íóòãèéã á¿õýëä íü õàìãààëàõ íü àìüòíû àéìãèéí õóâüä ìàø ÷óõàë þì. 2. Îíîí-Áàëæèéí áýë÷èð îð÷ìûí íóòàãò Ìîíãîë îðíû óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí íýí õîâîð ãîëûí õàëèó (Lutra lutra) òàðõñàí áîëîõ íü ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààãààð íîòëîãäîæ áàéãàà òóë ýäãýýð

186

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ãàçðûí àìüäðàõ îð÷íûã îíöãîéëîí õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé. Èéì õàìãààëëûí äýãëýìèéã ñóì îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòûí ñòàòóñòàéãààð øèéäâýðëýæ áîëîõ þì. 3. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü áàéãàëèéí òîãòîö, ýêîñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ºâºðìºö íóòàã òóë íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààã áàéíãûí ìîíèòîðèíã õýëáýðýýð õèéõ Ìîíãîë îðíû áóñàä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûí õóâüä æèøèã áîëîõ áîëîìæòîé. 4. Í¿õíèé àìüäðàëòàé, æèæèã ìýðýã÷äèéí õóâüä òîî òîëãîé, òàðõàö, áàéðøèë íü õýâèéí áàéíà. Ãýõäýý àëòíû îëáîðëîëò ÿâóóëæ áàéãàà Ãóòàé, Ñàéõàíû óóðõàéí îð÷ìûí íóòàãò òîäîðõîé õýìæýýãýýð ºðòñºí áàðèìò áàéíà. 5. Àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õºõòºí àìüòäûí õóâüä çàõ çýýëèéí øóóðãàíä èõýýð ºðòºæ îðîí íóòãèéí áîëîí áóñàä ãàçàð íóòãààñ çîðèí èðæ àí õèéõ àí÷äûí òîî ºññºíòýé õîëáîîòîéãîîð èõ õýìæýýãýýð àãíóóëæ òîî òîëãîéí õóâüä áàãàññàí áàéíà. 8.6.6 Çºâëºìæ • Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îð÷íû á¿ñýä áýë÷ýýð íóòãèéã ñýëãýæ àøèãëàõ çàìààð àìüòäûí àìüäðàõ îð÷íûã ñàéæðóóëàõ, òýëýõ • Îðîí íóòãèéí áîëîí ÎÕÓ-ûí õóëãàéí àí÷èäòàé òýìöýõ îðîí íóòãèéí èðãýäèéí íºõºðëºë áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ • Îéí ò¿éìðýýñ ñýðãèéëýõ òàëààð îðîí íóòãèéí áîëîí óëñûí õýìæýýíä äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ, íóòãèéí óäèðäëàãà, èðãýä, ìàë÷äàä óõóóëàí ñóðòàë÷èëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ • Õàí Õýíòèéí áîëîí Îíîí-Áàëæèéí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäàä ýêîëîãèéí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé òóë àÿëàë æóóë÷ëàëààñ îëñîí îðëîãûã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûí õàìãààëàëòûí ìåíåæìåíòýä çàðöóóëàõ ýðõ ìýäëèéã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí çàõèðãààäàä îëãîõ òàëààð ýðõ ç¿éí îð÷èíã áèé áîëãîõ • Àëò îëáîðëîëòîîñ ¿¿äýí ãàð÷ áóé óñíû áîõèðäîëòûí óëìààñ óñ íàìãàðõàã îð÷íûã ø¿òýæ àìüäàðäàã õî¸ð íóòàãòàí áîëîí áóñàä àìüòäàä ñºðãººð íºëººëæ áîëçîøã¿é òóë õÿíàëò õàìãààëëûí àæèëëàãààã íàðèéâ÷ëàí õèéæ, àíõààðàëäàà àâàõ íü ÷óõàë áàéíà.

187

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

8.7 ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ØÓÂÓÓÄ 8.7.1 Ñóäàëãààíû çîðèëãî, ÷èãëýë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ øóâóóíû àéìàãòàé õîëáîîòîé ñóóðü ìýäýýëëèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü ñóäàëãààíû ãîë çîðèëãî áàéâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä òóñ ñàâ ãàçðûí øóâóóä, ÿëàíãóÿà õîâîð øóâóóäûã õàìãààëàõ, øóâóóíû íººöèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí ñàíàëóóäûã îðóóëàõ ¿¿äíýýñ äàðààõü ¿íäñýí àñóóäëûí õ¿ðýýíä øóâóóíû ñóäàëãààã ã¿éöýòãýñýí áîëíî. ¯¿íä: 1. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îé, óñ íàìãàðõàã áîëîí îð÷ìûí òàë õýýðèéí øóâóóäûí ¿íäñýí ç¿éëèéí á¿ðäëèéã òîãòîîõ 2. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õîâîð øóâóóäûí òàðõàö, áàéðøëûã òîãòîîõ 3. Ñóäàëãààíû õóãàöààíä Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóó ¿ðæèæ áóé øóâóóäûã á¿ðòãýõ 4. Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõü øóâóóäàä îð÷íû ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëëèéã òîäîðõîéëîõ 5. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øóâóóäûã õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ ñàíàëûã áîëîâñðóóëàõ ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ 8.7.2 Ñóäàëãàà ÿâóóëñàí àðãà ç¿é Õýýðèéí ñóäàëãààã 2010 îíû 6-ð ñàðûí 3-íààñ 6-ð ñàðûí 19-íä ã¿éöýòãýâ. Ýíýõ¿¿ õóãàöàà íü õàâðûí í¿¿äëèéí ñ¿¿ë, øóâóóäûí ¿ðæëèéí èä ¿å áºãººä Îíîí ãîëûí ñàâä çóñàõ øóâóóäûí áàéðøèë, òîî òîëãîé òîãòâîðæñîí, øóâóóíû ñóäàëãàà õèéõýä òîõèðîìæòîé õóãàöàà þì. 8.7.2.1 Õàìðàãäñàí òàëáàé Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàã íü Õýíòèéí íóðóóíû ç¿¿í, Ñèáèðèéí òàéãûí ºìíºä çàõ, Äîðíîä Ìîíãîëûí õýýð òàëûí õîéò õÿçãààðûí óóëçâàð íóòàã áºãººä øèëì¿¿ñò áîëîí ºðãºí íàâ÷èò îé, Îíîí, Áàëæ, Õóðõ ãîëóóä, òýäãýýðèéí õºíäèéí íóóð, öººðì¿¿ä íü øóâóó ñóäëàëûí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçàð þì. Ñàâ íóòãèéí ºìíºä õýñýãò õýýðèéí áèîòîï çîíõèëíî. Îíîí, Áàëæ ãîëûí ñàâ íü ìîäîðõîã áºãººä æèìñãýíèé òºãºë, áóðãàñàí øóãóé èõòýé. Äýýðõ îëîí ÿíçûí áèîòîï íü Ìîíãîë îðíû í¿¿äëèéí áîëîí ñóóðèí îëîí ç¿éëèéí øóâóóäûí ¿ðæèõ, çóñàõ, ºâºëæèõ, õàâàð íàìðûí í¿¿äëèéí ¿åä ò¿ð ñààòàõ, àìðàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Îíîí ãîëûí ñàâ íü õàðüöàíãóé ºðãºí òàëáàéã õàìàðñàí íóòàã òóë ñóäàëãààíû àæëûã äàðààõ ¿íäñýí áèîòîïóóäûí õ¿ðýýíä äýýæ òàëáàé ñîíãîí çîõèîí áàéãóóëñàí. ¯¿íä: 1. Îíîí ãîëûí ñàâûí îéí øóâóóäûí ñóäàëãàà: • Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà áîëîí Äàäàë ñóìäûí íóòàãò øèëì¿¿ñò áîëîí õîëèìîã îéä íèéò 4 òàëáàéã ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð ñîíãîâ. 8.7.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Ñîíãîñîí äýýæ òàëáàéí áàéðøèë ¹

Òºâ öýãèéí ñîëáèëöîë

Åðºíõèé áàéðøèëò

48.55791 110.909000

Áèíäýð ñóìûí íóòàã Îíîí ãîëûí óðä óóëûí àð áýë

48.7150800 111.463320

Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí íóòàã, Îíîí ãîëûí óðä ýðýã

48.715080 111.463320

Äàäàë, Íîðîâëèí ñóìäûí çààã, óóëûí áàðóóí áýëèéí îé

49.040240 111.616660

Äàäàë ñóìûí íóòàã Áàëæèéí ãîëûí óðä, óóëûí àðûí îé

2. Îíîí ãîëûí ñàâûí óñ, íàìãèéí øóâóóäûí ñóäàëãàà • Õóðõ, Îíîí ãîëûí áýë÷èð, Áèíäýðýýñ Äàäàë ñóì õ¿ðòýë Îíîí ãîëûí äàãóó ñóäàëãàà ÿâàãäñàí. Îíîí ãîëðóó öóòãàõ Õóðõ, Øóóñ çýðýã æèæèã ãîëóóäûí õºíäèéí íóãàðõàã òàëáàéä àæèãëàëò õèé ñýí áîëíî.

188

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3. Îíîí ãîëûí ñàâûí õýýðèéí øóâóóäûí ñóäàëãàà • Íîðîâëèí ñóìààñ Îíîí ãîë õ¿ðòýëõ òîëãîä, õºíäèéí õýýðæ¿¿ õýñýãò ýíý ñóäàëãàà ÿâàãäñàí.

8.7.1 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øóâóóíû õýýðèéí ñóäàëãààíû öýãèéí áàéðøèë

8.7.2.2 Ñóäàëãàà ÿâóóëñàí ¿íäñýí àðãà÷ëàë Îéí øóâóóäûí ñóäàëãàà õèéõ äýýæ òàëáàéã ñîíãîõäîî Google Åarth-í ãàçðûí çóðàã äýýð, ãàäàðãûí ºíãºíèé ÿëãàðëûã õàðãàëçàí ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð öýã õàòãàæ, óã öýãèéã òîéðóóëàí 2 êì ðàäèóñ äîòîð õàéãóóë ñóäàëãààã ã¿éöýòãýñýí. Äýýæ òàëáàé õîîðîíä áîëîí ãîëûí ñàâ äàãóó õèéãäñýí ñóäàëãààã øóóä àæèãëàëò, òîîëëîãî áàéäëààð ÿâóóëñàí. Ñóäàëãààíû äýýæ òàëáàé áîëîí òàëáàé õîîðîíäûí çàìíàë äàãóó òîõèîëäîõ øóâóóäûã äóðàí, òåëåñêîïûí òóñëàìæòàé òîäîðõîéëæ, ìýäýýëëèéí õóóäñàíä òýìäýãëýñýí áºãººä õîâîð øóâóóäûí áàéðøëûã GPS àøèãëàí á¿ðòãýâ. Îéí áîëîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áóðãàñàí øóãóéí õàðàãäàö ìóóòàé îð÷èíä æèæèã áîð øóâóóäûí ç¿éëèéí á¿ðäëèéã àæèãëàëòààñ ãàäíà òîð òàâüæ òîãòîîñîí. Ñóäàëãààíû òàëáàéí õ¿ðýýíä ãîëûí ñàâ äàãóó õîíîãëîñîí ãàçðóóäàä îðîé, ºãëºº ýðò òîð òàòàæ, òîðîíä îðñîí øóâóóäûã òîäîðõîéëîí, ãýðýë çóðãààð áàòàëãààæóóëæ áóöààí òàâèâ. 8.7.2.3 Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí áàãàæ, õýðýãñýë Ç¿éëèéí á¿ðäýë, òîî òîëãîéã òîãòîîõ àæèãëàëò, á¿ðòãýë, àìüäðàõ îð÷íû áè÷èãëýë, áàéðøëûã òîãòîîõîä äàðààõ áàãàæ õýðýãñëèéã àøèãëàñàí. ¯¿íä: • 2 í¿äíèé äóðàí, òåëåñêîï, òåëåñêîïûí ñóóðü • Âèäåî êàìåð, Garmen Etrex áàéðøèë òîãòîîã÷ • Ëóóæèí, õýìæèã÷ øóãàì, øóâóó áàðèõ òîð, ìýäýýëëèéí õóóäñûã àøèãëàâ. 8.7.3 Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í 8.7.3.1 Ç¿éëèéí á¿ðäýë Îíîí ãîëûí ñàâä íèéò 18 áàã, 47 îâîãò õàìðàõ 133 òºðëèéí 240 ç¿éëèéí øóâóó áóþó Ìîíãîë îðíû øóâóóíû 50,8% íóòàãëàæ áàéíà. Ýäãýýð íü îðøèí àìüäðàõ õýëáýðèéí õóâüä 55 ç¿éë ñóóðèí, 185 ç¿éë í¿¿äëèéí øóâóóä áàéíà. Í¿¿äëèéí øóâóóäààñ 142 ç¿éë ºíäºãëºí çóñàæ, 23 ç¿éë äàéð÷ ºíãºðäºã, 3 ç¿éë õààÿà òîõèîëäëûí áàéäëààð òààðàëääàã, 8 ç¿éë ºâëèéí óëèðàëä õîéíîîñ îðæ èðæ ºâºëæäºã, 9 ç¿éë çóíû

189

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

óëèðàëä áàéäàã áîëîâ÷ ºíäºãëºäºã ýñýõ íü ëàâòàé òîãòîîãäîîã¿é áàéíà [Öýâýýíìÿäàã 2008]. Áèäíèé õýýðèéí ñóäàëãààíû ÿâöàä îéí á¿ñýä ñîíãîñîí 4 òàëáàé áîëîí ãîëûí õºíäèé, ñóäàëãààíû òàëáàé îð÷èìä ÿâóóëñàí çàìíàëûí õ¿ðýýíä 106 ç¿éëèéí øóâóó á¿ðòãýãäýâ (9.7.2 äóãààð õ¿ñíýãò). Õ¿ñíýãòýä ¿ðæèæ áóé øóâóóäûã õàðëóóëæ òýìäýãëýâ. Ìºí õýýðèéí ñóäàëãààíä àæèãëàãäñàí øóâóóäûí çóðãèéã õàâñðàëò Â-6-ä õàðóóëàâ. 8.7.2 äóãààð õ¿ñíýãò. 2010 îíû ñóäàëãààãààð Îíîí ãîëûí ñàâä á¿ðòãýãäñýí øóâóóä ¹

Ëàòèí

Øèíý÷èëñýí íýð

Äýýæ òàëáàé I

III

Ãîëûí õºíäèé

Òàë õýýð

Podiceps nigricollis

Õàëòàð øóíãóóð

√

Podiceps cristatus

Îòãîò øóíãóóð

√

Ardeola bacchus

Öàãààí äýâëýý

Ardea cinerea

Õºõ äýãëèé

√

Ciconia nigra

Õàð ºðºâòàñ

√

Anser cygnoides

Õîøóó ãàëóó

√

Cygnus cygnus

Ãàíãàð õóí

√

Tadorna tadorna

Àíõèäàë àíãèð

√

Tadorna ferruginea

Õîíäîí àíãèð

√

Anas platyrhynchos

Çýðëýã íóãàñ

√

Anas crecca

Íîãîîõîí íóãàñ

√

Anas strepera

Áîð íóãàñ

√

Anas penelope

Çýýðä íóãàñ

√

Anas acuta

Øîâòãîðàëàã íóãàñ

√

Anas querquedula

Öàãààíõºìñºãò íóãàñ

√

Anas clypeata

Õàëáàãà íóãàñ

√

Aythya ferina

Óëààíõ¿ç¿¿ò øóìáóóð

√

Bucephala clangula

Àëàã øóíãàà÷

√

Melanitta fusca

Òîëüò ìîíõäîé

√

Mergus serrator

Ñýâãýð áîõèî

√

Mergus merganser

Õóìõèí áîõèî

√

Milvus migrans

Ñîõîð ýëýý

√

Circus spilonotus

Äîðíûí õóëä

√

Buteo hemilasius

Øèëèéí ñàð

√

Aquila nipalensis

Òàðâàæè á¿ðãýä

√

Aquila chrysaetos

Öàðìûí á¿ðãýä

√

Haliaeetus albicilla

Öàãààíñ¿¿ëò á¿ðãýä

√

Aegypius monachus

Íºìðºã òàñ

√

Falco cherrug

Èäëýã øîíõîð

√

Falco amurensis

Àìàðûí øîíõîð

√

Falco tinnunculus

Íà÷èí øîíõîð

√

Perdix dauurica

Äàãóóð ÿòóó

√

Coturnix japonica

Íàðàí áºäíº

√

Grus leucogeranus

Öàãààí òîãîðóó

Grus grus

Õàðõèðàà òîãîðóó

Grus vipio

Öýí òîãîðóó

Anthropoides virgo

ªâºãò òîãîðóó

√

190

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Otis tarda

Õîíèí òîîäîã

Charadrius dubius

Íàðèéí õèàçàò

√

Pluvialis fulva

Àçèéí ñ¿âýýöàãààí

√

Vanellus vanellus

Óìàðäûí õàâòãààëæ

√

Himantopus himantopus

Ýãýë õèëýíæèã¿¿ð

√

Recurvirostra avosetta

Àëàã ýýòýí

√

Tringa glareola

Øóãóéí õºã÷¿¿

√

Tringa totanus

Óëààíõºëò õºã÷¿¿

√

Tringa stagnatilis

Á¿ðäíèé õºã÷¿¿

√

Gallinago gallinago

Øºâãºí õàðààëæ

√

Numenius arquata

Ìîðèí òóòãàëæèí

Limosa limosa

Ìîðèí öóóöàë

√

Larus ridibundus

Õ¿ðýíòîëãîéò öàõëàé

√

Larus mongolicus

¯õýð öàõëàé

√

Chlidonias leucopterus

Áóóðàë õàðààëçàé

√

Sterna hirundo

Ýãýë õàðààëàé

√

Columba livia

Õºõâºð òàãòàà

√

Cuculus canorus

Ýãýë õºõºº

√

Cuculus saturatus

Õàíàìàë õºõºº

√

Bubo bubo

Ýãýë øàðøóâóó

Athene noctua

Õîòíû á¿ãýýõýé

Surnia ulula

Õàðñóóí áýãáààòàð

Apus apus

Õóðûí óðààöàé

√

Apus pacificus

Õîíäëîéöàãààí óðààöàé

√

Upupa epops

Áºâººëæèí ºâººëæ

√

Dryocopus martius

Õàð òîãøóóðãà

√

Dendrocopos major

Àëàã òîíøóóð

√

Dendrocopos leucotos

Õîíäëîéöàãààí òîíøóóð

√

Dendrocopos minor

Öîîõîð òîíøóóð

√

Hirundo rustica

Àñðûí àëòàíõàðààöàé

√

Galerida cristata

Ñîãñîîò áîæèðãî

√

Calandrella rufescens

Îðîã æèðãýìýë

√

Melanocorypha mongolica

Ìîíãîë áîëæìîð

√

Eremophila alpestris

Øîîðîí ýâýðòáîëæìîð

√

Alauda arvensis

Áîðîëçîé áîãøèðãî

√

Anthus richardi

Õýýðèéí øèéõí¿¿õýé

√

Motacilla citreola

Øàðò¿ð¿¿ò öýãöãèé

√

Motacilla alba

Õºõ öýãöãèé

√

Lanius cristatus

Óõàà äóíõàé

√

Lanius isabellinus

Òîëüò äóíõàé

√

Sturnus cineraceus

Áîð òîäîë

√

Cyanopica cyanus

Öýíõýð öàíöààõàé

√

Pica pica

Àëàã øààçãàé

√

Nucifraga caryocatactes

Áèäýðò ñàìàð÷øààçãàé

√

Pyrrhocorax pyrrhocorax

Óëààíõóøóóò æóíãàà

√

Corvus dauuricus

Àëàãòóó õýðýý

√

191

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Corvus frugilegus

Òóðëèàõ õýðýý

√

Corvus corone

Õàð õýðýý

Corvus corax

Õîí õýðýý

√

Locustella certhiola

Ã¿éìõèé øàòàíñ¿¿ëò

√

Acrocephalus orientalis

Äîðíûí îõèëáÿëçóóõàé

√

Acrocephalus aedon

Áàíõàð îõèëáÿëçóóõàé

√

Sylvia curruca

Òàð÷èãíàà çýðæèãýíý

√

Phylloscopus fuscatus

Á¿õò äóó÷øóâóó

√

Saxicola torquatus

Ýãýë øóëãàíàà

√

Oenanthe oenanthe

Àäóó÷ ÷îã÷èãî

√

Oenanthe isabellina

Á¿æèì÷ ÷îã÷èãî

√

Phoenicurus auroreus

Äàãóóð ãàëñ¿¿ëò

√

Luscinia calliope

ªíãºë¿¿ðò ãóðãàëäàé

√

Parus montanus

Õ¿ðýíòîëãîéò õºõáóõ

√

Parus major

Èõ õºõáóõ

√

100

Passer domesticus

Îðîíãèéí áîðøóâóó

√

101

Passer montanus

Õýýðèéí áîðøóâóó

√

102

Pyrgilauda davidiana

Ìîíãîë áîæèðîã

√

103

Carpodacus erythrinus

Óëààâàð áóæìàð

√

104

Emberiza leucocephalos

Öàãààí øàíààò õºìðºã

√

105

Emberiza fucata

Øàð í¿äýí õºìðºã

√

106

Emberiza aureola

Øàð-ýëýãò õºìðºã

√

Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì, CITES, õîâîð àìüòäûí òàëààðõè Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí 264-ð òîãòîîëä á¿ðòãýãäñýí öººíã¿é øóâóóä áèäíèé ñóäàëãààíû ÿâöàä á¿ðòãýãäýâ. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàã õîâîð øóâóóäûã õàìãààëàõ ÷óõàë á¿ñ íóòàã áîëîõ íü áèäíèé ñóäàëãààãààð äàõèí íîòëîãäîæ áàéíà. 8.7.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Ñóäàëãààíû ÿâöàä á¿ðòãýãäñýí Îíîí ãîëûí õîâîð øóâóóä ¹

Ç¿éëèéí íýð

Ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò

Õàð ºðºâòàñ Ciconia nigra

Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì, ÑITES-í 2-ð õàâñðàëò, 264-ð òîãòîîëûí õîâîð øóâóóíû æàãñààëòàä îðñîí

Õîøóó ãàëóó Anser cygnoides

Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì, 264-ð òîãòîîëûí õîâîð øóâóóíû æàãñààëòàä îðñîí.

Ãàíãàð õóí Cygnus cygnus

Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí. 1933 îíîîñ àãíàõûã õîðèãëîñîí.

Øèëèéí ñàð Buteo hemilasius

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Äîðíûí õóëä Circus spilonotus

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Òàðâàæè á¿ðãýä Aquila nipalensis

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Öàðìûí á¿ðãýä Aquila chrysaetos

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Öàãààíñ¿¿ëò íºìðºã á¿ðãýä Haliaeetus albicilla

Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì, CITES-í 1-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Íºìðºã òàñ Aegypius monachus

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Èäëýã øîíõîð Falco cherrug

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Àìàðûí øîíõîð Falco amurensis

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí. 264-ð òîãòîîëûí õîâîð øóâóóíû æàãñààëòàä îðñîí.

Íà÷èí øîíõîð Falco tinnunculus

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Öàãààí òîãîðóó Grus leucogeranus

Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì, CITES-í 1-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Õàðõèðàà òîãîðóó Grus grus

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Öýí òîãîðóó Grus vipio

Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì, CITES-í 1-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

192

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ªâºãò òîãîðóó Anthropoides virgo

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Õîíèí òîîäîã Otis tarda

Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì, CITES-í 1-ð õàâñðàëò, 264-ð òîãòîîëûí õîâîð øóâóóíû æàãñààëòàä îðñîí.

Õîòíû á¿ãýýõýé Athene noctua

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Øàð øóâóó Bubo bubo

ÑITES-í 2-ð õàâñðàëòàä îðñîí.

Ìîíãîë óëñ, Äýëõèéí õýìæýýíä õîâîðäîæ áóé öàãààí òîãîðóó Grus leucogeranus, öýí òîãîðóó Grus vipio, õîíèí òîîäîã Otis tarda çýðýã ç¿éë Îíîí ãîëûí öóòãàë æèæèã ãîëóóäûí íóãà, õºíäèéí ÷èéãëýã, áóðãàñ, ºòãºí óðãàìàëòàé õºíäèéä òàðõñàí áàéíà. Ýäãýýð õîâîð øóâóóäûã õàìãààëàõûí òóëä Îíîí ãîëûí öóòãàë ãîëóóäûí îð÷íûã õàìãààëàõ çàðèì òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Íîðîâëèí ñóìûí òºâººñ õîéø 5 êì çàéòàé, òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé çýðãýëäýý íóãàðõàã õºíäèéä (48.712860/111.950840) áèä öýí òîãîðóó 8, öàãààí òîãîðóó 4, ºâºãò òîãîðóó 12 áîäãàëèéã íýã äîð àæèãëàñàí (9.7.4 ä¿ãýýð çóðàã). Ýíý öýãò 2 æèë äàðààëàí öàãààí òîãîðóó òýìäýãëýãäýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí íóòàã Øóóñûí ãîëûí õºíäèéí ºâñºðõºã õýýðò (48.737330/111.610890) ¿ðæèæ áàéãàà õîíèí òîîäîã á¿ðòãýãäýâ. Ýíý öýãýýñ õîëã¿é õîíèí òîîäîãûí 5 áîäãàëèéã ìºí òýìäýãëýâ (9.7.6 äóãààð çóðàã). Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ºíäºð, ºòãºí ºâñòýé îéí çàõ, ãîëûí õºíäèéí ÷èéãëýã òàëáàé ýíý ç¿éë òîîäîãûí àìüäðàõ ¿íäñýí îð÷èí áîëíî. Ñóäàëãààíû ÿâöàä 2010.06.15-íä Îíîí ãîëûí áóðãàñàí øóãóéä (48.715080/111.463320) öàãààí äýâëýý Ardeola bacchus øèíý òàðõàöûí öýãèéã òýìäýãëýâ. 8.7.3.2 Ñàâ íóòãèéí øóâóóäûí àìüäðàõ îð÷íû íºëºº Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øóâóóäûí õýâèéí àìüäðàëä ñºðãººð íºëººëºõ äàðààõü ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áàéíà. ¯¿íä: Îéò õýýðèéí ò¿éìýð, ìîä îãòëîë (ÎÕÓ áîëîí íóòãèéí èðãýäèéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëñàí ò¿éìðèéí ãàðàëò íü îéí øóâóóäûí íººö, áàéðøèëä ñºðãººð íºëººëäºã): Äàäàë ñóì, Áàÿí-Àäàðãà ñóìûí íóòàãò ìîä îãòëîë, îéí ò¿éìýðò íýðâýãäñýí îéí òàëáàé àæèãëàãäñàí (Õàâñðàëò Ã-2-ûí 19 äóãààð çóðàã). Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ÿëàíãóÿà õóóðàéøèëò íü óñ íàìãèéí øóâóóäûí àìüäðàõ îð÷íûã äîðîéòóóëæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí íºëººëºë: Ñóäàëãààíû òàëáàéí íèéò õ¿ðýýíä áýë÷ýýðèéí ìàë ñ¿ðýã ãîëûí õºíäèéí çýãñ, áóðãàñàí øóãóé, íàìãàðõàã òàëáàéí óðãàìëàí á¿ðõýâ÷èéã äîðîéòóóëæ áàéãàà áàéäàë àæèãëàãäàíà. Ãàíæèëòòàé, õóóðàé æèë ýíý íºëººëºë õîâîð øóâóóäûí ¿ðæëèéã çîãñîîõ õ¿ðòýë íºëººòýé áàéíà. Ýíý íºëººëºë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ºìíºä õýñýãò àéë, ìàë ñ¿ðýã èõýýð íóòàãëàäàã æèæèã öóòãàë ãîëûí õºíäèéä èë¿¿òýé òîä àæèãëàãääàã.Õóðõ áîëîí Øóóñûí ãîëä ÿâàãäñàí àæèãëàëòààð ãîëûí õºíäèéí óíäàðãàòàé òîãòîîë óñàíä áîä ìàë èõýýð îðæ, óñíû îð÷ìûí çýãñ øàãøóóðãûã ñ¿éòãýí øóâóó ¿¿ðëýõ, ¿ðæèõ áîëîìæã¿é áîëãîäîã. 8.7.4 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øóâóóäûã àøèãëàõ, õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí ñàíàë 8.7.4.1 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øóâóóäûã àøèãëàõ àñóóäàëä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îé á¿õèé íóòãààð õàð õóð Lyrurus tetrix, íóðãûí ñîéð Tetrao parvirostris, øèâýð õºò¿¿ Tetrasres bonasia, äàãóóðûí ÿòóó Perdix dauuricae çýðýã ñóóðèí àãíóóðûí øóâóóä òàðõñàí. Ò¿¿í÷ëýí áîð ãàëóó Anser anser, õîíäîí àíãèð Tadorna ferruginea, áîð íóãàñ Anas strepera, çýðëýã íóãàñ Anas platyrhynchos, íîãîîõîí íóãàñ Anas crecca, ãýçýãò øóìáóóð Aythya fuligula, àëàã øóíãàà÷ Bucephala clangula, àçèéí ñ¿âýý öàãààí Pluvialis dominica, óìàðäûí õàâòãààëæ Vanellus vanellus çýðýã óñ íàìãèéí àãíóóðûí øóâóóä õýâèéí òàðõàöòàé áàéðøäàã. Àãíóóðûí øóâóóäûí íººöèéã ñóäàëæ, àøèãëàõ çîõèñòîé õýìæýýã òîãòîîñíû ¿íäñýí äýýð îðîí íóòãèéí õýðýãöýýíä àøèãëàõ, ñïîðò àãíóóðûí çîðèóëàëòààð ãàäààäûí àí÷èí æóóë÷äàä àãíóóëàõ áîëîìæòîé. Èéìä àãíóóðûí øóâóóäûí íººöèéã íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîòîé îíîâ÷òîé àøèãëàõ, íººöèéã õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéã öàã àëäàëã¿é áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã õàíãàñíààð ýíý ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëò, á¿ðòãýë ìýäýýëýë èë òîä áîëæ ñàéæðàõ þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øóâóóíû íººöèéã çîõèñòîé, ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ ººð àðãà çàì áîë áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õàâñàðãà íººö áîëãîí àøèãëàõ ÿâäàë þì. Îíîí ãîëûí ñàâä áàðóóí Åâðîï, Õîéä Àìåðèê, Ç¿¿í õîéä Àçèéí îðíóóäûí øóâóó ñîíèðõîã÷äûí àíõààðëûã ç¿é ¸ñîîð òàòäàã ºíãºë¿¿ðò ãóðãàëäàé Luscinia calliope, äàãóóð ãàëñ¿¿ëò Phoenicurus auroreus, àëàãòóó õýðýý Corvus dauuricus, ýãýë øàð øóâóó Bubo bubo,

193

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

öàãààí òîãîðóó Grus leucogeranus, õàðõèðàà òîãîðóó Grus grus, öýí òîãîðóó Grus vipio, õàð òîãîðóó Grus monacha, ºâºãò òîãîðóó Anthropoides virgo, õîøóó ãàëóó Anser cygnoides, óñíû öàãààí ñ¿¿ëò á¿ðãýä Haliaeetus albicilla, õîíèí òîîäîã Otis tarda, àçèéí öóóöàëü Limnodromus semipalmatus, xap ºðºâòàñ Ciconia nigra, õàí á¿ðãýä Aquila heliaca, èäëýã øîíõîð Falco cherrug, çýýðä øoíõîð Falco naumanni, öàãààí äýâëýý Ardeola bacchus çýðýã øóâóó áàéíà.Ýäãýýð øóâóóäûí áàéðøèõ îð÷íûã õàìãààëæ, íóòãèéí ñîíèðõîã÷ èðãýäèéã ñóðãàæ, õºòº÷ õèéëãýñíýýð øóâóó àæèãëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºãººæèéã îðîí íóòàãò ¿ëäýýõ áîëîìæòîé. Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóó øóâóó àæèãëàõ çàìíàë, àÿëàëûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, òàíèëöóóëãà ìàòåðèàëûã áýëòãýõ, õýâëýõ, îðîí íóòãèéí èðãýäèéã ñóðãàõ àæëûã òóñãàéëàí õèéõ øààðäëàãàòàé. 8.7.4.2 Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øóâóóäûã õàìãààëàõ àñóóäàëä Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàãò Ìîíãîë îðîíä òºäèéã¿é äýëõèéä õîâîðäîæ, óñòàõ àþóëä îðñîí îëîí ç¿éë øóâóóä õýâèéí òîî òîëãîéòîé íóòàãëàäàã.Òóñ ñàâ ãàçàð íü øóâóó õàìãààëàëûí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé íóòàã þì. Ìîíãîë äàõü øóâóóäàä ÷óõàë ãàçðóóäûí ëàâëàõ ”Áàéãàëü õàìãààëàëûí ò¿øèö íóòãóóä” ëàâëàõàä ÕóðõÕ¿éòýí ãîëóóäûí õºíäèé A1, A4i, Îíîí-Áàëæ ãîëóóäûí õºíäèé A1, A3, A4i ãýñýí øàëãóóðò íèéöýí øóâóóäàä ÷óõàë ãàçàð õýìýýí á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàã íü òîãîðóó õàìãààëëûí îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîëòîé ÷óõàë á¿ñ íóòàã þì. Öàãààí òîãîðóó Grus leucogeranus, õàðõèðàà òîãîðóó Grus grus, öýí òîãîðóó Grus vipio, õàð òîãîðóó Grus monacha, ºâºãò òîãîðóó Anthropoides virgo çýðýã 5 ç¿éëèéí òîãîðóó á¿ðòãýãäñýíýýñ öýí òîãîðóó áîëîí ºâºãò òîãîðóó ýíä ¿ðæäýã. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû ¿íýëãýýãýýð (http://www.iucnredlist.org) öàãààí òîãîðóó íü äýëõèéí õýìæýýíä óñòàæ áàéãàà, öýí áîëîí õàð òîãîðóó íü ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðàãäñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí áîëîí äýëõèéí õýìæýýíä õîâîð áîëñîí õîøóó ãàëóó Anser cygnoides, óñíû öàãààí ñ¿¿ëò á¿ðãýä Haliaeetus albicilla, õîíèí òîîäîã Otis tarda, àçèéí öóóöàëü Limnodromus semipalmatus, xap ºðºâòàñ Ciconia nigra, õàí á¿ðãýä Aquila heliaca, èäëýã øîíõîð Falco cherrug, çýýðä øoíõîð Falco naumanni çýðýã øóâóóä ºíäºãëºí çóñäàã áàéíà. Èéìä îëîí óëñûí õýìæýýíä õîâîðäñîí øóâóóäûí Îíîíãèéí ñàâä ¿ðæäýã, í¿¿äëèéí ¿åäýý òîãòìîë äàéðäàã áàéðøëûã òýìäýãëýæ, òóõàéí ãàçðûã õàìãààëàõ ñàíàëûã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä òóñãàõ íü ç¿éòýé þì. Îéí øóâóóäûí îðøèí àìüäðàõ íºõöëèéã õàìãààëàõàä ñàâ íóòãèéí îéí íººöèéã õàìãààëàõ, îéò õýýðèéí ò¿éìýð ãàðàõààñ ñýðãèéëýõ, îéã íºõºí ñýðãýýõ àæèë ÷óõàë ¿ð íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàðñàí îéí ò¿éìðýýñ øàëòãààëàí, øàòñàí îéä ìîä áýëòãýæ Õýíòèé, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí ñóìäóóäàä õóäàëäààëàõ ñîíèðõîëòîé íóòãèéí èðãýä îëøèðñîí íü áàéäëûã õóðöàòãàæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ÓÈÕ-ààñ áàòàëñàí ìàë àæ àõóéí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, íýã ìàëààñ ãàðàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ àæëûã îðîí íóòãèéí õºäºº àæ àõóéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òóñëàìæòàé çîõèîí áàéãóóëàõ çàìààð ìàë ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéã çîõèñòîé õýìæýýíä áàðèõ íü óñ íàìãèéí øóâóóäûí àìüäðàõ îð÷èíã õàìãààëàõàä çîõèõ ¿ð ä¿í ºãíº. Ìàíàé îðíû õóâüä øóâóóäûí ¿¿ðëýõ, ¿ðæèõ èä ¿å íü 5-6-ð ñàðóóäàä òîõèîëäîõ áºãººä Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõü øóâóóäûí ¿ðæëèéí ÷óõàë á¿ñ íóòãóóäûã çºâõºí ýíý öàã õóãàöààíä õ¿í ìàëûí íºëººíººñ àíãèä áàéëãàæ, òóñãàéëàí õàìãààëæ áóñàä óëèðàëä íü ìàë àæ àõóéä àøèãëóóëàõ áîäëîãûã öààøäûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí õýðýãæ¿¿ëáýë øóâóó õàìãààëëûí àæèë èë¿¿ áîäèòîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ þì. 8.7.4.3 Ñàâ ãàçðûí øóâóóäûã õàìãààëàõ, àøèãëàõàä íóòãèéí èðãýäèéã îðîëöóóëàõ Îíîí ãîëûí ñàâûí õîâîð øóâóóäûí àìüäðàõ îð÷èíã õàìãààëàõ, òîîëëîãî, á¿ðòãýëèéã òîãòìîë õèéõèéí òóëä ñîíèðõîã÷ íóòãèéí èðãýäèéí äóíä ñóðãàëò ÿâóóëàõ, øóâóóäûí òàëààð òàíèëöóóëãà ìàòåðèàë õèéæ òàðààõ çýðýã àæëûã çîõèîí áàéãóóëâàë çîõèíî. Õîâîð øóâóóäûí àìüäðàõ îð÷èí, áàéðøëûí òàëààð áàéíãûí ìýäýýëýëòýé íóòãèéí èðãýä íü ýðãýýä øóâóó ñîíèðõîã÷èä, æóóë÷äûí õºòº÷ººð àæèëëàõ áîëîìæòîé áîëíî. Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààã áýõæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû òºâ áàéãóóëâàë çîõèíî. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ õ¿íèé íººöèéã áýõæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿ãèéí ÷óõàë ýõ ¿¿ñâýðèéã áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëààñ á¿ðä¿¿ëýõ íü îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õîâîð òîãîðóóä, òîîäîã áîëîí óñ íàìãèéí øóâóóäûã àæèãëàõàä Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõ öóòãàë ãîëóóäûí õºíäèé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ò¿¿í÷ëýí Îíîí ãîëûí øóãóé íü îéò õýýðèéí áîð øóâóóäûã ¿çýõýä íýí òîõèðîìæòîé áàéäàã. Õîâîð øóâóóäûí áàéðøèë, òîî òîëãîé, îð÷íû íºëººòýé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîòîé öóãëóóëàõ íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øóâóóäûã õàìãààëàõ ¿éëñýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

194

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

9. ÕÓÓËÜ, ÝÐÕ Ç¯É, Á¯ÒÝÖ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ ªíººäºð Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèé äàÿàð óñíû íººöèéí õîìñäîë, ò¿¿íèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, çºâ ç¿éòýé õýðýãëýýíèé òàëààð ÿðüæ áàéãàà áºãººä ìàíàé óëñ áóñàä óëñ îðíóóäûí àäèë Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûí 5 äóãààð òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí õ¿ðýýíä óñíû íººöèéã áîõèðäîë, õîìñäëîîñ õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, õ¿í àìûã ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãàä íèéöñýí óñààð õàíãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí çîðèëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà. Ýíý ñòðàòåãèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ íýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîë ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèéã îðîí íóòàã, á¿ñ íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, øóóä áîëîí øóóä áóñ óñ õýðýãëýã÷/àøèãëàã÷äûí îðîëöîîòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ìàíàé óëñ 2004 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 22-íû ºäºð Ìîíãîë Óëñûí Óñíû òóõàé õóóëèéã øèíýýð áàòëàí “óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº” ãýñýí øèíý íýð òîìú¸î îðóóëæ, óëñûí áîëîí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêòóóäûã òóñãàñàí íü òîì àëõàì þì. 9.1 Óñòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé õóóëü òîãòîîìæóóä ªíººäðèéí áàéäëààð Ìîíãîë óëñàä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íººöèéã àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ çýðýã õàðèëöààã çîõèöóóëàõààð 50 ãàðóé õóóëü òîãòîîìæ õ¿÷èí òºãºëäºð äàãàí ìºðäºãäºæ áàéíà /Õàâñðàëò 1/. ¯¿íä: àãààðûí, ãàçðûí, óñíû, îéí, àí àìüòàí óñòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà Ìîíãîë óëñûí õóóëü áîëîí áóñàä ñàëáàðûí õóóëèóä áàãòàæ áàéíà. Óñíû íººöèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ çýðýã õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé äàðààõü õóóëü òîãòîîìæóóäûã äóðüäàæ áîëíî. ¯¿íä: Ø¿õýð õóóëü: 1. Óñíû òóõàé õóóëü Áóñàä ñàëáàð õóóëèóä: 1. Ðàøààíû òóõàé 2. Óñ, ðàøààíû íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé 3. Õîò, ñóóðèíû óñ õàíãàìæ, àðèóòãàõ òàòóóðãûí àøèãëàëòûí òóõàé 4. Ãîë, ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü 5. Áàéãàëèéí íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãîîñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíä çàðöóóëàõ õºðºíãèéí õóâü õýìæýýíèé òóõàé õóóëü 6. Óñ, öàã óóð, îð÷íû õÿíàëòûí øèíæèëãýýíèé òóõàé 7. Óñàí çàìûí òýýâðèéí òóõàé 8. Áóñàä ñàëáàðûí õàðèëöàà çîõèöóóëñàí õóóëü òîãòîîìæóóä Óñòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé ø¿õýð õóóëü áîëîõ Óñíû òóõàé õóóëü íü 2004 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 22-íû ºäºð áàòëàãäñàí áºãººä ºìíº íü äàãàæ ìºðäºæ áàéñàí Óñíû òóõàé õóóëüòàé õàðüöóóëàí õàðàõàä õýä õýäýí çàð÷ìûí ººð÷ëºëò áóþó óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûã íàðèéí çààñíààñ ãàäíà òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ àíõíû àëõàì áóþó Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã õóóëü÷èëæ ºãñºí çýðãýýðýý äàâóó òàëòàé þì. Óñíû òóõàé õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëä Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã áàéãóóëàõ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí, ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã õóóëü÷èëæ ºãñºí. Óñíû òóõàé õóóëèéí 19.2.1-ò õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø àéìàã äàìæèí óðñäàã ãîë, ìºðíèé ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã òóõàéí àéìãèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ñàíàëûã ¿íäýñëýí áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í ãîëûí ñàâ ãàçðûí äàðãà, á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîìèëæ ÷ºëººëºõººð çààñíû äàãóó Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 108 À òîîò òóøààëààð 2010 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íû ºäºð áàéãóóëñàí. Áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéãàà Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã Óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà óäèðäëàãààð õàíãàæ àæèëëàõ òàëààð Óñíû òóõàé õóóëèéí 12.2.6-ä çààñíààñ ãàäíà Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2006 îíû 6 äóãààð ñàðûí 9-íèé ºäðèéí 187 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí “Ãîë ìºðíèé ñàâ

195

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ãàçðûí çºâëºëèéí ä¿ðýì”-èéí 3.1-ä Óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà íü Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàíã õýëýëöýõ, ä¿ãíýõ, óðàìøóóëàõààð çîõèöóóëàò õèéæýý. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 25 äóãààð òîãòîîëîîð 2005 îíä Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûã áàòàëñàí áºãººä óã çîðèëòûí 14-ò çààñíààð 2015 îí ãýõýä áàòàëãààò óíäíû óñ õýðýãëýõ áîëîìæã¿é õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéã 2 äàõèí áóóðóóëàõ çîðèëòûã òàâèí àæèëëàæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûã 2008 îíû íýãä¿ãýýð ñàðä Óëñûí Èõ Õóðëûí 12 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàñàí. Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí õ¿ðýýíä ¯íäýñíèé õºòºëáºð¿¿äèéã øèíýýð áîëîí øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ àæëû Çàñãèéí ãàçàðò äààëãàñàí áàéäàã. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä óñíû íººöèéã áîõèðäîë, õîìñäëîîñ õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, õ¿í àìûã ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãàä íèéöñýí óñààð õàíãàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé“Óñ” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã øèíý÷èëýí áîëîâñðóóëæ Óëñûí Èõ õóðëûí 2010 îíû 5 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäðèéí 24 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð áàòëàñàí. “Óñ” ¿íäýñíèé õºòºëáºð íü õî¸ð ¿å øàòòàéãààð õýðýãæèõ áºãººä ýõíèé ¿å áóþó ýð÷èìòýé õºãæëèéí ¿å 2010-2015 îí, õî¸ð äàõü áóþó òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿å 2016-2012 îíä õýðýãæèíý. Õºòºëáºðèéí çîðèëãî íü Ìîíãîë îðíû óñíû íººöèéã õîìñäîë, áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ, áîëîìæèò íººöèéã çé¿ çîõèñòîé àøèãëàí óëñ îðíû õºãæëèéí ò¿ëõ¿¿ð áîëãîõ, ìîíãîë õ¿í ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ òºðèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä îðøèíî1 ãýæýý. Õºòºëáºðèéí 3.5-ä óñíû íººö, àøèãëàëòûí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ óñ àøèãëàëòûí îëîí òàëò õàðèëöààã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, áîëîâñîí õ¿÷íèéã ÷àäàâõèæóóëàõààð çîðèëò òàâèí õýä õýäýí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõýýð çààñàí áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàãäñàíààð ñàâ ãàçàðò ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ íºõöºë á¿ðäýæ áàéíà. Òóõàéëáàë,óñíû íººöèéí õóðèìòëàë áèé áîëãîõ, àøèãëàõ ÷èãëýëýýð: ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí 3.3.2-ò -Îíîí ãîë äýýð óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ, óñàí ñàí áàéãóóëàõ, øèëæ¿¿ëýí àøèãëàõ áîëîìæèéí òàëààð ñóäàëãààã õèéæ, áîëîìæòîé ãàçðóóäàä çóðàã òºñºë çîõèîí, áàðüæ áàéãóóëàõ àæëóóäûã ýõë¿¿ëýõ /Ýõíèé ¿å øàò 2010-2015 îí/ ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí 3.5-ä óñíû íººö, àøèãëàëòûí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ áóþó óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ çýðýã çààëòóóä áàãòàíà. Ìîíãîë óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ çîðèëãîîð áàòëàñàí áîäëîãûí øèíæ ÷àíàðòàé áàðèìò áè÷èã, õºòºëáºð¿¿ä íü Óñíû òóõàé õóóëü áîëîí áóñàä ýðõ ç¿éí àêòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí.Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî, ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, 21-ð çóóíû Òîãòîâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìóóä, Òºðººñ ýêîëîãèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî çýðýã íü áîäëîãûí øèíæ ÷àíàðòàé áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã äóðüäàæ áîëíî. Óëñûí Èõ Õóðëààñ áàòëàí ãàðãàñàí õóóëü òîãòîîìæ, áîäëîãûí øèíæ ÷àíàðòàé áàðèìò áè÷ã¿¿äýýñ ãàäíà á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä áàòëàãäàæ ãàðñàí áîäëîãûí øèíæ ÷àíàðòàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä ìºí õàìààðíà. Æèøýýëáýë, óëñ îðíû áîëîí á¿ñ íóòãèéí àëñ èðýýä¿éí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä ñóóðèëñàí Òºâ, Äîðíîä àéìãóóä Õºãæëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õºãæëèéíõºº òýðã¿¿ëýõ çîðèëò, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû àðãà ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëñîí. Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí øèíæ ÷àíàðòàé õºòºëáºðò óñíû íººöèéí àøèãëàëò, õàìãààëàõ òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã íàðèéâ÷ëàí òóñãàñàí íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààðõè òºðèéí áîäëîãî, ÷èã ¿¿ðýã, çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àëõàì þì. 9.2 Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çàð÷èì,ñàâ ãàçðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò 1992 îíä Äóáëèíû çàð÷èì áóþó óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí íü îëîí óëñûí õýìæýýíä õóóëü òîãòîîìæ áîëîí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä áàðèìòëàõ ¿íäñýí çàð÷èì íü áîëæ èðæýý. Äóáëèíû 4 çàð÷ìûã äîð äóðüäëàà. ¯¿íä: 1. Öýâýð óñ ãýäýã áîë õÿçãààðëàãäìàë, ýìçýã íººö áºãººä õ¿ì¿¿íèé àìüäðàë, õºãæèë, áàéãàëèéã òýòãýã÷ þì. 2. Óñíû íººöèéí ìåíåæìåíò, õºãæèë íü óñ àøèãëàã÷, òºëºâëºã÷, á¿õ øàòíû áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷ íàðûí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿íäñýí äýýð õèéãäýíý. 3. Ýìýãòýé÷¿¿ä óñíû àðèóí öýâýð, ìåíåæìåíò áîëîí óñíû íººöèéã õàìãààëàõàä ãîëëîõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. 1

“Ус” үндэсний хөтөлбөрийн зорилго, стратегийн зорилтоос

196

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

4. Àëèâàà çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áàéãàà óñ ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûã àãóóëàõ áºãººä ýäèéí çàñãèéí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñòîé. Äóáëèíû çàð÷èì íü áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí îéëãîëò, õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäñýí áàéäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ îëîí óëñûí óñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæóóäàä óñíû íººöèéí ìåíåìæåíòèéí çàð÷ìóóä áîëîí ÷èã ¿¿ðã¿¿äèéã ÿìàð íýãýí áàéäëààð òóñãàñàí áàéõ áºãººä òýäãýýðòýé õîëáîîòîéãîîð ¿¿ñýõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõààð çààñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, óñíû òàëààð áàðèìòëàõ òºðèéí áîäëîãî, ÷àíàðûí õÿíàëò øèíæèëãýý, óñ õàíãàìæèéí ìåíåæìåíò áîëîí õàìãààëàëò, ãîëûí ñàâ ãàçàð áà ò¿¿íèé òºëºâëºëò, óñíû òàëààð õýðýãæèæ áàéãàà õºòºëáºð, òºñºë, òýäãýýðèéí ¿íýëãýý, óÿëäàà, îëîí óëñûí àñóóäëûã òóñãàõ, îðîëöîã÷ òàëóóäûí îðîëöîî, ìýäýý, ìýäýýëýë, èðãýäèéí îðîëöîî, óñ àøèãëàëò, õóâààðèëàëò çýðýã õàðèëöààíóóä áàãòàõ þì. Äýýð äóðüäñàí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí õàðèëöààíóóä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä õýðõýí áóóæ áàéãààã àâ÷ ¿çüå. ¯¿íä: • Òàëóóäûí îðîëöîî áà Ñàâ ãàçðûí çºâëºë äýõ òºëººëºë • Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõè, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò • Ìýäýý, ìýäýýëýë • Ãîëûí ñàâ ãàçàð áà óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº • Îëîí óëñûí áóþó õèëèéí óñíû õàðèëöàà • Ñàâ ãàçàð äàõü áàéãóóëëàãóóäûí ýðõ ¿¿ðãèéí óÿëäàà • Ñàíõ¿¿æèëò 2004 îíû Ìîíãîë Óëñûí Óñíû òóõàé õóóëèàñ Äóáëèíû 2 äóãààð çàð÷èì áîëîõ óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòýä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàõ ¿éë àæèëëàãààã Ñàâ ãàçðûí çºâëºë /Óñíû òóõàé õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éë/, ò¿¿íèé õýðýãæ¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõýýñ õàðæ áîëíî. Òàëóóäûí îðîëöîî Îðîëöîã÷ òàëóóäûã äàðààõü áàéäëààð àíãèëíà: 1. Óñ õýðýãëýã÷/àøèãëàã÷. Àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð óñ õýðýãëýæ, àøèãëàõûí òóëä õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òóñãàé çºâøººðºë àâ÷ ¿éë àæèëëàãààãàà ýðõýëæ áóé àæ àõóéí íýãæ áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñ õàìààðíà. ¯¿íä: ãýðèéí ýçýãòýé, óóë óóðõàé, ãàçàð òàðèàëàí, ôåðìåðèéí ìàë àæ àõóé, õ¿íä, õºíãºí ¿éëäâýðëýë, óñàí öàõèëãààí ñòàíö, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà ã.ì. Óñ õýðýãëýã÷/àøèãëàã÷ ãýñýí íýð òîìü¸îíû àðä “áîõèðäóóëàã÷” ãýõ íýð òîìü¸î áàéíãà ÿâàõ áºãººä “áîõèðäóóëàã÷ íü òºëºõ çàð÷èì”-ûã áèä õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ öàã íýãýíò áîëæýý. 2. Òºðèéí áàéãóóëëàãà. Òºð íýã òàëààñ óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí áîäëîãî òîäîðõîéëîã÷ áîëäîã ÷ íºãºº òàëààñ áàñ óñ àøèãëàã÷/áîõèðäóóëàã÷. Óñ àøèãëàëòòàé õîëáîîòîéãîîð ¿¿ñýõ ãàçàð àøèãëàëò,áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë çýðýã áóñàä àñóóäëûã óÿëäóóëæ ºãºõ, áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, çîõèõ øèéäâýðèéã ãàðãàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí ÷óõàë îðîëöîã÷ áîëäîã. 3. Îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà. Òºðèéí áóñ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà íü òóõàéí ñàâ ãàçàðò àìüäàð÷ áàéãàà àðä èðãýäèéã íýãòãýõ, óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ, ÿëàíãóÿà òºðèéí ç¿ãýýñ ÿâóóëæ áóé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä îëîí íèéòèéã òºëººëæ îðîëöîõ, õÿíà, òýäãýýðèéí äóó õîîëîé áîëæ ºãíº. ¯¿íèé òóëä, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà íü ººðºº çºâ á¿òýöòýé, øèíæëýõ óõààí áîëîí íèéãìèéí õàðèëöààã óÿëäóóëñàí áàéõààñ ãàäíà á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä õ¿÷òýé áàéõ ¸ñòîé. Äýýð äóðüäñàí 3 àíãèëàëûí îðîëöîã÷äûã ñàâ ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòààõààð Óñíû òóõàé õóóëèéí 19.4-ò “Ñàâ ãàçðûí çºâëºëä òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí çàñàã çàõèðãàà, áàéãàëü îð÷íû àëáà, õºäºº àæ àõóé, àæ ¿éëäâýð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, èðãýä, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä, áàéãàëü õàìãààëàã÷, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáà, óñíû ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºë îðñîí áàéíà” ãýæýý. Ãýâ÷, ºíººäðèéí áàéäëààð áàéãóóëëàãäààä áàéãàà Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí îðîëöîã÷äûí òºëººëëèéã á¿ðýí óòãààð íü õàìðóóëæ ÷àäààã¿é áóþó òºëººëºëä èõýâ÷ëýí ÿìàð íýãýí ãàçàð, àëáàíû äàðãà íàð áàãòñàí áºãººä òóõàéí ñàâ ãàçàðò àìüäàð÷ áàéãàà èðãýí, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºë îðæ ÷àäàõã¿é áàéãààã Ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äýýñ õàðæ áîëíî. Òºëººëºëèéã áàãòààõûí öààä àãóóëëàãà íü òóõàé á¿ëãèéí àøèã ñîíèðõîëûã èëýðõèéëýõ, ò¿¿íèéã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé, òèéìýýñ, òºëººëëèéí òýíöâýðã¿é áàéäàë íü óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã

197

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä õýí íýãíèé àøèã ñîíèðõîë äýýã¿¿ð òàâèãäàíà. Æèøýý íü, òºð çºâõºí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èéí òàëààñ ñàâ ãàçðûí çºâëºëä áàòãñàí òîõèîëäîëä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº íü õýðýãæ¿¿ëýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëîõ íü òîäîðõîé. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í äýõ òºëººëëèéã áóñàä Ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé òºëººëºëòýé õàðüöóóëàí ¿çýõýä äàðààõü áàéäàë õàðàãäàæ áàéíà.

9.1 ä¿ãýýð çóðàã. Ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿ä äýõ òºëººëëèéí áàéäàë

Çóðàã 9.1-ýýñ õàðàõàä 2010 îíä áàéãóóëàãäñàí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí (Îíîí, Òóóë ãîëûí) á¿ðýëäýõ¿¿íèé òºëººëºë ºìíº áàéãóóëàãäñàí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí (Õîâä, Áóÿíò ãîëûí) á¿ðýëäýõ¿¿íèé òºëººëºëòýé õàðüöóóëàõàä Óñíû òóõàé õóóëèéí 19.4-ò çààñàí òºëººëëèéã áàãòààõ ýõíèé àëõàìóóä õèéãäæýý. Äýýð äóðüäñàí òºëººëºë á¿ðýí îðæ ÷àäàõã¿é áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí íü Óñíû òóõàé õóóëèéí 19.4-ò Ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, 5-15 ãèø¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéíà ãýæ ãèø¿¿äèéí òîîã õÿçãààðëàñàí ÿâäàë þì. Ãýõäýý, õóóëèéí ýíý çààëòûã 2 óòãààð îéëãîæ áîëîõîîð áàéíà. ¯¿íä: à) Ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðûã áàòãààí íèéò 5-15 ãèø¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ýñâýë, á) äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààñ ãàäíà 5-15 ãèø¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéæ áîëîõîîð îéëãîëòûã àãóóëæýý. Õýðâýý, õî¸ð äàõü îéëãîëòîîð àâ÷ ¿çâýë ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü íèéò 17 õ¿ðòýë ãèø¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéæ áîëîõîîð áºãººä ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í áàãòàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà òºëººëëººñ îðóóëàõ áîëîìæòîé þì. Ìºí, òºëººëëèéí òýíöâýðèéã õàíãàæ áîëîõ áàñ íýã ãàðö áîë 2006 îíä Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 187 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ä¿ðìèéí 2.6 äóãààð çààëò áîëíî. Ñàâ ãàçðûí õ¿ðýýíä öóòãàë áîëîí ñàëàà ãîëóóäûí çºâëºëèéã ¿íäñýí ãîëûí ñàëáàð ñàëáàð çºâëºëèéí õýëáýðýýð áàéãóóëæ áîëîõîîð çààñàí íü ¿¿íä íóòãèéí èðãýäèéí òºëººëëèéã îðîëöóóëàõ áîëîìæòîé. Óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ¿íäñýí áàã áîëæ áàéãàà Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äîòîîä á¿òöèéã õóâèàð àâ÷ ¿çâýë:

9.2 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí á¿òýö, òºëººëºë

198

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí íýã çàð÷èìä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã òîäîðõîéëæ ºãñºí áàéäàã áºãººä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí õ¿éñèéí õàðüöààã áóñàä ñàâ ãàçðûí çºâëºëòýé õàðüöóóëàõàä:

9.3 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí õ¿éñèéí õàðüöàà

Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõè áà á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí õ¿íèé íººö Îëîí óëñûí õýìæýýíä àëèâàà ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí õ¿íèé íººöèéí ÷àäâàõèéã íýã òàëààñ òóõàéí ñàâ ãàçðûí çºâëºëä àæèëëàæ áóé õ¿íèé íººöèéí òîîíîîñ, íºãºº òàëààñ çºâëºëèéí ãèø¿¿íèé òóõàéí ñàëáàðûí ìýäëýãý, òóðøëàãààð òîäîðõîéëîõ íü èõ áèé. Óñíû ìåíåæìåíòèéí àñóóäàë íü ººðºº ìàø èõ ºðãºí äýëãýð öàð õ¿ðýýòýé îéëãîëò áºãººä ò¿¿íèé çàð÷ìóóäûã ¿íäýñíèé õýìæýýíä ÷, ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä ÷ õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íèé íººöèéí ÷àäâàõè ìàø èõ ÷óõàë þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ñàâ ãàçðûí çºâëºëä õóóëü, ýäèéí çàñàã, óñíû ñàëáàðûí ìýðãýæèëòí¿¿ä / èõýíõäýý óñíû èíæåíåð¿¿ä/-èéã õàìðóóëàõàä àíõààðäàãààñ ãàäíà ìºí óäèðäëàãà, õàðèëöàà õîëáîîíû ÷èãëýëèéí ìýðãýæèë, õ¿éñèéí õàðüöààã áàðèìòëàíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë íèéò 15 ãèø¿¿íòýé, òýäãýýðèéã ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ íü ä¿ãíýæ2 ¿çâýë:

9.4 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí ìýðãýæëèéí áàéäàë

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðóóëàõàä äîòîîä íººö áîëîëöîîã àøèãëàõààñ ãàäíà îðîí íóòãóóäàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé òºðèéí áàéãóóëëàãóóä áóþó Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóó÷ëàëûí ãàçàð, ÓÖÓÎØÀëáà, Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáà, Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí ãàçàð çýðýã áóñàä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ìýðãýæèëòí¿¿äòýé õàìòðàí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûã ã¿éöýòãýíý. 2010 îíû áàéäëààð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àæèëëàæ áàéãàà äýýð äóðüäñàí áàéãóóëëàãóóäûí õ¿íèé íººöèéã ÷àäâàõèàð íü áóþó òóõàéí ñàëáàðûí ìýðãýæëýýð íü àâ÷ ¿çâýë: 2 Онон голын сав газрын зөвлөлийн гишүүний товч тодорхойлолтыг ашиглав.

199

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

9.5 äóãààð. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëü îð÷èí áîëîí óñíû ìýðãýæëèéí õ¿íèé íººö

Äýýð õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõèàñ ãàäíà ìºí õ¿íèé íººöèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò íü óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ÷àäâàõèéã òîäîðõîéëæ ºãíº ãýæ

äóðüäñàí. Óñíû òóõàé õóóëèéí 19.4-ò Ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, 5-15 ãèø¿¿íòýé áàéíà ãýæ çààæýý. Õè÷íýýí õ¿í àæèëëóóëàõ íü ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðòýé øóóä õîëáîîòîé. Õàðèí, Óñíû òóõàé õóóëüä Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäëûã òóñãàæ ºã÷ ÷àäààã¿éãýýñ ºíººäºð àæèëëàæ áóé Ñàâ ãàçðóóä òºðººñ ÿìàð íýãýí ìºíãºí ñàíõ¿¿æèëòã¿é, ãàäààä îðíóóäûí òóñëàìæ äýìæëýãòýéãýýð ë ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Èéìýýñ, çºâëºëèéí ãèø¿¿ä íü öàëèíã¿é, çàðèì òîõèîëäîëä ë äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íü öàëèíòàé áóþó îðîí òîîíû ãýñýí òîäîòãîëòîéãîîð àæèëëàæ áàéíà. Áàéãóóëàãäñàí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí ìýäëýãèéã óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí åðºíõèé çàð÷èì, öààøèä ¿éë àæèëëàãààãàà èäâýõòýé õóóëèéí äàãóó ÿâóóëàõàä íü òºðºë á¿ðèéí ñóðãàëò, âýáñàéò àæèëëóóëàõ, íîì òîâõèìîë ãàðãàõ, ìýäýýëëèéã íýýëòòýé áàéëãàõ çýðýã çàð÷ìûã áàðèìòëàí óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà àæèëëàõ ¸ñòîé. Óñíû ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, òýäãýýðèéí óÿëäàà Óñíû òóõàé õóóëü 2004 îíä øèíý÷ëýãäýí óñíû ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä ìàø òîì øèíý÷ëýëò õèéñýí íü óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà áîëîí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã áàéãóóëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õèéñýí çààëòóóä þì. Óñíû ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã ¿íäýñíèé, ñàëáàð õîîðîíäûí áîëîí îðîí íóòãèéí õýìæýýíä àâ÷ ¿çâýë:

200

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

9.6 äóãààð çóðàã. Óñíû õàðèëöààíû òàëààðõè òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò

Óñíû ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóóëèàð îëãîñîí á¿ðýí ýðõ, ÷èã ¿¿ðãèéã óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çàð÷ìûí õ¿ðýýíä 2002 îíä Òîãòâîðòîé õºãæëèéí äýëõèéí ÷óóëãàíààð áàòàëñàí Éîõàíåñáóðãèéí õýðýãæ¿¿ëýõ Òºëºâëºãººíèé (The Johannesburg Plan of Implementation-JPoI) áèåëýëòèéã ¿íýëýõ ñóäàëãààíû àñóóëãûã ¿íäýñëýí ä¿ãíýâ. Ýíýõ¿¿ õóðàëäààíààð óëñ îðíóóäûã “Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò áîëîí óñíû çºâ õýðýãëýýã õàíãàõ òºëºâëºãºº”-ã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä óðèàëñàí áàéíà. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí Êîìèññûí 16 äóãààð õóðàëäààíààð JPoI òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéã ä¿ãíýõ ¿¿äíýýñ 2007 îíä Í¯Á-ûí ãèø¿¿í îðíóóäàä Í¯Á-ûí Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí çºâëºë, Áàéãàëü îð÷íû Õºòºëáºðýýñ õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí àñóóëãûã èëãýýæýý3. Àñóóëãûí äàãóó óñíû ñàëáàðûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà, õýðýãæ¿¿ëæ áóé ÷èã ¿¿ðãèéã ä¿ãíýæ ¿çñýíèéã äîîðõè 9.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýñ õàðíà óó. 9.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðãèéí ä¿ãíýëò Òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã

¯íýëãýý

Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ

Õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæ áîëîí áóñàä ä¿ðýì æóðìûã áîëîâñðóóëàõ

Óñíû íººöèéã àøèãëàõ, õàìãààëàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ

Îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà, õèëèéí óñíû õàðèëöàà

Óñ õóâààðèëàëò

Óñíû íººöèéí ¿íýëãýý

Áàéãàëü îð÷íû ¿íýëãýý

Óñ àøèãëàëò

3 Асуулгад дэлхийн 130 орон оролцсон буюу асуулгыг бөглөж хариу хүргүүлсэн, үүнээс хөгжиж буй болон шилжилтийн 77, хөгжингүй 27 орон оролцсон байна. Хариу ирүүлсэн орнуудын жагсаалтад харамсалтай нь манай улс байсангүй.

201

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Óñíû ìåíåæìåíòèéí ¿éë àæèëëàãààíä çàðäàë íºõºõ

Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý

Ìîíèòîðèíã (óñíû õ¿ðýëöýý)

Ìîíèòîðèíã (óñíû ÷àíàð)

Ìîíèòîðèíã (ýêîñèñòåì)

Ìîíèòîðèíã (óñ àøèãëàëò)

Òºëºâëºëò (àøèãëàëò/õàìãààëàëò)

Ìýäýýëëèéí ñàí

Ìàðãààí øèéäâýðëýõ

¯íýëãýý: òóñãàãäàí á¿ðýí õýðýãæèæ áàéãàà-4 òóñãàñàí ÷ á¿ðýí õýðýãæèääýã¿é -3 òóñãàãäñàí ÷ îãò õýðýãæäýãã¿é-2 á¿ðýí òóñãàãäàæ ÷àäààã¿é - 1 îãò òóñãàãäààã¿é - 0

Äýýðõ ¿íýëãýýã àøèãëàí óñíû ñàëáàðûí òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëäàà, äóòãàäëûã õ¿ñíýãò îðóóëàí õàðâàë èë¿¿ òîä çóðàã õàðàãäàõ áîëîâ óó.

9.7 äóãààð çóðàã. Òºðèéí áàéãóóëëàãûí óñíû àñóóäëààð õýðýãæ¿¿ëæ áóé ÷èã ¿¿ðýã

Äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä òºðèéí áàéãóóëëàãà áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæ áîëîâñðóóëàõ àæëûã ò¿ëõ¿¿ õèéæ áàéãààã õàðæ áîëîõ áºãººä ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä öààøèä àíõààðàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ íýãæèéí õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõè óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü íýí òýðã¿¿íèé àæèë ìºí. Ìºí, Óñíû ¿íäýñíèé õîðîîíû 2008 îíä óñíû ñàëáàðûí ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëò ñàëáàð äóíäûí ìåíåæìåíòèéí ºíººãèéí áàéäàëä õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä: Óñòàé õîëáîîòîé íèéò 205 àæèë ¿¿ðãýýñ 20 àæëûã îäîîãîîð ÿìàð íýã áàéãóóëëàãà ã¿éöýòãýäýã áîëîâ÷ õóóëüä õýí õàðèóöàæ ã¿éöýòãýõèéã çààãààã¿é, 10 àæëûã õóóëüä õýí õàðèóöàæ ã¿éöýòãýõèéã íü çààãààã¿é áºãººä îäîîãîîð õýí ÷ ã¿éöýòãýõã¿é îðõèãäîîä áàéãàà, 15 àæèë ¿¿ðãèéã õàðèóöàí ã¿éöýòãýã÷èéã õóóëüä õýäèéãýýð çààñàí áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð õýðýãæèõã¿é, õèéãäýõã¿é îðõèãäîõ áóþó ººð ñóáúåêòýýð

202

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ã¿éöýòãýãäýæ áàéãàà ä¿í õàðàãäàæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, 64 àæèë ¿¿ðãèéí òàëààðõ çîõèöóóëàëòûã ýðõ ç¿éí îð÷íûã ººð÷ëºõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çàìààð øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà4 ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü àéìãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð, õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàãóóä áóþó Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàð, Õ¿íñ õºäºº àæ àõóé, æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí ãàçàð, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð, Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð, Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà õîò áàéãóóëàëò çýðýã áàéãóóëëàãàòàé óÿëäàà õîëáîîòîé àæèëëàõààð áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí èõýíõ õýñãèéã ýçýëæ áóé Õýíòèé àéìàã. Òóñ àéìãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí Õºãæëèéí áîäëîãûí õýëòýñ íü ãàçðûí õàðèëöàà, áàéãàëü îð÷èí (áàéãàëü õàìãààëàõ, ò¿¿íèé áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ), õ¿íñ õºäºº àæ àõóé (ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä, ¿ðæèë ñåëåêö, áýë÷ýýð àøèãëàëò, óñàí õàíãàìæ, ãàçàð òàðèàëàí), õºðºíãº îðóóëàëò, îðîí íóòãèéí ºì÷èéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëààð àéìãèéí õýìæýýíä áàðèìòëàõ áîäëîãî, õºòºëáºð, òºñºë áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæèëòèéã çîõèöóóëàõ ÷èã ¿¿ðãèéã õ¿ëýýí5 àæèëëàæ áàéãààãèéí õóâüä óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä îðîëöîõ íü ÷óõàë þì. 2009 îíû 7 äóãààð ñàðûí 16-íû ºäºð Ãîë, ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü áàòëàãäàí ãàðñàí. Õóóëèéí çîðèëò íü ãîë, ìºðíèé óðñàö ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ, òóõàéí ãàçàðò áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî ãýæýý. Ýíýõ¿¿ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 370 äóãààð òóøààëààð óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí ýíãèéí õàìãààëàëòûí á¿ñèéã òîãòîîæ, òýìäýãæ¿¿ëýõ æóðìûã áàòàëñàí. 2010 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä õàìãààëàëòûí á¿ñèéã òîãòîîõ àæëûí õýñýã àéìàã, íèéñëýëä àæèëëàñàí áºãººä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä 222 êì2 òàëáàé á¿õèé 21 øèðõýã ëèöåíçèéí òàëáàé õàìãààëàëòûí á¿ñýä îðæ áàéíà. Øèíý õóóëèéí Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ òóõàé çîõèöóóëàëòûã òóñãàñàí. Áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ àæëûã îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà áîëîí íóòãèéí èðãýäèéí îëîí íèéòèéí õÿíàëò äîð 2 õ¿ðòýë æèëèéí õóãàöààíä õèéæ äóóñãàõ, èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûí øèéäâýðýýð õÿíàëòûã ã¿éöýòãýõ îëîí íèéòèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé ãýðýý áàéãóóëàõ ¿íäñýí äýýð õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ òàëààð çààëòóóä áàãòñàí áàéíà. Èéìä, Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü õóóëèéí õ¿ðýýíä òóñ õóóëèéí 5.2, 5.3-ò çààñàí ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì. Áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð 2009 îíû áàéäëààð íèéò 549 òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà á¿ðòãýëòýé, ¿¿íèé 22 íü Õýíòèé àéìàãò áàéíà. Ýäãýýð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã ¿éë àæèëëàãààãààð íü àíãèëáàë:

9.8 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà 4 5

Усны салбарын эрхзүй, зохицуулалт салбар дундын менежментийн өнөөгийн байдалд хийсэн шинжилгээний дүн, цаашид боловсронгуй болгох чиглэлээр авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, Усны үндэсний хороо, 2008 он www.khentii.mn

203

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õýíòèé àéìãèéí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçðààñ èð¿¿ëñýí ìýäýýíä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàä óñíû ìýðãýæëèéí õ¿íèé íººö áàéõã¿é áàéãàà òóõàé äóðüñàí áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýí ýðõ, ¿¿ðýã Óñíû òóõàé õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëä Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí óñíû àñóóäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõèéã òóñãàñàí õýäèé ÷ 19.1 ç¿éëèéã õàðàõàä Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ñòàòóñûã òîäîðõîéëîõîä ìàø áýðõ þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð ººðèéí ä¿ðýìäýý /1.2./ àøãèéí òºëºº áóñ áàéãóóëëàãà áàéíà ãýæ òîäîðõîéëñîí íü áàñ íýã ãàðö ìºí. ªíººäðèéí áàéäëààð äýëõèéí óëñ îðíóóäàä áàéãóóëàãäàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ñàâ ãàçðûí áàéãóóóëëàãóóäûã ÷èã ¿¿ðýã, òºðëººð íü 9 õóâààæ áîëîìæòîé (Hooper 2005). ¯¿íä: Çºâëºõ õîðîî, õýðýã ýðõëýõ ãàçàð, õîëáîî, êîìèññ, çºâëºë, êîðïîðàöè, ø¿¿í òàñëàõ, òðåñò /trust/, íèéãýìëýã áîëíî. Îëîí óëñûí õýìæýýíä “Çºâëºë”-èéí òîäîðõîéëîëò, ò¿¿íèé õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðãèéã äóðüäâàë, çºâëºë íü ìýðãýæèëòýí, ÿàìäûí ñàéä, óëñ òºð÷, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áîëîí èðãýäèéí òºëººëëèéã àëáàí ¸ñîîð íýãòãýñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ çºâëºë íü ººðèéí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òîäîðõîé àñóóäëûã õýëýëöýæ òºðèéí áàéãóóëëàãàä çºâëºõ ýðõ á¿õèé Çºâëºë áàéíà ãýæýý.6 Óñíû òóõàé õóóëèéí 19.6-ä çààñàí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýí ýðõèéã õàðàõàä, Ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü ä¿ãíýëò ãàðãàõ, õÿíàëò òàâèõ, ýñâýë ñàíàë ãàðãàõ òóõàé ë çààñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóóëèéí çààëòûã õóâèàð àâ÷ õ¿ñíýãòýä îðóóëàí õàðâàë:

9.9 ä¿ãýýð çóðàã. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýí ýðõ (Óñíû òóõàé õóóëüä çààñíààð)

Óñíû òóõàé õóóëèéí 19.6.2-ò “ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàí òóõàéí øàòíû èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëààð áàòëóóëàí, áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ” ãýæ ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýí ýðõýä çààñàí. Äýýð äóðüäñàí 19.6.2-ò çààñàí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ õºðºíãèéí òàëààð Óñíû òóõàé õóóëèéí 14.1.1-ä “ àéìàã, íèéñëýëèéí çàñàã äàðãà óñ õóðèìòëóóëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, ÷àíàðûã íü õàìãààëàõ, óñíû õºíººëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, óðøãèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ õºðºíãèéí õýìæýýã òîäîðõîéëæ, èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëààð áàòëóóëíà” ãýñíýýñ ãàäíà, ìºí 16.1.1-ä “ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà íóòàã, äýâñãýðòýý óñ õóðèìòëóóëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, ÷àíàðûã íü õàìãààëàõ, óñíû õºíººëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, óðøãèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ õºðºíãèéã òºëºâëºæ, èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëààð áàòëóóëàí õýðýãæèëòèéã õàíãàíà” ãýæ çààæýý.

204

Key performance indicators of River basin organizations, Bruce P.Hooper, Ph.D. Sourthern Illinois University, 2006

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàðèí, àéìàã, íèéñëýëèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûí á¿ðýí ýðõýä áóþó Óñíû òóõàé õóóëèéí 13.1.2-ò “óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, óñíû îð÷èíã íºõºí ñýðãýýõ, óñíû õºíººëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð ñàâ ãàçðûí çºâëºë, Çàñàã äàðãààñ îðóóëñàí ä¿ãíýëò, õºòºëáºðèéã õýëýëöýæ áàòëàíà” ãýæ òóñãàñàí áàéíà. Óñíû òóõàé õóóëèéí çààëòóóäààñ õàðàõàä: íýãä¿ãýýðò: òºëºâëºãººã áàòëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà íü òóõàéí øàòíû èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí õóðàë ãýæ çààñàí íü ÷óõàì àëü èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí õóðàë áàòëàõ òóõàé àñóóäàë ãàð÷ áàéãàà þì. Ó÷èð íü, ñàâ ãàçàð íü õýä õýäýí àéìàã, ñóìäàä õàìðàãäàõ òóë õóóëèéí ýíýõ¿¿ çààëò õýðýãæèõýä áýðõøýýëòýé. Áàéãàëü îð÷èí, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 2009 îíû 332 òîîò òóøààëààð Ìîíãîë îðíûã íèéò 29 ñàâ ãàçàðò õóâààñíû íýã íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð þì. Óñíû òóõàé õóóëèéí 19.6.2-ò çààñíààð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã: • Õýíòèé • Äîðíîä • Òºâ àéìãèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëûí àëü íü áàòëàõ âý? Óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà Óñíû òóõàé õóóëèàð îëãîñîí á¿ðýí ýðõèéíõýý õ¿ðýýíä ¿íäýñíèé óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðóóëàõ òóë öààøèä ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí ìåíåæåìíòèéí òºëºâëºãººã áàòëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ìýðãýæëèéí óäèðäëàãààð õàíãàõ çýðýã ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã õèéæ ºãºõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. õî¸ðäóãààðò: áàòëàãäñàí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûã õóóëèíä òóñãàæ ºãºõ áóþó ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä ñàâ ãàçðûí çºâëºë, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà õýðýãæ¿¿ëýõýýð Óñíû òóõàé õóóëèíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ. Õèëèéí óñíû õàðèëöàà Äýëõèéí 140 óëñ îðîí îëîí óëñûí 263 ñàâ ãàçàðò äýëõèéí õ¿í àìûí 40 îð÷èì õóâü íü óëñ äàìæñàí ñàâ ãàçðóóäàä àìüäàð÷ áàéãààã ìýðãýæèëòí¿¿ä ñóäëàí ãàðãàñàí áàéäàã (Wolf T. 2002).

9.10 äóãààð çóðàã. Àçè òèâèéí äýëõèéí ãîëûí ñàâ ãàçðóóä

205

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ìàíàé îðíû õóâüä äàðààõü îëîí óëñûí ñàâ ãàçàðò áàãòàæ áàéíà.7 ¯¿íä: • Åíèñåé (Ìîíãîë, Îðîñ): Ñàâ ãàçðûí 327, 900 êì2 áóþó 18. 82 õóâü íü Ìîíãîë óëñûí ãàçàð íóòàãò õàìààðíà. Õàð óñ íóóð, Óâñ íóóð, Îíîí ãîë, Ñýëýíãý ìºðºí • Àìóð-Õýéëîí (Îðîñ, Ìîíãîë, Õÿòàä): Ñàâ ãàçðûí 190, 600 êì2 áóþó 9.6 õóâü íü Ìîíãîë óëñûí ãàçàð íóòàãò õàìààðíà. Ìàíàé îðíû Ñýëýíãý, Îíîí, Áóëãàí, Õýðëýí ãîëóóä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü îëîí óëñûí ñàâ ãàçàðò áàãòàæ áàéãààãààñ ãàäíà Îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óñ, íàìãàðõàã ãàçàð, ÿëàíãóÿà óñíû øóâóóä îëíîîð àìüäàðäàã îð÷íû òóõàé Ðàìñàðûí Êîíâåíöèä Ìîíãîë óëñààñ á¿ðòã¿¿ëñýí íóóðóóä ÷ ìºí áàãòàæ áàéíà. ¯¿íä, Õýíòèé àéìàã äàõü Õóðõ-Õ¿éòíèé õºíäèé äýõ íóóðóóä áàãòàõ þì. Ðàìñàðûí Êîíâåíöèéí Ãýðýýò Òàëóóäûí Èõ õóðàë (Conference of the Contracting Parties COP10) 3 æèë òóòàì õóðàëääàã áºãººä ñ¿¿ëèéíõ íü 2008 îíä õóðàëäñàí. 2008 îíû Èõ õóðàëä èëãýýñýí Ìîíãîë óëñûí Óñ, íàìãàðõàã ãàçðûí Ðàìñàðûí Êîíâåíöèéí ¯íäýñíèé òàéëàíãààñ õàðàõàä Ìîíãîë Äàãóóðûí äàðõàí öààçàò ãàçðûí íóóðóóä áîëîí Õàð Óñ íóóð ýêîëîãèéí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ, îëîí íèéòèéí îðîëöîîã íóòàã îðíû õýìæýýíä áàãà ÷ ãýñýí õýìæýýãýýð òàòàí îðîëöóóëñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä çîõèîí áàéãóóëñàí òóõàé äóðüäæýý. Êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí óëñ îðíóóä ººðèéí îðíû óñ, íàìãàðõàã ãàçðóóäûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ çîðèëãîîð òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ñàíõ¿¿æèëò îëîõ, ò¿¿í÷ëýí øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä Ðàìñàðûí Çºâëºõ Áàãèéí òóñëàìæòàéãààð Êîíâåíöýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë, öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëóóëæ, öààøëààä ñàíõ¿¿æèëò àâàõ áîëîìæòîé þì. Ìºí, óã Êîíâåíöèéí íýã ÷óõàë ÷èã ¿¿ðýã áîë îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð óëàìæëàëò àðãûã àøèãëàí CEPA (Communication, Education, Participation and Public Awareness áóþó Õàðèëöàà õîëáîî, Áîëîâñðîë, Îðîëöîî áîëîí Îëîí íèéòèéã òàòàí îðîëöóóëàõ) õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã öààøèä îðîëöóóëàõ áîëîìæ, ãàðöûã îëîõ íü ÷óõàë þì. Ìîíãîë óëñ õºðø îðíóóäòàé õèëèéí óñíû ãýðýý õýëýëöýýðýýð äýýð äóðüäñàí îëîí óëñûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, áîõèðäîõ, õîìñäîõîîñ õàìãààëàõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, õàìòðàí ñóäàëãàà õèéõ, ÷àíàðûí õÿíàëò õèéõ çýðýã òàë äýýð õàìòðàí àæèëëàõààð Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ÁÍÕÀÓëñòàé õèëèéí óñíû ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëñàí áàéíà. 1995 îíû 2 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäºð Ìîíãîë óëñ, ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí “Õèëèéí óñûã õàìãààëàõ, àøèãëàõ òóõàé” õýëýëöýýðèéã áàòëàæ, ¿¿íýýñ õîéø Á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷äèéí ýýëæèò õóðàëäààíûã òóñ òóñ çîõèîí áàéãóóëàí õýëýëöýýðèéí áèåëýëò, öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí òºëºâëºãºº çýðãèéã õýëýëöýæ èðñýýð áàéíà. Ìîíãîë óëñ, ÁÍÕÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð 1994 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 29-íèé ºäºð “Õèëèéí óñûã õàìãààëàõ, àøèãëàõ òóõàé” õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ õýëýëöýýðò ãîë÷ëîí Áóëãàí, Õýðëýí, Õàëõ ãîëóóä, Áóéð íóóðûã óñ àøèãëàëò, õàìãààëàëò äýýð àíõààð÷ýý. Äýýð Ìîíãîë îðíû îëîí óëñûí 3 ñàâ ãàçàðò áàãòàæ áàéãààã äóðüñàíû íýã áîë Àìóð-Õýéëóíû ñàâ ãàçàð þì. Àìóð-Õýéëîí îëîí óëñûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí òóñëàìæòàéãààð ñóäàëãààíû àæèë, áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ çýðýã àæëûã ã¿éöýòãýæ èðæýý. Ìýäýý, ìýäýýëýë áîëîí ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñàí Óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ á¿õèé ë øàòàíä ìýäýý, ìýäýýëýë ìàø ÷óõàë áºãººä ÷óõàì óñíû ÷àíàð, óñ àøèãëàëò (õýí, õýðõýí, ÿìàð çîðèëãîîð ìýäýýëëèéã àøèãëàõ), áîõèðäîëò çýðãèéí òàëààð öàã òóõàéä íü ìýäýýëýë ñîëèëöîæ áàéõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéõ íü ÷óõàë þì. Ìºí, íºãºº òàëààñ, ìýäýýëëèéã íýýëòòýé áàéëãàõ çàð÷ìûã áàðèìòëàõ òàëààð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàò õèéõ íü ÷óõàë þì. Óñíû òóõàé õóóëèéí Óñíû ìýäýýëëèéí ñàí áà êàäàñòð ãýñýí 7 äóãààð ç¿éëä óëñûí óñíû ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ìýäýý, ìýäýýëýë á¿ðä¿¿ëýëò, ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿ç¿¿ëýëò, õºòëºõ æóðìûã áàòëàõ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíûã çààæ ºãñºí áàéäàã. Óñíû òóõàé õóóëüä çààñíààð óëñûí óñíû ìýäýýëëèéí ñàíã çàñàã çàõèðãààíû íýãæýýð áóþó àéìàã, íèéñëýëèéí õýìæýýíä á¿ðä¿¿ëýõýýð çààñàí íü ñàâ ãàçðûí õýìæýýíèé óñíû ìýäýýëëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé áîëîõ òàë áàéíà. Òóõàéëáàë, Ñàâ ãàçðûí çºâëºë ººðèéí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã õýðõýí á¿ðä¿¿ëýõ, áîëîâñðóóëàõ, öààøèä ìýäýýëëèéã àøèãëàõ çýðýãò õ¿íäðýë ãàðàõ ìàãàäëàëòàé. Ìàíàéä àéìàã íèéñëýëèéí áàéãàëü îð÷íû àëáà íü òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí óñíû ìýäýýëëèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëæ, ìýäýýã óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãàä õ¿ðã¿¿ëýõýýð Óñíû òóõàé õóóëèéí 12.4-ò çààñàí 7

206

Atlas of International Freshwater Agreements, T.Wolf, Oregon States University,

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóóëèéí çààëòûí äàãóó àéìàã, íèéñëýëýýñ èðæ áóé ìýäýýëýë íü ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ øààðäëàãà õàíãàõã¿é, õóäëàà ìýäýý, ìýäýýëýë èðæ áàéãàà íü ìýäýýëýë á¿ðä¿¿ëýò äóòìàã áîëæ öààøèä óñíû íººöèéí ìåíåæåìåíòèéí òºëºâëºãººã ¿íäýñíèé õýìæýýíä ÷, ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä áîëîâñðóóëàõàä áýðõøýýëòýé áîëîõ þì. Ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòòýé õîëáîîòîé ¿éë àæèëëàãàà íýýëòòýé áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòàëäàã òóë ìýäýý, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ äàðààõ àðãà õýðýãñýëèéã îëîí óëñàä àøèãëàæ áàéíà. ¯¿íä: õýâëýë ìýäýýëëèéí îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë (ñîíèí ñýòã¿¿ë, ðàäèî, ÔÌ, ÒÂ ãýõ ìýò); îëîí íèéòèéã õàìàðñàí öóãëààí, õýëýëö¿¿ëýã; ñóäàëãàà, áîëîâñðóóëàõ ìýäýýëëèéí àëáàí ¸ñíû ñîëèëöîî /òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí õ¿ðýýíä/; èíòåðíåò; õýâëýìýë ìàòåðèàë (ìýäëýã îëãîõ, óñíû íººö õàìãààëàõàä óðèàëàõ ñòèêåð, ¿ç¿¿ëýí, ýìõýòãýë, òàíèëöóóëãà), óñ àøèãëàã÷ íàðòàé óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõ; öàõèëãààí õàðèëöàà õîëáîî (óòàñ, ôàêñ, è-ìýéë). Òóõàéëáàë, Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä Õýíòèé àéìãèéí àëáàí ¸ñíû öàõèì õóóäàñ, Óñíû ãàçàð, Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí öàõèì õóóäàñ çýðýã îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí ¿íýã¿é õýðýãñýë¿¿äèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé. Óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð Óñíû òóõàé õóóëèéí 9.1-ä Óëñûí Èõ Õóðàë óñíû íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí õóâü, õýìæýýã òîãòîîõ, Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí 8.3-ò Çàñãèéí ãàçàð óñíû íººö àøèãëàñíû, àéìàã, íèéñëýëèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí õóðàë ðàøààíû íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí õóâü õýìæýýã Óëñûí Èõ Õóðëààñ áàòàëñàí õÿçãààðò áàãòààí òîãòîîõîîð çààñàí. Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí 7.4-ò çààñíààð óñ, ðàøààíû íººö àøèãëàñàí òºëáºð íü îðîí íóòãèéí òºñºâò òºâëºðºõ îðîí íóòãèéí òàòâàðò õàìààðíà. Óñíû òóõàé õóóëèàð óñíû òàëààðõ òºðèéí ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿æèëëòèéí àñóóäëûã òóñãàæ ºãººã¿é, òýð äóíäàà, óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã îäîî áîëòîë øèéäýæ ÷àäààã¿é. Áàéãàëèéí íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãîîñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíä çàðöóóëàõ õºðºíãèéí õóâü, õýìæýýíèé òóõàé õóóëèàð óñ, ðàøààí àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãûí 35 õóâèéã /äîîä õÿçãààðààð òîãòîîñîí/ óñíû íººöèéã íºõºí ñýðãýýõ, áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõààð çààñàí. Ãýñýí õýäèé ÷, òóñ õóóëèéí 3.5-ä çààñàí òºëáºðèéí îðëîãûí õýñãèéã á¿ðä¿¿ëýõ, çàðöóóëàõ, òàéëàãíàõ æóðìûã Çàñãèéí ãàçàð òîãòîîõîîð çààñàí ÷ îäîî áîëòîë æóðàì áàòëàãäààã¿é, îðîí íóòãèéí òºñºâò òºâëºðºõ óñ, ðàøààíû íººö àøèãëàñíû òºëáºð îðîí íóòãèéí òºñâèéã öîîðõîéã íºõºõºä ë çàðöóóëàãäàõ áîëñîí çýðýã øàëòãààíààñ ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäàë õ¿íäðýëòýé áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé õºðºíãèéã Óñíû òóõàé õóóëèéí 14.1.1-ä çààñíààð àéìãèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëààð áàòëóóëíà. Óñíû òóõàé õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãà áàéãààãèéí íýã íü óñíû íººöèéã õàìãààëàõ, áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿æèëòèéã òóñãàõ àñóóäàë þì. Ìºí, ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð “óñ áîõèðäóóëàã÷ íü òºëºõ” çàð÷ìûã Óñíû òóõàé õóóëüä òóñãàõ, áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ çýðýã àðãà õýìæýýíä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé. Ýäãýýð õóóëüä òóñãàõ øààðäëàãàòàé õàðèëöààã ñóäëàõ, õýðõýí òóñãàõ àæëóóä “Ìîíãîë îðîíä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áýõæ¿¿ëýõ íü” òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéãäýæ áàéíà. 9.3 Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãàà, óñíû òóõàé õóóëèéã ñàéæðóóëàõ òóõàé çºâëºìæ Ìîíãîë Óëñûí Óñíû òóõàé õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü ýðõ ç¿éí àêòóóä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí Äóáëèíû çàð÷èìòàé õýðõýí íèéöýæ áàéãàà òóõàé òàéëàí, òºðèéí àæèëòíóóäòàé ÿðèëöàõ, ñàíàë ñîëèëöîæ áàéõ ÿâöàä Óñíû òóõàé õóóëü óñíû õàðèëöààã ºíººãèéí ò¿âøèíä òºäèéëºí á¿ðýí ä¿¿ðýí çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéãààã äóðüäàæ áàéñàí áºãººä îðõèãäîë, õèéäýë áîëîí äàâõàðäàë áàéãààã óñíû ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ òîî÷èæ áàéëàà. Òýäãýýðýýñ äóðüäâàë: - Õóóëèéí íýð òîìú¸îíû òîäîðõîéëîëò îíîâ÷òîé áóñ - Ãîëûí ñàâ ãàçàð áîëîí õîëáîãäîõ ìåíåæìåíòèéí àðãà õýðýãñëèéã òîäîðõîëîéã¿é - Óñ àøèãëàëòòàé õîëáîîòîé õàðèëöààíû çîõèöóóëàëò äóòìàã - Ýðõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã á¿ðýí çààæ ºãººã¿é, äàâõàðäñàí - Ìàðãààí øèéäâýðëýõ àðãà õýëáýðèéã òóñãààã¿é - Áîõèðäîë, ãàìøãèéí ¿åä àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé çààëò äóòìàã - Õóóëü çºð÷èã÷èäºä íîãäóóëàõ õàðèóöëàãà, òîðãóóëèéí òîãòîëöîî ñóë çýðýã áàéíà ãýæýý. Äýýð äóðüäñàí õóóëèéí õèéäýë, äóòàãäàëòàé òàëóóäààñ ñàâ ãàçàðòàé õîëáîîòîéã íü àâ÷ ¿çâýë: À. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, ãîëûí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ýðõ, ¿¿ðýã Á. Óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí á¿ðýí ýðõèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ¿¿íä: - ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áàòëàõ, áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ çîõèöóóëàëò

207

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

- -

óñ õóâààðèëàëòûí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ óñíû õàðèëöààã çîõèöóóëàõ ä¿ðýì, æóðìûã áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ /òóõàéëáàë, óñíû ¿íý, óñ àøèãëàñíû áîëîí áîõèðäóóëñàíû òºëáºðèéí õýìæýýã òîãòîîõ ¿íäýñëýë, àðãà àðãà÷ëàë, óñíû òîî á¿ðòãýë ÿâóóëàõ çýðýã / - îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýðèéí áèåëýëòèéã õàíãàõ - Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã áàòëàõ, ìýðãýæëèéí óäèðäëàãààð õàíãàõ Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã èäâýõæ¿¿ëýõ áóþó ñòàòóñûã òîäîðõîé áîëãîõ, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü òºðèéí ÷èã ¿¿ðãèéã îðîí íóòàãò áóþó òóõàéí ñàâ ãàçàðò óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé òºðèéí ýñâýë òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéæ áîëîõ òàëòàé. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí á¿ðýí ýðõèéã ººðò íü ºãºõ çîðèëãîîð äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã ººðñäºº àíõíû õóðàëäààíààð ñîíãîõ, ìºí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ä¿ðìèéã áàòëàõ ýðõèéã îëãîõ íü òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿íäýñ íü áîëîõ þì. Õàðèí, óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã áàéãóóëàõàä äàãàæ ìºðäºõ ýðõ ç¿éí àêòûã áîëîâñðóóëæ áàòëàõ íü îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàõ çàð÷èì áóþó òºëººëëèéí ýðõ òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñ íü áîëîõ áîëîìæòîé. Ìîíãîë îðíûã 29 ñàâ ãàçàðò õóâààñàí, èíãýõýýð íèéò 29 Ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóóëàõ óó ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðæ áàéíà. ¯¿íä 2 àðãà çàì áóþó áóñàä îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàõàä äàðààõü áàéäëààð çîõèöóóëæ áîëíî. ¯¿íä: 1. Óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí á¿ðýí ýðõýä õàìðóóëàõ áóþó òóõàéí ñàâ ãàçàðò òóëãàð÷ áóé àñóóäàë /óñ àøèãëàëò, áîõèðäîëò çýðýã/-ûã íàðèéí øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð òîäîðõîéëæ òóõàéí ñàâ ãàçàðò Çºâëºë áàéãóóëàõ àñóóäëûã ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàæ áàéãàà îðîí íóòãóóäàä äýâø¿¿ëýõ. Ýíý òîõèîëäîëä, Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí çîõèöóóëàëò íü óñ àøèãëàñíû áîëîí áîõèðäóóëñàíû òºëáºðèéí çîõèõ õóâèéã /õóâèéã õóóëüä íàðèéâ÷ëàí çààõ/ òóõàéí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéã òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä øóóä Ñàâ ãàçðûí çºâëºëä øèëæ¿¿ëæ áóé óëñûí òºñâèéí çîõèõ õóâü ãýæ ¿çýõ áºãººä áóñàä ñàíõ¿¿æèõ ýðõèéã Ñàâ ãàçðûí çºâëºëä ººðò õ¿ëýýëãýõ /ìýðãýæëèéí çºâëºãºº, ñóðãàëò çýðýã çîõèîí áàéãóóëàõ, èðãýäèéí áàéãóóëñàí òóñãàé ñàí, ãàäààä îðíóóäûí çýýë, òóñëàìæ çýðýã/ þì. 2. Õóóëüä 29 ñàâ áàéãóóëàõààð òóñãàæ, óëñûí òºñâººñ á¿õ Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýýð çîõèöóóëàëò õèéõ. Óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà õóóëèàð îëãîñîí ýðõèéí õ¿ðýýíä ¿íäýñíèé õýìæýýíèé óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ òóë ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã Óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà áàòëàõààð çîõèöóóëàõ íü ç¿éòýé þì. 9.4 Ä¿ãíýëò Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðàë “Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã 2012 îí õ¿ðòýë áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¯íäñýí ÷èãëýë áàòëàõ òóõàé” 38 äóãààð òîãòîîëûã 2009 îíû 05 äóãààð ñàðûí 14-íû ºäºð áàòëàñàí þì. ¯íäñýí ÷èãëýëèéí áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýë ãýñýíä Óñíû òóõàé õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé çààñíû äàãóó Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí Ñàéäûí 2010 îíû 02 äóãààð ñàðûí 10-íû ºäðèéí À-39 òîîò òóøààëààð Óñíû òóõàé õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ Àæëûí õýñãèéã áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ àæëûí õýñãèéí õ¿ðýýíä õýä õýäýí õóðàëäààí áîëîí íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã ÿâàãäñàí áºãººä ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ñàíàë èð¿¿ëñýí íü öààøèä óñíû òóõàé õóóëü ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõàä àøèãëàãäàíà. Ãýõäýý, ýíýõ¿¿ òàéëàíä àæëûí õýñãýýñ èð¿¿ëñýí ñàíàëóóäûã òóñãààã¿é çºâõºí “Ìîíãîë îðîíä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áýõæ¿¿ëýõ íü” òºñëèéí õóóëèéí ìýðãýæèëòíèé ç¿ãýýñ óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çàð÷èì, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ áóñàä ÷èã ¿¿ðã¿¿äèéã õóóëü ýðõ ç¿éòýé õîëáîí ä¿ãíýõèéã õè÷ýýñýí áèëýý. 2004 îíä áàòëàãäñàí Óñíû òóõàé õóóëü áîëîí áóñàä óñòàé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæóóäûí äàðààõü çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íä: 1. Óñ àøèãëàëò áà áîõèðäîëò 2. Òºðèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ, ¿¿ðýã 3. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ýðõç¿éí îð÷èí 4. Õóóëü çºð÷èã÷äºä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà Äýýðõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõûí òóë çºâõºí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äèéí òºâøèíä óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëààä çîãñîõã¿é õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëäýã òºðèéí àëáàí õààã÷èäòàé óóëçàëò, ñàíàë àñóóëãà çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëàõ íü ç¿éòýé þì.

208

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

10. ÓÑ, ÝÊÎËÎÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÍÝÃÄÑÝÍ Ä¯ÃÍÝËÒ. Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòàã íü ×èíãèñ õààíû ò¿¿õòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàí ò¿¿õýí ãàçàð íóòàã þì. ×èíãèñ õààí ýíýõ¿¿ îíãîí äàãøèí íóòàã óñàà “Ãóðâàí ìºðíèé ýõýíä áóñäûã á¿¿ íóòàãëóóë” ãýæ õàéðëàí õàìãààëæ ÿâàõûã õîé÷ ¿åäýý çàõèæ ¿ëäýýñýí áèëýý. Îíîí ãîë áîëîí ò¿¿íèé òîìîîõîí öóòãàëóóä áîëîõ Ýã, Áàðõ, Õóðõ, Øóóñ, Àìãàëàíò, Áàëæ, Àãàö, Õýð çýðýã ãîëóóäûí äàãóóä óñ, ýêîëîãèéí íýãäñýí ñóäàëãàà ÿâóóëæ äàðààõü ä¿ãíýëòýä õ¿ðýâ. • Óñ, ýêîëîãè - 1954-2009 îíû õîîðîíä æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 2.09îÑ áóþó Ìîíãîë îðíû òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòòýé áàðàã àäèë ººð÷ëºãäºæ áàéõàä çóíû óëèðëûí òåìïåðàòóð íü 1.98îÑ, ºâëèéí óëèðëûí òåìïåðàòóð íü 0.92îÑ-ð íýìýãäæýý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü äýëõèéí õîéä õàãàñûí òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòòýé õàðüöóóëàõàä áàðàã 3 äàõèí äóëààð÷ áàéíà. Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí óòãà ýíý á¿ñ íóòàãò -4...-10C îð÷èì õýëáýëçýæ áàéäàã áîë ýíý çóóíû òºãñºëä 0-30C áîëîõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Õàðèí õóð òóíàäàñíû õóâüä 300-375 ìì îð÷èì óíàäàã áàéñàí áîë 400-450 ìì áîëæ íýìýãäýõ õàíäëàãà áàéãàà áîëíî. Àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýãäýõ ÿëàíãóÿà çóí õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé äóëààðàõ, õóð òóíàäàñ íü íýìýãäýõ õýäèé ÷ áîëîìæèò óóðøèëò ò¿¿íýýñ õýä äàõèí èõñýõýýð áàéíà. Õàðèí ºâºë äóëààð÷, õóð òóíàäàñ õàðüöàíãóé èõ óíàõ òºëºâòýé. Óã íºõöºë áàéäàë õóóðàéøèëòûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé. Ìºí ò¿¿í÷ëýí 2011-2100 îí õ¿ðòýëõ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò çóíû óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð ýð÷èìòýé äóëààðàõ, õàðèí ºâëèéí óëèðëûí òåìïåðàòóð íü ýð÷èì áàãàòàé äóëààðàõ òºëºâòýé áàéíà. - Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäëààñ áîëæ íèëýýä ãàçàðò õºðñíèé ºíãºí ¿åèéí á¿òýö àëäàãäñàí áàéíà. ßëàíãóÿà ªìíºäýëãýð ñóìûí Õóðõ áàãèéí çàðèì òàðèàí òàëáàéä ýëñ áîëîí æèæèã õàéðãà ÷óëóóëãóóä õóðèìòëàãäñàí íü õºðñ ñàëõèíû ýëýãäýëä ºðòºæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Õàäëàíãèéí òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ, õàäëàíã áîðäîõ, óñëàõ çýðãýýð óðãàöûã íýìýãä¿¿ëæ ìàëûí òýæýýëèéí õàíãàìæèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí àðãà õýìæýý àâàõ, çºâõºí á¿ñ íóòàã áóñ îéðîëöîîõ àéìàã ñóìûí áàéãàëèéí õàäëàí ºâñèéã áýëòãýõ áîëîìæ áàéíà. - Óñàëãààòàé òàëáàéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí ýð÷èìæèëòýä íèëýýä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð èõ òàëáàéä òàðèàëàí ýðõýëæ áàãà óðãàö àâ÷ áàéãàà íü ýêîëîãè áîëîí ýäèéí çàñãèéí õóâüä îíîâ÷òîé áèø øèéäëèéã õàëæ, óñàëãààòàé òàðèàëàíä òàëáàé áîëîí õºðñíèé õóâüä áîëîëöîîòîé 5381 ãà-ä íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ. Óñàëãààòàé ãàçàðò ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéä çîðèóëñàí ø¿¿ñò áîëîí äàðøíû óðãàìàë òàðèàëàõ íü çîõèìæòîé. - Îíîí ãîëûí ñàâä àëòíû øîðîîí îðäíû 20 ãàðóé èëðýë, ñóäëûí àëòíû 10 ãàðóé èëðýë áîëîí òºìºð, ãÿíò áîëä, æîíø, ñóðüìà çýðýã àøèãò ìàëòìàëûí 90 îð÷èì èëðýë Ìîíãîë Óëñûí àøèãò ìàëòìàëûí çóðàãò òýìäýãëýãäæýý. Ãåîëîãèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàëûí îëîí îðä íýýãäýæ ç¿¿í õîéò á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîâ÷ ýêîëîãèéí õóâüä ñºðºã íºëººòýé. Óñ áîõèðäîí, øèðãýæ àëãà áîëñíîîð óñíû ýêîëîãè ººð÷ëºãäºõ, àí àìüòàí ¿ðãýí äàéæèõ, îé, óðãàìàë ¿ã¿éðýí ñ¿éðýõèéí íýã ¿íäýñ íü óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë áàéäàã. Èéìýýñ öààøèä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéã õîðèãëîõ íü ç¿éòýé þì. - Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóäûí óñ íü Õàíãàéí ãîëóóäûí íýãýí àäèë ãèäðîêàðáîíàò êàëüöè çîíõèëñîí íàéðëàãàòàé, öýíãýã, çººëºí óñòàé, õ¿íèé ñºðºã àæèëëàãààíä áàãà ºðòñºí, áàéãàëèéíõàà óíàãàí òºðõººðºº áàéíà. Åðºíõèéäºº ºíäºðëºã ãàçðààñ ýõ àâñàí óóëûí ãîëóóä íü ìàø áàãà ýðäýñòýé áàéõàä òàëûí øèíæòýé ãîëóóä íü õàðüöàíãóé ýðäýñëýã áàéíà. Ãîëóóä ýðäýñëýã áàãàòàéí ãàäíà ìàø çººëºí, ôòîð, ìàðãàíåö çýðýã áè÷èë ýëåìåíò¿¿äèéí àãóóëàìæ áàãà, ãîëûí óñàíä ïåðìàíãàíàòûí èñýëäýõ ÷àíàð èõ ãàð÷ áàéëàà. Óñíû øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä Áàðõ ãîëûí óñ íýí öýíãýã áóþó ýðäýñæèëò áàãàòàé, óñíû öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 66.5-102.4 µS/ñm, õàðèí õàòóóëàã íü õàðüöàíãóé ºíäºð 3.45-4.40 ìã-ýêâ/ë ãàðñàí áàéíà. Øóóñ ãîëûí óñ íü öýíãýã áóþó ýðäýñæèëò áóñàä ãîëóóäààñ àðàé èõ, ãîëûí óñíû öàõèëãààí äàìæóóëàõ ÷àíàð ÅÑ 215-316 µS/ sm, õàòóóëàã íü á¿ð èõ, ìàø õàòóó 9.80-11.53 ìã-ýêâ/ë, êàëüöèéí èîí 153-160 ìã/ë, ìàãíèéí èîí 22-47.5 ìã/ë áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Õóðõ, Øóóñûí ãîëóóäûí óðñàö íü áàãàñ÷, ñàâ õºíäèéä îëîí òîîíû ìàë çóñàæ, ÿëãàãäàñ íü öýâýðëýãäýõã¿é áàéãààãààñ áîõèðäîõ øèíæ èëðýâ.

209

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

- -

210

Ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä õàëóóí, õ¿éòýí, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé á¿õèé îëîí ðàøààí, öýíãýã áîëîí äàâñòàé îëîí íóóðóóä áàéõ áà ðàøààíä íü õ¿í àðäóóä î÷èæ, íóóðàíä íü óñíû øóâóóä èðæ áàéãàëèéí ¿çýìæèéã óëàì ÷èìäýã ó÷èð çî÷èä ãèé÷äèéí ñîíèðõëûã òàòàæ, ñýòãýëèéã áàÿñãàæ, àëæààëûã òàéëäàã íü õàðàãäàæ áàéâ. Ðàøààí áîëîí íóóðûí óñûã áîõèðäîæ, õîìñäîõîîñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã çºâ çîõèöóóëàëòààð õèéõ õýðýãòýé. Ñàâ ãàçðûí îé ìîäíû íººöèéã áàãàñãàæ, îéí ýêîñèñòåìä îíöãîé ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë íü îéí ò¿éìýð áîëîí õºíººëò øàâüæ þì. Ò¿éìðèéí íºëººãººð èõ õýìæýýíèé ìîäëîã øàòàæ óñòàõààñ ãàäíà îéä áàéñàí îëîí ç¿éëèéí ñººã, ºâñëºã óðãàìàë óñòàæ, îðîãíîí áàéðëàõ îëîí ç¿éë øóâóó, àí àìüòàí, ìýðýã÷èä, îëîí ç¿éëèéí øàâæ í¿¿äýëëýæ áàéðëàëàà ººð÷èëäºã. Õàðèí òýäãýýðèéí îðîíä õýä õýäýí ç¿éëèéí õºíººëò øàâæíû îëøðîëò áîëæ óëìààð ò¿éìýðò ñóëàðñàí ìîäîä á¿ðìºñºí õàòàæ ìºõäºã áàéíà. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é íàðíû ãýðëèéí õýìæýý íýìýãäýí öýâäãèéí ò¿âøèíã äîîøëóóëæ îëîí àðâàí ãîë ãîðõèíû óñ áàãàñàæ, õàòàæ øèðãýñíýýñ äàãàæ óðãàñàí áóðãàñ, óëèàñàí øóãóé õàòàæ ìºõºõ ¿éë ÿâö îëîí ãàçàðò àæèãëàãäàæ áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò á¿ðòãýãäñýí øàâæààñ Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí äàìíóóðãà öýíõýð ñîíî - Aeschna juncea mongolica (Odonata), àïîëëîí ýðâýýõýé - Parnassius apollo, ìàõàîí äýâ¿¿ð ýðâýýõýé- Papilio machaon (Lepidoptera, Papilionidae), áýð öýöýã÷ øóìáóóð ýðâýýõýé- Hemaris tityus (Lepidoptera, Sphingidae), ñïîðàäèêóñ ¿õýð õýäãýíý- Bombus sporadicus (Hymenoptera, Apidae) áàéíà. Ýäãýýðýýñ Àïîëëîí (Parnassius apollo) ýðâýýõýé SITES-èéí (Õîâîð óðãàìàë, çýðëýã àìüòäûã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíö) I õàâñðàëòàä îðñîí. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îé á¿õèé íóòãààð õàð õóð Lyrurus tetrix, íóðãûí ñîéð Tetrao parvirostris, øèâýð õºò¿¿ Tetrasres bonasia, äàãóóðûí ÿòóó Perdix dauuricae çýðýã ñóóðèí àãíóóðûí øóâóóä òàðõñàí. Ò¿¿í÷ëýí áîð ãàëóó Anser anser, õîíäîí àíãèð Tadorna ferruginea, áîð íóãàñ Anas strepera, çýðëýã íóãàñ Anas platyrhynchos, íîãîîõîí íóãàñ Anas crecca, ãýçýãò øóìáóóð Aythya fuligula, àëàã øóíãàà÷ Bucephala clangula, àçèéí ñ¿âýý öàãààí Pluvialis dominica, óìàðäûí õàâòãààëæ Vanellus vanellus çýðýã óñ íàìãèéí àãíóóðûí øóâóóä õýâèéí òàðõàöòàé áàéðøäàã.Àãíóóðûí øóâóóäûí íººöèéã ñóäàëæ, àøèãëàõ çîõèñòîé õýìæýýã òîãòîîñíû ¿íäñýí äýýð îðîí íóòãèéí õýðýãöýýíä àøèãëàõ, ñïîðò àãíóóðûí çîðèóëàëòààð ãàäààäûí àí÷èí æóóë÷äàä àãíóóëàõ áîëîìæòîé. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øóâóóíû íººöèéã çîõèñòîé, ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ ººð íýãýí àðãà çàì áîë áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õàâñàðãà íººö áîëãîí àøèãëàõ ÿâäàë þì. Îíîí ãîëûí ñàâä áàðóóí Åâðîï, Õîéä Àìåðèê, Ç¿¿í õîéä Àçèéí îðíóóäûí øóâóó ñîíèðõîã÷äûí àíõààðëûã ç¿é ¸ñîîð òàòäàã ºíãºë¿¿ðò ãóðãàëäàé Luscinia calliope, äàãóóð ãàëñ¿¿ëò Phoenicurus auroreus, àëàãòóó õýðýý Corvus dauuricus, ýãýë øàð øóâóó Bubo bubo, öàãààí òîãîðóó Grus leucogeranus, õàðõèðàà òîãîðóó Grus grus, öýí òîãîðóó Grus vipio, õàð òîãîðóó Grus monacha, ºâºãò òîãîðóó Anthropoides virgo, õîøóó ãàëóó Anser cygnoides, óñíû öàãààí ñ¿¿ëò á¿ðãýä Haliaeetus albicilla, õîíèí òîîäîã Otis tarda, àçèéí öóóöàëü Limnodromus semipalmatus, xap ºðºâòàñ Ciconia nigra, õàí á¿ðãýä Aquila heliaca, èäëýã øîíõîð Falco cherrug, çýýðä øoíõîð Falco naumanni, öàãààí äýâëýý Ardeola bacchus çýðýã øóâóó áàéíà. Ýäãýýð øóâóóä íü äýýðõ á¿ñ íóòàãò òàðõààã¿é, ýñâýë íýí õîâîðò òîîöîãääîã. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàã íü òîãîðóó õàìãààëëûí îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîëòîé ÷óõàë á¿ñ íóòàã þì. Öàãààí òîãîðóó Grus leucogeranus, õàðõèðàà òîãîðóó Grus grus, öýí òîãîðóó Grus vipio, õàð òîãîðóó Grus monacha, ºâºãò òîãîðóó Anthropoides virgo çýðýã 5 ç¿éëèéí òîãîðóó á¿ðòãýãäñýíýýñ öýí òîãîðóó áîëîí ºâºãò òîãîðóó ýíä ¿ðæäýã. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû ¿íýëãýýãýýð (http://www.iucnredlist.org) öàãààí òîãîðóó íü äýëõèéí õýìæýýíä óñòàæ áàéãàà, öýí áîëîí õàð òîãîðóó íü ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðàãäñàí áàéíà. Èéìä ýäãýýð îëîí óëñûí õýìæýýíä õîâîðäñîí øóâóóäûí Îíîíãèéí ñàâä áóé ¿ðæäýã, í¿¿äëèéí ¿åäýý òîãòìîë èðäýã áàéðøëûã òýìäýãëýæ, õàìãààëàõ àæëûí ñàíàëûã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã òºëºâëºãººíä òóñãàõ íü ç¿éòýé þì. Öààøèä ýíý á¿ñ íóòãèéí äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1000 ì-ýýñ äîîø îðøèõ Îíîí ãîëûí áóëàí òîõîéä ÷àöàðãàíà òàðèàëàõ áîëîìæòîé íü õàðàãäàæ áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò îðøèõ Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð, Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðóóäûí õîîðîíäîõ îð÷íû á¿ñ íü òóðàã õºõòºí àìüòàä äàìæèí ã¿éõ ãîë êîðèäîð íóòàã òóë ýäãýýð ãàçðûã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñýä õàìðóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Åð íü Õàí Õýíòèéí, Îíîí-Áàëæèéí, ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäèéí äàðõàí ãàçðóóä õîëáîî òîãòîîæ õèë äàìíàñàí ýíý á¿ñ íóòãèéã á¿õýëä íü õàìãààëàõ íü àìüòíû àéìãèéí õóâüä ìàø ÷óõàë þì. Îíîí-Áàëæèéí áýë÷èð îð÷ìûí íóòàãò Ìîíãîë îðíû óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí íýí õîâîð ãîëûí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

- -

õàëèó (Lutra lutra) òàðõñàí áîëîõ íü ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààãààð íîòëîãäîæ áàéãàà òóë ýäãýýð ãàçðûí àìüäðàõ îð÷íûã îíöãîéëîí õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé. Èéì õàìãààëëûí äýãëýìèéã ñóì îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòûí ñòàòóñòàéãààð øèéäâýðëýæ áîëîõ þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü áàéãàëèéí òîãòîö, ýêîñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ºâºðìºö íóòàã òóë íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààã áàéíãûí ìîíèòîðèíã õýëáýðýýð õèéõ, Ìîíãîë îðíû áóñàä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûí õóâüä æèøèã áîëãîõ áîëîìæòîé. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººö 3737.25 ñàÿ êóá.ì, ¿¿íýýñ Îíîí ãîë- óëñûí õèë õºíäë¿¿ðýýð ãàäàðãûí óñíû íººö 3186.1 ñàÿ êóá.ì/æèë áàéíà. 2009 îíû áàéäëààð ñàâ ãàçðûí óñíû íèéò íººöèéí äºíãºæ 1.73 ñàÿ êóá.ì áóþó 0.046 õóâèéí àøèãëàëòòàé áàéãàà íü öààøèä óñ àøèãëàëòûí îíîâ÷òîé ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðóóëàí íýâòð¿¿ëýõýä áîëîìæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íèéò õýðýãëýý 2009 îíä 1.73 ñàÿ êóá.ì, 2015 îíä 2.47 ñàÿ.êóá.ì, 2021 îíä 5.68 ñàÿ êóá.ì áàéõààð òîîöñîí íü íèéò ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí 2009 îíä 0.046 %, 2015 îíä 0.066 %, 2021 îíä 0.152 % áîëîõîîð áàéíà. Õàðèí ñàâ ãàçðûí àøèãëàæ áîëîõ áîëîìæèò óñíû íººöèéí õýìæýý 965.36 ñàÿ êóá.ì õóâüä áóþó ãàäàðãûí óñíû íººöèéí 13 õóâèéã àøèãëàõàä ýêîëîãè òýíöâýðòýé áàéíà õýìýýí áîäîæ òîîöâîë ãîëûí ñàâ ãàçðûí àøèãëàæ áîëîõ áîëîìæèò óñíû íººöèéí 2009 îíä 0.18 õóâèéã àøèãëàñàí áºãººä 2015 îíä 0.26 õóâü, 2021 îíä 0.59 õóâèéã àøèãëàõààð òîîöîâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû íèéò íººö 3186.1 ñàÿ êóá.ì/æèë þì. Õàðèí ãîë ìºðíººñ àâ÷ àøèãëàõ áîëîìæèò óñíû íººö 414.194 ñàÿ êóá.ì/æèë áóþó íèéò óðñàöûí 13 õóâü þì. 2009 îíû áàéäëààð ãîë ìºðíººñ àâ÷ àøèãëàæ áîëîõ óñíû íººöèéí 0.38 õóâèéã ìàë àæ àõóé, óóë óóðõàé, ãàçàð òàðèàëàíä àøèãëàñàí áºãººä 2015 îíä 0.55 õóâü, 2021 îíä 1.31 õóâü áîëîõîîð áàéãàà íü öààøèä óñíû íººöèéí õ¿ðýëöýý õàíãàëòòàé íü õàðàãäàæ áàéíà. Õàðèí Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí ãàçðûí äîîðõè óñíû áàðèìæààò íººö 551.17 ñàÿ êóá.ì/æèë þì. 2009 îíû ãàçðûí äîîðõè óñíû íººöèéí 0.75 õóâèéã õ¿í àì, àÿëàë æóóë÷ëàë áîëîí áóñàä õýðýãöýýíä àøèãëàñàí áºãººä 2015 îíä 1.02 õóâü, 2021 îíä 1.28 õóâü áîëîõîîð áàéãàà íü öààøèä óñíû íººöèéí õ¿ðýëöýý õàíãàëòòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

• Ýêî àÿëàë æóóë÷ëàë - Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð ýðòíèé ìîíãîë÷óóäûí óóãóóë íóòàã, ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäýõ àðâèí èõ äóðñãàëò ãàçðóóä, Äàäàë ñóìûí íóòàãò ýçýí Áîãä ×èíãèñèéí ìýíäýëñýí Äýë¿¿í áîëäîã, Ãóðâàí íóóð, Äîáó ìýðãýíèé õºøºº ÷óëóó, Áîäîí÷èðûí ºâñºí ýìá¿¿ë, Îíîí, Áàëæ, Õ¿ðõðýý íóóð, Öàãààí ÷óëóóòûí ðàøààí, Ñýíæèò õàä, Õèàä Áîðæèãîí, Ìîíãîëûí öýöýí áèëýãò Äîíäîãäóëàì, Ãýíýíïèë çýðýã èõ õàòàäûí ºëãèé íóòàã,Äóóðëèãèéí íàðñàí îéä Õ¿íí¿, Ñ¿íí¿ãèéí ¿åèéí 203 áóëø, “Èõ Õàòàäûí ãýðýëò õºøºº” çýðýã ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóäûã ò¿øèãëýæ àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ºðãºí áîëîìæòîé. - Áàÿí-Àäàðãà, Äàäàë ñóìûí òºâèéí äýðãýä Ìîíãîëä õîâîðõîí áàéäàã íàðñàí îé, öýíãýã óñíû òóë çàãàñ, Àìàð ìºðíèé õèëýì, çýâãèéí òºðëèéí øºâãºð õîíøîîðò çýðýã õîâîð çàãàñ, áèîëîãèéí òóí õîâîð ç¿éëèéí õºõòºí àìüòàí, øàâæ, óðãàìàë, äýëõèéí õàìãààëàëòûí êîíâåêöèä á¿ðòãýãäñýí çàðèì ç¿éëèéí øóâóó, øàâæ áàéäàã çýðýã íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûã ýêîëîãèéí õóâüä ÷óõàë íóòàã áîëãîæ áàéíà. Õºãæèëòýé îðíóóäûí òîìîîõîí õîòóóäûí äýðãýäýõ ãîëûã øóëóóòãàí õàøñàíààð óñàí áîëîí îð÷íû ýêîëîãè á¿ðýí ººð÷ëºãäñºí áàéäàã áºãººä áàéãàëèéí ãóëüäðàëààðàà áàéãàà ãîëûã ¿çýõ ãýæ æóóë÷èä èðäýã áîë, ýêîëîãèéí óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà ãîë óñûã ñóäëàõ ãýæ ãàäíûí ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä èõ ñîíèðõäîã áèëýý.Ìºí äýëõèéä õîâîðäñîí õºðñíèé òîãòîö íü ÝêîëîãèÒ¿¿õèéí ìóçåé áàéãóóëàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîæ áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãîëóóä òåõíîãåí íºëººëºëä ºðòººã¿é óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà ó÷èð õîéøèä ÷ ýíý áàéäëûã õàäãàëàí ¿ëäýýõ, áàéãàëü ýêîëîãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàæ õàìãààëàõ àðãà çàì íü àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. - Ìºí ýíýõ¿¿ ñàâ ãàçàðò æóóë÷èä, àÿëàã÷äûí àíõààðëûã òàòàõ áàñ íýãýí ç¿éë íü ýíý ñàâ ãàçàðò Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Äàäàë, Áàÿí-Óóë ñóìàíä íèëýýä îëîí òîîíû Áóðèàä óãñààòàí àæ òºðºí àìüäàðäàã áà ñî¸ë óðëàã, çàí çàíøèë, àæ áàéäëààðàà áóñàä óãñààòíóóäààñ ÿëãàõ îíöëîãòîé. Ýíý íü àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéí íýã þì. - Ìºí óñàí ñïîðò, çàãàñ÷ëàë, óñàí àÿëàëûí áîëîí ýðãèéí àìðàëòûí ãàçàð çýðãèéã õºãæ¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

211

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

11.Àøèãëàñàí õýâëýë 12.ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÕÝÂËÝË

Óóð àìüñãàë ÁÍÌÀÓ-ûí Áàéãàëü, Îð÷íûã õàìãààëàõ ßàì, Õýíòèé àéìãèéí óóð àìüñãàëûí ýìõýòãýë, ÓÁ. 1988 îí. Íàöàãäîðæ.Ë, Áàÿñãàëàí.Ã, Ãîìáîë¿¿äýâ.Ï, Ìîíãîëûí öèêëîíû õóâüñàë, ò¿¿íèé Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí øèíýõýí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàõ íü. Óñ öàã óóðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë, ¹28. ÓÁ. 2007 îí. ×.ßäàìñ¿ðýí, Òýíãýð ýðõýñèéí õºäºëãººíèéã òîîöîí óëèðëûí öàã àãààðûã óðüä÷èëàí ìýäýýëýõ ìàãàäëàëò-ñòàòèñòèê àðãà, ôèçèê-ìàòåòàòèêèéí óõààíû äýä äîêòîðûí çýðýã ãîðèëñîí á¿òýýë. ÓÁ. 1994 îí. Íàöàãäîðæ Ë. Áàòèìà Ï. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò. ÓÁ. 2002 îí Ìîíãîë óëñ: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íýëãýýíèé èëòãýë – 2009. ÓÁ. 2010 îí. Ìèæèääîðæ .Ð, Äýëõèéí äóëààðàë öºëèéí äóóäëàãà. ÓÁ. 2008 îí. Íàöàãäîðæ.Ë, Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò òàíä ÷ õàìààòàé.ÓÁ. 2010 îí. Áàòæàðãàë.Ç, Îþóí.Ð. Áàéãàëèéí þìñ ¿çýãäëèéã øèíæëýõýä ìàòåìàòèê ñòàòèñòèêèéí àðãà õýðýãëýõ íü. ÓÁ. 1989 îí. http://cccma.seos.uvic.ca/ETCCDMI/software.shtml http://datd.cdc.noaa.gov/cdc Õºðñ Áåñïàëîâ. Í.Ä. Ïî÷âû Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåñïóáëèêè. 1951 îí Áóÿíáààòàð.À. Õºðñíèé õýýðèéí äàäëàãûí óäèðäàìæ, 2009 îí Äîðæãîòîâ.Ä Ìîíãîë îðíû õºðñ. 2003 îí ×îéæàìö.À. Áóÿíáààòàð. À. Õºðñíèé ¿íýëãýý áà ôèçèê, õèìèéí øèíæ ÷àíàð. 2008 îí Öýãìèä.Ø Ìîíãîë îðíû ôèçèê ãàçàð ç¿é Øóáèí.Â.Ô. Çåìëåäåëèå Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåñïóáëèêè, 1953 îí. Óñíû èíñòèòóò. Îíîí, Óëç ãîëûí ñàâ ãàçàðò óñàëãààòàé òàðèàëàíä òîõèðîìæòîé òàëáàéí õàéãóóë ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí. 2008 îí. Ãàçðûí õàðèëöàà, Ãåîäåçè çóðàã ç¿éí ãàçàð-Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí òàðèàëàí áîëîí àòàðøñàí ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí áàòàëãààíû òàéëàí. 2006 îí. Óñ ç¿é Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ (Ðåä. Á.Ìÿãìàðæàâ, Ã.Äàâàà). ÁÎß, ÓÖÓÕ. Óëààíáààòàð, 1999 îí Òºìºðáààòàð.Ä, Ìîíãîë îðíû óëèðëûí áà îëîí æèëèéí öýâäýã ÷óëóóëàã, ØÓÀ, Óëààíáààòàð, 2004 “Áàéãàëü îð÷èí” ýðõç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë. Óëààáààòàð. 2005 Áàòèìà.Ï íàðûí õàìò: Èõ íóóðóóäûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººö: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò. ò¿¿íèé ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõ áîëîìæ. ÓÁ. 2004 îí. Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæåìåíò. ¯íäýñíèé ñåìèíàðûí ýìõòãýë (Í.Áàòíàñàí. Ä.Îþóíáààòàð). ÁÎß. ÄÁÕÑ. Óëààíáààòàð. 2003 “Ìîíãîë îðíû îð÷èí ¿åèéí ìºñòºë” ÝØÀ-ûí òàéëàí. ÓÖÓÕ. 1998 îí. Íàöàãäîðæ.Ë, Áàÿñãàëàí.Ã, Ãîìáîë¿¿äýâ.Ï. “Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýðõ óóð àìüñãàëûí øèíýõýí ººð÷ëºëòèéí òóõàéä”. ÓÁ. 2005 îí. Integrated River basin management Module. Syllabus. Developed by Ilke Tilders. WWF College with support from Cap-Net. 2002-WWF College for Conservation Leadership version 2.0. Oct. 2002. Integrated flood management. Concept paper. The Associated Program on Flood Management. WMO. 2004. G.Davaa. D.Oyunbaatar. Assessment on Surface water resources and regime. Inception period of the project. “Strengthening Integrated Water Resources Management in Mongolia”. 2007

212

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Êîðûòíûé.Ë.Ì, Áàññåéíîâàÿ êîíöåïöèÿ â ïðèðîäîïîëüçîâàíèè, Ñèáèðñêîå îòäåëåíèå. ÐÀÍ. Èðêóòñê. Èçäàòåëüñòâî Èíñòèòóòà ãåîãðàôèè ÑÎ ÐÀÍ. 2001 WWF inputs Ecological Drainage Unit – EDU. Climate Change and its Impacts in Mongolia. Editors: P.Batima, D.Dagvadorj, Ulaanbaatar, 2000, NAMHEM, JEMR, pp.66-93. Martin Parry, Timothy Carter, Climate impact and adaptation assessment, Earth Scan., Ltd, London, 1998 Mahmoud Abu-Zeid, I.A.Shiklomanov, Water resources as a challenge of the Twenty-first Century, WMO, Weather-climate-water, WMO-No.959, 2003. Îþóíáààòàð.Ä, ¯åð, ¿¿íèé õîõèðîë, ¿åðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà çàì Äàâàà.Ã 1, Êàäîòà.Ò3, Ï¿ðýâäàãâà.Õ.1, Áààñàíäîðæ.Ä.2, “Öàìáàãàðàâ óóëûí ìºñòëèéí ñóäàëãààíû óðüä÷èëñàí ä¿í”, Àëòàé ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñýòã¿¿ë. Óëààíáààòàð. 2005 îí. Îþóíáààòàð.Ä. 2007: Ãàäàðãûí óñíû ãîðèì íººö áà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë, ò¿¿íä äàñàí çîõèöîõ áîëîí ìàë÷äûí óñàí õàíãàìæûí çàðèì àñóóäàë, Ýêîëîãè-òîãòâîðòîé õºãæèë, Äóãààð 8. Äàðõàí-Óóë. õõ.107-117 Ãàçðûí äîîðõè óñ [1]. (1990). Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà. Íàöèîíàëüíûé àòëàñ. Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà. Ìîñêâàä õýâëýãäñýí àòëàñûí õóóäàñ 56. çóðàã 64. Àòìîñôåðíûå îñàäêè. [2]. (2009). Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àòëàñ. Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ãàçàð ç¿éí õ¿ðýýëýí ýðõëýí ìîíãîë õýë äýýð õýâë¿¿ëñýí àòëàñûí õóóäàñ 104. çóðàã 82. Õóð òóíàäàñ. [3]. (2002). Ìîíãîë Óëñûí àøèãò ìàëòìàëûí çóðàã (Ìàñøòàá 1:1 000 000). Àøèãò ìàëòìàëûí õýðýã ýðõëýõ ãàçàð. ÓÁ. [4]. (1981). Êàðòà ñðåäíåãî ìíîãîëåòíåãî ñòîêà ïîâåðõíîñòíûõ è ïîäçåìíûõ âîä. Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà. Ëèñò: Ì-45, Ì-46, L-46. Ìîñêâàä õýâëýãäñýí çóðàã. Óñíû ÷àíàð Ìÿãìàðæàâ.Á, Äàâàà.Ã, “Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ” Óëààíáààòàð. 1999 îí. Àòëàñ. Îíîí, Óëç, Õàëõ ãîëóóäûí ñàâ íóòãèéí óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ ñõåì. Óëààíáààòàð. 1989 îí Àçèéí Ñàíãèéí Èðýýä¿éãýý áàòàëãààæóóëàõ íü òºñëèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë Óëààíáààòàð. 2009 îí Õýíòèé àéìãèéí Óñò öýã¿¿äèéí ãèäðîõèìèéí ñóäàëãààíû íýãäñýí òàéëàí. Óëààíáààòàð. 1970 îí Õºõºº.Ï, “Ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í” Óëààíáààòàð, 2009 îí. Èíòåðíýòèéí ìýäýý Íàìíàíäîðæ.Î, Öýðýí.Ø, Íÿìäîðæ.ª, “Òàíä ÿìàð ðàøààí õýðýãòýé âý“ Óëààíáààòàð. 2007 (øèíý÷èëñýí õýâëýë) Ã.Îíîíãèéí øèíæèëñýí Õýíòèé àéìãèéí ðàøààíû õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í. 2009 îí. Õýíòèé àéìãèéí èíæåíåðèéí õèéöòýé õóäãóóäûí ãèäðîãåîëîãè-òåõíèêèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä òºñëèéí òàéëàí. Óëààíáààòàð. 1998 îí. Áàðóóí Ãóòàéí øîðîîí îðäîîñ àëò îëáîðëîõ òºñëèéí ÁÎÍÁÍ¯íýëãýýíèé òàéëàí. Ýêî òðåéä ÕÕÊ, 2004 îí Àëòíû øîðîîí îðäûí ÁÎÍÁÍ¯íýëãýýíèé òàéëàí. Óóãèéí ø¿òýýí ÕÕÊ. 2009 îí. Øàâæ Áàäàìæàðãàë Ñ. Õýíòèé àéìãèéí îéí õºíººëò øàâæèéí ñóäàëãàà, òýäãýýðòýé òýìöýë ÿâóóëñàí àæëûí òóõàé òîâ÷ ìýäýý. 2010. Áàäàìæàðãàë Ñ., Ïóíöàãäóëàì Æ. ªãèé íóóðûí øàâæèéí ñóäàëãàà. - ªãèé íóóðûí ýêîñèñòåìèéã õàìãààëàõ òºñëèéí 2006 îíû ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí. ÓÁ. 2007:31-42. Æàíöàíòîìáî Õ. áîëîí áóñàä. Îéí ýðäýì øèíæèëãýý, çóðàã òºñëèéí õ¿ðýýëýí. Îéí çîíõèëîõ õîðòîí øàâæèéã áèîëîãèéí àðãààð óñòãàõ òåõíîëîãè – òàéëàí. 1990.

213

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Aglyamzyanov R.S. Review of species of the genus Lygus (Heteroptera, Miridae) in the fauna of Mongolia, I. – Insects of Mongolia. 1990. 11:25-39. Alexeev A.V., Volkovitsh M.G. A review of buprestid beetles (Coleoptera, Buprestidae) of the MPR. – Insects of Mongolia. 1989. 10:301-368. Barrios H.E. A review of weevils of the genus Magdalis Germ. (Coleoptera, Curculionidae) of the fauna of Mongolia. – Insects of Mongolia. 1984. 9:366-403. Chogsomzhav L. Acridoidea and Tettigonoidea of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1972. 1:151-198. Emeljanov A.F. Fulgoroidea (Homoptera) collected in the MPR by the entomofaunistical group of the Soviet-Mongolian complex biological expedition in 1970-1975. -Insects of Mongolia. 1982. 8:69-122. Emeljanov A.F., Kerzhner I.M., Kozlov M.A. Joint Soviet-Mongolian investigations of the insect fauna of the Mongolian People’s Republic during 1975 and 1976. – Insects of Mongolia. 1977. 5:7-16. Emetz V.M. A revision of the genus Cymindis Latr. (Coleoptera, Carabidae) from the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1974. 2:93-101. Golub V.B. Palaearctic species of capsid bugs of the genus Trygonotylus (Heteroptera, Miridae). – Insects of Mongolia. 1989. 10:136-164. Golub V.B. Materials to the taxanomy of the lace-bugs of the genus Agramma Steph. (Heteroptera, Tingidae) of the fauna of the USSR and Mongolia. – Insects of Mongolia. 1990. 10. Janovsky V.M. Dendrophagous insects of Mongolia. – Insects of Mongolia. 1977. 5:30-59. Janovsky V.M. Entomophagous insects attacking forest pests in Mongolia. – Insects of Mongolia. 1977. 5:60-77. Janovsky V.M., Tegshzhargal D. Bark beetles (Coleoptera, Scolytidae) of the MPR. – Insects of Mongolia. 1984. 9:404-417. Kanyukova E.V. Aquatic and semiaquatic bugs (Heteroptera) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1976. 4:11-20. Kanyukova E.V. Aquatic and semiaquatic bugs (Heteroptera) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1980. 7:39-42. Kataev B.M. New data carabid beetles of the genera Pangus and Harpalus (Coleoptera, Carabidae) of Mongolia with revision of some palaearctic species groups. – Insects of Mongolia. 1989. 10:188-268. Kerzhner I.M. Historical survey of studies of the insect fauna of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1972. 1:57-112. Kerzhner I.M. New and liitle known Heteroptera from Mongolia and adjacent regions of the USSR. – Insects of Mongolia. 1984. 9:35-72. Êiritshenko A.N., Kerzhner I.M. Land Heteroptera of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1972. 1:383-444. Êiritshenko A.N., Kerzhner I.M. Land Heteroptera of the Mongolian People’s Republic. II. Dipsocoridae, Nabidae, Reduviidae. – Insects of Mongolia. 1974. 2:80-92. Korshunov J.P., Soljanikov V.P. Diurnal Butterflies (Lepidoptera, Rhopalocera) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1976. 4:403-458. Krylova V.N. Dragonflies (Odonata) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1974. 2:14.22. Kuslitzky W.S. On the fauna of ichneumonids of the tribe Glyptini (Hymenoptera, Ichneumonidae) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1976. 4:300-310. Lopatin I.K. The chrysomelid-beetles (Coleoptera, Chrysomelidae) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1975. 3:191-231. Medvedev G.S., Lobanov A.L. A faunistic list of tenebrionids (Coleoptera, Tenebrionidae) of the MPR with co-ordinates of the localities. – Insects of Mongolia. 1990. 11:139-204. Medvedev L.N. On the fauna of Mordellidae (Coleoptera) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1972. 1:485-490. Medvedev L.N. On the fauna of Anthicidae (Coleoptera) of the Mongolian People’s Republic. – Insects

214

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

of Mongolia. 1974. 2:149-155. Medvedev L.N. On the fauna of the chrysomelid-beetles (Coleoptera, Chrysomelidae) of Mongolia. – Insects of Mongolia. 1976. 4:222-236. Ìîngolian Redbook. UB. 1997:171-172, 177-178, 186-187, 190-193, 195-196. Myagmarsuren D. On the fauna of horse-flies (Diptera, Tabanidae) of Mongolia. – Insects of Mongolia. 1975. 3:497-510. Namkhaidorzh B. On the fauna of longicorn beetles (Coleoptera, Cerambycidae) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1972. 1:495-538. Pesenko Ju.A. The bees of the genus Halictus Latreille sensu stricto (Hymenoptera, Halictidae) of Mongolia and north-western China, with a review of publications on Halictini of this region and with a revision of the subgenus Prohalictus of the World fauna. – Insects of Mongolia.1984. 9:446-481. Rubzov I.A. On the fauna of black-flies (Diptera, Simuliidaea) of Mongolia. – Insects of Mongolia. 1975. 3:491-496. Tegshzhargal D. A short report of the fauna of elaterid beetles (Coleoptera, Elateridae) of Mongolia. – Insects of Mongolia. 1989. 10:369-370. Ter-Minassian E.M. Attelabidae (Coleoptera) collected by the Soviet-Mongolian biological expedition. 1984. 9:301-305. Vinokurov N.N. Bugs of the family Saldidae (Heteroptera) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1979. 6:25-33. Vinokurov N.N. Bugs of the genus Trapezonotus (Heteroptera, Lygaeidae) in the fauna of the USSR and Mongolia. – Insects of Mongolia. 1990. 10:70-89. Vshivkova T.S. Alderflies (Megaloptera, Sialidae) of Mongolia and South Siberia. – Insects of Mongolia. 1980. 7:283-288. Zinovjev A.G. On the fauna of Phaoniini (Diptera, Muscidae) of Mongolia, II. The genera Lophosceles Ringdahland and Phaonia Robineua-Desvoidy. – Insects of Mongolia. 1990. 11:471-515. Zhiltzova L.A. On the fauna of stoneflies (Plecoptera) of the Mongolian People’s Republic. – Insects of Mongolia. 1982. 8:62-68. Zhiltzova L.A. On the fauna of stoneflies (Plecoptera) of the Mongolian People’s Republic. Third contribution– Insects of Mongolia. 1979. 6:18-24. Zhiltzova L.A. A new species of the genus Nemoura (Plecoptera, Nemouridae) from Mongolia and Khabarovsk district. – Insects of Mongolia. 1980. 7:28-30. õºõòºí Àðèóíáîëä Æ., Áàòñàéõàí Í., Äîëüø Ä., Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ãàð äàëàâ÷òàí CHIROPTERA BLUM-íû á¿ëãýìäýë, “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” (ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä, ÓÁ, 2010. õóóäàñ, 48-53 Áàííèêîâ À.Ã. Îïðåäåëèòåëü ìëåêîïèòàþùèõ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì., Íàóêà, 1953. Áàííèêîâ À.Ã. Ìëåêîïèòàþùèå Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì; Íàóêà, 1954. Áàòñàéõàí Í., Àðèóíáîëä Æ., Õàóýð Ç., Íàðàíöàöðàëò Á., ×èíáàò ×., Ãàíõóÿã Á. Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ Ãîëûí õàëèó-Lutra lutra òàðõàöûí øèíý íóòàã, “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” (ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä, ÓÁ, 2010. õóóäàñ, 45-47 Äóëàìöýðýí Ñ., Öýíäæàâ Ä., Àâèðìýä Ä. ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû àéìàã, Õºõòºí àìüòàí. ÓÁ, 1989. õ 9, 23-24. Áàòñàéõàí Í., Ñàìúÿà Ð., Øàð Ñ., Êèíã Ñ.Ð.Á., 2010. Äóëàìöýðýí Ñ. ÁÍÌÀÓ-ûí õºõòºí àìüòàí òîäîðõîéëîõ áè÷èã. ÓÁ, 1970. 5. Äóëìàà À., Øàãäàðñ¿ðýí Î. (Ðåäàêòîð) ÁÍÌÀÓ-ûí àãíóóðûí àìüòàä áà àí õàìãààëàë. ÓÁ, 1972. õóóä. 20-34 Ìºíõáàÿð Õ., Òýðáèø Õ., Ìºíõáààòàð Ì. Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã òîäîðõîéëîõ áè÷èã. ÓÁ, 2001, 2010. Ìºíõáàÿð Õ. Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí õýâëýýð ÿâàã÷äûã òîäîðõîéëîõ áè÷èã. ÓÁ, 1974. Ìºíõáàÿð Õ., Òýðáèø Õ. Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí ìºëõºã÷èä. ÓÁ, 1991.

215

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ìºíõáààòàð Ì., Òýðáèø Õ. Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä. “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” (ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä, ÓÁ, 2010. õóóäàñ, 37-42. Ðè÷àðä, Ðèéäèíã Ï., Ñóìúÿà Ä., Ñàìúÿà Ð., Áàòñàéõàí Í. Ìîíãîëûí ñýýð íóðóóòàí àìüòäûí íýðñèéí òîëü áè÷èã. ÓÁ, 1994. Ñîêîëîâ Â.Å., Îðëîâ Â.Í. Îïðåäåëèòåëü ìëåêîïèòàþùèõ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì, 1980. ñòð. Õàí Õýíòèéí óóëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº, 2010-2015. ÓÁ, 2010. Öýãìèä Ø. Ìîíãîë îðíû ôèçèê ãàçàðç¿é. ÓÁ. 1969. Öýâýãìèä Ä., Öýíäæàâ Ä. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàí. ÓÁ, 1988. Øàð Ñ. Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëûí öîãöîëáîðò ãàçðûí õºõòºí àìüòàä. ÓÁ, 2006. Øèéðýâäàìáà Ö., Øàãäàðñ¿ðýí Î., Ýðäýíýæàâ Ã., Àìãàëàí Ë., Öýöýãìàà Ö. (åð. Ðåä.). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì. ÓÁ, 1997 Emma L.Clark, Æ.Ìºíõáàò Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ. ÓÁ. 2005. õóóäàñ 165. ØÓÂÓÓ Áîëä À. 1970. Õýíòèéí óóëàðõàã ðàéîíû øóâóóäûí ýêîëîãè, ãàçàð ç¿éí òàðõàöûí çàðèì àñóóäàë. Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éí àñóóäàë. ¹10. Óëààíáààòàð. õ.77-88. Ãîìáîáààòàð Ñ. 2002. Îíîí, Óëç ãîëûí ñàâ íóòãèéí òîãîðóó. Ìîíãîë îðíû øóâóó, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä ¹1 (ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû ýìõýòãýë). Óëààíáààòàð. 90-109. Íÿìáàÿð Á., Öýâýýíìÿäàã Í. 2009. Ìîíãîë äàõü øóâóóäàä ÷óõàë ãàçðóóäûí ëàâëàõ: Áàéãàëü õàìãààëàëûí ò¿øèö íóòãóóä. Öýâýýíìÿäàã Í. 2005. Ìîíãîë îðíû øóâóóäààð XX çóóíä íèéòëýãäñýí á¿òýýëèéí æàãñààëò. Çýðëýã àìüòàí ñóäëàõ, õàìãààëàõ òºâ. Óëààíáààòàð. 102 x. Öýâýýíìÿäàã Í. Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí øóâóó, ò¿¿íèé õàìãààëàë. “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä. Óëààíáààòàð 2008. 41-44 õ. Öýâýýíìÿäàã Í., Áîëä, À., Ôîìèí Â.Å., Îñòàïåíêî Â.À. 1988. Îíîí, Óëç, Õàëõ ãîëûí ñàâ íóòãèéí øóâóó. Åðºíõèé áà ñîðèëûí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë. 23: (Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë, 22:153-160.) Gombobaatar, S. A Dictionary of Vertebrate Animals of Mongolia. Ulaanbaatar 2009. John Badley et al. 2005. Wildlife Conservation Society and Royal Society for the Protection of Birds Important Bird Areas Survey in Eastern Mongolia. A report on three ornithological surveys during May-September 2004 Çàãàñ Vasileva E.D. Taxonomic and nomenclature changes in the list of the Amur River ichthyofauna from Nikolsky (1956) up to - day main problem for futhure investigations. Firs international Symposium “ Fish productivity of the Amur River fresh water and adjacent rivers. 29 October-1 November 2002, Khabarovsk, Russia, 2002, P 54-55. Ãîðëà÷åâà Å. Ï., Àôîíèí À.Â. Ðàñøèðåíèå àðåàëà ïðåäñòàâèòåëåé ðûá êèòàéñêîãî ôàóíèñòè÷åñêîãî êîìïëåêñà â âåðõíåì Àìóðå.//Íàó÷íûå îñíîâû ñîõðàíåíèÿ âîäîñáîðíûõ áàññåéíîâ: Ìåæäèñöèïëèíàðíûå ïîäõîäû ê óïðàâëåíèþ ïðèðîäíûìè ðåñóðñàìè. Òåç.äîêë. ìåæäóíàð. êîíô. Óëàí-Óäå (Ðîññèÿ) - Óëàí-Áàòîð (Ìîíãîëèÿ), 1-8 ñåíòÿáðÿ 2004ã. Ò.2. Óëàí-Óäå. Èçä-âî. Áóðÿòñêîãî íàó÷íîãî öåíòðà ÑÎ ÐÀÍ. ñ.139-141, Äàøäîðæ À. Ôàóíèñòè÷åñêèå êîìïëåêñû ðûá Ìîíãîëèè. Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ è ðåñóðñû ïðèõóáñóãóëüÿ (Ìîíãîëüñêàÿ íàðîäíàÿ ðåñïóáëèêà) Òðóäû Ñîâåòñêî - Ìîíãîëüñêîé êîìïëåêñíîé Õóáñóãóëüñêîé ýêñïåäèöèè, Èðêóòñê-Óëàí-áàòîð,1976. Äãåáóàäçå Þ.Þ. Ê èçó÷åíèþ ñîñòàâ ðûáíîãî íàñåëåíèÿ âîäîåìîâ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé ðåñïóáëèêè. Çîîãåîãðàôè÷åñêîå ðàéîíèðîâàíèå ÌÍÐ. Ì., 1986, 53-82

216

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ocock J., Áààñàíæàâ Ã., Baillie J.E.M., Ýðäýíýáàò Ì,. Kottelat M., Ìýíäñàéõàí Á., Smith K. Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñ. Áóñ íóòãèéí óëààí äàíñíû öóâðàë. 2006 Ocock J., Áààñàíæàâ Ã., Baillie J.E.M., Ýðäýíýáàò Ì,. Kottelat M., Ìýíäñàéõàí Á., Smith K. Ìîíãîë îðíû çàãàñ õàìãààëëûí òºëºâëãººíèé ýìõòãýë. Á¿ñ íóòãèéí óëààí äàíñíû öóâðàë .2006 Kottelat M. A check- list of the fishes known to occur in Mongolia with comments on systematics and nomenclature. Fishes of Mongolia. Sept. 2006. Ðåäêèå æèâîòíûå Ìîíãîëèè (Ïîçâîíî÷íûå) Ì.. 1996. ÓÐÃÀÌÀË Áàëäàíäîðæ Ã., Äàðèéìàà Ø., Àðèóíñ¿ðýí Ï., Ñàðóóë Í. Óðãàìàë ñóäëàëûí ñóðàõ áè÷èã. – Óëààíáààòàð: 2008. –309 õ. Ãðóáîâ Â.È. Ìîíãîëûí ãóóðñò óðãàìàë òàíèõ áè÷èã. – Óëààíáààòàð: 2008. - 502 õ. Ãóáàíîâ È.À. Êîíñïåêò ôëîðû Âíåøíåé Ìîíãîëèé ( ñîñóäèñòûå ðàñòåíèÿ). - Ì. “Âàëàíã”, 1996. -136 ñ. Æèãæèäñ¿ðýí Ñ., Äóãëîñ Æîíñîí À. Ìîíãîë îðíû òýæýýëèéí óðãàìàë. - ÓÁ. 2003. - 563 õ. Ìèðêèí Á.Ì., Ìàíèáàçàð Í., Ãàðååâà Ë.Ì., Êàøàïîâ Ð.Ø., Ìàêñèìîâè÷ Ñ.Â., Ìóõàìåòøèíà Â.Ñ., Íàóìîâà Ë.Ã. Ðàñòèòåëüíîñòü ðå÷íûõ ïîéì Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. //Òðóäû ñîâìåñòíàÿ Ñîâåòñêî-Ìîíãîëüñêàÿ êîìïëåêñíàÿ Áèîëîãè÷åñêàÿ ýêñïåäèöèÿ. -Ëåíèíãðàä: 1980. – Òîì.XIII. – 284 c. Ìîíãîë îðíû àøèãò óðãàìëûí çóðàãò ëàâëàõ. - Óëààíáààòàð: 2005. – Õ. 240. Ìîíãîë îðíû àøèãò óðãàìëûí çóðàãò ëàâëàõ. - Óëààíáààòàð: 2005. – Õ. 240. Ìîíãîë îðíû íýí õîâîð óðãàìëûí çóðàãò ëàâëàõ. - Óëààíáààòàð: 2008. – Õ. 209. Ìîíãîë îðíû õîâîð óðãàìëûí çóðàãò ëàâëàõ. - Óëààíáààòàð: 2009. – Õ. 388. ªëçèéõóòàã Í. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí áýë÷ýýð äàõü òýæýýëèéí óðãàìàë òàíèõ áè÷èã. ÓÁ. 1985. – 556 õ. ªëçèéõóòàã Í. Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí àéìãèéí òîéì. - Óëààíáààòàð; 1989.- 208 õ. Öýðýíáàëæèä Ã. Ìîíãîë îðíû õºë ãàçðûí óðãàìëûí ºíãºò öîìîã. -Óëààíáààòàð; 2002. -251 õ. Óðãàìàë Ì. Apiacae –Cornaceae //Ìîíãîëûí óðãàìëûí àéìàã. – Óëààíáààòàð: 2009. – Õ. 130. Ýíõñàéõàí Ä. Ìîíãîë îðíû çîíõèëîõ ìîä, ñººã. – Óëààíáààòàð: 2010. – Õ. 95. Õóóëü Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæ: Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü Ìîíãîë Óëñûí Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü Óñíû òóõàé õóóëü Óñòàé õîëáîîòîé áóñàä õóóëü òîãòîîìæóóä Óñòàé õîëáîîòîé ä¿ðýì æóðìóóä Áîäëîãûí øèíæ ÷àíàðòàé áè÷èã áàðèìòóóä: Ìîíãîë Óëñûí ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò /Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí òîãòîîë ¹ 25/ Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæèëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî /Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí ¹12/ Òºðººñ ýêîëîãèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî /Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí òîãòîîë/ “Óñ” ¿íäýñíèé õºòºëáºð /Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí òîãòîîë ¹24/ Áóñàä Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñíû áîõèðäîë, Ã. ×èíçîðèã, 2009 îí Óñíû àæ àõóéí íýð òîìú¸îíû òàéëáàð òîëü, Í.×àãíàà, 2006 Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò áîëîí óñíû ¿ð ä¿íòýé ñòðàòåãèéã õºãæ¿¿ëýõ ãàðûí àâëàãà, Óñíû ãàçàð. 2008 îí Óëààíáààòàð õîòûí áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí. 2007 îí

217

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Áóñàä òºñë¿¿äèéí òàéëàí: “Ìîíãîë îðîíä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áýõæ¿¿ëýõ íü” òºñëèéí áýëòãýë ¿å øàòíû õóóëèéí çºâëºõ Ç.Áàòáàÿðûí òàéëàí Ìîíãîë óëñàä ãîë, ìºðíèé ñàâ ãàçðûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ ÷èãëýëýýð ìºðäºãäºæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæ, òýäãýýðò õèéñýí øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íãèéí òàéëàí, Ä. Äîðæñ¿ðýí, 2009 îí Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæ, áàéãóóëëàãûí á¿òýö, óäèðäëàãûí òîãòîëöîîíû øèíý÷ëýë, Äîêòîð Èýí Õàííàì, 2009 îí Áàéãàëü îð÷íû õóóëèóäûã õÿíàí ¿çýõ íü ýöñèéí òàéëàí, Èýí Õàííàì, 2009 îí Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò ìºðäºãäºæ áóé íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ õýì õýìæýý àãóóëñàí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã õÿíàæ, ¿íýëãýý ºãºõ àðãà÷ëàë, ÁÎÀÆ ßàì, 2009 îí Õºðø îðíóóäòàé áàéãóóëñàí õèëèéí óñíû ãýðýý õýëýëöýýð The Dublin Principles for Water as Reflected in a Comprarative Assessment of Institutional and Legal Arrangements for Integrated Water Resources Management, Miguel Solanes and Fernando GonzalezVillarreal, TAC, 1999 Ingaging and Involving Stakeholders in Your Watershed, the U.S. Environmental Protection Agency Water Rights and Water Allocation, Issues and Challenges for Asia, ADB, 2009 Integrated Water Resources Management for River Basin Organizations, Cap-Net, 2008 Atlas of International Freshwater Agreements Ramsar Convention Manual, 4th Edition, 2006 Óñ àøèãëàëò Áàçàðã¿ð.Ä. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí ãàçàð ç¿é. ÓÁ. 2005 îí Áàçàðã¿ð.Ä. Ýêîëîãèéí ãàçàðç¿é. ÓÁ. 2009 Áàëäàíäîðæ.Ö Ìîíãîë îðíû óñíû íººöèéí ìåíåæìåíò. ÓÁ. 2004 îí Ìîíãîë îðíû óñíû íººöèéã íýãäìýëýýð õàìãààëàõ åðºíõèé ñõåì. ÓÁ. 1975 îí Îíîí, Óëçûí ñàâ ãàçðûã àøèãëàæ õàìãààëàõ ñõåì. ÓÁ. Ìÿãìàðæàâ.Á, Äàâàà.Ã Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ. ÓÁ. 1975 ×îãäîí.Æ ÁÍÌÀÓ-ûí áýë÷ýýð óñæóóëàëò. 1969 Ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò. ÓÁ. 2009 Ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà ÓÁ. 2009 Ìîíãîë óëñûí õóóëü. Óñíû òóõàé. ÓÁ 2004 îí Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí òóøààë. Ò¿ð íîðì ìºðäºõ òóõàé. ¹153. 1995 îí Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí òóøààë. Ä¿ðýì áàòëàõ òóõàé. ¹187. 2006 îí Áàéãàëü îð÷èí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí õàìòàðñàí òóøààë. Äýãëýì áàòëàõ òóõàé. ¹51/75 2009 îí Áàðàí÷óëóóí.Ø, ×àíäìàíü.Ä, Äóãàðìàà.Ì, Áýë÷ýýð óñæóóëàëò. ÓÁ.2004 îí Óñíû ãàçðûí àðõèâûí ìàòåðèàëóóä Ìÿãìàðæàâ.Á, Ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé. ÓÁ. 2009 îí

218

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ Õàâñðàëò À-1

219

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò òàðõñàí îíöãîé àíõààðàëä ºðòäºã àìüòäûí àìüäðàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãàçðóóäûã äóãóé òýìäýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ.

220

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

221

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

222

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàâñðàëò Â-2 Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí óðãàìëûí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèé áàÿëàã Õàâñðàëò 1

5 6

Îâîã òºðëèéí øèíæëýõ óõààíû íýð 1 Ophioglossaceae R. Br. -Ø¿¿äðèéí îéìûí Botrychium Sw. -Ø¿¿äðèéí îéì 1 Botrychium lanceolatum (S.G.Gmell) Angstr. -Þëäýí Ø¿¿äðèéí îéì 2 Equisetaceae Rich. -Øèâëýýãèéí Equisetum L. -Øèâëýý 2 Equisetum sylvaticum L. - Îéí Øèâëýý 3 Equisetum palustre L. - Íàìãèéí Øèâëýý 4 Equisetum arvense L. - Õºäººãèéí Øèâëýý 5 Equisetum fluviatile L.-Ãîëûí Øèâëýý 3 Lycopodiaceae Rich. -Øèâýðñýíèé Lycopodium L. -Øèâýðñýí 6 Lycopodium alpinum L. - Òàãèéí Øèâýðñýí 4 Ephedraceae Dum. - Çýýðãýíèé Ephedra L. 7 Ephedra equisetina Bge.-Øèâëýýõýé Çýýðãýíý 5 Pinaceae Lindl. -Íàðñíû Picea A. Dietr. -Ãàöóóð 8 Picea obovata Ldb. - Ñèáèðü Ãàöóóð Larix Mill. -Øèíýñ

øèíýýð 1980 2010 òýìäýãëýñýí îíûõîîð îíûõîîð ç¿éë 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

223

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

9 Larix sibirica Ldb.- Ñèáèðü Øèíýñ 7

11 Pinus sylvestris L.- Îéí Íàðñ

12 Pinus Krylovii - Êðûëîâûí Íàðñ

13 Typha Laxmannii Lep.-Ëàêñìàííû Æàãìàà

7 Sparganiaceae Rudolphi. -Àðæãàðûí

Typha L.

Sparganium L.

8 Gramineae Juss. ¯åòýíèé Phalaris L. 15 Phalaris arundinacea L.-Íèøèíãýä¿¿ Àö ò¿ð¿¿ 11

Hierochloe R. Br. 16 Hierochlos glabra Trin.-Í¿öãýí Ñîðíîé

Stipa L.

18 Alopecurus aequalis Sobol.-Òýãø ¯íýãýí ñ¿¿ë

19 Alopecurus brachystachyus M.B.-Àõàð ò¿ð¿¿ò ¯íýãýí ñ¿¿ë

20 Alopecurus pratensis L.-Íóãûí ¯íýãýí ñ¿¿ë

21 Agrostis Trinii Turcz.-Òðèíèóñûí Óëààí òîëãîé

22 Agrostis mongholica Roshev.-Ìîíãîë Óëààí òîëãîé

23 Calamagrostis epigeios (L.) Roth.-ßâãàí Ñîðâîî

24 Calamagrostis purpurea (Trin.) Trin.-Óëáàëçóóð Ñîðâîî

25 Calamagrostis Turczaniovii Litv.-Òóð÷àíèíîâûí Ñîðâîî

Calamagrostis neglecta (Ehrh.) Gaerth., Mey.et Schreb.-Îðõèãäìîë 26 Ñîðâîî

17 Stipa sibirica (L.) Lam.-Ñèáèðü Õÿëãàíà 13

Alopecurus L.

Agrostis L.

Calamagrostis Adans.

Deschampsia P. B. 27 Deschampsia caespitosa (L.) P.B.-Äýãí¿¿ëò Çàëààò ºâñ

Trisetum Pers. 28 Trisetum sibiricum Rupr.-Ñèáèðü ¯ðýýí ñ¿¿ë

Beckmannia Host. 29 Beckmannia syzigachne (Steud.) Fern.-Äîðíîäûí Òîð ºâñ

Phragmites Adans. 30 Phragmites communis Trin.-Ýãýë Íèøèíãý

Cleistogenes Keng. 31 Cleistogenes squarrosa (Trin.)Keng.-Äýðâýýí Õàçààð ºâñ

Eragrostis Wolf. 32 Eragrostis minor Host-Áàãà Õóðãàëæ

224

Pinus L.-Íàðñ

14 Sparganium glomeratum Laest. - Áàã Àðæãàð

10 Pinus sibirica Du Tour - Ñèáèðü Íàðñ

6 Typhaceae Juss. - Æàãìààãèéí 8

Koeleria Pers.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

35 Poa urssulensis Trin.-Óðñóëèéí áèåëýã

36 Poa nemoralis L.-Òóæèéí Áèåëýã ºâñ

37 Poa attenuata Trin.-Ñóíàãàð Áèåëýã ºâñ

38 Poa pratense L.-Íóãûí Áèåëýã ºâñ

39 Poa kenteica Ivanova-Õýíòèéí Áèåëýã ºâñ

42 Festuca ovina L. - Õîíèí Áîòóóëü

43 Festuca lenensis Drob.-Ëåíè Áîòóóëü

33 Koeleria cristata (L.) Pers.-Ñàìàí Äààãàí ñ¿¿ë 23

Melica L. 34 Melica nutans L.-Áºõºãºð Øîãøðîãî

Poa L.

Catabrosa P. B. 40 Catabrosa aquatica (L.) P.B. - Óñíû ¿ñ

Glycera R. Br. 41 Glyceria triflora (Korsh.) Kom.-Ãóðâàí öýöýãò Õèìäýã

Festuca L.

Bromus L. 44 Bromus Korotkyi Drob.- Êîðîòêèéí Ñîãîîâîð

45 Bromus inermis Leyss.-Ñîðã¿é ñîãîîâîð

46 Agropyron cristatum (L.) P.B.-Ñàìàí åðõºã

47 Agropyron gmelinii (Ldb.) Scribn. Et Smith.- Ãìåëèíèé Õèàã

48 Agropyron repens (L.)P.B.-Ìºëõºº Õèàã

50 Elymus chinensis (Trin.)Keng. Íàíãèàä Öàãààí ñóëü

51 Elymus Gmelinii (Ldb.) Tzvel.-Ãìåëèíèéí Öàãààí ñóëü

52 Elymus sibiricus L.- Ñèáèðü Öàãààí ñóëü

53 Elymus dahuricus Turch ex Griseb. -Äàãóóð Öàãààí ñóëü

54 Scirpus orientalis Ohwi-Äîðíîäûí Çýãñ

55 Scirpus radicans Schkuhr- ¯íäýñëýäýã Çýãñ

56 Scirpus Hippolytii V. Krecz.-Èïïîëèòûí Çýãñ

57 Eleocharis acicularis (L.) Roem.et Schult.-Ç¿¿øèã Ãóðâàëæ

58 Eleocharis intersita Zinserl.-Çàâñðûí Ãóðâàëæ

59 Carex duriuscula C.A.Mey.-Øèðýã Óëàëæ

60 Carex curaica Kunth-Êóðàéí Óëàëæ

61 Carex leporina L.-Òóóëàéí Óëàëæ

62 Carex norvegica Retz.-Íîðâåãè Óëàëæ

Agropyron Gaertn.

Hordeum L. 49 Hordeum brevisubulatum (Trin.) link.-Àõàðñîðò Àðâàé

Elymus L.

9 Cyperaceae Juss. - Óëàëæèéí 32

Scirpus L.

Eleocharis R.Br.

Carex L.

225

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

63 Carex pediformis C.A.Mey.-Çîãäîð Óëàëæ

64 Carex Korshinskyi Kom.-Êîðæèíñêèéí Óëàëæ

65 Carex orthostachys C.A.Mey.-Öýõ ò¿ð¿¿ò Óëàëæ

66 Carex vesicata Meinsh.-Öýâð¿¿ò Óëàëæ

10 Araceae Juss. - Ãîäèëü ºâñíèé

67 Acorus calamus L.-Ýãýë Ãîäèëü ºâñ

11 Liliaceae Juss. - Ñàðààíûí

70 Lilium dahuricum Ker. -Gawl.-Äàãóóð Ñàðààíà

71 Lilium martagon L.Áóðæãàð Ñàðààíà

72 Maianthemum bifolium (L.) F. Schmidt.-Õî¸ð íàâ÷èò Çóíøèë öýöýã

73 Maianthemum dilatatum (Wood) Nets.et Macbr.-ªðãºí Çóíøèë öýöýã

74 Polygonatum odoratum (Mill.) Druce.-Àíõèëóóí ìóõàð Ìóõàð öàãààí

12 Alliaceae -Ñîíãèíûí

75 Allium odorum L.-Àíõèë ñîíãèíî

76 Allium senescens L.- Õèæýýë Ñîíãèíî

77 Allium schoenoprasum L.-Õ¿ìõýýë Ñîíãèíî

78 Allium nerinifolium (Herb.) Baker.-Öýãö¿¿õýéðõ¿¿ Ñîíãèíî

79 Allium anisopodium Ldb.- Ñàðâóóí Ñîíãèíî

80 Allium bidentatum Fisch.ex Prokh.- Ø¿äëèã Ñîíãèíî

13 Iridaceae Juss. - Öàõèëäàãèéí

81 Iris dichotoma Pall.-Àöàí Öàõèëäàã

82 Iris lactea Pall.- Öàãààëèí Öàõèëäàã

14 Salicaceae Mirb. - Áóðãàñíû

Acorus L.

Veratrum L. 68 Veratrum nigrum L.-Õàð Àãøèðãàíà

Hemerocallis L. 69 Hemerocallis minor Mill.-Áàãà Õóìõààë

226

Lilium L.

Maianthemum Wigg.

Polygonatum Mill.

Allium L.

Iris L.

83 Salix rorida Laksch.- Ø¿¿äýðò Áóðãàñ

84 Salix Miyabeana Seemen.-Ìèàáåéí Áóðãàñ

85 Salix tenuijulis Ldb.-Íàðèéí ìîëöîãò Áóðãàñ

86 Salix Bebbiana Sarg.-Áýááèéí Áóðãàñ

87 Salix Schwerinii E.Wolf.-Øâåðèíèé Áóðãàñ

88 Salix viminalis L.-Ñàâààí Áóðãàñ

89 Populus tremula L.-Óëèàíãàð Óëèàñ

90 Populus suaveolens Fisch.-Àíõèëóóí Óëèàñ

Salix L.

Populus L

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

15 Betulaceae S. F. Gray - Õóñíû

91 Betula platyphylla Sukacz.-Õàâòàãíàâ÷èò Õóñ

92 Betula rotundifolia Spach.-Òºãðºã íàâ÷èò Õóñ

93 Betula Gmelinii Bge. -Ãìåëèíèé Õóñ

94 Betula fruticosa Pall.-Ñººãºí Õóñ

16 Ulmaceae Mirb. - Õàéëàñíû

95 Ulmus pumila L.-Îäîé Õàéëàñ

96 Ulmus propinqua Koidz.-

17 Urticaceae Juss. -Õàëãàéí

97 Urtica cannabina L.-Îëñëèã Õàëãàé

18 Polygonaceae Juss. - Òàðíûí

98 Rheum undulatum L.-Äîëãèîíòñîí Ãèø¿¿íý

99 Rheum compactum L.-Íÿãò Ãèø¿¿íý

101 Rumex thyrsiflorus Fingerh.- Öàöàãàí Õóðãàí ÷èõ

102 Rumex acetosella L.-Áàãà Õóðãàí ÷èõ

103 Polygonum heterophyllum Lindm.-Ýëäýâ íàâ÷èò Òàðíà

104 Polygonum lapathifolium L.-Õóðãàí ÷èõýðõ¿¿ Òàðíà

105 Polygonum alopecuroides Turcz. Ex. Meissn.-¯íýãýí ñ¿¿ëõýé Òàðíà

106 Polygonum divaricatum L.-Äýðâýýí Òàðíà

107 Polygonum hydropiper L.-Óñàí Òàðíà

108 Polygonum viviparum L.-Òºëë¿¿ð Òàðíà

109 Polygonum aviculare L.-Øóâóóí Òàðíà

19 Chenopodiaceae Vent. - Ëóóëèéí

112 Stellaria crassifolia Ehrh.- Çóçààí íàâ÷èò Àæèãàíà

113 Stellaria graminea L.- ¯åòýíýðõ¿¿ Àæèãàíà

Betula L.

Ulmus L.

Urtica L.

Rheum L.

100 Rheum uninerve Maxim.-Ãàíö ñóäàëò Ãèø¿¿íý 49

Rumex L.

Polygonum L.

Chenopodium L.

110 Chenopodium album L-Öàãààí Ëóóëü 52

Salsola L.

111 Salsola collina Pall.-Òîëãîäûí Áóäàðãàíà 20 Caryophyllaceae Juss. -Áàøèðûí 53

Stellaria L.

Arenaria L.

114 Arenaria juncea M.B.- Ãîë ºâñä¿¿ Äýâõýðãèéí öàãààí 55

Moehringia L.

115 Moehringia umbrosa (Bge.) Fenzl-Ñ¿¿äðèéí Îéí öàãààí 56

Silene L.

116 Silene jenisseensis Willd.-Åíèñåéí Øýýðýíãý

227

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Gypsophila L.

118 Dianthus superbus L.-Æàâõààëàã Áàøèð

119 Dianthus versicolor Fisch.-Àëàã öýöýãò Áàøèð

123 Trollius altaicus C.A.Mey.-Àëòàéí Æàìüÿíìÿäàã

124 Trollius asiaticus L. -Àçèéí Æàìüÿíìÿäàã

128 Aconitum excelsum Rchb. -ªíäºð Õîðñ

129 Aconitum Kuznezoffii Reichb.-Êóçíåöîâûí Õîðñ

130 Aconitum baicalense Turcz.ex Rapaics-Áàéãàë Õîðñ

117 Gypsophila dahurica Turcz.-Äàãóóð Òàéð 58

Dianthus L.

21 Nymphaeaceae Salisb. -Áºëáººãèéí 59

Nuphar Sm.

120 Nuphar pumilum (Timm) DC.-Áÿöõàí Ñààõóó öýöýã 22 Ranunculaceae Juss. - Õîëòñîíöýöãèéí 60

Paeonia L.

121 Paeonia lactiflora Pall.-Öàãààí Öýýíý 61

Caltha L.

122 Caltha natans Pall.ex Georgi-Õºâäºã Áàëüâè 62

Trollius L.

Callianhemum C. A. Mey.

125 Callianhemum isopyroides (DC.) Witasek-Áóäàí Ñàéõàëü öýöýã 64

Leptopyrum Rchb.

126 Leptopyrum fumarioides (L.) Reichb.-Áóäàí Áàðáîä 65

Delphinum L.

127 Delphinum grandiflorum L.-Òîì öýöýãò Ãýçýã öýöýã 66

Aconitum L.

131 Anemone dichotoma L.-Àöàí ßðãóéæèí

132 Anemone sylvestris L.-Îéí ßðãóéæèí

133 Pulsatilla Turczaninovii Kryl.et Serg.-Òóð÷àíèíîâûí ßðãóé

134 Pulsatilla flavescens (Zucc.) Juz.-Øàð ßðãóé

135 Ranunculus repens L.-Ìºëõºº Õîëòñîí öýöýã

136 Ranunculus sceleratus L.-Õîðò Õîëòñîí öýöýã

137 Ranunculus borealis Trautv..-Óìàðäûí õîëòñîí öýöýã

138 Ranunculus pedatifidus Smith.-Ñàðâóóí Õîëòñîí öýöýã

139 Thalictrum simplex L.-Ýíãèéí Áóðæãàð

140 Thalictrum minus L.-Áàãà Áóðæãàð

141 Thalictrum alpinum L.-Òàãèéí Áóðæãàð

142 Thalictrum petaloideum L.-Äýëáýýðõ¿¿ Áóðæãàð

Anemone L.

Pulsatilla L.

Ranunuculus L.

Thalictrum L.

Adonis L.

143 Adonis mongolica Simonovicz-Ìîíãîë Àëòàí õóíäàãà

228

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Halerpester Greene.

146 Corydalis sibirica (L.f.)Pers.-Ñèáèðü Ñàâàëãàíà

24 Cruciferae Juss. - Òîîíîëæèí öýöýãòíèé

144 Halerpester salsuginosa (Pall.ex Georgi) Greene-Ìàðöíû Ãýö 23 Papaveraceae Juss. - Íàìóóãèéí Papaver L.

145 Papaver nudicaule L.-Í¿öãýí Íàìóó Corydalis Vent.

Thlaspi L.

147 Thlaspi cochleariforme DC.-Õàëáàãàí Áèðààãà Alyssum L.

148 Alyssum obovatum (C.A.Mey.) Turcz.ªíäãºðõ¿¿ Øàð äýìýã Rorippa Scop.

149 Rorippa palustris (Leyss.)Bess.-Íàìãèéí Ñýðýâ Dontostemon Andrz.

78 150

Dontostemon integrifolius (L.) C.A.Mey -Á¿õýë íàâ÷èò Áàãäàé

Crassulaceae DC.

Rhodiola L.

151 Rhodiola quadrifida (Pall.) Fish.et Mey.- Äºðâºëñºí Ì¿ãýç

152 Rhodiola rosea L.- ßãààí Ì¿ãýç

153 Sedum aizoon L.- ¯ëäýí Ìîãîéí èäýý

154 Sedum purpureum L. Schult.- Óëáàðçóóð Ìîãîéí èäýý

155 Sedum hybridum L.- Ýðëèéç Ìîãîéí èäýý

156 Sedum pallescens Freyn - Öàéâàðäóó Ìîãîéí èäýý

157 Orostachys malacophylla (Pall.) Fisch.- Çººëºí íàâ÷èò ¯ëä ºâñ

158 Orostachys spinosa (L.)C. A. Mey.- Õàòãóóðò ¯ëä ºâñ

160 Ribes altissimum Turcz.-ªíäºð Óëààëçãàíà

161 Ribes rubrum L.- Óëààëçãàíà

163 Spiraea media F.Schmidt.-Äóíä Òàâèëãàíà

164 Spiraea salicifolia L.-Áóðãàñ íàâ÷èò Òàâèëãàíà

165 Spiraea alpina Pall.-Òàãèéí Òàâèëãàíà

Sedum L.

Orostachys Fisch.

26 Saxifragaceae Juss. 82

Parnassia L.

159 Parnassia palustris L.- Íàìãèéí Ä¿íäýããàðàâ 83

Ribes L.

Grossularia

162 Grossularia acicularis (Smith)Spach.-ªðãºñò Òîøëîé 27 Rosaceae Juss. -Ñàðíàéí 85

Spiraea L.

Malus Mill.

166 Malus pallasiana Juz. .- Àëèì 87

Crataegus L

229

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

167 Crataegus sanguinea Pall.-×àñ óëààí Äîëîîãîíî

168 Crataegus dahurica Koehne.-Äàãóóð Äîëîîãîíî

169 Rubus humulifolius C.A.Mey.-Àâèðãàíà íàâ÷èò Áººðºëçãºíº

170 Rubus arcticus L.-Òóéëûí Áººðºëçãºíº

171 Rubus Sachalinensis Lev.-Ñàõàëèíûí Áººðºëçãºíº

174 Potentilla anserina L.-Ãàëóóí Ãè÷ãýíý

175 Potentilla bifurca L.-Èìò Ãè÷ãýíý

176 Potentilla soongorica Bge.-Ç¿¿íãàðûí Ãè÷ãýíý

177 Potentilla chinensis Ser.-Íàíãèàä Ãè÷ãýíý

178 Potentilla conferta Bge.-Áººíºã Ãè÷ãýíý

179 Potentilla nudicaulis Willd.ex Schlecht.-Í¿öãýí èøò Ãè÷ãýíý

180 Potentilla dealbata Bge.-Öàãààâòàð Ãè÷ãýíý

181 Potentilla tanacetifolia Willd.ex Schlecht.-Ìàðàë íàâ÷èò Ãè÷ãýíý

182 Potentilla supina L.-Íàìõàí Ãè÷ãýíý

183 Potentilla acaulis L.-Èøã¿é Ãè÷ãýíý

184 Potentilla leucophylla Pall..-Öàãààí íàâ÷èò Ãè÷ãýíý

185 Potentilla viscosa G.Don.-Íààëäàíãè Ãè÷ãýíý

Rubus L.

Fragaria L.

172 Fragaria orientalis Losinsk.-Äîðíîäûí Ã¿çýýëçãýíý Dasiphora Raf.

173 Dasiphora fruticosa (L.) Rydb.-Ñººãºí Áîðîëçãîíî Potentilla L.

Sibbaldianthe Juz.

186 Sibbaldianthe adpressa (Bge.)Juz.-Íàë÷ãàð Õýðýýí õîøóó Chamaerhodos Bge.

187 Chamaerhodos erecta (L) Bge.-Öýõ Ò¿ìýí òàíà Geum L.

188 Geum aleppicum Jacq.-Àëåïïèéí Ãå¿ì Filipendula Adans.

189 Filipendula palmata (Pall.) Maxim.-Ñàðâàãàð Òóóëàéí òàãíàé Agrimonia L.

190 Agrimonia pilosa Ldb.-¯ñëýã Ëîøãî

191 Sanguisorba officinalis L.-Ýìèéí Ñºä

192 Sanguisorba alpina Bge. -Òàãèéí Ñºä

Sanguisorba L.

Rosa L.

193 Rosa acicularus Lindl.-ªðãºñò Íîõîéí õîøóó Padus Mill.

194 Padus asiatica Kom.-Àçèéí Ìîíîñ 100

Armeniaca Mill.

195 Armeniaca sibirica (L.) Lam.-Ñèáèðü Ã¿éëñ 28 Leguminosae Juss. - Áóóðöàãòàíû

230

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

199 Melilotus suaveolens Ldb.-¯íýðò Õîøîîí

200 Melilotus albus Medic.-Öàãààí Õîøîîí

201 Trifolium lupinaster L. -Øîøëîéðõîã Õîøîîíãîð

202 Trifolium eximum Steph.ex Fisch.et Stev-Ñîäîí Õîøîîíãîð

203 Astragalus danicus Retz.- Äàíè Õóí÷èð

204 Astragalus mongolicus Bge.- Ìîíãîë Õóí÷èð

205 Astragalus adsurgens Pall.-Íóìðàà Õóí÷èð

206 Astragalus fruticosus Pall.-Ñººãºíöºð Õóí÷èð

207 Astragalus propinquus Schischk.- Ä¿¿æèãí¿¿ð Õóí÷èð

208 Oxytropis aciphylla Ldb.-ªðãºñò îðòóóç

209 Oxytropis myriophylla (Pall.) DC.- Ò¿ìýííàâ÷èíöàðò Îðòóóç

210 Oxytropis coerulea (Pall.) DC.- Öýíõýð Îðòóóç

211 Oxytropis glabra (Lam.)DC.- Í¿öãýí Îðòóóç

212 Oxytropis oxyphylla (Pall.) DC.- Õóðö íàâ÷èíöàð Îðòóóç

Oxytropis pseudoglandulosa Gontsch.ex Grub.- Õóóðìàãáóë÷èðõàéëàã 213 Îðòóóç

214 Hedysarium dahuricum Turcz.-Äàãóóð Øèìýðñ

215 Hedysarium alpinum L.-Òàãèéí Øèìýðñ

216 Hedysarium ftruticosum Pall.-Ñººãºí Øèìýðñ

217 Hedysarium inundatum Turcz.-Æèâýýõýé Øèìýðñ

218 Vicia megalotropis Ldb.-Òîì çàâüò Ãèø

219 Vicia cracca L.-Õóëãàíûí Ãèø

220 Vicia unijuga A.Br.-Õîñõîí íàâ÷èò Ãèø

221 Vicia ameona Fisch.-Ýâëýã Ãèø

222 Vicia tsydenii Malyschev.-Öýäýíãèéí Ãèø

223 Lathyrus palustris L. -Íàìãèéí Òºìºðäýý

224 Lathyris pilosa Cham.- Òºìºðäýý

225 Geranium sibiricum L. - Ñèáèðü Øèìòýãëýé

226 Geranium pratense L. - Íóãûí Øèìòýãëýé

101

Sophora L.

196 Sophora flavescens Soland.- Øàðãàëäóó Ëèäýð 102

Thermopsis R. Br.

197 Thermopsis lanceolata R.Br.-Þëäýí Òàðâàãàí øèéð 103

Medicago L.

198 Medicago ruthenica (L.) Ldb.- Îðîñ Öàðãàñ 104

105

106

107

108

109

110

Melilotus Mill.

Trifolium L.

Astragalus L.

Oxytropis DC.

Hedysarium L.

Vicia L.

Lathyris L.

29 Geraniacae Juss. - Øèìòýãëýéí 111

Geranium L.

231

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

227 Geranium pseudosibiricum J. Mayer. - Ñèáèðü Øèìòýãëýé 112

Erodium L.

228 Erodium Stephanianum Willd. - Ñòåôàíû Çààí òàâàã 30 Euphorbiaceae Juss. - Ñ¿¿òýí 113

Euphorbia L.

229 Euphorbia discolor Ldb.-Àëàã Ñ¿¿ò ºâñ 31 Balsaminaceae A. Rich. -Õóìñàíáóäãèéí 114

Impatens L.

230 Impatens noli-tangere L.-Ýãýë Õóìñàí áóäàã 32 Tamaricaceae Link. - Ñóõàéí 115

Myricaria Desv.

231 Myricaria longifolia (Willd.) Ehrenb.-Óðò íàâ÷èò Áàëãàíà 33 Violaceae Batsch. -Íèëèéí 116

Viola L.

232 Viola Gmeliniana Schult.-Ãìåëèíèéí Íèë 34 Thymelaeaceae Juss. - Äàëàíò¿ð¿¿òíèé 117

Stellera L.

237 Hippuris vulgaris L.- Ýãýë Íàðñàí ºâñ

38 Umbelliferae Juss. - Ø¿õýðòýíèé

233 Stellera chamaejasme L.-Îäîé Äàëàí ò¿ð¿¿ 35 Elaeagnaceae Juss. - Æèãäèéí 118

Hippophae L.

234 Hippophae rhamnoides L.-ßøèëäóó ×àöàðãàíà 36 Onagraceae Lindl. - Õºâºíòèéí 119

Epilobium L.

235 Epilobium palustre L.-Íàìãèéí Õºâºíöºð 120

Chamaenerion Seguier.

236 Chamaenerion angustifolium (L.) Scop.-Íàðèéí íàâ÷èò Õºâºíò 37 Hippuridaceae Link. -Íàðñàíºâñíèé 121

122

Hippuris L.

Anthriscus Pers.

238 Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. - Îéí Õàøèëæ 123

Pleurospermum Hoffm.

240 Bupleurum bicaule Helm. - Õî¸ð èøò áýðèø

241 Bupleurum scorzonerifolium Willd. - Õàâèñõàíà íàâ÷èò áýðèø

239 Pleurospermum uralense Hoffm. - Óðàë Õºìñãºí¿ðò 124

125

Bupleurum L.

Carum L.

242 Carum carvi L. - Ýãýë Ãîíüä 126

Sium L.

243 Sium suave Walt. - Àÿòàéõàí Øàíä ºâñ 127

Libanotis Hill.

244 Libanotis condensata (L.) Crantz. - Áººí öýöýãò Ë¿çýñãýëýí

232

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

128

Cnidium Cuss.

251 Rhododendron aureum Georgi- Àëòàí Òýðýëæ

252 Rhododendron Adamsii Rehd. - Àäàìñûí Òýðýëæ

253 Vaccnium vitis-ideae L.- Àëèðñ Íýðñ

254 Vaccinium myrtillus L.- Õàð Íýðñ

258 Gentiana algida Pall. - Öàãààí Äýãä

259 Gentiana macrophylla Pall.-Òîì íàâ÷èò Äýãä

260 Gentiana decumbens L.f.- Õýâòýý Äýãä

261 Gentiana pseudoaquatica Kusn.- Õóóðàì÷ óñíû Äýãä

245 Cnidium salinum Turcz. - Ìàðöíû Õàëàãàöàé 129

Saposhnikovia Schischk.

246 Saposhnikovia divaricata (Turcz.) Schischk. - Äýðýâãýð Æèðãýð¿¿ 130

Heracleum L.

247 Heracleum sibiricum Ldb. - Ñèáèðü Áàëäàðãàíà 39 Cornaceae Dum. -ßðãàéí 131

Cornus L.

248 Cornus alba L. - Öàãààí ßðãàé 40 Pyrolaceae Dum. - Óíàãàí òóðóóíû 132

Pyrola L.

249 Pyrola rotundifolia L. - Òºãðºã íàâ÷èò Óíàãàí òóðóó 41 Ericaceae Juss. - Äàëèéí 133

Ledum L.

250 Ledum palustre L.- Íàìãèéí Ñóðãàð 134

Rhododendron L.

42 Vaccinaceae . - Íýðñíèé 135

Vaccinium L.

43 Primulaceae Vent. -Õàâàðñàëûí 136

Primula L.

255 Primula nutans Georgi.- Áºõºãºð Õàâàðñàë 137

Androsace L.

256 Androsace incana Lam. - Áóóðàë Äàëàí òîâ÷ 138

Glaux L.

257 Glaux maritima L.- Ìàðçíû Öýãýýëæ 44 Gentianaceae Juss. - Äýãäèéí 139

140

Gentiana L.

Halenia Borkh.

262 Halenia corniculata (L.) Cornaz- Ýâýðò Ñýðòýã 45 Polemoniaceae Juss. - Èíæáóóðëûí 141

Polemonium L.

263 Polemonium chinense (Brand) Brand-Íàíãèàä Èíæ áóóðàë 46 Asclepiadaceae R. Br. - Åðºíäãºíèéí 142

Cynanchum L.

264 Cynanchum sibiricum Willd.- Cèáèðü Òýìýýí õºõ

233

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

47 Boraginaceae Juss. - Íîöîðãîíûí

267 Scutellaria galericulata L. - Ýãýë Ã¿¿í õºõ

268 Scutellaria scordifolia Fisch ex Schrank - Öàðñàí Ã¿¿í õºõ

275 Linaria acutiloba Fisch.ex Reichb. - Õóðö ñàëáàíò Õîíèí çàæëóóð

276 Linaria buriatica Turcz. - Áóðèàä Õîíèí çàæëóóð

277 Veronica incana L. - Áóóðàë Ãàíäáàäðàà

278 Veronica longifolia L. - Óðò íàâ÷èò Ãàíäáàäðàà

279 Veronica densflora Ldb.- Áººíöýöýãò Ãàíäáàäðàà

143

Myosotis L.

265 Myosotis sylvatica (Ehrh.) Hoffm.- Îéí Äóðñõàë öýöýã 144

Nonea Medic.

266 Nonea pulla (L.) DC.- Áàðààí Íîíîé 48 Labiaceae Lindl.145

146

Scutellaria L.

Schizonepeta Briq.

269 Schizonepeta annua (Pall.) Schischk. - Íýã íàñò Áèâëýíöýð 147

Stachys L.

270 Stachys riederi Cham. -ÐèäåðèéíÀðãóé 148

Thymus L.

271 Thymus gobicus Tschern. - Ãîâèéí Ãàíãà 149

Phlomis L.

272 Phlomis oreophila Kar. et Kir. - Óóëûí Òóéïëàíöàð 150

Mentha L.

273 Mentha arvensisL. - Õºäººíèé Áàòðàø 49 Solanaceae Juss. - ×ýñýíöýðèéí 151

Physochlaina G. Donf.

274 Physochlaina physaloides (L.) G. Donf. - ßãààí Õ¿í õîðñ 50 Scrophulariaceae Juss. -Èðøèìáèéí 152

153

154

Linaria Mill.

Veronica L.

Euphrasia L.

280 Euphrasia tatarica Fisch. Ex spreng.- Òàòààð Áàøãàíà 155

Odontites Ludw.

282 Pedicularis resupinata L. - Õºìðºº Õóâèëãàíà

283 Pedicularis verticillata L.- Òîéðóóëãàò Õóâèëãàíà

284 Pedicularis fissa Turcz.- Öóóëáàð Õóâèëãàíà

281 Odontites rubra (Baumg.) Pers. - Óëààí Áàøèãà 156

157

Pedicularis L.

Rhinanthus L.

285 Rhinanthus songaricus (Sterneck) B. Fedtsch. - Ç¿¿íãàðûí Õîíõîëäîé 51 Plantaginaceae Juss. - Òàâàíñàëààíû 158

Plantago L.

286 Plantago depressa Willd.- Íàâòãàð Òàâàí ñàëàà

234

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

287 Plantago Komarovii Pavl.- Êîìàðîâûí Òàâàí ñàëàà 52 Rubiaceae Lindl. - ßãààíäàéí

159 Galium L.

288 Galium boreale L. - Óìàðäûí ªðºìò¿¿ë

289 Galium verum L. - Æèíõýíý ªðºìò¿¿ë

291 Valeriana officinalis L.- Ýìèéí Áàìáàé

292 Valeriana saichanensis Kom. - Ñàéõàíû Áàìáàé

55 Campanulaceae Juss. - Õîíõîí öýöýãòíèé

295 Heteropappus altaicus (Willd.) Novopokr-Àëòàéí Ñîãñîîò

296 Heteropappus hispidus (Thunbg.) Less.-Àðçãàð Ñîãñîîò

297 Aster alpinus L.-Òàãèéí Ãîë ãýñýð

298 Aster tataricum L. F.-Òàòààð Ãîë ãýñýð

300 Galatella dahurica DC.-Äàãóóð Áóðç

168

Leontopodium R. Br. ex Gass.

301

Leontopodium ochroleucum Beauvd.-Öàéâàð øàðãàë Öàãààí ò¿ð¿¿

169

Inula L.

307 Artemisia annua L.-Çóíû øàðèëæ

308 Artemisia dracunculus L.-Èøãýí Øàðèëæ

53 Caprifoliaceae Juss. - Äàëàíõàëüñíû 160

Lonicera L.

290 Lonicera altaica Pall.- Àëòàéí Äàëàí õàëüñ 54 Valerianaceae Batsch. - Áàìáàéí 161

162

Valeriana L.

Adenophora Fisch.

193 Adenophora stenanthina (Ldb.) Kitag. - Íàðèéí öýöýãò Õîíõëîé 56 Asteraceae Dumort. -Ãîëãýñýðòýíèé 163

Solidago L.

294 Solidago dahurica Kitag.-Äàãóóð Àëòàðãàíà 164

165

166

Heteropappus Less.

Aster L.

Asterothamnus Novopokr.

299 Asterothamnus heteropappoides Novopokr.-Ñîãñîîòîðõóó Ëàâàé 167

Galatella Gass.

302 Inula britannica L.-Áðèòàíè Çîîñîí öýöýã 170

Achillea L.

303 Achillea asiatica Serg.-Àçèéí òºëºã÷ ºâñ 171

Chryzanthemum L.

304 Chrysanthemum zawadskii Herb.-Çàâàäñêèéí Òóíõóó 172

Tanacetum L.

305 Tanacetum vulgare L.-Ýãýë Ìàðàë öýöýã 173

Filifolium Kitam.

306 Filifolium sibiricum (L.) Kitam.-Ñèáèðü Ç¿ð ºâñ 174

Artemisia L.

235

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

309 Artemisia anethifolia Web. ex Stechm.-Áîæìîã Øàðèëæ

310 Artemisia intricata Franch.-Îðîîëäîî Øàðèëæ

311 Artemisia palustris L.-Íàìãèéí Øàðèëæ

312 Artemisia scoparia Waldst. et Kit.-ßìààí Øàðèëæ

313 Artemisia laciniata Willd.-Ñàëáàíò Øàðèëæ

314 Artemisia leucophylla (Turcz. ex Bess.) Turcz.-Öàãààí íàâ÷èò Øàðèëæ

315 Artemisia mongolica Fisch. ex Nakai-Ìîíãîë Øàðèëæ

316 Artemisia commutata Bess.-Õóðãàí Øàðèëæ

317 Artemisia desertorum Spreng.-Öºëñºã Øàðèëæ

175

Cacalia L.

318 Cacalia hastata L.-Èëäýí Èã¿¿øèí 176

Senecio L.

319 Senecio nemorensis L.-Îéí Çîõèìîí

324 Cirsium setosum (Willd.) Bieb.

325 Cirsium Vlassovianum Fisch.-Âëàñîâûí Àçàðãàíà

331 Taraxacum leucanthum (Ldb.) Ldb.-Öàãààí öýöýãò Áàãâààõàé

332 Taraxacum officinale Wigg.-Ýìèéí Áàãâààõàé

260

332

320 Senecio integrifolius (L.) Clairv.- Á¿õýëíàâèò Çîõèìîí 177

Ligularia Cass.

321 Ligularia sibirica (L.) Cass.-Ñèáèðü Çàÿàõàé 178

Saussurea DC.

322 Saussurea amara DC.-Ãàøóóí Áàíçäîî 179

Carduus L.

323 Carduus crispus L.-Ñàãñàé ×îíûí ºðãºñ 180

181

Cirsuim Mill.

Serratula L.

326 Serratula centauroides L.-Õîíãîðçóëëèã Õîíãîðçàëàà 182

Leuzea DC.

327 Leuzea uniflora (L.) Holub.-ªí÷èí Õîíãîðöãîíî 183

Leibnitzia Cass.

328 Leibnitzia anandria (L.) Turcz. -Äîõèóðã¿é Õîíãîðöîãò 184

Picrus L.

329 Picris Japonica Thunbg.-ßïîí Øàð òîëãîé 185

Lactuca L.

330 Lactuca sibirica (L.) Benth.ex Maxim.-Ñèáèðü Çèðàà 186 Taraxacum Wigg.

Á¿ãä

236

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îíîí ãîëûí óðãàìàëæèëòûí ýìèéí óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿íèé æàãñààëò Õàâñðàëò 2 ¹

Îâîã òºðëèéí øèíæëýõ óõààíû íýð

28 Thalictrum minus L.-Áàãà Áóðæãàð

Pinaceae Lindl. -Íàðñíû

29 Thalictrum petaloideum L.-Äýëáýýðõ¿¿ Áóðæãàð

1 Larix sibirica Ldb.- Ñèáèðü Øèíýñ 2 Pinus sylvestris L.- Îéí Íàðñ 2

Typhaceae Juss. - Æàãìààãèéí 3 Typha Laxmannii Lep.-Ëàêñìàííû Æàãìàà

Gramineae Juss. ¯åòýíèé 4 Agropyron repens (L.)P.B.-Ìºëõºº Õèàã

Cyperaceae Juss. - Óëàëæèéí 5 Scirpus orientalis Ohwi-Äîðíîäûí Çýãñ 6 Scirpus radicans Schkuhr- ¯íäýñëýäýã Çýãñ

Liliaceae Juss. - Ñàðààíûí Maianthemum bifolium (L.) F. Schmidt.-Õî¸ð íàâ÷èò 7 Çóíøèë öýöýã Polygonatum odoratum (Mill.) Druce.-Àíõèëóóí ìóõàð 8 Ìóõàð öàãààí

Alliaceae -Ñîíãèíûí 9 Allium odorum L.-Àíõèë ñîíãèíî

Papaveraceae Juss. - Íàìóóãèéí

30 Papaver nudicaule L.-Í¿öãýí Íàìóó 13

Cruciferae Juss. - Òîîíîëæèí öýöýãòíèé

Dontostemon integrifolius (L.) C.A.Mey -Á¿õýë íàâ÷èò 31 Áàãäàé 32 Thlaspi cochleariforme DC.-Õàëáàãàí Áèðààãà 14

Crassulaceae DC.

33 Rhodiola rosea L.- ßãààí Ì¿ãýç 34 Sedum aizoon L.- ¯ëäýí Ìîãîéí èäýý Orostachys malacophylla (Pall.) Fisch.- Çººëºí íàâ÷èò 35 ¯ëä ºâñ 15

Saxifragaceae Juss.

36 Parnassia palustris L.- Íàìãèéí Ä¿íäýããàðàâ 37 Grossularia acicularis (Smith)Spach.-ªðãºñò Òîøëîé 16

Rosaceae Juss. -Ñàðíàéí

38 Spiraea salicifolia L.-Áóðãàñ íàâ÷èò Òàâèëãàíà

10 Allium senescens L.- Õèæýýë Ñîíãèíî

39 Crataegus sanguinea Pall.-×àñ óëààí Äîëîîãîíî

11 Allium schoenoprasum L.-Õ¿ìõýýë Ñîíãèíî

40 Rubus arcticus L.-Òóéëûí Áººðºëçãºíº

12 Veratrum nigrum L.-Õàð Àãøèðãàíà

41 Rubus Sachalinensis Lev.-Ñàõàëèíûí Áººðºëçãºíº

Iridaceae Juss. - Öàõèëäàãèéí

42 Fragaria orientalis Losinsk.-Äîðíîäûí Ã¿çýýëçãýíý

13 Iris lactea Pall.- Öàãààëèí Öàõèëäàã 8

Betulaceae S. F. Gray - Õóñíû 14 Betula platyphylla Sukacz.-Õàâòàãíàâ÷èò Õóñ

Polygonaceae Juss. - Òàðíûí

43 Dasiphora fruticosa (L.) Rydb.-Ñººãºí Áîðîëçãîíî 44 Potentilla anserina L.-Ãàëóóí Ãè÷ãýíý 45 Potentilla bifurca L.-Èìò Ãè÷ãýíý 46 Chamaerhodos erecta (L) Bge.-Öýõ Ò¿ìýí òàíà

15 Rheum undulatum L.-Äîëãèîíòñîí Ãèø¿¿íý

47 Geum aleppicum Jacq.-Àëåïïèéí Ãå¿ì

16 Rheum compactum L.-Íÿãò Ãèø¿¿íý

48 Agrimonia pilosa Ldb.-¯ñëýã Ëîøãî

17 Rumex thyrsiflorus Fingerh.- Öàöàãàí Õóðãàí ÷èõ

49 Sanguisorba officinalis L.-Ýìèéí Ñºä

18 Rumex acetosella L.-Áàãà Õóðãàí ÷èõ

50 Rosa acicularus Lindl.-ªðãºñò Íîõîéí õîøóó

Polygonum alopecuroides Turcz. Ex. Meissn.-¯íýãýí 19 ñ¿¿ëõýé Òàðíà 20 Polygonum divaricatum L.-Äýðâýýí Òàðíà 21 Polygonum viviparum L.-Òºëë¿¿ð Òàðíà 22 Polygonum aviculare L.-Øóâóóí Òàðíà 10

Caryophyllaceae Juss. -Áàøèðûí

23 Gypsophila dahurica Turcz.-Äàãóóð Òàéð 24 Dianthus superbus L.-Æàâõààëàã Áàøèð 25 Dianthus versicolor Fisch.-Àëàã öýöýãò Áàøèð 11

Ranunculaceae Juss. - Õîëòñîíöýöãèéí

26 Delphinum grandiflorum L.-Òîì öýöýãò Ãýçýã öýöýã 27 Aconitum baicalense Turcz.ex Rapaics-Áàéãàë Õîðñ

Leguminosae Juss. - Áóóðöàãòàíû

51 Thermopsis lanceolata R.Br.-Þëäýí Òàðâàãàí øèéð 52 Medicago ruthenica (L.) Ldb.- Îðîñ Öàðãàñ 53 Trifolium lupinaster L. -Øîøëîéðõîã Õîøîîíãîð 54 Astragalus mongolicus Bge.- Ìîíãîë Õóí÷èð 55 Astragalus adsurgens Pall.-Íóìðàà Õóí÷èð 56 Astragalus fruticosus Pall.-Ñººãºíöºð Õóí÷èð Oxytropis myriophylla (Pall.) DC.- Ò¿ìýííàâ÷èíöàðò 57 Îðòóóç 58 Vicia ameona Fisch.-Ýâëýã Ãèø 18

Geraniacae Juss. - Øèìòýãëýéí

59 Geranium sibiricum L. - Ñèáèðü Øèìòýãëýé

237

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

60 Geranium pratense L. - Íóãûí Øèìòýãëýé

83 Pedicularis resupinata L. - Õºìðºº Õóâèëãàíà

Geranium pseudosibiricum J. Mayer. -Õóóðàì÷ Ñèáèðü 61 Øèìòýãëýé

84 Pedicularis verticillata L.- Òîéðóóëãàò Õóâèëãàíà

62 Euphorbia discolor Ldb.-Àëàã Ñ¿¿ò ºâñ 20

Hippuridaceae Link. -Íàðñàíºâñíèé

64 Hippuris vulgaris L.- Ýãýë Íàðñàí ºâñ 22

Umbelliferae Juss. - Ø¿õýðòýíèé

65 Pleurospermum uralense Hoffm. - Óðàë Õºìñãºí¿ðò

Caprifoliaceae Juss. - Äàëàíõàëüñíû

87 Lonicera altaica Pall.- Àëòàéí Äàëàí õàëüñ 31

Valerianaceae Batsch. - Áàìáàéí

88 Valeriana officinalis L.- Ýìèéí Áàìáàé 32

Campanulaceae Juss. - Õîíõîí öýöýãòíèé

Adenophora stenanthina (Ldb.) Kitag. - Íàðèéí öýöýãò 89 Õîíõëîé

66 Bupleurum bicaule Helm. - Õî¸ð èøò áýðèø Bupleurum scorzonerifolium Willd. - Õàâèñõàíà íàâ÷èò 67 áýðèø

Rubiaceae Lindl. - ßãààíäàéí

86 Galiun boreale L. - Óìàðäûí ªðºìò¿¿ë

Onagraceae Lindl. - Õºâºíòèéí

Chamaenerion angustifolium (L.) Scop.-Íàðèéí íàâ÷èò 63 Õºâºíò 21

Rhinanthus songaricus (Sterneck) B. Fedtsch. 85 Ç¿¿íãàðûí Õîíõîëäîé

Euphorbiaceae Juss. - Ñ¿¿òýí

Asteraceae Dumort. -Ãîëãýñýðòýíèé

68 Carum carvi L. - Ýãýë Ãîíüä

Heteropappus 90 Ñîãñîîò

69 Sium suave Walt. - Àÿòàéõàí Øàíä ºâñ

91 Aster alpinus L.-Òàãèéí Ãîë ãýñýð

Vaccinaaceae . - Íýðñíèé

94 Achillea asiatica Serg.-Àçèéí òºëºã÷ ºâñ 95 Chrysanthemum zawadskii Herb.-Çàâàäñêèéí Òóíõóó

Gentianaceae Juss. - Äýãäèéí

96 Tanacetum vulgare L.-Ýãýë Ìàðàë öýöýã

72 Gentiana algida Pall. - Öàãààí Äýãä

97 Filifolium sibiricum (L.) Kitam.-Ñèáèðü Ç¿ð ºâñ

73 Gentiana macrophylla Pall.-Òîì íàâ÷èò Äýãä

98 Artemisia dracunculus L.-Èøãýí Øàðèëæ

74 Gentiana decumbens L.f.- Õýâòýý Äýãä

99 Artemisia palustris L.-Íàìãèéí Øàðèëæ

75 Halenia corniculata (L.) Cornaz- Ýâýðò Ñýðòýã 26

100 Cacalia hastata L.-Èëäýí Èã¿¿øèí

Polemoniaceae Juss. - Èíæáóóðëûí

101 Senecio nemorensis L.-Îéí Çîõèìîí

Polemonium chinense (Brand) Brand-Íàíãèàä Èíæ 76 áóóðàë 27

Novopokr-Àëòàéí

Leontopodium ochroleucum Beauvd.-Öàéâàð øàðãàë 93 Öàãààí ò¿ð¿¿

71 Vaccnium vitis-ideae L.- Àëèðñ Íýðñ 25

(Willd.)

92 Galatella dahurica DC.-Äàãóóð Áóðç

Ericaceae Juss. - Äàëèéí

70 Ledum palustre L.- Íàìãèéí Ñóðãàð 24

altaicus

102 Senecio integrifolius (L.) Clairv.- Á¿õýëíàâèò Çîõèìîí 103 Ligularia sibirica (L.) Cass.-Ñèáèðü Çàÿàõàé

Labiaceae Lindl.- Óðóóë öýöýãòíèé

77 Scutellaria galericulata L. - Ýãýë Ã¿¿í õºõ

104 Saussurea amara DC.-Ãàøóóí Áàíçäîî

78 Thymus gobicus Tschern. - Ãîâèéí Ãàíãà

105 Carduus crispus L.-Ñàãñàé ×îíûí ºðãºñ

106 Serratula centauroides L.-Õîíãîðçóëëèã Õîíãîðçàëàà

Scrophulariaceae Juss. -Èðøèìáèéí

Linaria acutiloba Fisch.ex Reichb. - Õóðö ñàëáàíò 79 Õîíèí çàæëóóð 80 Linaria buriatica Turcz. - Áóðèàä Õîíèí çàæëóóð 81 Veronica longifolia L. - Óðò íàâ÷èò Ãàíäáàäðàà 82 Odontites rubra (Baumg.) Pers. - Óëààí Áàøèãà

238

Lactuca sibirica (L. 107

Benth.ex Maxim.-Ñèáèðü Çèðàà 33 îâîã, 84 òºðºë, 107 ç¿éë

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàâñðàëò Â-3 Îíîí ãîëûí ñàâ íóòãèéí óðãàìëûí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íä øèíýýð òýìäýãëýñýí ç¿éë Õàâñðàëò 1

Îâîã òºðëèéí øèíæëýõ óõààíû íýð

Ophioglossaceae R. Br. -Ø¿¿äðèéí 1 îéìûí 1 Botrychium Sw. -Ø¿¿äðèéí îéì Botrychium lanceolatum (S.G.Gmell) 1 Angstr. -Þëäýí Ø¿¿äðèéí îéì 2 Lycopodiaceae Rich. -Øèâýðñýíèé 2 Lycopodium L. -Øèâýðñýí Lycopodium alpinum L. - Òàãèéí 2 Øèâýðñýí 3 Ephedraceae Dum. - Çýýðãýíèé 3 Ephedra L. Ephedra equisetina Bge.-Øèâëýýõýé 3 Çýýðãýíý 4 Pinaceae Lindl. -Íàðñíû 4 Picea A. Dietr. -Ãàöóóð 4 Picea obovata Ldb. - Ñèáèðü Ãàöóóð 5 Pinus L.-Íàðñ 5 Pinus sibirica Du Tour - Ñèáèðü Íàðñ 6 Pinus sylvestris L.- Îéí Íàðñ 7 Pinus Krylovii - Êðûëîâûí Íàðñ 5 Gramineae Juss. ¯åòýíèé 6 Hierochloe R. Br. 8 Hierochlos glabra Trin.-Í¿öãýí Ñîðíîé 7 Melica L. 9 Melica nutans L.-Áºõºãºð Øîãøðîãî 8 Poa L. 10 Poa kenteica Ivanova-Õýíòèéí Áèåëýã ºâñ 9 Agropyron Gaertn. Agropyron cristatum (L.) P.B.-Ñàìàí 11 åðõºã 9 Cyperaceae Juss. - Óëàëæèéí 10 Carex L. 12 Carex leporina L.-Òóóëàéí Óëàëæ 10 Araceae Juss. - Ãîäèëü ºâñíèé 11 Acorus L. 13 Acorus calamus L.-Ýãýë Ãîäèëü ºâñ 11 Liliaceae Juss. - Ñàðààíûí 12 Veratrum L. 14 Veratrum nigrum L.-Õàð Àãøèðãàíà 13 Lilium L. Lilium dahuricum Ker. -Gawl.-Äàãóóð 15 Ñàðààíà 14 Maianthemum Wigg. Maianthemum dilatatum (Wood) Nets.et 16 Macbr.-ªðãºí Çóíøèë öýöýã 12 Iridaceae Juss. - Öàõèëäàãèéí 15 Iris L. 17 Iris dichotoma Pall.-Àöàí Öàõèëäàã 13 Urticaceae Juss. -Õàëãàéí 16

Urtica L.

øèíýýð òýìäýãëýñýí ç¿éë

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

18 Urtica cannabina L.-Îëñëèã Õàëãàé 14 Polygonaceae Juss. - Òàðíûí 17 Rheum L. Rheum uninerve Maxim.-Ãàíö ñóäàëò 19 Ãèø¿¿íý Ranunculaceae Juss. 15 Õîëòñîíöýöãèéí 18 Paeonia L. 20 Paeonia lactiflora Pall.-Öàãààí Öýýíý 19 Trollius L. 21 Trollius asiaticus L. -Àçèéí Æàìüÿíìÿäàã 20 Leptopyrum Rchb. Leptopyrum fumarioides (L.) Reichb.22 Áóäàí Áàðáîä 21 Anemone L. 23 Anemone sylvestris L.-Îéí ßðãóéæèí 22 Pulsatilla L. Pulsatilla Turczaninovii Kryl.et Serg.24 Òóð÷àíèíîâûí ßðãóé Pulsatilla flavescens (Zucc.) Juz.-Øàð 25 ßðãóé 23 Ranunuculus L. Ranunculus sceleratus L.-Õîðò Õîëòñîí 26 öýöýã Ranunculus pedatifidus Smith.-Ñàðâóóí 27 Õîëòñîí öýöýã 24 Adonis L. Adonis mongolica Simonovicz-Ìîíãîë 28 Àëòàí õóíäàãà 25 Halerpester Greene. Halerpester salsuginosa (Pall.ex Georgi) 29 Greene-Ìàðöíû Ãýö Cruciferae Juss. - Òîîíîëæèí 16 öýöýãòíèé 26 Thlaspi L. Thlaspi cochleariforme DC.-Õàëáàãàí 30 Áèðààãà 27 Alyssum L. Alyssum obovatum (C.A.Mey.) Turcz. 31 ªíäãºðõ¿¿ Øàð äýìýã 17 Crassulaceae DC. 28 Rhodiola L. Rhodiola quadrifida (Pall.) Fish.et Mey.32 Äºðâºëñºí Ì¿ãýç 29 Sedum L. Sedum pallescens Freyn - Öàéâàðäóó 33 Ìîãîéí èäýý 18 Rosaceae Juss. -Ñàðíàéí 30 Potentilla L. 34 Potentilla supina L.-Íàìõàí Ãè÷ãýíý 35 Potentilla acaulis L.-Èøã¿é Ãè÷ãýíý Potentilla leucophylla Pall..-Öàãààí íàâ÷èò 36 Ãè÷ãýíý 31 Sibbaldianthe Juz.

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

239

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Sibbaldianthe adpressa (Bge.)Juz.37 Íàë÷ãàð Õýðýýí õîøóó Sanguisorba L.

38 Sanguisorba alpina Bge. -Òàãèéí Ñºä 19 Leguminosae Juss. - Áóóðöàãòàíû 33 Sophora L. Sophora flavescens Soland.- Øàðãàëäóó 39 Ëèäýð 34 Melilotus Mill. 40 Melilotus albus Medic.-Öàãààí Õîøîîí 35 Trifolium L. Trifolium eximum Steph.ex Fisch.et Stev41 Ñîäîí Õîøîîíãîð 36 Astragalus L.

1 1 1 1 1

42 Astragalus danicus Retz.- Äàíè Õóí÷èð Astragalus fruticosus Pall.-Ñººãºíöºð 43 Õóí÷èð 37 Oxytropis DC. Oxytropis pseudoglandulosa Gontsch.ex 44 Grub.- Õóóðìàãáóë÷èðõàéëàã Îðòóóç 38 Hedysarium L. Hedysarium dahuricum Turcz.-Äàãóóð 45 Øèìýðñ Hedysarium ftruticosum Pall.-Ñººãºí 46 Øèìýðñ 39 Vicia L.

47 Vicia tsydenii Malyschev.-Öýäýíãèéí Ãèø 20 Violaceae Batsch. -Íèëèéí 40 Viola L.

48 Viola Gmeliniana Schult.-Ãìåëèíèéí Íèë Thymelaeaceae Juss. 21 Äàëàíò¿ð¿¿òíèé 41 Stellera L. Stellera chamaejasme L.-Îäîé Äàëàí 49 ò¿ð¿¿ 22 Elaeagnaceae Juss. - Æèãäèéí

Hippophae L. Hippophae rhamnoides L.-ßøèëäóó ×àöàðãàíà Umbelliferae Juss. - Ø¿õýðòýíèé Saposhnikovia Schischk. Saposhnikovia divaricata (Turcz.) Schischk. - Äýðýâãýð Æèðãýð¿¿ Ericaceae Juss. - Äàëèéí Rhododendron L. Rhododendron aureum Georgi- Àëòàí Òýðýëæ Rhododendron Adamsii Rehd. - Àäàìñûí Òýðýëæ Primulaceae Vent. -Õàâàðñàëûí Primula L. Primula nutans Georgi.- Áºõºãºð Õàâàðñàë Androsace L. Androsace incana Lam. - Áóóðàë Äàëàí òîâ÷

42 50 23 43 51 24 44 52 53 25 45 54 46 55

240

Glaux L. 56 Glaux maritima L.- Ìàðçíû Öýãýýëæ 26 Gentianaceae Juss. - Äýãäèéí 48 Gentiana L. Gentiana pseudoaquatica Kusn.- Õóóðàì÷ 57 óñíû Äýãä 27 Asclepiadaceae R. Br. - Åðºíäãºíèéí 49 Cynanchum L. Cynanchum sibiricum Willd.- Cèáèðü 58 Òýìýýí õºõ 28 Boraginaceae Juss. - Íîöîðãîíûí 50 Nonea Medic. 59 Nonea pulla (L.) DC.- Áàðààí Íîíîé 29 Labiaceae Lindl.51 Schizonepeta Briq. Schizonepeta annua (Pall.) Schischk. - Íýã 60 íàñò Áèâëýíöýð 52 Phlomis L. Phlomis oreophila Kar. et Kir. - Óóëûí 61 Òóéïëàíöàð 30 Solanaceae Juss. - ×ýñýíöýðèéí 53 Physochlaina G. Donf. Physochlaina physaloides (L.) G. Donf. 62 ßãààí Õ¿í õîðñ 31 Scrophulariaceae Juss. -Èðøèìáèéí 54 Veronica L. 63 Veronica incana L. - Áóóðàë Ãàíäáàäðàà

Pedicularis L. Pedicularis fissa Turcz.- Öóóëáàð 64 Õóâèëãàíà 32 Valerianaceae Batsch. - Áàìáàéí 56 Valeriana L. Valeriana saichanensis Kom. - Ñàéõàíû 65 Áàìáàé

33 Asteraceae Dumort. -Ãîëãýñýðòýíèé

Solidago L. Solidago dahurica Kitag.-Äàãóóð 66 Àëòàðãàíà

47 1

1 1 1

1 1 1 1 1 1

Artemisia L.

1 1 1 1 1 1 1

1 1

67 Artemisia annua L.-Çóíû øàðèëæ Artemisia desertorum Spreng.-Öºëñºã 68 Øàðèëæ

Cirsuim Mill. Cirsium Vlassovianum Fisch.-Âëàñîâûí 69 Àçàðãàíà

Leibnitzia Cass. Leibnitzia anandria (L.) Turcz. -Äîõèóðã¿é 70 Õîíãîðöîãò 61 Taraxacum Wigg. Taraxacum leucanthum (Ldb.) Ldb.71 Öàãààí öýöýãò Áàãâààõàé Taraxacum officinale Wigg.-Ýìèéí 72 Áàãâààõàé

Á¿ãä 33 îâîã, 61 òºðºë, 72 ç¿éë

1 1 1 72

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàâñðàëò Â-6

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂÛÍ 2010 ÎÍÛ ØÓÂÓÓÍÛ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÃÝÐÝË ÇÓÐÀÃ

1 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí áóðãàñàí, óëèàñàí øóãóé (îéí áîëîí áóðãàñàí øóãóéí áîð øóâóóòàí ýëáýã òîõèîëäîíî)

2 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâûí íàðñ, øèíýñýí îé, îéí çàõ (õîíèí òîîäîã, äàãóóð ÿòóó òîõèîëäîíî)

3 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí öóòãàë ãîëóóäûí ñàâ äàãóóõ æèæèã óñòàé, íóãàðõàã îð÷èí (íóãàñ, ãàëóó, öàõëàé, òîãîðóó çýðýã óñíû øóâóóä òîõèîëäîíî)

4 ä¿ãýýð çóðàã. Íîðîâëèí ñóìûí òºâèéí õîéíî Öýí òîãîðóó (àìüäðàõ îð÷èí íü ìàëûí áýë÷ýýðòýé äàâõöàíà)

5 äóãààð çóðàã. Íîðîâëèí ñóìûí òºâèéí õîéíî Öàãààí òîãîðóó, 2010 îíû 6-ð ñàðûí 14

6 äóãààð çóðàã. Õîíèí òîîäîãóóä áýë÷èæ áàéíà (Áàÿí Àäðàãà ñóìûí íóòàã, Îíîí ãîëûí óðä, øèíýñýí îéí çàõ)

241

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

7 äóãààð çóðàã. Òàð÷èãíàà çýðæèãýíý. Ãîëûí õºíäèéí áóðãàñàíä òàâüñàí òîðîíä áàðèãäñàí

8 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí óëèàñàíä ¿¿ðýëñýí öîîõîð òîíøóóð

9 ä¿ãýýð çóðàã. Îíîí ãîëûí ñàâûí áóðãàñàí øóãóéä Ã¿éìõèé øàòàíñ¿¿ëò åðäèéí òîõèîëäîíî

10 äóãààð çóðàã. Àëàãòóó õýðýý ýëáýã òîõèîëäîíî. ¯ðæäýã, ñóóðèí øóâóó

11 ä¿ãýýð çóðàã. Øàð ýëýãò õºìðºã Îíîí ãîëûí áóðãàñ á¿õèé øóãóéä ¿ðæäýã.

12 äóãààð çóðàã. Öàãààí ñ¿¿ëò á¿ðãýäèéí ¿¿ð, 1 äýãäýýõýéòýé. Îíîí ãîëûí ýðýã, óëèàñàí äýýð ¿¿ðýëñýí.

242

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

13 äóãààð çóðàã. Øîîðîí ýâýðòáîëæìîð õýýðò ýëáýã òîõèîëäîíî.

14 ä¿ãýýð çóðàã. Ìîíãîë áîæèðîã, õýýðò òîõèîëäîíî. ¯ðæäýã, ñóóðèí øóâóó.

15 äóãààð çóðàã. Áèíäýð ñóìûí îð÷èìä Îíîí ãîëûí òàòóóðãà óñàíä Àëàã øóíãàà÷ ¿ðæèæ áàéíà.

16 äóãààð çóðàã. Îíîí ãîëûí ýðãèéí õàéðãàðõàã ãàçðààð Õºõ öýãöãèé ýëáýã òîõèîëääîã.

17 äóãààð çóðàã. Øàðí¿äýí õºìðºã Îíîí ãîëûí öóòãàë æèæèã ãîëóóäûí áóðãàñàí øóãóéä ¿ðæäýã.

18 äóãààð çóðàã. Õóóðàéøèëòòàé æèë ìàëûí áýë÷ýýðëýëò Îíîí ãîëûí ñàâûí óñ íàìãàðõàã îð÷èíã äîðîéòóóëäàã.

243

244

English Name/ Àíãëè íýð

Land related laws/ Ãàçàð, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õóóëèóä 1 Law on Mineral Resources

Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé

Environmental Protection Law

Àãíóóðûí íººö àøèãëàñíû òºëáºð, àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ çºâøººðëèéí õóðààìæèéí òóõàé Àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ ¿åèéí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, øàëãàëòûí òóõàé Àìüòíû àéìãèéí òóõàé Àí àãíóóðûí òóõàé Õîâîðäñîí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí ãàäààä õóäàëäààã çîõèöóóëàõ òóõàé

Àãààðûí òóõàé õóóëü

Áàéãàëèéí íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãîîñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíä çàðöóóëàõ õºðºíãèéí õóâü, õýìæýýíèé òóõàé Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé

Law on Air

Mongolian name/Ìîíãîë íýð

Animal related laws/ Àí àìüòàí, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õóóëèóä 1 Law on Payments and Authorization Fees for Game Resources Hunting and Trapping 2 Law on Ban Controlling and Examination during transportation through border of animals, plants, and raw materials or products of their origin 3 Law on Fauna 4 Law on Gaming 5 Law on Controlling of Foreign Trade of Rare Animals, Plants and Products of their origin Environment law/ Áàéãàë îð÷èí, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õóóëèóä 1 Law on Investment Percentage of Revenue generated from Natural Resource Usage Payments for Measures to protect environment and rehabilitate natural resources 2 Law on Environmental Impact Assessments

Air related laws/ Àãààð, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õóóëèóä

ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ LONG LIST OF ENVIRONMENT LAWS

2001-11-22 2006-5-25 1998-1-22; 2002-4-25; 2002-7-10; 2003-01-02; 2005-01-06; 2005-11-18; 2006-06-29; 2006-12-22; 2008-01-31;

1998-01-22

2006-07-08

1995-03-30

2003-1-2 2004-4-22

2002 -4-25

2003-1-2 2006-6-29

2001-11-30 2002-7-10

Amendments YYMMDD/ Íýìýëò/ªºð÷ëºëò îðñîí îíñàð-ºäºð

2000-01-28

2000-05-05 2000-05-05 2002-11-07

2002-11-28

1995-05-22

1995-03-31

Adopted in YYMMDD/ Áàòëàãäñàí îí-ñàð-ºäºð

(Õàâñðàëò Ã-1)

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Law on Land Fees

Law on Subsoil

Law on Land Cadastre and Mapping

Law on Land Privatization for Citizens of Mongolia

Law on Buffer Zone of Special Protected Areas Law on Special Protected Areas

Law on Geodesy and Mapping

7 8

Law on Urban Water Supply, Sanitation Sewerage Use

Forest related laws/Îé, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õóóëèóä 1 Law on Protection of Forest and Steppe from Fire

Water related laws/Óñ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õóóëèóä 1 Law on Spring Water 2 Law on Meteorology and Environment Monitoring 3 Law on Use Payments of Water and Spring 4 Law on Water Transportation 5 Law on Water

Law on Land

Îé, õýýðèéã ò¿éìðýýñ õàìãààëàõ òóõàé

Õîò, ñóóðèíû óñ õàíãàìæ, àðèóòãàõ òàòóóðãûí àøèãëàëòûí òóõàé Ãîë, ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü

Ðàøààíû òóõàé Óñ öàã óóð, îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýýíèé òóõàé Óñ, ðàøààíû íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé Óñàí çàìûí òýýâðèéí òóõàé Óñíû òóõàé

Ãåîäåçè, çóðàã ç¿éí òóõàé

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû á¿ñèéí òóõàé Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé

Ìîíãîë óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé

Êàäàñòðûí çóðàãëàë áà ãàçðûí êàäàñòðûí òóõàé

Ãàçðûí õýâëèéí òóõàé

Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé

Ãàçðûí òóõàé

1996-05-28

2009-07-16

2002-06-13

2003-11-07 1997-11-13 1995-05-22 2003-11-28 2004-04-22

1997-10-31

1997-10-23 1994-11-15

2002-06-27

1999-12-16

1988-11-29

1997-04-24

2002-06-07

1999-5-28

2005-1-27 2009-08-25 2004-4-22 2005-1-27

2003-1-2 2004-12-02

2002-6-7 2002- 7-10 2003-1- 2 2004-4-22 2006-12- 22 1999-12-23 2000- 9-1 2003-1-2 2003-6-12 2003-6- 19 2005-1-27

2003-6-12 2006-6- 19 2005-1-27 2005- 06-23 2005-7-7 2008- 5-22

2003-1-2 2003-6-12 2004- 4-22 2005-1-27 2005- 7- 1 2006 -12- 22 2005-7-1 2006-12- 8 1995-4-17

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

245

246

2 Law on Emergency 3 Law on National Security Other laws/Áóñàä õóóëèóä 1 Law on Construction

1995-11-14 2001-12-27 2008-02-05

Áàðèëãûí òóõàé

1993-10-21

2006-05-25 2001-06-21

2003-11-28 2000-11-03

Îíö áàéäëûí òóõàé ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé

Waste & chemicals related laws/Õîã õàÿãäàë, õèìèéí áîäèñ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õóóëèóä 1 Law on Household and Industrial Waste Àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí õîã õàÿãäëûí òóõàé 2 Law on Prohibition of Importing, Exporting and Transiting of Àþóëòàé õîã õàÿãäëûí èìïîðò, õèë äàìæóóëàí Dangerous Wastes òýýâýðëýëòèéã õîðèãëîõ, ýêñïîðòëîõ òóõàé 3 Law on the Protection of Toxic Chemicals Õèìèéí õîðò áîëîí àþóëòàé áîäèñûí òóõàé 4 Law on Radiation Safety Öàöðàãèéí õàìãààëàëò, àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé Border, state security & emergency related laws/Õèë, àþóëã¿é áàéäàë áîëîí îíö áàéäàë, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õóóëèóä 1 Law on Border of Mongolia Ìîíãîë óëñûí õèëèéí òóõàé

Òàðèàëàíãèéí òóõàé Òàðèìàë óðãàìëûí ¿ð, ñîðòûí òóõàé Óðãàìàë õàìãààëëûí òóõàé ¯ðèéí òàðèàëàíãèéí äààòãàëûí òóõàé

2004-04-22 1999-06-17 2007-11-15 1999-07-02

Law on Cultivation Law on Seed, Sorts of Cultivated Plants Law on Plants Protection Law on Insurance of Seed Planting

3 4 5 6

2004-4-23

1994-6-13 1996-1-22 1996-5-20 1999-10-14 2000-12-7 2001-12-27

2003-1- 2

2002-7- 4 2002- 12-26

1997-1-16 2002-6-7 2006-6-29

2008 -1-31

2007-05-17 1995-05-19 1995-04-11

2000-1-27

1995-05-19

Law on Payments for Harvest of Forest Timber and Fuel wood Îéãîîñ õýðýãëýýíèé ìîä, ò¿ëýý áýëòãýæ àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé 3 Law on Forest Îéí òóõàé Agriculture and plant related laws/Ãàçàð òàðèàëàí, óðãàìàë, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õóóëèóä 1 Law on Usage Payments of Natural Plants Áàéãàëèéí óðãàìàë àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé 2 Law on Natural Plants Áàéãàëèéí óðãàìëûí òóõàé

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Law on Administrative Liability

Civil Code

Constitution Law of Mongolia

Law on Renewable Energy Law on Free Zone Criminal Code

5 6 7

Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé òóõàé ×ºëººò á¿ñèéí òóõàé Ýð¿¿ãèéí õóóëü

¯íäñýí õóóëü

Èðãýíèé õóóëü

Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé

2007-01-11 2002-06-28 2002-01-03

1992-01-13

2002-01-10

1992-11-27

2003-1-2 2004-05-14 2007-12-26 2008-2-1

¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí 2003 îíû 01äóãààð, 2003 îíû 02 äóãààð òîãòîîëîîð 2000 îíû 12 äóãààð ñàðûí 14-íèé

1993-4-13 1993-10- 21 1993-12-21 1994-1-10 1994-7- 8 1995-4- 17, 28 1995- 6-27 1995-11-16 1996-5-27 1997- 7-4, 7 1997-12-5 1998-1-15, 28 1998-8-20 1999-6- 4 1999-7- 8 1999-10-14 2000- 12-7 2002-6-7 2002-11-22 2002-12-12 2003-5-2 2003-11-20 2004-01-02 2004- 4-30 2006-1-12 2006-1-19 2006-6- 7 2007 -11 – 15 2008 -2 – 1 2008-5-20 Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí 2006 îíû 7 äóãààð ñàðûí 5-íû ºäðèéí 3 äóãààð òîãòîîëîîðòóñãàãäñàí/

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

247

248

Law on Government

13 14

Law on Parliament

Law on Tax

Law on Food Law on Sanitation

8 9

Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààãíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé ñàíãèéí òóõàé

Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé õóóëü

Òàòâàðûí òóõàé õóóëü

Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü Àðèóí öýâðèéí òóõàé õóóëü

2006-01-26 2001-02-01 2006-06-29

1992-05-29

1993-05-06

2008-05-20

1999-10-07 1998-05-07

2007-01-11 2007-02-06 2009-02-13 2009-11-18 2009-11-25

2003-5-15 1998-07-23 2001-01-30 2008-12-19 2009-07-16 2009-10-30 1994-11-15 1996-10-31 1997-06-21 1998-01-15 1999-05-28 1999-06-17 2000-08-03 2000-09-01 2001-01-12 2001-06-21 2001-11-08 2001-12-27 2002-07-10 2003-01-02 2003-06-20 2004-04-15 2004-09-22 2005-01-27 2005-05-26 2006-01-12 2007-06-28 2007-08-02 2007-11-15 2007-11-29 2007-12-13 2008-05-16 2008-09-17 2009-06-11 1998-05-07 1999-04-22

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Name

Óñíû òîî á¿ðòãýë ÿâóóëàõ æóðàì. Óñò öýãèéã á¿ðòãýõ çààâàð, Ãàçàð äîîðõè áîëîí ãàäàðãûí óñíû, óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí á¿ðòãýëèéí ìàÿãò Óñíû ñàëáàðûí Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí çºâëºëèéí àæèëëàõ æóðàì

Óñ àøèãëàõ ýðõèéí áè÷èã õºòëºõ çààâàð

Regime on Óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí îíöãîé áîëîí ýíãèéí õàìãààëàëòûí á¿ñ, óñ õàíãàìæèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí ýð¿¿ë àõóéí á¿ñèéí äýãëýì

Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ îëãîõ æóðàì

Áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë

10.

ÓÕÝÃ-ûí äàðãà ¹ 105 ÓÕÝÃ-ûí äàðãà ¹ 17 ÁÎÀÆÑàéä, ÝÌÑàéäûí õàìòàðñàí ¹ 51/75

Regulation on issuing authorized environment Çàñãèéí ãàçðûí 137 äóãààð organizational rights to entities and òîãòîîëûí õàâñðàëò organization ÁÎÑ-ûí ¹ 212

Guidance on filling of water use license

Order on making professional evaluation on water use

Óñ àøèãëóóëàõ ìýðãýæëèéí ä¿ãíýëò ãàðãàõ òóõàé

ÁÎÑàéä ¹ 221

Regulation on awarding to professional degree of water sector

Óñíû ñàëáàðûí èíæåíåð¿¿äýä ìýðãýøëèéí çýðýã îëãîõ æóðàì, Óñíû ñàëáàðûí èíæåíåð¿¿äýä çýðýã îëãîõ çºâëºëèéí ä¿ðýì

ÓÕÝÃ-ûí äàðãà ¹ 18

ÁÎÑàéä ¹ 269

ÁÎÑàéä/ ¹ 187 ÁÎÑàéä ¹180

Õýí áàòëàñàí/ òóøààëûí äóãààð Approved by/No

Regulation on Activity of Water Sector Science and Technology Council

Regulation on Water Quantities Registration

Regulation on Establishing and Processing ff Water Database and National Water Cadastre

Óñíû ìýäýýëëèéí ñàí áîëîí óëñûí óñíû êàäàñòðûã á¿ðä¿¿ëýõ ¿ç¿¿ëýëò, õºòëºõ æóðàì

Óñíû òóõàé õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð/ In order to implement Law on Water 1. Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ä¿ðýì Rules on River Basin Council

Íýð

ÓÑÍÛ ÒÓÕÀÉ Ä¯ÐÝÌ, ÆÓÐÀÌ, ÑÒÀÍÄÀÐÒ WATER REGULATION, NORMS, STANDARDS

2006.07.03

2006.

2009.03.09

2007.02.06

2006.12.25

2007.07.10

2006.01.17

2006.08.22

2006.06.07

2006.05.03

Áàòëàãäñàí îí-ñàð-ºäºð / Adopted in YYMMDD/

(Õàâñðàëò Ã-2)

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

249

250 Program for supplying population by hygienic drinking water

Õ¿í àìûã ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãàä íèéöñýí óíäíû óñààð õàíãàõ õºòºëáºð

Óñíû íººöèéí áîõèðäîëò, õîìñäîëò, íºõºí ñýðãýýëòèéã á¿ðòãýõ æóðàì

Ìîíãîë óëñûí æèæèã ãîë, óñíû õàìãààëàëòûí òóõàé ä¿ðýì

Óñûã áîõèðäóóëñàíä íºõºí òºëáºð íîãäóóëàõ æóðàì

Õàÿãäàë óñ çàéëóóëàõ öýã òîãòîîõ æóðàì

Óñ àøèãëàõ ýðõèéí áè÷ãèéí çàãâàð áàòëàõ òóõàé

Íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõýä çàðöóóëàõ óñ õýðýãëýýíèé ò¿ð íîðì áàòëàõ òóõàé

Áîõèð óñ çàéëóóëàõ òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíä íèéë¿¿ëýõ ¿éëäâýðèéí áîõèð óñíû íàéðëàãûí çºâøººðºãäºõ õýìæýý áàòëàõ òóõàé

Àõóéí áîõèð óñ õàÿõ öîîíîãèéã äîòîðëîæ àøèãëàõ æóðàì

Óñ àøèãëàõ ãýðýý

Óñàí îð÷èí àøèãëàõ ãýðýý

Óñíû íººöèéí áîõèðäîë õîìñäîëä, íºõºí ñýðãýýëòèéã á¿ðòãýõ æóðàì

Óñíû íººöèéí áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ ä¿ðýì

Óíä àõóéí çîðèóëàëòòàé óñíû îáúåêòûí óñíû ÷àíàðûí íîðì, øààðäëàãà

14.

16.

21.

25.

26.

Temporary norms on water use

Regulation on setting a waste water eliminate point Order on approving a model of water use license

Regulation on imposing a compensation for water pollution

Rules on protection of small rivers, water of Mongolia

Regulation on registration of water resource pollution, lack and restoration

Ecological and economical assessments on water

Óñíû ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý

Ãàí, öºëæèëò, õóóðàéøèëòûí çýðýãëýë òîãòîîõ, áîëîí Regulation on assigning drought, ýíý ¿åä ìºðäºõ óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí æóðàì dissertation, dry level and observation of water resource management during this time

11.

ÁÎÑ-ûí ¹152 ÁÎÑ-ûí ¹152 ÁÎÑ ¹124 ÁÎÑ, ÝÌÍÕÑ, ¹143/à/ 352 ÁÎÑ, ÝÌÍÕÑ, ¹143/à/ 352

Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí õîðîîíû òîãòîîë ¹ 06 ÁÎ, ÄÁÕ, ÝÌÑàéäûí õàìòàðñàí 167/335à/171 ÁÎÑàéäûí ¹ 298 ÁÎÑàéäûí ¹ 153 ÄÁÕ, ÁÎ, ÝÌÍÕ-ûí ñàéäûí ¹ à/11/05/À/18 ÁÎÑ, ÝÌÑ, ¹169/171

ÁÎÑàéä ¹256 ÌÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ¹ 47 ÌÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ¹ 84 ÁÎÑ ¹124 ÁÎÑ ¹ 09

1997.10.21

1996.07.26

1995 îí

1995.12.28

1997 îí

1995 îí

2006 îí

1995 îí

1992 îí

1992.04.09

1996.07.26

2008.03.05

2008.02.6

2007.10.03

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Óíä àõóéí óñ àøèãëàëòûí çîðèóëàëòòàé óñíû îáúåêòîä áàéõ õîðò áîäèñûí çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýý

29.

Òóóë ãîëûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ òàëààð àâàõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé

Óñíû íººöèéã àøèãëàõ, çºâøººðºë îëãîõ, õÿíàëò òàâèõ æóðàì

Óñíû íººöèéí áîõèðäîëò, õîìñäîëòûí á¿ðòãýë

Óíäíû óñíû ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà ò¿¿íä òàâèõ õÿíàëò MNS 900:2005 Áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí áàéðøèë, öýâýðëýãýýíèé òåõíîëîãè, ò¿âøèíä òàâèõ ¿íäñýí øààðäëàãà Ìîíãîë óëñûí ñòàíäàðò MNS 4288:95 Óíä àõóéí çîðèóëàëòòàé óñíû òºâëºðñºí õàíãàìæèéí ýõ áóëãèéã ñîíãîõ æóðàì áà ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà ÓÑÒ 899:92 Óñíû ÷àíàð. Õàÿãäàë áîõèð óñ MNS 4943:2000

34.

35.

36.

Èíæåíåðèéí õèéöòýé õóäàã, óñò öýãèéã ñýðãýýí çàñâàðëàõ, øèíýýð ãàðãàõ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ íèéòëýã æóðàì

Ðàøààí àøèãëàõ òóõàé ãýðýý -íèé ìàÿãò Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã äàõü ðàøààí àøèãëàõ æóðàì

33.

30. 31. 32.

Ãàäàðãûí óñíû öýâðèéí çýðãèéí àíãèëëûí òîäîðõîéëîëò

28.

Ðàøààíû àøèãëàëò, õàìãààëàëòûí ä¿ðýì

Ãàäàðãûí óñíû öýâðèéí çýðãèéí àíãèëëûí íîðì

27.

ÁÎÑ, ÝÌÍÕÑ, ¹104//234 ÁÎßÑ ¹21 ÕÕÀÀÑ, ÁÎÑ ¹101/189/ 194 ÁÎÑ ¹104 ÁÎÑàéä ¹ 236 ÁÎÑ ¹ 124

ÁÎÑ, ÝÌÍÕÑ, ¹104//234

ÁÎÑ, ÝÌÍÕÑ, ¹143/à/352

ÁÎÑ, ÝÌÍÕÑ, ¹143/à/ 352

1996 îí

2005.09.14

2002.05.23

2005.07.15 ÕÇÄÕß-íä á¿ðòã¿¿ëñýí ¹2499

1998.08.12 2000.02.03

1998.08.12

1997.10.21

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

251

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ÎÍÎí ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÍÈÉÃÝÌÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ

Ã¯ÉÖÝÒÃÝÃ× ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ: ÕªÄªª ÀÆ ÀÕÓÉ, ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×Íû ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒªÂ

Ñóäëàà×äûí áàã: Àõëàã÷: Ãèø¿¿ä:

252

- Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð À.Áàêåé - Ãàçàð ç¿é, ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Íÿìáàò - Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Á.Ï¿ðýâ - Áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ìàãèñòð Ä.Ëõàãâàñ¿ðýí - Áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ìàãèñòð Ä.Êàäèðáåê

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä øààðäëàãàòàé íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ¿íäýñëýë ãàðãàõàä îðøèíî. Ñóäëàà÷äûí áàã. Ñóäàëãààã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèàëãààð Õºäºº àæ àõóé, áàéãàëü îð÷íû ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû òºâèéã òºëººëæ ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð À.Áàêåé, ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Ë.Íÿìáàò, ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, Á.Ï¿ðýâ, áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ìàãèñòð Ä.Ëõàãâàñ¿ðýí, äîêòîðàíò Ä.Êàäèðáåê íàð ã¿éöýòãýâ. Ñóäàëãààíû òàéëàíãèéí àãóóëãà. Ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí I á¿ëýãò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóìäûí ò¿¿õýí õºãæèë, ãàçðûí íýãäìýë ñàí, ò¿¿íèé á¿òýö, àøèãëàëò, õ¿í àìûí ºñºëò, àæèë ýðõëýëò, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí åðºíõèé òîéì çýðýã àñóóäëûã òóñãàñàí áîëíî. II á¿ëýãò ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí; III á¿ëýãò óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ºíººãèéí òºâøèí, ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëñîí. IV á¿ëýãò ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí õºãæëèéí õýòèéí õàíäëàãûã óñ àøèãëàëòòàé õîëáîí àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é. Ñóäàëãààíû òàéëàíãèéí ¿íäñýí àãóóëãûã òîäîðõîéëæ áóé ìýäýý, ìýäýýëýë íü õî¸ð ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðäýíý. Àíõàí øàòíû ìýäýýëëèéã 2010 îíû ãóðàâäóãààð ñàðä ñóäàëãààíû áàãèéíõàí ñàâ ãàçðûí 8 ñóìàíä î÷èæ àæèëëàí á¿ðä¿¿ëýâ. Õîëáîãäîõ õî¸ðäîã÷ ìýäýýëëèéã Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ÿàì, Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì, Çàì òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ÿàì, ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî, Îíöãîé áàéäëûí ãàçàð çýðýã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí àëáàí ¸ñíû ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ àâ÷, çîõèõ áîëîâñðóóëàëò õèéæ òàéëàíä òóñãàñàí áîëíî.Ìýäýýëëèéã ñóìäûí Çàñàã äàðãà, çàñàã äàðãûí îðëîã÷, òºðèéí ñàíãèéí ìýðãýæèëòýí, áàéãàëü îð÷èí, õºäºº àæ àõóéí áîëîí áóñàä ñàëáàðûí õîëáîãäîõ ìýðãýæèëòí¿¿äòýé óóëçàæ ñàíàë ñîëèëöîí á¿ðä¿¿ëñýí áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ìàë÷íû á¿ëýã, îéí íºõºðëºë, õóâèéí ìàë ýìíýëýã, îéí àæ àõóé, òºðèéí áàéãóóëëàãà áîëîí õîëáîãäîõ àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí áàéäàëòàé ãàçàð äýýð íü òàíèëöàæ, ìàë÷èä, òàðèàëàí÷èä, áèçíåñìåí¿¿ä, òºðèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäòàé ñàëáàð òóñ á¿ðèéí õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë, øèéäâýðëýõ àðãà çàìûí òàëààð ÿðèëöàæ ìýäýýëýë öóãëóóëñàí þì. Öóãëóóëñàí àíõäàã÷ áîëîí õî¸ðäîã÷ ìýäýýëýëä ñòàòèñòèê, ýäèéí çàñàã-ìàòåìàòèê àðãóóäààð áîëîâñðóóëàëò õèéæ, çîõèõ ä¿ãíýëò, ñàíàë, çºâëºìæ¿¿äèéã äýâø¿¿ëñýí áîëíî. Ñàâ ãàçàðò á¿õëýýðýý îðæ áàéãàà ñóìäûí ìýäýýã áàãààð íàðèéâ÷ëàí àâñàíã¿é. Õàðèí íóòãèéí çàðèì õýñýã ñàâ ãàçàðò îðæ áàéãàà Áàÿí-Óóë, Íîðîâëèí, Öýíõýðìàíäàë ñóìäûí ìýäýýã ñóì, áàãààð àâñàí áîëíî. Ñàâ ãàçðûí çóðàã äýýð Áàÿí-Óóë ñóìûí Óðòûí àäàã, Õàð÷óëóóò áàãóóäûí õèë àëäààòàé, Íîðîâëèí, Áàòøèðýýò, ªìíºäýëãýð, Öýíõýðìàíäàë ñóìäûí áàãóóäûí íýð ñîëèãäîí áè÷èãäñýí áîëîõûã òýìäýãëýæ õîëáîãäîõ çóðàãò ººð÷ëºëò îðóóëñàí áîëíî. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä òàéëàíä òóñãàãäñàí àíõäàã÷ áîëîí õîåðäîã÷ ìýäýý, ìàòåðèàë, õèéñýí ä¿ãíýëò, äýâø¿¿ëñýí ñàíàëóóä òóñ ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë ýõ ñóðâàëæ áîëíî ãýæ íàéäàæ áàéíà. ÑÓÄËÀÀ×ÄÛÍ ÁÀÃ

253

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1. ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÕªÃÆÈË: ÑÀËÁÀÐÓÓÄÛÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÎÉÌ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò, Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð, Äàäàë, Íîðîâëèí, ªìíºäýëãýð, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóì áàãòäàã áºãººä Õýíòèé àéìãèéí íèéò ãàçàð íóòãèéí 35.2%, õ¿í àìûí 20.9%, íèéò ìàëûí 21.1%; Äîðíîä àéìãèéí íèéò ãàçàð íóòãèéí 1.5%, íèéò õ¿í àìûí 2.1%, íèéò ìàëûí 0.6% íü ñàâ ãàçðûí äýýðõ ñóìäàä îíîãäîæ áàéíà. Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí á¿òöýä áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé, ñ¿¿ öàãààí èäýý, îéí àæ àõóé, ìîäîí ýäëýë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã. 1.1. Ñàâ ãàçðûí àéìàã, õîò ñóóðèíãèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí òîéì, çàñàã çàõèðãààíû íýãæ 1.1.1.Àéìàã, ñóìäûí áàéðøèë Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 49007’17.4’’, E 1120 40’18.3’’. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áàÿíäóí, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí Öàãààí-Îâîî, õîéä òàëààðàà ÎÕÓ-òàé õèëëýäýã. Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 48041’23.4’’, E 110010’57.2’’. Õîéä òàëààðàà ÎÕÓ-òàé, ç¿¿í òàëààðàà Áèíäýð, óðä áîëîí áàðóóí óðä òàëààðàà ªìíºäýëãýð ñóìäòàé õèë çàëãàí îðøäîã. Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Àäðàãà ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 48033’10.7’’ , E 11100.5’08.5’’. Áèíäýð, Äàäàë, Íîðîâëèí, Áàòíîðîâ ñóìäòàé õèëëýí îðøäîã. Ñóìûí íóòàã äýâñãýðýýð Îíîí, Øóóñ ãîë óðñäàã. Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 48037’0.04’’, E 110036’22.0’’. ÎÕÓ-ûí ×èòà ìóæ, Äàäàë, Áàÿí-Àäðàãà, Áàòíîðîâ, Õýðëýí, ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò ñóìóóäòàé õèë çàëãàí îðøäîã. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 490 01’46.03’’, E 111038’24.2’’. Óðä, áàðóóí óðä, áàðóóí õýñãýýðýý Íîðîâëèí, Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð ñóìóóäòàé, ç¿¿í õýñãýýðýý Äîðíîä àéìãèéí Áàÿíóóë, õîéä õýñãýýðýý ÎÕÓ-òàé õèëëýäýã. Õýíòèé àéìãèéí Íîðîâëèí ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 48041’25.8’’, E 111059’41.5’’. Äàäàë, Áàòíîðîâ, Áàÿí-Àäðàãà, Áàÿí-Îâîî, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë, Öàãààí-Îâîî ñóìóóäòàé õèë çàëãàí îðøèíî. Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóì. Ñóìûí òºâèéí áàéðøèë N 47053’13.5’’, E 109048’27.4’’. ªìíºäýëãýð, Öýíõýðìàíäàë, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Õýðëýí, Æàðãàëòõààí, Òºâ àéìãèéí Ìºíãºíìîðüò ñóìòàé õèëëýí îðøäîã. 1.1.2.Ñóìäûí ò¿¿õýí õºãæëèéí òîéì Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóì. Òóñ ñóì 1952 îíä áàéãóóëàãäñàí, 4 áàãòàé, îéò õýýðèéí á¿ñýä îðøäîã. Íèéòäýý 650-èàä ºðõ, 2000 ãàðóé õ¿í àìòàé, 702.4 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 220 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 351.3 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. Òàâàí æèëèéí äóíäæààð 37.7 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 41.7 õóâü íü õîíü, 27.6 õóâü íü ¿õýð, 21.2 õóâü íü ÿìàà, 9.4 õóâü íü àäóó ýçýëæ áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Àäðàãà ñóì. 1952 îíä áàéãóóëàãäñàí, 4 áàãòàé, îé òàë õýýðèéí á¿ñýä îðøäîã. Á¿ãä 670-ààä ºðõ, 2300 ãàðóé õ¿í àìòàé, 302.1 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 3260 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé. Ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëèéí äóíäæààð 60.6 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 41.7 õóâü íü õîíü, 35.3 õóâü íü ÿìàà,12.7 õóâü íü ¿õýð, 8.0 õóâü íü àäóó, 0.2 õóâü íü òýìýý áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóì. 1923 îíä áàéãóóëàãäñàí, 5 áàãòàé, îéò õýýðèéí á¿ñýä áàéðøèëòàé. Ñóìûí ä¿íãýýð 1200 îð÷èì ºðõ, 3800 ãàðóé õ¿í àìòàé, 543.6 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 4144 ãà òàðèàëàíãèéí, 114.6 ìÿíãàí ãà áàéãàëèéí îéí òàëáàéòàé. Ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëèéí äóíäæààð 99.2 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 40.3 õóâü íü õîíü, 32.8 õóâü íü ÿìàà, 16.9 õóâü íü ¿õýð, 9.8 õóâü íü àäóó, 0.2 õóâü íü òýìýý áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì. Ýíý ñóì 1925 îíä áàéãóóëàãäñàí. 5 áàãòàé. Íèéòäýý 770-ààä ºðõ, 2600 ãàðóé õ¿í àìòàé, 472.7 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 6354 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 146.7 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. ªíãºðñºí òàâàí æèëèéí äóíäæààð 22.3 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 35.8 õóâü íü ¿õýð, 25.6 õóâü íü õîíü, 23.6 õóâü íü ÿìàà, 12.7 õóâü íü ¿õýð, 15.0 õóâü íü àäóó ýçýëäýã áàéíà.

254

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õýíòèé àéìãèéí Íîðîâëèí ñóì. Òóñ ñóì 1924 îíä áàéãóóëàãäñàí, 4 áàãòàé, îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýä îðøäîã. Ñóìûí ä¿íãýýð 670 ãàðóé ºðõ, 2300 ãàðóé õ¿í àìòàé, 545.0 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 3435 ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 52.9 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. Ñóìûí íèéò ìàëûí òîî òàâàí æèëèéí äóíäàæààð 82.3 ìÿíãàí òîëãîé, ¿¿íýýñ ñàâ ãàçàðò 12.0 ìÿíãàí ìàëòàé. Ñ¿ðãèéí á¿òöýä õîíü 40.1, ÿìàà 35.6, ¿õýð 15.2, àäóó 8.9, òýìýý 0.2 õóâüòàé áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóì. Óã ñóì 1923 îíä áàéãóóëàãäñàí, 5 áàãòàé, Îíîí ãîëûí ýõýíä îðøäîã. Òóñ ñóì 1600 ãàðóé ºðõ, 5200 îð÷èì õ¿í àìòàé, 1089.0 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 26.7 ìÿíãàí ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, 342.2 ìÿíãàí ãà îéí òàëáàéòàé. Ñóìûí ä¿íãýýð äóíäæààð 254.2 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íýýñ ñàâ ãàçàðò 117.3 ìÿíãàí ìàëòàé, ¿¿íèé 43.9 õóâèéã õîíü, 42.1 õóâèéã ÿìàà, 8.1 õóâèéã ¿õýð, 5.8 õóâèéã àäóó, 0.1 õóâèéã òýìýý ýçýëäýã áàéíà. Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóì. 1924 îíä áàéãóóëàãäñàí. 6 áàãòàé, 1300-ãààä ºðõ, 4600 ãàðóé õ¿í àìòàé, 562.3 ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýðòýé, ¿¿íýýñ 135.7 ìÿíãàí ãà òàëáàéã îé ýçýëäýã. Äóíäæààð 65.7 ìÿíãàí òàëòàé, ¿¿íä ÿìàà 34.0, õîíü 32.3, ¿õýð 24.6, àäóó 9.1 õóâü ýçýëäýã áàéíà. 1.2.Áàéãàëèéí íººö àøèãëàëò 1.2.1.Ãàçðûí íýãäìýë ñàí, ò¿¿íèé òºðºë, á¿òýö Ãàçðûí íýãäìýë ñàí. Ãàçàð ç¿éí áàéðøëûí õóâüä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü Õýíòèéí íóðóóíû ç¿¿í, Ñèáèðèéí òàéãûí ºìíºä çàõ, Òºâ Àçèéí õýýð òàëûí õîéä õÿçãààðûí óóëçâàð õýñýãò áàéðøèëòàé, Ìîíãîë îðíû áóñàä á¿ñ íóòãààñ ºâºðìºö îíöëîãòîé þì. Àëèâàà á¿ñ íóòàã, àéìàã, ñóìäûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà íü òýäãýýðèéí ãàçðûí íººö, áàÿëàã, ò¿¿íèé îíöëîã øèíæýýñ õàìààðäàã áèëýý. Èéìä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ¿çýæ, óã ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýðèéã äîòîð íü: 1) òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû á¿ñ (Ýíä çºâõºí ÎÁÁÖÃ, ò¿¿íèé îð÷ìûí á¿ñ íóòàã õàìààðíà); 2) òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû áóñ á¿ñ; 3) áóñàä (õ¿í, ìàëã¿é íóòàã) ãýñýí àíãèëëààð àâ÷ ¿çëýý. Õ¿ñíýãò 1.1. Ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýð (ãà-ãààð)

Àéìàã, ñóì

Ñóìûí íèéò ãàçàð íóòàã

¯¿íýýñ ñàâ ãàçàðò õàìààðàõ íóòàã

¿¿íýýñ òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí: îð÷íû á¿ñ

îð÷íû áóñ á¿ñ

áóñàä

Ñàâ ãàçàðò îðîõã¿é îð÷íû á¿ñ

Õý.ªìíºäýëãýð

1088989.2

606940.0

Áàòøèðýýò

702439.7

Áèíäýð

543582.5

291506.0

252076.5

0.0

100.0

Áàÿí-Àäðàãà

301878.7

105906.1

195972.6

0.0

100.0

Äàäàë

478323.0

Íîðîâëèí

544966.8

65410.0

0.0

Öýíõýðìàíäàë

287398.7

21741.1

0.0

Äî.Áàÿí-Óóë Ä¿í

0.0

Ñóìûí íèéò íóòàãò ñàâ ãàçðûí ýçëýõ õóâü 55.7 100.0

100.0 21741.1

104685.7

12.0

0.0

7.6

564177.1

111270.0

89746.0

0.0

21524.0

75137.2

19.7

4511755.7

2831585.1

1030891.2

1757428.8

43265.1

179822.9

62.8

Ýõ ñóðâàëæ. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí(WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ìýäýýã ¿íäýñëýí õèéñýí òîîöîî, 2009 îí

Ñàâ ãàçàðò õàìààðàõ á¿õ ñóìäûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 62.8 õóâü íü Îíîí ãîëûí ñàâä áàãòàíà. ¯¿íýýñ 36.4 õóâü íü òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû á¿ñýä, 62.1 õóâü íü îð÷íû á¿ñýýñ ãàäíà, 1.5 õóâü íü õ¿í, ìàëã¿é íóòàã áàéíà. Ãàçðûí õàðèëöàà, ãåîäåçè çóðàã ç¿éí ãàçðûí 2009 îíû òàéëàíãèéí ìýäýýãýýð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóìäûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 57.8 õóâèéã õºäºº àæ àõóéí çîðèóëàëòòàé ãàçàð, 27.4 õóâèéã îéí ñàí á¿õèé ãàçàð, 14.0 õóâèéã òóñãàé õýðýãöýýíèé, ¿ëäýõ 0.8 õóâèéã óñíû ñàíãèéí, õîò, òîñãîí, áóñàä ñóóðèí ãàçðûí áîëîí çàì, øóãàì ñ¿ëæýýíèé òàëáàé ýçýëäýã. Òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàð õàìãèéí èõòýé ñóìäàä Äàäàë (272.5 ãà), Áàòøèðýýò (181.9 ãà), Áàÿí-Óóë (52.6 ãà), Íîðîâëèí (52.1) îðæ áàéíà.

255

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õ¿ñíýãò 1.2. Õºäºº àæ àõóéí çîðèóëàëòòàé ãàçàð (ìÿíãàí ãà-ãààð) ¹

Àéìàã ñóì

Öýíõýðìàíäàë ñàâ ãàçðûí ªìíºäýëãýð ñàâ ãàçðûí Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí ñàâ ãàçðûí Áàÿí-Óóë ñàâ ãàçðûí Ñàâ ãàçðûí ä¿í

1 2

Õýíòèé Äîðíîä

1 2

Õýíòèéä Äîðíîäîä

1 2 3 4 5 6 7 8

¯¿íýýñ

¯¿íýýñ õºäºº àæ àõóéí ãàçàð

Íèéò ãàçàð 287.3 21.7 1089.0 606.9 702.4 543.6 301.9 478.3 545.0 170.1 564.2 186.4 3011.3

¿¿íýýñ Áýë÷ýýð

214.3

ºâºë- õàâðûí

187

69.7

117.3

510.9 204.2 285.1 114 130.4 52.1 389.8 78.7 254 103.6 163 79.6 391 66.4 122 20.7 338.8 238.7 111.8 78.8 1456.0 527.5 Àéìãèéí ä¿í 5956.6 5544.8 2145.5 9608.1 8644.9 3649.8 Àéìãèéí ä¿íä ñàâ ãàçðûí ýçëýõ õóâü 26.8% 26.3% 24.6% 16.6% 16.8% 14.5%

30.7% 20.0%

Òàðèàëàí

25.9

549.1 306.4 133.9 418.0 279.6 195.0 432.4 134.9 388.4 128.2 1596.0

8032.5 12359.7

Õàäëàí

çóí-íàìðûí

0.02

306.6 171.1 78.3 311.1 150.5 83.3 324.6 101.3 100.1 33 928.5

8.1 4.5 3 23.9 22 25.2 37.2 11.6 45.3 14.9 105.2

26.7 14.9 0.2 4.1 3.3 6.4 3.4 1.1 0 0 30.0

3399.2 4995.2

326 866.1

64.9 72.8

27.3% 18.6%

32.3% 12.1%

46.1% 41.1%

Ýõ ñóðâàëæ. Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí òàéëàí, Ãàçðûí õàðèëöàà, ãåîäåçè çóðàã ç¿éí ãàçðûí ìýäýýã ¿íäýñëýí õèéñýí òîîöîî, 2009 îí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò íèéòäýý 1596.0 ìÿíãàí ãà õºäºº àæ àõóéí çîðèóëàëòòàé ãàçàð áàéãààãààñ áýë÷ýýðèéí òàëáàé 1456.0 ìÿíãàí ãà áóþó 91.5%, õàäëàíãèéí òàëáàé 6.6%, òàðèàëàíãèéí òàëáàé 1.9% ýçýëäýã. Õàìãèéí èõ áýë÷ýýðèéí ãàçàðòàé ñóìäàä Áèíäýð (389.8 ìÿíãàí ãà), ªìíºäýëãýð (285.1 ìÿíãàí ãà), Áàÿí-Àäðàãà (254.0 ìÿíãàí ãà); õàìãèéí èõ õàäëàíãèéí òàëáàéòàé ñóìäàä Äàäàë, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Áàÿí-Óóë; õàìãèéí èõ òàðèàëàíãèéí òàëáàéí íººöòýé ñóìäàä ªìíºäýëãýð, Äàäàë, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóìäóóä òîîöîãäîíî. Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí á¿òöýýñ ¿çýõýä òóñ ñàâ ãàçàðò ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àÿëàë æóóë÷ëàë, îéí àæ àõóé çýðýã ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûã ò¿ëõ¿¿ õºãæ¿¿ëýõ ãàçðûí íººöèéí õ¿÷èí ç¿éë áàéíà. 1.2.2. Îéí íººö, àøèãëàëò Îé áîë ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí ¿íäñýí íººöèéã á¿ðä¿¿ëæ, öýâýð óñíû ýõ óíäàðãûã õàìãààëæ, áàéãàëü öàã óóðûí ýðñ òýñ áàéäëûã ñààðìàãæóóëæ áàéãàà õàìãèéí ãîë áàÿëàã þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 60.3 õóâèéã (1816975 ãà) îéí ñàíãèéí òàëáàé ýçëýíý. Îéí ñàíãèéí íèéò òàëáàéí 93.4 õóâü îéí òàëáàé áàéãàà áîëîâ÷ 22.6 % íü ò¿éìýðò ºðòñºí, ìîäûã íü îãòîëñîí, öààøèä îéæóóëàõ áîëîëöîîòîé, îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é òàëáàé þì.

Ñóì

Îéí ñàíãèéí òàëáàé / ãà/

Áàéãàëèéí îé

Òàëáàé /ãà/

Õàìãààëàãäñàí á¿ñèéí îé

Îéí íººö 1000 ì3

Òàëáàé /ãà/

Îéí íººö 1000 ì3

Õàìãààëàãäñàí òàëáàéí ýçëýõ õóâü Îéí ñàíä

Áàéãàëèéí îéä

Õàìãààëàãäñàí îéí íººöèéí áàéãàëèéí îéí íººöºä ýçëýõ õóâü

Õ¿ñíýãò 1.3. Îéí íèéò ñàíä áîëîí áàéãàëèéí îéä õàìãààëàãäñàí îéí ýçëýõ õóâü

Áàÿí-Óóë

135708

87289.0

5933.1

87289.0

5933.1

64.3

100.0

Áàòøèðýýò

593525

351312.0

48541.3

239334.0

34108.3

40.3

68.1

70.3

33474

18757.0

1415.9

18757.0

1416.0

56.0

100.0

180332

114530.0

13337.1

90083.0

10113.6

50.0

78.7

75.8

Áàÿí-Àäðàãà Áèíäýð

256

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Äàäàë Íîðîâëèí ªìíºäýëãýð Öýíõýðìàíäàë Ä¯Í

246237

146538.0

14654.3

146711.0

14654.3

59.6

100.1

100.0

79747

52932.0

4989.5

52932.0

4989.4

66.4

100.0

010.0

526212

342443.0

46521.4

307146.0

41031.5

58.4

89.7

88.2

21740

21740.0

2627.4

21740.0

2627.4

100.0

1816975

1135541.0

138020.0

963992.0

114873.6

53.1

84.9

83.2

Ýõ ñóðâàëæ. Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã-Îéí ãàçðûí ñóäàëãààã ¿íäýñëýí õèéñýí òîîöîî, 2008 îí

Õàìãààëàãäñàí îéí òàëáàéí 33.6 %-èéã Õàí õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð, ¿ëäýõ õýñãèéã íü ÎíîíÁàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçàð áîëîí Áàòøèðýýò ñóìûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí áàéãàëèéí îé, ò¿¿íèé íîãîîí á¿ñ, õîðèîòîé çóðâàñ, íàëóó ãàçàð, óëñûí õèë äàãóóõ îé, òºãºë ìîäîä ýçýëæ áàéíà. Ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä ºíººãèéí áàéäëààð 286 ãà òàðèìàë îé, 275 ãà îéí ñàíä á¿ðòã¿¿ëýõ õýìæýý, õóãàöàà íü áîëîîã¿é îéæóóëñàí òàëáàé áàéãàà áîëîâ÷ ýíý íü øàòñàí, îãòîëñîí, îéæèõ áîëîìæòîé òàëáàéòàéãàà õàðüöóóëàõàä áàãà, îéí àíãèëëûí åðºíõèé ¿ç¿¿ëýëòýä õóâü ýçëýõã¿é õýìæýýíä áàéíà. Ñàâ ãàçàðò Õàí õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð, Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðóóä áàéãóóëàãäñàí. Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóì 43295 ãà îéí òàëáàéã Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí ñòàòóñòàéãààð îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí çýðãýýñ ñàâ ãàçðûí îéí ñàíãèéí íèéò òàëáàéí 53.1%, áàéãàëèéí îéí òàëáàéí 84.9, îéí íººöèéí 83.2–ä õàìãààëàëòûí ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäæýý. Õàìãààëàãäñàí îéí íººöèéí 34.9 % íü äàðõàí öààçàò ãàçàðò, ¿ëäýõ õýñýã íü öîãöîëáîð ãàçàðò áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.4. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéí ñàíãèéí òàëáàéí á¿òöèéí ñóäàëãàà ¯¿íýýñ Îéãîîð á¿ðõýãäñýí

419742

351312

32613

19130

18757

- 68430

134171

114504

18735

13483

2458

10640

373

2442

30 3863 - 102

898 797 21

Õý.Áèíäýð

180332

163712

126548

114530

11969

37164

17889

13804

Õý.Äàäàë

246237

219617

164402

146538

173

17691

55215

13035

36603

79747

77732

58931

52932

5999

18801

3216

12417

526212

504731

409505

342443

- 67062

95226

64524

23938

21740

1816975

1697625

1313862

1135541

268

178053

383763

238096

118579

275

21270

5543

100.0

86.4

0.0

13.6

100.0

62.0

30.9

0.1

5.5

1.4

Õý.Íîðîâëèí Õý.ªìíºäýëãýð Õý. Öýíõýðìàíäàë Ä¯Í

Ä¿íä ýçëýõ õóâèéí æèí

135 262

Ìîä áýëòãýñýí òàëáàé

553913

33474

22470

Îéæèõ òàëáàé

593525

29703

Îéæóóëñàí

Õý.Áàòøèðýýò

6529

Òàðìàã ìîäîä

87289

Øàòñàí òàëáàé

93864

Á¿ãä

123567

¯¿íýýñ Áóò ñººã

Áàéãàëèéí îé

135708

Òàðèìàë îé

Á¿ãä

Äî.Áàÿí-Óóë Õý.Áàÿí-Àäðàãà

Îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é

¯¿íýýñ Á¿ãä

Ñóì

Îéí òàëáàé

Îéí ñàíãèéí íèéò òàëáàé (ãà)

143 -

5275

196

4389

1045

1267

1901

- 6079

685

Ýõ ñóðâàëæ. Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã-Îéí ãàçðûí ñóäàëãààã ¿íäýñëýí õèéñýí òîîöîî, 2008 îí

Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð íü Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí õîéä, Áàòøèðýýò ñóìûí áàðóóí õîéä õýñãýýð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò îðæ áàéãàà áºãººä äàðõàí öààçàò ãàçðûí îíãîí á¿ñ, õàìãààëàëòûí á¿ñ, õÿçãààðëàëòûí á¿ñ ãýñýí äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé. Íèéòäýý 324.1 ìÿíãàí ãà òàëáàéòàé, 40077.4 ìÿíãàí øîî ìåòð îéí íººöòýé ñàâ ãàçðûí õýìæýýíèé õàìãèéí øèã¿¿ îéòîé õýñýã þì. Õýäèéãýýð ñàâ ãàçðûí îéí òàëáàé, íººöèéí ¿ëýìæõýí õýñýã ÿìàð íýã áàéäëààð õàìãààëàãäàõ, äàðõëàãäàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäñýí ÷ îéí ñàíã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àæèë çîõèõ òºâøèíä õèéãäýõã¿é áàéíà. ¯¿íèé òîäîðõîé áàðèìò íü ºíººäºð îéæóóëñàí òàëáàéí õýìæýý º÷¿¿õýí áàãà áàéãàà, îéæóóëñàí òàëáàéäàà àð÷èëãàà òîðäîëãîî õèéõã¿é, ¿íäñýíäýý áàéãàëüä “äààòãààä” îðõèæ áàéãàà ÿâäàë þì.

257

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ªìíºäºëãýð ñóì 2008 îíîîñ ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð ñóìûí îéí àæ àõóé áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéãàà áîë Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí–Óóë ñóìàíä 2009 îíû ñ¿¿ë÷ýýñ àéìãèéí òºñâººð îéí àæ àõóé áàéãóóëæ ýõýëñýí, 2010 îíîîñ ýð÷èìòýé àæèëëàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí çîõèîí áàéãóóëàëòàà õèéæ áàéíà (2010 îíû III ñàðûí áàéäëààð). Îéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä, îðîí íóòãèéí òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, îëîí óëñûí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷ ñàíãóóäòàé õàìòðàí îéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõàä èðãýäèéí îðîëöîîã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð Îéí òóõàé õóóëèéí äàãóó îéí íºõºðëºë¿¿äèéã áàéãóóëæ àæèëëóóëàõàä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.5. Ñàâ ãàçàð äàõü îéí íºõºðëºëèéí òîî ¯¿íýýñ Ñóìäûí íýð

Íèéò îéí íºõºðëºëèéí òîî

¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà

6 8 6 10 5 6 7 5 59

2 4 3 5 1 2 2 2 22

Áàÿí- Óóë Áàòøèðýýò Áàÿí-Àäðàãà Áèíäýð Äàäàë Íîðîâëèí ªìíºäýëãýð Öýíõýðìàíäàë Íèéò

Á¿ðòã¿¿ëýýä àæëàà õàðààõàí ýõëýýã¿é áàéãàà 4 4 3 5 4 4 5 3 38

Õýäèéãýýð íºõºðëºë¿¿ä òîäîðõîé õýìæýýíèé îéí òàëáàéã ýçýìøèí àæèëëàæ áàéãàà áîëîâ÷ òîäîðõîé á¿òýýñýí ç¿éëã¿é, àæèëëàõ àðãà áàðèëàà îëîîã¿é, ãèø¿¿äèéí ìýäëýã ÷àäâàð òààðóó áàéãààã õîëáîãäîõ àæèëòíóóä íü ÿðüæ áàéëàà. Áàÿí-Àäðàãà ñóìàíä àíõ Äýëõèéí õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí (FAO) òºñëèéí îðîëöîîòîé áàéãóóëàãäñàí æèøèã íºõºðëºëèéí õýìæýýíä òîîöîãääîã ãýæ ¿çäýã “Äýëãýð-Îíîí”, “Áóóðàë ñàíñàð” íºõºðëºë¿¿ä ãýõýä õàðèóöñàí òàëáàéäàà àð÷èëãàà, öýâýðëýãýýíèé îãòëîëò õèéæ ãèø¿¿äèéíõýý àõóé àìüäðàëä àøèãëàäàã, îéã áàéãàëèéí àÿñààðàà íºõºí òºëæèõ áîëîìæèéã õàíãàõàä òóñëàõ çàðèì àæëûã õèéäýã áîëîâ÷ ìîä, ñóóëãàö òàðèõ, îéæóóëàõ òàëààð òºëºâëºãººíººñºº èë¿¿ã õèéæ ÷àääàãã¿é áàéíà.

29.0

12.1

Ä¿íä ýçëýõ õóâü

17.7

Óëñûí õèëèéí äàãóóõ îé Òàëáàé, ìÿíãàí ãà

15.4

7.5

8.6

41.5

47.6

53.6

22.4

19.8

8.3

Ä¿íä ýçëýõ õóâü

2.6

Õîðèîòîé çóðâàñûí îé

Ä¿íä ýçëýõ õóâü

11.6

6.1

Ä¿íä ýçëýõ õóâü

10.1

18.1

Òàëáàé, ìÿíãàí ãà

14.6

43.3

Òàëáàé, ìÿíãàí ãà 12.7

36.6

Ä¿íä ýçëýõ õóâü

30 õýìýýñ äýýø íàëóó ãàçðûí îé Òàëáàé, ìÿíãàí ãà

87.5

Ä¿íä ýçëýõ õóâü

¯¿íýýñ 100 ãà õ¿ðòëýõ òºãºë îé

Íîãîîí á¿ñ

Òàëáàé, ìÿíãàí ãà

87.3 239.3

Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð Ä¿íä ýçëýõ õóâü

Áàÿí-Óóë Áàòøèðýýò

Òàëáàé, ìÿíãàí ãà

Ñóìäûí íýð

Îéí íèéò òàëáàé, 1000 ãà

Äàðõàí öààçàò ãàçàð

Òàëáàé, ìÿíãàí ãà

Õ¿ñíýãò 1.6. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õàìãààëàãäñàí îéí á¿òýö

Áàÿí-Àäðàãà

18.8

3.1

16.5

7.0

37.3

7.1

37.6

1.6

8.5

Áèíäýð

90.1

21.5

23.8

27.2

30.1

1.7

1.9

31.3

34.7

8.5

9.4

146.7

105.1

71.6

0.6

0.4

26.0

17.7

8.5

5.8

6.5

4.5

14.1

26.6

3.6

6.8

27.6

52.2

5.5

1.8

13.7

4.5

25.2

4.4 64.6

20.3 6.7

0.5 92.0

2.4 9.5

54.2

Äàäàë Íîðîâëèí ªìíºäýëãýð Öýíõýðìàíäàë Ä¿í/Õóâü

52.9 307.1

236.6

77.0

21.7 964.0 324.1 33.6 199.7 20.7

7.6

14.4

8.2

26.1

8.5

16.8 153.0

77.3 15.9

76.3

5.6

7.9

Ýõ ñóðâàëæ. Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã-Îéí ãàçðûí ñóäàëãààã ¿íäýñëýí õèéñýí òîîöîî, 2008 îí

Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìàíä 2009 îíîîñ îéí àæ àõóé øèíýýð áàéãóóëàãäæýý. Òóñ ñóì Äîðíîä àéìãèéí îéòîé ãîë ñóì ó÷èð àéìãèéí õýìæýýíèé îéæóóëàëòûí áîëîí ìîä áýëòãýëèéí àæèëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Ýíý ñóìàíä îéí àð÷èëãàà, öýâýðëýãýýíèé îãòëîëò áîëîí îéæóóëàëò õèéõ ýðõ, ¿¿ðýã á¿õèé 3 êîìïàíè àæèëëàäàã. “Áàâæ-Áàðñ” ÕÕÊ óëñûí òºñâººð æèëäýý 30-40 ãà-ä îéæóóëàëò, 300400ì àð÷èëãààíû îãòëîëò õèéäýã, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí òàëáàéòàé, ýäýëáýð ãàçàðòàé. “Íàðñ ìîä”, “ªâºðýðýýí” ÕÕÊ-èóä íèéëýýä æèëäýý 300-400 ì3 àð÷èëãààíû, 100-150 ì3 öýâýðëýãýýíèé îãòëîëò õèéäýã.

258

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Êîìïàíèóäûí ãàðãàäàã íèéòëýã çºð÷èë íü: • õóóëèéí äàãóó ìîä áýëòãýëèéí àæëûã çºâøººðºë àâñàí îíäîî áàãòààæ äóóñãàõ ãýðýý õèé÷èõýýä îí äàìæóóëàí ìîä áýëòãýæ ãýðýýãýý çºð÷äºã, • ªºðèéí õºðºíãººð îéæóóëàëò áîëîí áàéãàëèéí ñýðãýí óðãàëòàä òóñëàõ àæëûã õèéäýãã¿é, • Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàð áîëîí õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðàà õóãàöààíä íü îðóóëäàãã¿é, • õóóëèàð îéãîîñ áýëòãýñýí 100 ì3 ìîäíû îðîíä 2 ãà-ä îéæóóëàëò, 3 ãà-ä áàéãàëèéí ñýðãýí óðãàëòàä òóñëàõ àæëûã ººðèéí õºðºíãººð õèéõ ¸ñòîé. Ãýòýë “Áàâæ-Áàðñ” ÕÕÊ ë ãýõýä óëñûí òºñºâòýé îéæóóëàëòàà äºíãºæ õèéñýí áîëîîä áýëòãýñýí ìîäíûõîî îðîíä þó ÷ õèéõã¿é áàéíà. Íºãºº 2 êîìïàíè íü îãò îéæóóëàëò õèéõã¿é áàéãàà àæýý. • Ìîä áýëòãýõ çºâøººðºëòýé, óëñûí òºñâººð îéæóóëàëò õèéäýã êîìïàíè ÷ ãýñýí ìîä áýëòãýõ òåõíèêýý ñàéæðóóëààä áàéäàã ìºðòëºº ¿ðæ¿¿ëýã, îéæóóëàëòûí òåõíèê, òîíîã òºõººðìæèä îãò àíõààðàë òàâüäàãã¿é. • Øèíýýð áàéãóóëàãäàæ áóé îéí íºõºðëºë¿¿ä ìºí ë îéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ ¿¿ðýãòýé ÷ îäîîãîîð áýõæèæ ÷àäààã¿é. • Àéìãààñ ñóì á¿ðò æèëäýý 300-500ì3 õýðýãëýýíèé ìîä, 4000-6000ì3 ò¿ëøíèé ìîä àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîæ ãîîæèíãèéí îðëîãûã íü ñóìûí èðãýäèéí õóðëûí òºñâèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëãîí òºëºâëºæ ºãäºã áàéíà. Ìîäûã àð÷èëãàà, öýâýðëýãýýíèé îãòëîëò õèéõ çàìààð áýëòãýõèéã ÷óõàë÷èëäàã áîëîâ÷ àøèãëàëòûí á¿ñèéí îéãîîñ òîäîðõîé òàëáàéä îãòëîëò õèéõ (õóóëèéí õ¿ðýýíä) ÿâäàë áàéãàà þì. • Ìîä áýëòãýëèéã ñóìä òóñãàé çºâøººðºëòýé àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áîëîí èðãýäýýð áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷èéí õÿíàëò äîð ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ãýâ÷ òóñãàé çºâøººðºëòýé àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áýëòãýñýí 100 ì3 ìîäíû îðîíä ººðèéí õºðºíãººð 2 ãà-ä îéæóóëàëò, 3 ãà-ä áàéãàëèéí ñýðãýí óðãàëòàä òóñëàõ àæèë õèéõ õóóëèéí çààëòûã îãò õýðýãæ¿¿ëäýãã¿é áàéíà. ªºðèéí ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðòàé Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí “Áàâæ áàðñ” ÕÕÊ 30 ãà-ä îéæóóëàëò õèéñýí íü ñàâ ãàçàðò áàéãàà õàìãèéí òîì îëîëò áîëîâ÷ óã àæëûã àéìãèéí çàõèàëãà, òºñâèéí õºðºíãººð ã¿éöýòãýæýý. • Îéã çîõèñòîé àøèãëàõ, îéí àæ àõóéã çºâ óäèðäàí õºòëºõ íýã ÷óõàë íºõöºë áîë Îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã ¿íäýñëýë ñàéòàé áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ ÿâäàë áèëýý. Îéí òóõàé õóóëèàð îé á¿õèé àéìàã ñóìäûí îéí ìýðãýæèëèéí áàéãóóëëàãà /îéí àíãè/, îéí íºõºðëºë, îé ìîä àøèãëàäàã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ ìºðäºõèéã õóóëü÷èëæ ºãñºí áàéíà. • Õýíòèé àéìãèéí Áàéãàëü îð÷èí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëæ á¿õ ñóìàíä ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààð Îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº õèéëãýæ ºãñºí áàéíà. Ãýòýë ýíý òºëºâëºãºº íü ªìíºäýëãýð ñóìûí òºëºâëºãººã øóóä õóóëààä õóóäàñ á¿ð äýýð Áàòøèðýýò ãýæ áè÷ýýä Áàòøèðýýòýä ºãñºí, Äàäàë, Íîðîâëèí ñóìäûí òºëºâëºãººã ÷ àëü íýã ãàçðûíõûã (ýíý õî¸ð ñóìûí òºëºâëºãºº íü íýã ýõýýñ õóóëñàí áîëîâ÷ äîòîðõ òîî íü àëü ÷ ñóìûíõ íü áîäèò òîîòîé îéðòîõã¿é) õóóëààä ºãñºí áàéëàà. Ñóìäûí óäèðäëàãóóä áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷èä òºëºâëºãººãºº áàðèìòàëæ àæèëëàõ ÿìàð ÷ ¿íäýñëýëã¿é áàéíà. • Îé ìîä, ÿëàíãóÿà, õóñ èõ õàòàæ õîðîãäîæ áàéãààä íóòãèéí èðãýä ñàíàà çîâæ áàéëàà. Ýíý íü äóëààðàë, õóóðàéøèëòòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ òàëòàé. ¯¿íèé çýðýãöýý Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò îéí õîðòîí øàâüæ èõýññýí, ýðâýýõýéí í¿¿äýëä äàéðàãäñàíààñ áîëæ îé óñòàæ áàéãàà àæýý. Æèë á¿ðèéí àðãà õýìæýýãýýð òîäîðõîé õýñýãò õîðòîí øàâæèéí ýñðýã óñòãàë õèéäýã ÷ ãîëîìò íü ¿ëäýæ òýëýýä áàéäàã þì áàéíà. Öààøèä äýýðõ áàéäëûã ñàéæðóóëàõûí òóëä:  îéí íºõºðëºë¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ ñóðãàëò ÿâóóëàõ;  îéí íººöèéí õîðîãäîí áàãàñàæ áóé íºõöºë, øàëòãààíä áîäèòîé ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéæ, óã ¿çýãäëèéí õóðäûã ñààðóóëàõ, öààøèä õàìãààëàõ àðãà çàìûã òîãòîîõ øààðäëàãàòàé;  îéí íºõºðëºë¿¿äèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëàõ, áèåëýëòýä íü õÿíàëò òàâèõ àñóóäëûã øèíý øàòàíä ãàðãàõ øààðäëàãàòàé.

259

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1.2.3. Óñíû ñàí á¿õèé ãàçàð Ãàçðûí õàðèëöàà, ãåîäåçè çóðàã ç¿éí ãàçðààñ ãàðãàñàí òàéëàí ìýäýýã ¿íäýñëýí ñàâ ãàçàðò áàãòäàã ñóìäûí áîëîí óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí áàéäëûã äàðààõü õ¿ñíýãòýä õàðóóëàâ. Ñàâ ãàçàðò íèéòäýý 9.4 ìÿíãàí ãà óñíû ñàí á¿õèé ãàçàð áàéãààãèéí 90.8 õóâèéã ãîë, ìºðíèé; 5.4 õóâèéã íóóð, öººðºì, òîéðìûí; 3.8 õóâèéã ãîðõè, áóëàã øàíäíû òàëáàé ýçëýíý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Îíîí, Áàëæ, Óëç, Õóðõ, Õºìºë, Øóóñ, Áºõõºí çýðýã íèéò 220 ãîë ãîðõè, 199 áóëàã, øàíä, ðàøààí, 101 íóóð, òîéðîìòîé àæýý. Õ¿ñíýãò 1.7. Ñàâ ãàçàð äàõü óñíû ñàí á¿õèé ãàçàð (ãà-ãààð) ¹

Àéìàã ñóì

Öýíõýðìàíäàë ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí ªìíºäýëãýð ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Áàÿí-Óóë ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Ñàâ ãàçðûí ä¿í

1 2

Õýíòèé Äîðíîä

1 2

Õýíòèéä Äîðíîäîä

1 2 3 4 5 6 7 8

Á¿ãä

¯¿íýýñ Íóóð, öººðºì, òîéðìûí 11.0 0.8 335.0 186.9

Ãîë ìºðíèé

106.0 8.1 1964.0 1095.9 2475.0 1578.0 1243.0 2390.1 841.0 262.4 1200.0 396.0 9448.5

95.0 7.2 1091.0 608.8 2430.0 1410.0 1201.0 2300.1 791.0 246.8 1130.0 372.9 8576.8

Àéìãèéí ä¿í 18905.1 14249.6 81694.0 9347.4 Àéìãèéí ä¿íä ñàâ ãàçðûí ýçëýõ õóâü 56.1% 65.4% 1.5% 12.1%

Ãîðõè, áóëàã øàíäíû 0.0 538.0 300.2 45.0

168.0 42.0 78.0 50.0 15.6 70.0 23.1 514.5

0.0 357.2

3835.0 71472.6

820.5 874.0

17.8% 0.1%

72.5% 0.0%

12.0 0.0

Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí íóòàãò ãàçðûí ãàäàðãûí óñíû ýõ ¿¿ñâýð õàðüöàíãóé èõòýé þì. Õàìãèéí èõ óñíû ñàí á¿õèé ãàçàðòàé ñóìäàä Áàòøèðýýò, Äàäàë, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, ªìíºäýëãýð ñóìäóóä òîîöîãäîíî. ¯¿íèé çýðýãöýý ã¿íèé óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéã áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéä ãîëëîí àøèãëàäàã. Õ¿ñíýãò 1.8. Ñàâ ãàçàð äàõü õóäãèéí òîî Ñóìäûí íýð

Õóäãèéí òîî èíæåíåðèéí

¯¿íýýñ

ýíãèéí

íèéò

àøèãëàãääàãã¿é

áýë÷ýýðèéí

Áàÿí-Óóë

167

190

Áàòøèðýýò

Áàÿí-Àäðàãà

Áèíäýð

112

139

112

Äàäàë

Íîðîâëèí

111

ªìíºäýëãýð

236

417

653

136

548

Íèéò

Ñàâ ãàçðûí ñóìäàä èíæåíåðèéí õèéöòýé 236, ýíãèéí 417, íèéò 653 õóäàãòàé áàéãààãààñ äèéëýíõ íü Áàÿí-Óóë, Áèíäýð, Íîðîâëèí ñóìäûí íóòàãò áàéðøèëòàé áýë÷ýýðèéí õóäàã áàéíà. Ýäãýýð õóäãèéí 20.8% (136) íü àøèãëàãääàãã¿é, õàðèí äèéëýíõ íü (83.9%) áýë÷ýýðèéí õóäàã þì. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óëñûí òºñâèéí õºðºíãººð ýâäýðñýí õóäàã, óñò öýã¿¿äèéã çàñâàðëàõ, øèíýýð ãàðãàõ àæèë íýëýýä õèéãäýæ áàéãàà ÷ õóäãóóäûí àøèãëàëò, õàìãààëàëò òºäèéëºí ñàéí áèø áàéíà.

260

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1.2.4. Ãàìøèã, ýðñäëèéí íºëººëºë Îíîí ãîëûí õºíäèé íü ýðãýí òîéðîíäîî óóëñààð õ¿ðýýëýãäñýí, õàðüöàíãóé èõ îéòîé, óóëñûí îðãèë (Ö¿¿ö óóë 2297 ì), ãîëóóäûí õºíäèéí (Îíîí-Áàëæèéí áýë÷èð 840) ºíäðèéí çºð¿¿ èõ ó÷ðààñ ãîë, ãîðõèéí ýðýã ºíäºð, ãîë òºëºâ ã¿í õàâöàë, ãàíãààð óðñäàã, ãîëóóäûí õºíäèéãººð õàäëàí áýë÷ýýðèéí ãàðö ñàéí çýðýã áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººãººð ãàí, çóä, ¿åð óñíû àþóë çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë òîõèîëäîõ íü ìàø õîâîð þì. Óëñûí Îíöãîé áàéäëûí åðºíõèé ãàçðûí äýðãýäýõ Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãýýñ õèéæ áàéãàà ñóäàëãààãààð ñ¿¿ëèéí 10 æèëä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ¿åð óñíû áîëîí ãàí çóä, õ¿í ìàëûí õàëäâàðò ºâ÷èí çýðýã ãàìøèãò ¿çýãäýë áàðàã òîõèîëäîîã¿é áàéíà. Ãàí çóä. 2003 îíä Áàòøèðýýò, Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð, Íîðîâëèí ñóìäàä ºâºëæèëòèéí áàéäàë õ¿íäýð÷, íèéò ä¿íãýýðýý 34000 òîëãîé ìàë õîðîãäñîí áîëîâ÷ àþóëò ¿çýãäëèéí õýìæýýíä õ¿ðýýã¿é áàéíà. 2005 îíû II-IV ñàðä Áàÿí-Àäðàãà, Äàäàë, Íîðîâëèí ñóìäàä áîãèíî õóãàöààíä çóäûí áàéäàë í¿¿ðýëñýí áîëîâ÷ õîõèðîë áàãà, íèéò ìàëûí õîðîãäîë 678 òîëãîé áàéæýý. Õàðèí ýíý íü çàðèì ìàë÷äàä õ¿íñíèé õîìñäîëä îðîõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ çýðýã õ¿íäðýë ó÷ðóóëñàí ÷ óäààí ¿ðãýëæëýýã¿é áàéíà. ¯åð. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä Îíîí ãîëûí ñàâä ¿åðèéí àþóë òîõèîëäîîã¿é. 2006-2007 îíä çýðãýëäýýõ Õýðëýí ãîëûí ñàâ Öýíõýðèéí ãîëä õ¿÷òýé ààäàð áîðîîíû óëìààñ 1 õ¿íèé àìü íàñ ýðñäýæ 1.5-51.6 ñàÿ òºãðºãíèé ýä ìàòåðèàëûí õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéñàí áîëîâ÷ Îíîí ãîëûí ñàâä àäèëõàí îðñîí áîðîî ãîëóóäûí óñíû òºâøèíã ààæìààð íýìýãä¿¿ëýõ áàéäëààð ºíãºð÷ýý. Õ¿í, ìàëûí ãîö õàëäâàðò ºâ÷èí. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õ¿í, ìàëûí ãîö õàëäâàðò ºâ÷èí ãàðààã¿é áàéíà. 2001 îíä Íîðîâëèí ñóìàíä ìàëûí ø¿ëõèé ºâ÷èí ãàð÷ 122 ìàë ºâ÷ëºí 113 íü õîðîãäñîí áîëîâ÷ õýýðèéí á¿ñýä ñàâ ãàçðûí õèëýýñ 80-100 êì àëñàä òîõèîëäæýý.

Ò¿éìýð ãàðñàí òîõèîëäëûí òîî

2005

Ñàðààñ äýýø

15-30 õîíîã

10-15 õîíîã

5-10 õîíîã

Íàìàð IX, X, XI ñàðä

2004

1-2 õîíîã

Çóí = VI, VII, VIII ñàðä

2-5 õîíîã

¯ðãýëæèëñýí õóãàöàà

Õàâàð III, IV, V ñàðä

Ò¿éìýð ãàðñàí õóãàöàà /îí/

¯¿íýýñ /óëèðëààð/ ªâºë XII, I, II ñàðä

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

Õ¿ñíýãò 1.9. Ñàâ ãàçàðò ãàðñàí ò¿éìðèéí õóãàöààíû ñóäàëãàà

2006

2007

2008

2009

Íèéò

100

1.3

49.4

25.3

17.3

5.3

10.7

2.7

Ä¿íä ýçëýõ õóâü

Ýõ ñóðâàëæ. Îíöãîé áàéäëûí åðºíõèé ãàçðûí Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãàà, 2010 îí

Îé õýýðèéí ò¿éìýð. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàìãèéí èõ òîõèîëäîæ, áàéãàëü ýêîëîãè, ýäèéí çàñàã íèéãýìä íîöòîé õîð õºíººë ó÷ðóóëæ, áàéãàëèéí öýâýð óñíû ýõ ¿¿ñâýðò ñºðãººð íºëººëæ áàéãàà àþóëò ¿çýãäýë áîë îé, õýýðèéí ò¿éìýð þì. Çºâõºí ñ¿¿ëèéí 6 æèëä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò á¿ðýí áóñ ìýäýýãýýð (ìýäýýëëèéã Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíä ¿íäýñëýí Õýíòèé àéìãèéí ñòàòèòèêèéí ýìõòãýëòýé òóëãàí øàëãàæ áîëîâñðóóëñàí áîëîâ÷ õ¿ðýýëýí øèíý áàéãóóëàãäñàí ñóäàëãààíû àæèë íü ýõëýëòèéí áàéäàëòàé áàéãàà þì) 75 óäàà ò¿éìýð ãàð÷, 759428 ãà òàëáàéã õàìðàí 1745682.8 ìÿíãàí òºãðºãíèé õîõèðîë ó÷ðóóëæýý. Ò¿éìýð ãîë òºëºâ õàâàð, çóí , íàìàð ãàðäàãààñ õàâðûí óëèðàëä, ÿëàíãóÿà IV-V ñàðä íèéò ò¿éìðèéí áàðàã òàë õóâü íü ãàðäàã áàéíà. Ýíý íü õàâàð õóóðàéøèëò, ñàëõè èõòýé áàéäãèéí çýðýãöýý õ¿ì¿¿ñ õàâàð áóãûí ÿñàí ýâýð ò¿¿õ, àí ãºðºº õèéõ çýðýã øàëòãààíààð îéä ñýì ÿâæ, èë çàäãàé ãàë ò¿ëäýãýýñ ò¿éìýð èõ òàâüäàã ãýñýí îëíû òààìàãëàë ¿íäýñëýëòýé áîëîõûã õàðóóëæ áàéãàà þì. Õàðèí àëáàí ¸ñíû ñóäàëãààãààð áîë õàâðûí ò¿éìýð ãîëäóó øàëòãààí òîäîðõîéã¿é áàéäàã áàéíà. Ãàðñàí ò¿éìðèéí 60 ãàðóé õóâèéã 1-5 õîíîãò áàãòààí óíòðààñàí áîë ñàðààñ äýýø õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëñýí

261

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ò¿éìýð ÷ áàéíà. Õ¿í íóòàãëàäàã çàì õàðãóé ñàéòàé ãàçàðò ãàðñàí ò¿éìðèéã áîãèíî õóãàöààíä õîõèðîë áàãàòàé óíòðààæ ÷àääàã áîë õ¿í, ìàëã¿é õºâ÷ òàéãà, ºíäºð óóëñàä ãàðñàí ò¿éìýð óäààí ¿ðãýëæèëæ òýð õýìæýýãýýðýý èõ õîõèðîë äàãóóëàõ íü ìýäýýæ. Ãýâ÷ õ¿í íóòàãëàäàãã¿é òàéãûí ò¿éìýð èëðýõäýý èõ òàëáàé ýçýë÷èõñýí áàéäàã ó÷ðààñ áîãèíî õóãàöààíä äàðàãääàãã¿é, óäààí ¿ðãýëæèëäýã, çàðèìûã íü óíòðààæ ÷àäàëã¿é áàéñààð öàñ, áîðîîíû íºëººãººð óíòàðäàã áàéíà.

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

2004 2005 2006 2007 2008 2009 Íèéò Ä¿íä ýçëýõ õóâü

106904 9805 226750 415949 11045.6 20 759428 100

23200 1766 19250 283655 1200 2 327873 43.2

83704 8039 207500 132294 9845.6 18 431555 56.8

36444.8 469.9 1476944 231136 36862.1 687.3 1745682 100

25673.1 132.9 1350374 182325.9 18431 146.2 1558652 89.3

Ò¿éìýðòýé òýìöýõýä

Ýêîëîãèéí

Ó÷èðñàí íèéò õîõèðîë /1000 òºã-ðºãººð/

Ýä ìàòåðèàëûí

¯¿íýýñ Õýýðèéí

¯¿íýýñ Îéí

Ò¿éìýðò ºðòñºí íèéò òàëáàé / ãà/

Ò¿éìýð ãàðñàí õóãàöàà /îí/

Õ¿ñíýãò 1.10. Ñàâ ãàçàð äàõü îé, õýýðèéí ò¿éìðèéí ó÷ðóóëñàí õîõèðîë

2752.6 228.3 119802.8 18791.5 9215.5 0 141575.2 8.1

8019.1 108.7 6767.6 30018.6 9215.6 541.1 45455.1 2.6

Ýõ ñóðâàëæ.Îíöãîé áàéäëûí åðºíõèé ãàçðûí Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààã ¿íäýñëýí õèéñýí òîîöîî, 2010 îí

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàðñàí îé õýýðèéí ò¿éìýð îéí 327873 ãà òàëáàéã õàìàðñàí áàéãàà íü ñàâ ãàçðûí íèéò áàéãàëèéí îéí òàëáàéí 32.8 %-òàé òýíöýæ áàéíà. 75 óäààãèéí ò¿éìýðò çàðèì ãàçàð äàâõàðäàæ áàéãàà ÷ ñàâ ãàçðûí íèéò îéí áàðàã ãóðàâíû íýã íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ò¿éìýðò ºðòñºí áàéíà. Ò¿éìýðò 437.555 ãà õýýðèéí òàëáàé ºðòñºí íü ìºí ë ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã íîöòîé àëäàãäóóëàõ õ¿÷èí ç¿éë áîëæýý. Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2002 îíû 93 òîîò òóøààë, Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 2009 îíû 394 òîîò òóøààëààð áàòëàãäñàí “Ìîíãîë îðíû îéí ñàíãèéí íýã ãà îéí òàëáàéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý”, “Îéãîîð á¿ðõýãäñýí íýã ãà òàëáàéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý”, “Îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é íýã ãà òàëáàéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý”-ã ¿íäýñëýí Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí òîîöîîëñíîîð ò¿éìðèéí óëìààñ íèéò 1745682.8 ìÿíãàí òºãðºãíèé õîõèðîë ó÷èðñíû 89.3% áóþó 1558651.8 ìÿíãàí òºãðºã íü áàéãàëü îð÷èíä ó÷èðñàí ýêîëîãèéí õîõèðîë, 8.1 % áóþó 141575.2 òºãðºã íü àðä èðãýä, àæ àõóéí íýãæ, àëáàí áàéãóóëëàãàä ó÷èðñàí ýä ìàòåðèàëûí õîõèðîë, 2.6 % áóþó 455455.1 òºãðºã íü ò¿éìýðòýé òýìöýõýä ãàðñàí çàðäàë áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.11. Ñàâ ãàçàð äàõü ò¿éìðèéí øàëòãààíû ñóäàëãàà

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

2004 2005 2006 2007 2008 2009 Íèéò Ä¿íä ýçëýõ õóâü

262

8 17 15 19 13 3 75 100

1 1 4 2 3 1 12 16

5 1 1 3 1 0 11 14.7

0 0 1 0 1 0 2 2.7

0 0 0 1 0 0 1 1.3

0 0 1 0 0 0 1 1.3

1 0 0 0 0 0 1 1.3

0 0 0 3 2 0 5 6.7

Øàëòãààí òîãòîîãäîîã¿é

Öóðàì àëäñàí, äóòóó óíòðààñíààñ

ßíäàíãèéí î÷

Õîã õàÿãäàë øàòààñíààñ

Õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëýýð Èë çàäãàé ãàë

Õºâä, õ¿ëýð àññàí

Àÿíãà

Õèë äàâàí îðæ èðñýí

Ò¿éìýð ãàðñàí òîõèîëäëûí òîî

Ò¿éìýð ãàðñàí õóãàöàà /îí/

¯ç¿¿ëýëò

Ò¿éìðèéí øàëòãààí Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëýýð

1 15 8 10 6 2 42 56

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îðîí íóòãèéí èðãýä, òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóä ò¿éìðèéí àþóë áàéíãà í¿¿ðýëäãèéã ìýääýã áîëîâ÷ ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð õàéíãà õàíääàã áàéíà. Ò¿éìðýýñ ó÷ðóóëæ áóé ýêîëîãèéí õîõèðîë öààøèä îëîí æèëèéí õîð óðøèãòàé ãýäãèéã áîäîëöîæ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ýð÷èìæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì. Ò¿éìýð ãàðñàí õîéíî íü áîëîìæòîéã íü óíòðààãààä ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýíä àíõààðàë õàíäóóëàõã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ò¿éìðýýñ ó÷èð÷ áàéãàà ýêîëîãèéí õîõèðîë ÷ á¿ðýí á¿ðòãýãäýõã¿é áàéãàà þì. Õºâ÷èä ãàðñàí, öàñ áîðîîíû óñààð óíòàðñàí ò¿éìð¿¿äèéí õîõèðëûã îãò òîäîðõîéëæ á¿ðòãýäýãã¿é áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò 2004-2009 îíä ãàðñàí 75 óäààãèéí ò¿éìðèéí 56 % íü øàëòãààí òîäîðõîéã¿é, 16 % íü ÎÕÓ-ààñ õèë äàâæ îðæ èðñýí, ººðººð õýëáýë, áàñ ë øàëòãààí òîäîðõîéã¿é áàéíà. Ãàð÷ áàéãàà ò¿éìðèéí äºíãºæ 26%-èéíõ íü øàëòãààíûã ÿìàð íýã áàéäëààð òîãòîîæ ÷àäàæ áàéíà. Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð, Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà àæèëëàæ, íèéò íóòãèéíõ íü 20 øàõàì õóâü òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãýãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ò¿éìðèéí õóâüä ºíººäºð Îíîíãèéí ñàâ ãàçàð ýçýíã¿é ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Öààøèä àâàõ àðãà õýìæýý:  Îé, õýýðèéã ò¿éìðýýñ õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí äàãóó õèëèéí îéä õàëç çóðâàñ áàéãóóëæ, ýíý àæèëä òºñâººñ ¿ëýìæ ñàíõ¿¿æèëò ãàðãàõ;  ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîòîé õàðóóëûí àëáàòàé áîëîõ;  ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäûí äàðõàí öààçàò ãàçðûí çàõèðãààòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ, ìýäýýëëèéã ìàø øóóðõàé ñîëèëöîõ òàëààð 2 òàë ¿¿ðýã õ¿ëýýõ;  Îéí òóõàé õóóëèéí çààëòûí äàãóó îéí íºõºðëºë, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæèë õèéõ, ýñâýë òºñâººð ã¿éöýòãýæ áàéãàà àæèëä çààâàë îðîëöîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýõ;  îéä àí àãíàõ, æèìñ ò¿¿õ, ýâýð öóãëóóëàõ , àÿëàõ çóãààëàõ çýðãýýð ÿâàãñäûã õÿíàæ á¿ðòãýäýã ñèñòåì áèé áîëãîõ çýðýã çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé áàéíà. 1.3. Õ¿í àì, ºñºëò, á¿òýö, øèëæèëò, õýòèéí õàíäëàãà 1.3.1.Õ¿í àìûí òîî, ºñºëò, á¿òýö, øèëæèëò õºäºëãººí Õ¿í àì, àæèë ýðõëýëò. Ñàâ ãàçàðò 2005-2009 îíû äóíäæààð 15.7 ìÿíãàí õ¿í àì àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 0.36% áàéãààãààñ ¿çýõýä õ¿í àìûí òîîíä ìýäýãäýõ¿éö ºñºëò àæèãëàãäàõã¿é áàéíà. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí òîî Õýíòèé àéìãèéí íèéò õ¿í àìûí 20.9%, Äîðíîä àéìãèéí 2.1% ýçýëäýã.

Çóðàã 1.1. Õ¿í àìûí çàðèì ¿ç¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëò

Õ¿í àì ç¿éí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õóâüä ÷ îíöûí ººð÷ëºëò àëãà áàéíà. Òóõàéëáàë, òàâàí æèëèéí äóíäæààð, ñàâ ãàçàðò 4175 ºðõ, ¿¿íýýñ ìàë÷èí ºðõ 2342 (56.3%), íèéò àæèëëàã÷èä 5694, ¿¿íýýñ ìàë÷èä 4781 (84%) áàéíà. Ýíý íü òóñ ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð, àæëûí áàéðààð õàíãàõ ãîë ñàëáàð ìàë àæ àõóé áîëîõûã íîòëîíî.

263

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õ¿í àìûí íàñíû á¿òöèéã íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä, õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àì, òýòãýâðèéí íàñíû ãýñýí 3 á¿ëãýýð õóðààíãóéëàí äîîðõè õî¸ð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ. 2008-2009 îíû áàéäëààð ñàâ ãàçðûí íèéò õ¿í àìûí ä¿íä íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü 30.2%, õºäºëìºðèéí íàñíûõ 63.4%, òýòãýâðèéí íàñíû á¿ëãèéíõ 6.4% áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.12. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí íàñíû á¿òýö (2008-2009 îíû äóíäàæ) ¹ 1 2 3 4 5 6 7

Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí íèéò ä¿íä ýçëýõ õóâü 0-14 íàñíû 15-59 íàñíû 60-ààñ äýýø 31.5 61.7 6.9 27.9 65.1 7.0 28.3 64.9 6.8 33.7 60.2 6.0 30.5 63.4 6.1 32.1 62.8 5.1 28.5 66.1 5.6 30.2 63.4 6.4

Ñóì Õý. ªìíºäýëãýð Õý. Áàòøèðýýò Õý. Áèíäýð Õý. Áàÿí-Àäðàãà Õý. Äàäàë Õý. Íîðîâëèí Äî. Áàÿí-Óóë Ñàâ ãàçðûí äóíäàæ

Õàðèí 2009 îíä ºìíºõ æèëèéíõýýñ íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí òîî 41, õºäºëìºðèéí íàñíûõ 89 õ¿íýýð öººð÷, òýòãýâðèéí íàñíûõ 6 õ¿íýýð íýìýãäñýíèé ãîë øàëòãààí íü øèëæèõ õºäºëãººí àæýý. Õ¿ñíýãò 1.13. Ñàâ ãàçðûí íèéò õ¿í àìä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü ¹

Ñóì

Õý. ªìíºäýëãýð

2 3

2006

2007

2008

2009

50.4

51.1

50.3

50.1

Õý. Áàòøèðýýò

49.9

49.2

48.5

49.6

Õý. Áèíäýð

48.6

49.2

49.3

49.5

Õý. Áàÿí-Àäðàãà

51.3

51.2

51.7

49.5

Õý. Äàäàë

49.9

50.0

49.6

50.6

Õý. Íîðîâëèí

48.4

48.7

48.5

Äî. Áàÿí-Óóë

49.4

49.3

49.7

49.3

Ñàâ ãàçðûí äóíäàæ

49.8

50.0

49.8

49.7

Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí õ¿éñèéí õàðüöààíä ýðýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà àæýý. Òóõàéëáàë, ñàâ ãàçðûí íèéò õ¿í àìä ñ¿¿ëèéí äºðâºí æèëèéí äóíäæààð ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîîíû õàðüöàà 50.2:49.8 áàéíà. 2009 îíû áàéäëààð ñàâ ãàçðûí íèéò àæèëëàãñàäûí 84 õóâü íü õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò íîãäîæ áàéãàà áºãººä áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàëàìæ, òºðèéí óäèðäëàãà çýðýã òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóäàä 10-ààä õóâü íü àæèëëàæ, ¿éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàë çýðýã ýäèéí çàñãèéí áîäèò ñàëáàðóóäàä àæëûí áàéð áèé áîëîõã¿é áàéãàà íü õàðàãäàíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ñàâ ãàçðûí ñóìäàä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿í àìûí äèéëýíõ íü ìàë àæ àõóé ýðõýëæ, öººí òîîíû õ¿í õÿçãààðëàãäìàë òîîíû òºðèéí àëáàí õààã÷èéí îðîí òîîí äýýð àæèëëàæ, áóñäûí õóâüä àæëûí áàéðã¿é áàéíà. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí áîäëîãî, àæèë ýðõëýëòèéí õ¿ðýýíä äàðààõ òóëãàìäñàí àñóóäëóóä áàéíà: - õ¿í àìûí òîî öººí, ºñºëò óäààí, ñóóðüøëûí òºâøèí äîîãóóð; - àæèëã¿éäëèéí òºâøèí õàðüöàíãóé ºíäºð áóþó ñàâ ãàçðûí ñóìäûí äóíäæààð 3.0-3.9% áàéíà; - õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ¿íäñýí ýõ ñóðâàëæ áîëñîí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí áàéãàëèéí ýðñäëèéí òºâøèí ºíäºð õýâýýð áàéíà. Öààøèä ñàâ ãàçàð äàõü àæèëã¿éäëýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõûí òóëä: • Ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä áîëîí ìîäîí ýäëýë áîëîâñðóóëàõ æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýý, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûã ºðãºæ¿¿ëýõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé áîëíî. • Àæèëã¿é, ÿäóó èðãýäèéã ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëò áîëîí õºãæëèéí çýýë, òóñëàìæèä õàìðóóëàõ çàìààð àæëûí áàéð áèé áîëãîõ àñóóäëûã äýìæèõ íü íýí ÷óõàë þì.

264

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

• Áàãà îðëîãîòîé èðãýäèéí æèæèã, äóíä ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ, õîðøèæ àæèëëàõ, îé, áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë áàéãóóëàõ ñàíàà÷ëàãûã íü ò¿ëõ¿¿ äýìæèõ çàìààð òýäíèé õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ áèé. 1.3.2. Õîò, õºäººãèéí õ¿í àì, ñóóðüøèë Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð íèéòäýý 5931.9 ãà õîò, ñóóðèíû çîðèóëàëòòàé ãàçàð áàéíà. ¯¿íýýñ áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí äîîðõ ãàçàð 358.9 ãà (6.1%), ýäýëáýðèéí ãàçàð 4511.1 ãà (76.0%), ¿ëäñýí íü áóñàä çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ñàâ ãàçàðò õ¿í àìûí áººãíººðºë, ñóóðüøèë äîîãóóð òºâøèíä áàéãàà íü îéëãîìæòîé þì. Õ¿í àì áàéðøëûí õóâüä ñóìûí òºâä äèéëýíõ íü ñóóðüøæýý. Ýíý íü ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéí òîîíîîñ ãîë íü õàìààðàëòàé áàéíà. Òîäðóóëáàë, ñàâ ãàçðûí íèéò õ¿í àìûí 54.4% ñóìûí òºâä, 45.6% õºäºº îðîí íóòàãò ñóóðüøèí àæ òºðæ áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.14. Ñàâ ãàçðûí ñóìûí òºâèéí õ¿í àìûí òîî ¹

Ñóì

2006 îí

2007 îí

2008 îí

2009 îí

Äóíäàæ

Õý. ªìíºäýëãýð

1731

1919

2162

2305

2029

Õý. Áàòøèðýýò

960

1010

1028

1008

1002

Õý. Áèíäýð

1755

1120

1294

1302

1368

Õý. Áàÿí-Àäðàãà

1211

1137

1415

1216

1245

Õý. Äàäàë

1238

1321

1453

1469

1370

Õý. Íîðîâëèí

1047

1001

1043

989

1020

Äî. Áàÿí-Óóë

2804

2442

2333

2553

2533

Ñóìäûí äóíäàæ Ñóìäûí ä¿í Íèéò õ¿í àìä ýçëýõ õóâü

1535

1421

1533

1549

1510

10746

9950

10728

10842

10567

55.7

51.7

54.6

55.7

54.4

Õýäèéãýýð íýã ñóìàíä íîãäîõ õ¿í àìûí òîî õàðüöàíãóé öººí ÷ ñóìûí òºâä îðøèí ñóóã÷èä 50-èàñ äýýø õóâèéã ýçýëæ áàéãàà íü áóñàä á¿ñ íóòàãòàé õàðüöóóëàõàä ñàâ ãàçàðò õ¿í àìûí ñóóðüøëûí òºâøèí õàðüöàíãóé ºíäºð áîëîõûã íîòëîíî. Èéìä ñóìäûí òºâèéã õºãæ¿¿ëæ, øèíýýð àæëûí áàéð áèé áîëãîõ, õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ çàìààð îðîí íóòàãòàà òîãòâîð ñóóðüøèëòàé àìüäðàõ, àæèëëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà. 1.3.3. Ñàâ ãàçðûí ºðõèéí òîî Õýíòèé àéìãèéí íèéò ºðõèéí 21.2%, Äîðíîä àéìãèéí 2.2% ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàõ áºãººä ºðõèéí äóíäàæ òîî 4488, æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 2.8% áàéíà. Ñàâ ãàçðûí íýã ºðõèéí äóíäàæ õ¿í àì 3.5 áàéãàà áîëíî. Õ¿ñíýãò 1.15. Ñàâ ãàçðûí íèéò ºðõèéí òîî ¹ Àéìàã ñóì ªìíºäýëãýð 1 ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí 2 Áàòøèðýýò 3 Áèíäýð 4 Áàÿí -Àäàðãà 5 Äàäàë Íîðîâëèí 6 ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Áàÿí-Óóë 7 ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Ñàâ ãàçðûí ä¿í Õýíòèé

2005 îí 1478 825 561 1034 503 671 565 176 1260 416 4186 17.9

2006 îí 1519 848 562 1087 568 653 564 176 1253 413 4307 Àéìãèéí ä¿í 18.5

2007 îí 1537 858 564 1093 641 673 615 192 1271 419 4440

2008 îí 1587 886 630 1152 611 727 836 261 1303 430 4696

2009 îí 1608 897 648 1192 663 766 673 210 1317 435 4811

Äóíäàæ 1546 863 593 1112 597 698 651 203 1281 423 4488

18.8

19.5

21.0

19.1

265

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Äîðíîä

18.1 18.7 19.2 Àéìãèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü 21.1% 21.0% 21.4% 2.3% 2.2% 2.2%

Õýíòèé Äîðíîä

20.4

21.3

19.5

21.9% 2.1%

20.9% 2.0%

21.3 2.2

Àéìãèéí õýìæýýãýýð íèéò ºðõºä ìàë÷èí ºðõèéí ýçëýõ äóíäàæ õýìæýý Õýíòèéä 37.4%, Äîðíîäîä 23.4% áàéõàä ñàâ ãàçàðò 49.2% áàéíà. Ýíý íü ñàâ ãàçàðò ìàë÷èí ºðõèéí ýçëýõ õóâü äýýðõ àéìãóóäûí äóíäæààñ äýýã¿¿ð áîëîõûã õàðóóëíà. Ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí äóíäæààð íèéò ºðõºä ìàë÷èí ºðõèéí ýçëýõ õóâü õýìæýý 52.2% áàéãàà áîëîâ÷ ýíý ¿ç¿¿ëýëò æèë á¿ð áóóð÷ 2009 îíä 48.6% áîëæýý. Íèéò ºðõèéí òàë õóâèéã ìàë÷èí ºðõ ýçýëæ áàéãàà áîë íèéò õ¿í àìä ìàë÷äûí ýçëýõ õóâü õàðüöàíãóé áàãà áàéíà. Ñàâ ãàçðûí íèéò õ¿í àìûí 30.3% ìàë÷èä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí õýìæýýíä ìàë÷èí ºðõèéí ýçëýõ õóâü õýìæýý áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà àæýý. Ãýõäýý ìàë àæ àõóéãààñ ººð ñàëáàðóóä ¿¿ñýí õºãæèæ, øèíýýð àæëûí áàéð áèé áîëñíîîð äýýðõ õàíäëàãà ç¿é òîãòîë õýðýãæèõ åñòîé àòàë õºäººãèéí îðøèí ñóóã÷äûí òîî áóóð÷ áàéãààã ç¿é òîãòîëòîé ¿éë ÿâö ãýõýýñ àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàëòàé õîëáîí òàéëáàðëàõ íü ç¿éòýé þì. Õ¿ñíýãò 1.16. Ñàâ ãàçàð äàõü ìàë÷èí ºðõèéí òîî

1 2 3 4 5 6 7

Àéìàã ñóì

ªìíºäýëãýð ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäàðãà Äàäàë Íîðîâëèí ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Áàÿí-Óóë ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Ñàâ ãàçðûí ä¿í

2005 îí

790 591 306 643 270 399 278 92 381 130 2431

2006 îí

2007 îí

796 559 290 658 243 290 278 86 392 133 2259

2008 îí

810 601 317 684 214 285 291 85 397 126 2312

985 624 329 662 249 285 314 87 437 134 2370

2009 îí

Äóíäàæ

863 645 315 570 272 289 320 85 477 163 2339

849 604 311 643 250 310 296 87 417 137 2342

Íèéò ºðõºä ìàë÷èí ºðõèéí ýçëýõ % 54.9 70.0 52.4 57.8 41.9 44.4 45.5 42.9 32.6 32.4 52.2

Ñàâ ãàçàð äàõü ñóìäààñ íèéò ºðõºä ìàë÷èí ºðõèéí ýçëýõ õóâü õàìãèéí ºíäºðòýé ñóìäàä Áàòøèðýýò (57.8%), ªìíºäýëãýð (ñóìûí ä¿íãýýð 54.9%, ¿¿íýýñ óã ñóìûí ñàâ ãàçàðò 70.0%), õàìãèéí áàãà õóâüòàéä Áàÿí-Óóë (ñóìûí ä¿íãýýð 32.6%, ¿¿íýýñ óã ñóìûí ñàâ ãàçàðò 32.4%), Áàÿí-Àäðàãà (41.9%) òîîöîãäîæ áàéíà. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü òóõàéí ñóìäûí àæèë ýðõëýëòèéí á¿òöèéã äàâõàð èëýðõèéëæ áóé õýðýã þì. ªºðººð õýëáýë, ñàâ ãàçðûí ñóìäûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, õ¿í àìûí àæèë ýðõëýëò íü óëàìæëàëò ìàë àæ àõóéí çýðýãöýý áàéãàëèéí íººöººñ, ¿¿íèé äîòîð îéí íººöèéí àøèãëàëòààñ õàìààð÷ áàéãàà õýðýã ìºí. 1.3.4. Õ¿í àìûí òîîíû õýòèéí õàíäëàãà Ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí õ¿í àìûí òîîíû ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãàä òóëãóóðëàí ãàðãàñàí Popt= 15410.1773/ [1-0.0335*exp(0.1257*t)] ëîæèñòèê ôóíêöèéã àøèãëàí ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí ºñºëòèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîâ. ¯¿íä: Popt - õ¿í àìûí òîî; exp – èëòãýã÷ ôóíêö áóþó exp(x) = ex ; t - õóãàöàà, æèëýýð. Õ¿ñíýãò 1.17. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí ºñºëòèéí õàíäëàãà Îí 2009 2010 2011 2012

266

Õ¿í àìûí òîî 15944 15964 16070 16183

ªñºëò

Îí 0.1 0.7 0.7

2015 2016 2017 2018

Õ¿í àìûí òîî 16590 16759 16952 17177

ªñºëò 0.9 1.0 1.2 1.3

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2013 2014

16306 16441

0.8 0.8

2019 2020 2021

17444 17764 18156

1.5 1.8 2.2

Øèëæèëòèéí ýõýí ¿åýñ ýõýëñýí õ¿í àìûí ºñºëòèéí õóðä áóóðàõ ¿éë ÿâö ñàâ ãàçàðò èë¿¿ òîä èëðýí ãàðñàí áàéíà. Íèéãìèéí ººð÷ëºëòººñ óëáààòàé ÿäóóðàë, àæèëã¿éäýëòýé õîëáîîòîé ýíýõ¿¿ áóóðàëò óëñûí õýìæýýíä ñààð÷, ýðãýýä ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Ñàâ ãàçàðò àæèë ýðõëýëò íýìýãäýæ, õ¿í àìûí àæ àìüäðàë ñàéæèðñíààð ºñºëò íü õýâèéí òºâøèíä õ¿ðýõ áîëîìæòîé. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí æèëèéí äóíäàæ ºñºëò íü 2015 îí õ¿ðòýë íýã õóâèàñ áàãà, 2016 îíîîñ íýìýãäýæ, 2021 ãýõýä 2.2% õ¿ðýõ òºëºâòýé áàéíà. 1.4. Õ¿í àìûí àìüæèðãàà 1.4.1. Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ, äóíäàæ íàñëàëò Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ áîë íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿ð ä¿íã èëýðõèéëýã÷ ¿ç¿¿ëýëò ìºí. Óëñûí áîëîí Õýíòèé, Äîðíîä àéìãóóäûí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ, ñàâ ãàçðûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã àøèãëàí ñàâ ãàçðûí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñèéí ºñºëòèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîâ. Õ¿ñíýãò 1.18. Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ Îí

Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ Óëñ

Äîðíîä

Õýíòèé

2004

0.692

0.620

0.660

2005

0.697

0.628

0.666

2006

0.720

0.639

0.674

2007

0.731

0.662

0.689

2008

0.737

0.670

0.701

2009

0.742

0.679

0.710

Óëñûí äóíäàæ áîëîí Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí 20042009 îíû õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñèéã äàðààõ õ¿ñíýãòýä èëýðõèéëýí õàðóóëàâ. Ýäãýýð àéìãóóäûí èíäåêñ óëñûí äóíäæààñ èõýýõýí äîîãóóð áàéãàà íü èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóäûí ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõûí çýðýãöýý õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ýõ ñóðâàëæ áîëñîí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã èëòãýíý.

Õ¿ñíýãò 1.19. Ñàâ ãàçðûí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñèéí õàíäëàãà Îí 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021

Äóíäàæ íàñëàëò 66.8 67.6 68.2 68.7 69.3 69.9 70.5 71.1 71.7 72.3 72.9 73.5 74.1 74.7

Äóíäàæ íàñëàëòûí èíäåêñ 0.697 0.710 0.720 0.729 0.739 0.748 0.758 0.768 0.778 0.788 0.798 0.808 0.818 0.829

Áîëîâñðîëûí Èíäåêñ 0.916 0.917 0.918 0.920 0.921 0.922 0.924 0.925 0.926 0.928 0.929 0.930 0.932 0.933

Íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-íèé èíäåêñ 0.310 0.322 0.330 0.338 0.346 0.355 0.364 0.374 0.384 0.394 0.405 0.417 0.430 0.443

Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ 0.641 0.650 0.656 0.662 0.669 0.675 0.682 0.689 0.696 0.703 0.711 0.719 0.727 0.735

Ñàâ ãàçðûí äóíäàæ íàñëàëò, áîëîâñðîëûí òºâøèí àéìãèéí äóíäàæòàé îéðîëöîî áàéãàà áîëîâ÷ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-íèé ¿éëäâýðëýë óëñ, Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéíõààñ äîîãóóð áàéãàà àæýý. Ãîë íü ¿¿íýýñ øàëòãààëàí ñàâ ãàçðûí 2009 îíû õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ õî¸ð àéìãèéí 2005 îíû òºâøèíä áàéíà. Ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã àëäóóëàõã¿éãýýð ¿éëäâýðëýëýý õºãæ¿¿ëæ, àæ àìüäðàëàà çîõèöóóëñíààð ñýòãýë õàíãàëóóí ýð¿¿ë ÷èéðýã, óðò íàñëàõ áîëîìæ á¿ðäýõ íóòàã þì.

267

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1.4.2. Àæèë ýðõëýëò, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë Ñàâ ãàçðûí ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí àæèë ýðõëýëòèéí äóíäàæ òºâøèí 60.9% áàéãàà áºãººä æèëä äóíäæààð 0.6% ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà.Ñàâ ãàçàð äàõü àæèë ýðõëýëò Äîðíîä àéìãèéíõààñ ºíäºð áîëîâ÷ Õýíòèé àéìãèéíõààñ äîîãóóð òºâøèíä áàéãàà. Àæèë ýðõëýëò ýíý õóðäààð íýìýãäâýë 2 æèëèéí äîòîð Õýíòèé àéìãèéí òºâøèíä õ¿ð÷ áîëçîøã¿é þì. Õ¿ñíýãò 1.20. Ñàâ ãàçðûí àæèëã¿é èðãýä, àæèëã¿éäëèéí òºâøèí ¹ 1 2 3 4 5 6 7

Àéìàã ñóì ªìíºäýëãýð ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿíàäàðãà Äàäàë Íîðîâëèí ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Áàÿí-Óóë ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Àæèëã¿é÷¿¿ä Ñàâ ãàçàð Àæèëã¿éäýë Àæèëã¿é÷¿¿ä Õýíòèé Àæèëã¿éäýë Àæèëã¿é÷¿¿ä Äîðíîä Àæèëã¿éäýë

2005 îí 70 39 48 16 2 15 48 15 966 319 454 7.1% 764 2.9% 1044 5.0%

2006 îí 49 27 99 109 14 49 130 41 932 308 646 9.6% 1425 5.2% 809 3.7%

2007 îí 56 31 14 48 20 55 45 14 741 245 427 6.6% 934 3.4% 1008 4.5%

2008 îí 56 31 53 26 25 73 88 27 574 189 425 6.5% 1067 3.9% 917 4.0%

2009 îí 87 48 46 55 42 20 68 21 604 199 432 6.6% 901 3.3% 730 3.0%

ßäóóðëûí íýã ¿íäýñ íü àæèëã¿éäýë. Ñàâ ãàçðûí àæèëã¿éäëèéí äóíäàæ òºâøèí 7.3% áàéãàà, ñ¿¿ëèéí 3 æèëä 6.6% áîëæ áóóðñàí áîëîâ÷ àéìãèéí òºâøíýýñ ºíäºð õýâýýð áàéíà. Òóõàéëáàë, Õýíòèé àéìãèéí àæèëã¿éäëèéí äóíäàæ òºâøèí 3.7%, Äîðíîä àéìãèéíõ 4.1% áàéãàà áºãººä 2009 îíä 3.3% áîëæ áóóð÷ýý. Àæèëã¿éäýë ºíäºð áàéãàà íü ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí ÿäóóðàë, õ¿í àìûí ãàäàãø øèëæèõ õºäºëãººíèé íýã ãîë øàëòãààí þì. Îðîí íóòãèéí äàâóó áàéäàëä íèéö¿¿ëýí æèæèã, äóíä ¿éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ, “Ìîíãîë ìàë” õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëæ, õ¿í àìûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì.

Çóðàã 1.2. Íèéò àæèëëàã÷äûí ñàëáàðûí á¿òýö. %

1.5. Ñàâ ãàçðûí äýä á¿òýö, ¿éëäâýðèéí õºãæëèéí òîéì 1.5.1. Äýä á¿òöèéí õºãæëèéí òîéì Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð çàì, øóãàì ñ¿ëæýýíèé çîðèóëàëòòàé 6751.3 ãà ãàçàð áàéãààãèéí 87.1 õóâü íü àâòî çàìûí, 12.9 õóâü íü øóãàì ñ¿ëæýýíèé çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàæ áàéíà. Íèéò àâòî çàìûí ãàçðûí 10.2% íü óëñûí ÷àíàðòàé, 89.1% íü îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé çàì þì. Øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð íü õîëáîî ìýäýýëëèéí áîëîí ýð÷èì õ¿÷íèé øóãàì, ñòàíöûí çîðèóëàëòààð àøèãëàãääàã. Õýíòèé àéìãèéí íóòàã äýâñãýð äýýã¿¿ð Óëààíáààòàð-ªíäºðõààí, ªíäºðõààí-×îéáàëñàí, ªíäºðõààíÁàÿí-Óóë-Óëüõàí, ªíäºðõààí-Áàðóóí-Óðò ÷èãëýëèéí íèéò 1182.0 êì àâòî çàìûí 631.0 êì íü äàéðàí

268

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

ºíãºð÷ áàéíà. ¯¿íýýñ 173.6 êì õàòóó õó÷èëòòàé, 237.4 êì õàéðãàí, 37.3 êì ñàéæðóóëñàí õºðñ, 182.7 êì áàéãàëèéí õºðñºí çàì áèé. Äîðíîä àéìãèéí íóòàã äýâñãýð äýýã¿¿ð ªíäºðõààí-×îéáàëñàí, ×îéáàëñàí-Áàÿí-Óóë, ×îéáàëñàíÝðýýíöàâ, ªíäºðõààí-Áàÿí-Óóë-Óëñûí õèë, ×îéáàëñàí-Õàâèðãà-Óëñûí õèë, ×îéáàëñàí-Áàðóóí-Óðò ÷èãëýëèéí íèéò 1332.0 êì àâòî çàìûí 849.3 êì íü äàéðàí ºíãºð÷ áàéíà. ¯¿íýýñ 17.3 êì õàòóó õó÷èëòòàé, 291.2 êì õàéðãàí, 38.1 êì ñàéæðóóëñàí õºðñ, 502.7 êì áàéãàëèéí õºðñºí çàì áàéíà. Äýýðõ ñóìäóóä Ç¿¿í á¿ñèéí çàìûí ñ¿ëæýýíä, ò¿¿íèé äîòîð Óëààíáààòàð-ªíäºðõààíû ÷èãëýëèéí õàòóó õó÷èëòòàé çàìä îéðõîí áàéðøèëòàé áàéãàà íü áèçíåñ õºãæ¿¿ëýõýä õàðüöàíãóé òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã àæýý. Õ¿ñíýãò 1.21. Ñàâ ãàçàð äàõü çàì, øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð (ãà-ãààð) ¯¿íýýñ ¹

Àéìàã ñóì

Öýíõýðìàíäàë ñàâ ãàçðûí

1 2 3 4 5 6 7

Á¿ãä

ªìíºäýëãýð ñàâ ãàçðûí

1871.4 140.0 1978.4 1103.9

1498 112.1 1854 1034.5

Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿí-Àäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí ñàâ ãàçðûí

707.6 1512 1395.6 1198 2350 289.1

510 1338 1272 1002 1992 245.0

Áàÿí-Óóë ñàâ ãàçðûí

Àâòî çàìûí ãàçàð, á¿ãä

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

¿¿íýýñ óëñûí ÷àíàðòàé

îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé

100 7.5

Øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð á¿ãä

¯¿íýýñ ýð÷èì õîëáîîíû õ¿÷íèé ìýäýýëýë øóãàì, õ¿ëýýí àâàõ ñòàíöûí ãàçàð

1398 104.6 1854 1034.5

373.4 27.9 124.4 69.4

142.6 10.7 124 69.2

230.8 17.3 0.4 0.2

40 4.9

510 1338 828 1002 1952 240.1

197.6 174 123.6 196 358 44.0

146 70 30 6.6 127 15.6

51.6 104 93.6 189.4 231 28.4

0.0

440

2046 405.1

1836 363.5

740 146.5

1096 217.0

210 41.6

43 8.5

167 33.1

6751.3

5877.1

598.9

5274.2

874.2

356.6

517.6

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàãòàõ ñóìäóóä ýð÷èì õ¿÷íèé òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîæ, öàõèëãààí õàíãàìæèéí áàéíãûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëñîí,2-îîñ äýýø ¿¿ðýí òåëåôîíû îïåðàòîðûí óòàñíû ñ¿ëæýý îðñîí, ðàäèî, òåëåâèçýýð ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ áîëîëöîîòîé, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäûí áàðèëãà, áàéãóóëàìæóóäûí õàíãàìæ ñàéòàé çýðãýýð äýä á¿òöèéí àñóóäàë õàðüöàíãóé áîëîìæèéí òºâøèíä øèéäýãäñýí áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.22. Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí òºâèéí öàõèëãààíû áîëîí ìýäýýëëèéí õàíãàìæ ¹

Ñóìäûí íýð

Öàõèëãààí õàíãàìæ

Ìýäýýëëèéí õàíãàìæ

Äî. Áàÿí-Óóë

Òºâèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí

¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé

Õý. Áàòøèðýýò

Òºâèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí

¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé

Õý. Áàÿí-Àäðàãà

Òºâèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí

¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé

Õý. Áèíäýð

Òºâèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí

¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé

Õý.Äàäàë

Òºâèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí

¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé

Õý.Íîðîâëèí

Òºâèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí

¯¿ðýí òåëåôîíû 2 ñ¿ëæýýòýé

Õý.ªìíºäýëãýð

Òºâèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí

¯¿ðýí òåëåôîíû 4 ñ¿ëæýýòýé

Öààøèä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ äýä á¿òýö, çàì õàðèëöààíû òààòàé îð÷èí íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ªíäºðõààí-Äàäàëûí ÷èãëýëä õàòóó õó÷èëòòàé àâòî çàì òàâèõ, îðîí íóòãèéí çàìûí ñ¿ëæýýã ñàéæðóóëàõ íü øèéäâýðëýâýë çîõèõ ÷óõàë çîðèëò ìºí.

269

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1.5.2. ¯éëäâýðèéí õºãæëèéí òîéì ¯éëäâýð. Îäîîãèéí áàéäëààð ñàâ ãàçðûí ñóìäóóä ýð÷èì õ¿÷íèé ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîæ ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëýõ ñóóðü íºõöºë á¿ðäñýí, òºðèéí ç¿ãýýñ æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõýä áàãàã¿é õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ áàéãàà çýðýã òààòàé õ¿÷èí ç¿éëòýé õàðüöóóëàõàä ýíý çîðèëòûí õýðýãæèëò îðîí íóòàãò ýõëýë òºäèé áàéíà. Ìîäîí ýäëýë (Áèíäýð, Áàÿí-Óóë), ñ¿¿ öàãààí èäýý (Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð, Áàòøèðýýò, Äàäàë), ãýðèéí ìîä (ªìíºäýëãýð), æèìñ, æèìñãýíý (Áàòøèðýýò), ãóðèë (Áàÿí-Àäðàãà), áëîê (Íîðîâëèí), òàëõ, íàðèéí áîîâ ¿éëäâýðëýõ (Äàäàë, Áàÿí-Óóë) çýðýã æèæèã ¿éëäâýð, öåõ¿¿ä àæèëëàäàã áàéíà. Áàòøèðýýò ñóìûí ñëîâàê áÿñëàãèéí öåõ æèëä 1.1 òîíí áÿñëàã ¿éëäâýðëýäýã áîë Áèíäýðò æèëä 60.0 òîíí, Äàäàëä õîíîãò 400 ëèòð ñ¿¿ áîëîâñðóóëàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé öåõ àæèëëàæ íü áóé ñàéí ýõëýë áàéãàà àæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà çàðèì ñóìäàä ìàõ áîëîâñðóóëàõ, ýñãèé ýäëýëèéí áîëîí î¸äëûí æèæèã öåõ¿¿ä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Îäîî ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé îðîí íóòãèéí æèæèã ¿éëäâýð, öåõ¿¿äýä àæëûí áàéð õîìñ, òîíîã òºõººðºìæèéí õàíãàìæ, ÷àíàð ñóë, òåõíîëîãèéí òºâøèí äîîãóóð, íàðèéí ìýðãýæëèéí àæèë÷èä äóòìàã, ìàðêåòèíã, ìåíåæìåíò íü õàíãàëòã¿é áàéíà. Õ¿ñíýãò 1.23. Ñóìäûí äàâóó òàëä òóëãóóðëàí õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ¿éëäâýðèéí ÷èãëýë ¹ 1 2 3 4 5 6 7

Ñóìäûí íýð Áàòøèðýýò Áàÿí-Àäðàãà Áèíäýð Äàäàë Íîðîâëèí ªìíºäýëãýð Äîðíîä Áàÿí-Óóë

Õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ¿éëäâýðèéí ÷èãëýë Öºöãèéí òîñ, áÿñëàã, ä¿íçýí áàéøèí (òîðõ), ìàõ, Ãóðèë, öàãààí èäýý, ìîäîí ýäëýë, ìàëûí òýæýýëèéí Òàëõ, öºöãèéí òîñ, ìîäîí ýäëýë, ìàëûí òýæýýëèéí Öºöãèéí òîñ, æèìñ æèìñãýíý, çºãèéí áàë, ìîäîí ýäëýëèéí Ãóðèë, òàëõ, ðàøààí, öàãààí èäýýíèé Ñ¿¿, áàíç, ãýðèéí ìîä, íîîñ, ìàëûí òýæýýë, ìàõíû Ìîäîí ýäëýë, òàëõ, íàðèéí áîîâíû

Õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà. Öààøèä îðîí íóòãèéí æèæèã áàãòààìæòàé çàõ çýýëä ñóìóóä á¿ãäýýðýý èæèë òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õîîðîíäîî ºðñºëäººä àìæèëòàä õ¿ðýõã¿é òóë ñóì á¿ð ººðñäèéí äàâóó òàëäàà òóëãóóðëàí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã òîäîðõîé ÷èãëýëýýð òºðºëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, ¿éëäâýðëýëèéí òîäîðõîé ¿å øàò á¿ðýýð õîîðîíäîî õàìòðàí àæèëëàõ íü ç¿éòýé áàéíà. Îéí íººö á¿õèé ñóìäàä ìîä áýëòãýõ, áàíç ¿éëäâýðëýæ äàðààãèéí øàòàíä íèéë¿¿ëýõ, óëìààð íýìýãäýë ºðòºã øèíãýñýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ òåõíîëîãèéí øàò äàìæëàãàä òåõíîëîãèéí õîðøèëò õèéæ àæèëëàõ íü ¿ð ä¿íòýé áàéõ áîëíî. Èíãýõäýý çàðèì ¿éëäâýðèéã ñóì äóíäàà õîðøèæ áàéãóóëàí õºãæ¿¿ëæ áîëíî. Æèøýýëáýë, ãóðèë ¿éëäâýðëýëýýð Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð, Áàòøèðýýò, Áàÿí-Àäðàãà õî¸ð ìîäîí ýäëýëýýð ãýõ ìýòýýð õîîðîíäîî õîðøèæ ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ñóìûí, ñóì äóíäûí, ñàâ ãàçðûí, àéìãèéí, á¿ñ íóòãèéí çàõ çýýëèéí õýðýãöýýíä á¿òýýãäýõ¿¿íýý íèéë¿¿ëýõ íü ¿ð àøèãòàé áàéæ áîëîõ þì. Ñ¿¿, öàãààí èäýý, ìàõ, ãóðèë, òýæýýë, ìîäîí ýäëýë, íîîñ, íîîëóóð, àðüñ øèð áîëîâñðóóëàõ áàãà, äóíä ¿éëäâýð áàéãóóëàí õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý àéìàã, ñóìûí õºãæëèéí ñòðàòåãè òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí çîðèëòòîé óÿëäóóëàí äýýðõ çàð÷ìûã áàðèìòàëáàë çîõèíî. Ñóì á¿ð ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí çýðýãöýý íýìýëò ñàëáàðóóäûã õîñëîí õºãæ¿¿ëæ, ìàë àæ àõóéí áóñ îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ¿éëäâýðëýëýý äàðààõü ÷èãëýëýýð òºðºëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íä:  Áàòøèðýýò: öàãààí èäýý + ìîäîí áàéøèí + ìàõ áîëîâñðóóëàõ;  Áàÿí-Àäðàãà: ¿ð òàðèà + ãóðèë + ìîäîí ýäëýë + ìàëûí òýæýýë;  Áèíäýð: ãàçàð òàðèàëàí + òàëõ + ìîäîí ýäëýë + ÷àöàðãàíà;  Äàäàë: ãàçàð òàðèàëàí + àÿëàë æóóë÷ëàë + öàãààí èäýý + çºãèéí àæ àõóé;  Íîðîâëèí: ãàçàð òàðèàëàí + ãóðèë + ðàøààí ñóâèëàë;  ªìíºäýëãýð: àÿëàë æóóë÷ëàë + ãàçàð òàðèàëàí + öàãààí èäýý + ãýðèéí ìîä + íîîñ;  Áàÿí-Óóë: ìîäîí ýäëýë + ãàçàð òàðèàëàí + öàãààí èäýý. Øèíýýð ªìíºäýëãýð ñóìàíä ¿ðèéí àæ àõóé, ñ¿¿, ìàõíû ÷èãëýëèéí ôåðìåðèéí àæ àõóé, ñóì äóíäûí òåõíèê çàñâàðûí ãàçàð; Áàÿí-Àäðàãàä çºãèéí àæ àõóé, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí; Äàäàëä ñ¿¿, ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ôåðìåðèéí àæ àõóé, ÷àöàðãàíû òîñ, æ¿¿ñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð; Áàòøèðýýòýä ñ¿¿íèé ôåðìåðèéí àæ àõóé, öààñíû áîëîí ñ¿¿, æèìñ, æèìñãýíý áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð; Áèíäýðò òýæýýëèéí ¿éëäâýð, çºãèéí áîëîí ñ¿¿íèé ôåðìåðèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ íü èðýýä¿éòýé áàéíà.

270

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Îðîí íóòãèéí áóðèàä ò¿ìíèé ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã óëàìæëàëò àðãàä ò¿øèãëýí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé æèæèã, äóíä ¿éëäâýð¿¿äèéã áàéãóóëæ, òýýâýðëýëò, õàäãàëàëò äààõ ÷àäâàðòàé ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëæ, ãàçàð òàðèàëàí→òýæýýë ¿éëäâýðëýë→ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé→ ñ¿¿, ìàõ áîëîâñðóóëàõ æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë ãýñýí çàâñðûí äàìæóóëàã÷ áàãàòàé, íýìýãäñýí ºðòºã øèíãýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ òîãòâîðòîé òîãòîëöîî áèé áîëãîõûã á¿õ òàëààð äýìæèõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ñàâ ãàçàðò õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé æèæèã, äóíä ¿éëäâýð¿¿äèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äýýð ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê, òåõíîëîãè, áèçíåñèéí ìåíåæìåíò, ìàðêåòèíãèéí ñóðãàëòûí òîäîðõîé õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ìýäëýã, ÷àäâàð, óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâáàë çîõèíî. Ýäãýýð ñóðãàëòûã ìàë÷äûí á¿ëýã, õîðøîî, îéí íºõºðëºë¿¿äèéí äóíä òîäîðõîé çîðèëãî, ÷èãëýëòýéãýýð çîõèîí áàéãóóëâàë ¿ð ä¿íä õ¿ðíý. 1.6. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí òîéì 1.6.1. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í Àÿëàë æóóë÷ëàë. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí èðýýä¿éòýé áºãººä ºðãºæèí òýëýõ ñàëáàðóóäûí íýãä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàð ç¿é ¸ñîîð îðíî. ªíººãèéí áàéäëààð 10 õ¿ðýõã¿é àæ àõóéí íýãæ íýã ýýëæèíäýý 70 ãýð, 230 ãàðóé îðòîéãîîð ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áàéãàà íü ÷àìëàëòòàé ¿ç¿¿ëýëò þì. Õ¿ñíýãò 1.24. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò ¹ 1 2 3 4

5 6 7 8 9

Àæ àõóéí íýãæ, æóóë÷íû áààçûí íýð “Õàí Õýíòèé òðýâåë” ÕÕÊ, “Áàÿíãîë” “×èíãèñèéí òîîíîò” ÕÕÊ,“×èíãèñèéí òîîíîò” “×èíãýñèéí ãóðâàí íóóð” ÕÕÊ, “Ãóðâàí íóóð” “Øèæèð Áèë Èíòåðíýéøíë” ÕÕÊ, “Îíîí-Áàëæ”, ”Àëòàðãàíà” “Áàëæõàé” ÕÕÊ, “Æàìóõà” “Áîãîë” ÕÕÊ, “Áîãîë” “ËÝÖÎ” ÕÕÊ, Îíîí ¸ë “ßâûí áóëàã” õîðøîî, “ßâûí áóëàã” “Õàí-õýíòèé òðàâåë” ÕÕÊ, “õàíãàë” Ä¿í

Áàéãóóëàãäñàí îí, áàéðøèë Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí Áàÿíç¿ðõ áàãèéí Ñàëõèòèéí õºòºë Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí III áàãèéí Óëààí ªíäºðëºãèéí àð Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì, ñóìûí òºâººñ 3 êì

Õ¿÷èí ÷àäàë Ãýð îð 5 15 9

Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì, ñóìûí òºâººñ 1 êì

Õýíòèé Õýíòèé Õýíòèé Õýíòèé

7 4 8 3

20 12 32 10

234

àéìãèéí àéìãèéí àéìãèéí àéìãèéí

Áèíäýð ñóìûí V áàã Áèíäýð ñóìûí IV áàã Áàòøèðýýò ñóìûí Îíîí áàã ªìíºäýëãýð ñóìûí VI áàã

Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí II áàã

Ýõ ñóðâàëæ: Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ëàâëàõ, ÁÎÀÆß, 2010

Õ¿ñíýãò 1.25. Àøèãëàæ áóé ðàøààíóóä ¹

Ðàøààíû íýð, îðøèõ ãàçàð

Ðàøààíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Íººö, ì3/ õîíîã

Àøèãëàëòûí áàéäàë

Òàéëáàð

Ãóðâàí íóóð, (Õýíòèé, Äàäàë)

Íóóð íü 0.3 ã/ë îð÷èì ýðäýñæèëòòýé, ãèäðîêàðáîíàò-ñóëüôàò-íàòðè-êàëüöèéí òºðºëä õàìààðàãäàõ áºãººä õ¿õýðò óñòºðºã÷òýé. Ò=50Ñ

Òîäîðõîé áóñ

Óëèðëûí àæèëëàãààòàé

Á¿ñ íóòãèéí

Îíîíãèéí õàëóóí ðàøààí (Õýíòèé, ªìíºäýëãýð)

0.25 ã/ë ýðäýñæèëòòýé, êàðáîíàò-õëîðèäãèäðîêàðáîíàò-íàòðèéí íàéðëàãàòàé, Ò=50Ñ, pH=9.5, Eh=73 ìâ öàõèóðûí õ¿÷èëòýé àçîòûí õàëóóí ðàøààí

1022.4

Çºâõºí õóâü õ¿ì¿¿ñ î÷äîã

Àéìãèéí

Òàðñûí ðàøààí (Õýíòèé, Áàòøèðýýò)

1.1 ã/ë ýðäýñæèëòòýé, ãèäðî-êàðáîíàòêàëüöèé-íàòðè-ìàãíèéí íàéðëàãàòàé, Ò=10Ñ, pH=5.75, Eh=111 ìâ, 1.7 ã/ë í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé, õ¿éòýí ðàøààí

43.2

Ñàâëàà-ã¿é, ºðºìäëºã õèéãýýã¿é

Ñàâëàæ àøèãëàõ áîëîìæ-òîé

Ýõ ñóðâàëæ: Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ëàâëàõ, ÁÎÀÆß, 2010

271

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1.6.2. Õºãæëèéí õàíäëàãà Ñàâ ãàçàðò àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýäèéí çàñãèéí òýðã¿¿ëýõ ñàëáàð áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä äàðààõ àñóóäàëä îíöëîí àíõààð÷ òîäîðõîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ àæèë õýðýã áîëãîõûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. ¯¿íä:  Äàäàë, ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Öýíõýðìàíäàë çýðýã àÿëàë æóóë÷ëàëûí áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ñóìäûí äýä á¿òýö, çàìûí äîòîîä ñ¿ëæýýã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ íü ýíý ñàëáàðûí õºãæèëä ò¿ëõýö ºãºõ áîëíî. ßëàíãóÿà, ×èíãýñ õààíû ò¿¿õ äóðñãàëò ãàçàðòàé õîëáîîòîé Äàäàë ñóì áîëîí ýíý îð÷ìûí á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áèçíåñèéí òàòàõ õ¿÷èéã áýõæ¿¿ëýõýä ªíäºðõààíÄàäàëûí ÷èãëýëä õàòóó õó÷èëòòàé çàì òàâèõ, Óëààíáààòàð-Äàäàë ÷èãëýëä çóí-íàìðûí óëèðàëä àãààðûí òýýâðèéí ìàðøðóò íýýæ, íèñëýã ¿éëäýõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî.  Öààøèä ñàâ ãàçàð äàõü Ñººãòèéí àãóé, Öýýíòýéí óóë, ªíºð÷-Óëààðçãàíà, Áàÿíõààí óóë, Ñàíò õààí óóë (Äàäàë), Áàëæèéí öàãààí òîëãîé (Áèíäýð, Äàäàë ñóìûí çààãò), Èõ íóóð, Íààäìûí íóóð, Õ¿ðõðýý íóóð (Äàäàë), Õóñòàé, Íàðñòàé (Äîðíîäûí Áàÿí-Óóë ñóì, Õýíòèéí Íîðîâëèí ñóì) çýðýã àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ò¿¿õ äóðñãàëûí áîëîí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûã ò¿øèãëýæ í¿¿äëèéí ñî¸ë, àõóéòàé òàíèëöóóëàõ, ò¿¿õ äóðñãàëò ãàçðóóäàä àÿëóóëàõ, ÿâãàí, ìîðèí áîëîí óñàí àÿëàë, ðàøààí ñóâèëàë ãýõ ìýò àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð èæ á¿ðýí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðë¿¿äýýñ ò¿¿õ äóðñãàëò áîëîí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûí àÿëàë íü òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëä áàãòàõ áºãººä ýíý òàëààð òîäîðõîé õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëáýë ¿ð ä¿íòýé áàéõ áîëíî.  Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò áîëîí ò¿¿õ, äóðñãàëò ãàçàð íóòãèéã ò¿øèãëýí öýâýð óñ, ðàøààí ñàâëàõ, æèìñ æèìñãýíý áîëîâñðóóëàõ, ýìèéí áîëîí öàéíû óðãàìëûã òàðèìàëæóóëàõ çýðýã áèçíåñèéã àÿëàë æóóë÷ëàëòàé õîñëîí áàéãàëüä ýýëòýé áàéäëààð õºãæ¿¿ëýõèéã äýìæâýë ¿ð ä¿íä õ¿ðíý.  Ñàâ ãàçðûí ñóìäààñ îþóòàí çàëóó÷óóäûã äîòîîä, ãàäààäûí èõ, äýýä ñóðãóóëü, ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ¿éëäâýðëýëèéí òºâ¿¿äýä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìåíåæåð, õºòº÷, îð÷óóëàã÷, ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòàí çýðýã ÷èãëýëýýð òîäîðõîé çîðèëãî ÷èãëýëòýé áýëòãýõ áîäëîãî áàðèìòàëæ, òóñ ñàëáàðûí õ¿íèé íººöèéã áýëòãýõ, õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëâàë çîõèíî.

272

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2. ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÎÉÌ: ÕªÄªª ÀÆ ÀÕÓÉ

2.1. Ìàë àæ àõóé 2.1.1. Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñàãò õºäºº àæ àõóéí ýçëýõ áàéð ñóóðü, ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí òîéì Ìàëûí òîî, áàéðøèë, á¿òýö. Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð 2005-2009 îíû äóíäæààð 356.2 ìÿíãàí, õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñíýýð 791.0 ìÿíãàí òîëãîé ìàëòàé áàéíà. Ñàâ ãàçðûí íèéò ìàë ñ¿ðãèéí 30 õóâü íü òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû, 70.0 õóâü íü îð÷íû áóñ á¿ñýä áàéðøèëòàé þì. Äýýð äóðäñàí 5 æèëèéí äóíäæààð ìàëûí íÿãòðàë áóþó 100 ãà áýë÷ýýðèéí òàëáàéä íîãäîõ õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñýí ìàëûí òîî îð÷íû á¿ñýä 52 òîëãîé áàéíà. Îð÷íû á¿ñýä ìàëûí òîî òîëãîé æèë äàðààëàí ºñºí íýìýãäýæ 2009 îíû ýöýñò ñàâ ãàçðûí ìàëûí íèéò òîî 476.1 ìÿíãàä õ¿ðñýí áºãººä ¿¿íòýé óÿëäàæ äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò äóíäæààð 64 áîëæýý. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã ñóìûí ä¿íãýýð òîîöîõîä, ªìíºäýëãýðò 72, Áàòøèðýýòýä 76, Áèíäýðò 57, Áàÿí-Àäðàãàä 45, Äàäàëä 45, Íîðîâëèíä 20, Áàÿí-Óóëä 18 áàéíà.

Çóðàã 2.1. Ñàâ ãàçðûí ìàëûí òîî

Òóñ ñàâ ãàçðûí áàéãàëü öàã óóðûí íºõöºë íü ¿õýð, àäóó, õîíèíû àæ àõóéã ýðõëýõýä èë¿¿ òîõèðîìæòîé. Òèéì ó÷ðààñ îëîí æèëèéí òóðø ýíýõ¿¿ íºõöºëä çîõèöîæ ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýö á¿ðýëäýí èðæýý. Õàðèí ñ¿¿ëèéí 20-èîä æèëä íîîëóóðûí çàõ çýýëèéí ¿íèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàæ ìàë÷äûí ÿìààí ñ¿ðãýý ºñãºõ ñîíèðõîë íü äýýøèëñýí íü ìàë ñ¿ðãèéí á¿òöýä ñºðºã ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàéíà. Ñóìäûí ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýö õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë, õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëýí òîîöñîíîîð ñ¿ðãèéí á¿òöèéã àâààä ¿çýõýä, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóì ¿õýð-àäóó-õîíü-ÿìàà; ªìíºäýëãýð ¿õýðõîíü-àäóó-ÿìàà-òýìýý; Äàäàë, Áàÿí-Óóë ñóì ¿õýð-àäóó-õîíü-ÿìàà ãýñýí äàðààëàë á¿õèé ¿éëäâýðëýëèéí òºðºëæèëòòýé áàéíà. Õàðèí ìàëûí òîîã áîäèò òîëãîéãîîð òîîöîõîä, ªìíºäýëãýð, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóìäóóä õîíü-ÿìàà-¿õýð-àäóó; Áàòøèðýýò ñóì õîíü-¿õýð-ÿìàà-àäóó; Äàäàë ñóì ¿õýð-õîíüÿìàà-àäóó; Áàÿí-Óóë ÿìàà-õîíü-¿õýð-àäóó ãýñýí äàðààëàë, ñ¿ðãèéí á¿òýöòýé þì. Ìàëûí äèéëýíõ õóâèéã õîíü (39.6%), ÿìàà (32.7%) ýçëýõ áºãººä ¿õýð 18.4% áàéíà. Ìàëûí òîîã öààøèä ºñãºõ áîëîìæèéã áýë÷ýýðèéí äààöûã ¿íäýñëýí òîäîðõîéëíî. Èéì çîðèëãîîð ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí ìàëûí òîî, á¿òýö, æèëèéí ºñºëòèéí áàéäëûã äàðààõ 2 õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ. Òàâàí æèëèéí äóíäæààð ñàâ ãàçðûí 100 ãà áýë÷ýýðò 52 õîíèí òîëãîé ìàë íîãäîæ áàéñàí áîë 2009 îíä 64 áîëæ ºñ÷ýý. Ìàëûí òîîã ºñãºõ íü Ìîíãîëûí ìàë÷èä àìüæèðãààãàà çàëãóóëàõûí òóëä òýäíèé ç¿ãýýñ áàðèìòàëæ áóé ãîë çàð÷èì áàéíà. Áýë÷ýýð ¿íý òºëáºðã¿é àøèãëàæ áîëîõ ìàë àæ àõóéí ÷óõàë ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë òóë ìàë÷èä àëü áîëîõ ìàëûíõàà òîîã ºñãºõ çàìààð îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõèéã õè÷ýýäýã. Íºãºº òàëààð áýë÷ýýðèéí ìîíãîë ìàëûí àøèã øèì áàãà ó÷èð ìàë÷èä áàñ ë ìàëûíõàà òîîã ºñãºõèéã ãîë áîëãîäîã. Ýíý íü áýë÷ýýðèéí äààöûã õýòð¿¿ëýõ òóë ìàë àæ àõóéí öààøäûí õºãæèëä çºð÷èëòýé õàíäëàãà þì.

273

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð ìàë ñ¿ðãèéí á¿òöèéã çóðàã 2.2-ò õàðóóëàâ. Ñóìûí ñàâ ãàçàð äàõü íèéò ìàë ñ¿ðýãò ÿìààíû ýçëýõ õóâü ªìíºäýëãýðò 42.1, Íîðîâëèíä 35.6, Áàÿí-Àäðàãàä 35.3, Áàÿí-Óóëä 34 áàéãàà íü çîõèñòîé ¿ç¿¿ëýëò áèø þì. Öààøèä ìàëûí íèéò òîîã, ¿¿íýýñ ÿìààíû òîîã îäîîãèéí òºâøíººñ ºñãºõã¿é áàéõ áîäëîãî áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé. Ó÷èð íü áýë÷ýýðèéí äààöûã õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí ñ¿ðãèéí á¿òýö, ìàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãà ¿¿íèéã íºõöºëä¿¿ëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ áîäèò øààðäëàãûã õàðãàëçàí ÿëàíãóÿà ñàéí ¿¿ëäðèéí ¿õýð ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéã ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà. Òóõàéëáàë, 2015 îíä íèéò ¿õðèéí òîî 73708, ¿¿íýýñ ñàéí ¿¿ëäðèéíõ 4931 òîëãîé, õàðèí 2021 îíä äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò õàðèëöàí 75323 áà 8361 òîëãîéä õ¿ðýõ òºëºâòýé þì.

Çóðàã 2.2. Ñàâ ãàçðûí ìàëûí á¿òýö

Õ¿ñíýãò 2.1. Ñàâ ãàçðûí ìàëûí òîîíû ïðîãíîç ¯¿íýýñ Îí

Íèéò ìàë

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021

476085 462726 458360 454460 451029 448074 445599 444288 443573 443479 444033 445267 447213

Òýìýý 360 352 352 352 353 353 354 355 357 358 360 363 363

Àäóó 31903 30864 30706 30577 30276 30403 30359 30434 30552 30716 30928 31192 31510

¯õýð

¯¿íýýñ ¿¿ëäðèéí

73682 73654 73463 73369 73375 73487 73708 73770 73912 74136 74444 74839 75323

2738 3247 3523 3826 4159 4527 4931 5370 5853 6388 6980 7635 8361

Õîíü 204615 197864 195571 193464 191543 189807 188256 187322 186637 186209 186049 186169 186581

ßìàà 165525 159992 158268 156699 155283 154024 152922 152407 152116 152060 152251 152704 153433

2.1.2. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ Áýë÷ýýðèéí äààö. Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð 2009 îíû ýöýñò õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñíýýð 1586.1 ìÿíãàí ìàë áàéñàí íü ãàíòàé æèëèéí áýë÷ýýðèéí áàéâàë çîõèõ äààöààñ 13.6-87.1 õóâèàð, õýâèéí æèëèéí ºâºë-õàâðûí óëèðàëä 39.0 õóâèàð õýòýðñýí áàéíà. Õàðèí îäîî áàéãàà ìàëûí òîî õýâèéí æèëèéí çóííàìðûí óëèðàëä áîëîí òààëàìæòàé æèëä áýë÷ýýðèéí äààöààñ õýòðýõýýðã¿é áàéíà. Ñóìäààñ Áàòøèðýýò, Íîðîâëèíãèéí áýë÷ýýðèéí äààö èë¿¿ õýòðýëòòýé þì. Õ¿ñíýãò 2.2. Ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí äààö (2009 îí, õîíèí òîëãîéãîîð) ¹

1 2 3 4 5 6 7

1 2

274

Àéìàã, ñóì

2009 îíû Ãàíòàé æèëä Õýâèéí æèëä Òààëàìæòàé æèëä ìàëûí òîî ºâºë-õàâàð çóí-íàìàð ºâºë-õàâàð çóí-íàìàð ºâºë-õàâàð çóí-íàìàð Ñàâ ãàçàð: ªìíºäýëãýð 516.4 162.1 316.1 218.3 425.9 319.5 625.8 Áàòøèðýýò 144.7 42.8 80.7 57.6 108.7 84.3 159.7 Áèíäýð 280.5 93.0 320.7 125.3 432.0 183.3 634.8 Áàÿí-Àäðàãà 159.5 108.5 155.1 146.1 209.0 213.9 307.1 Äàäàë 97.0 95.5 85.9 128.7 115.7 188.3 170.1 Íîðîâëèí 211.5 103.5 334.6 139.3 450.8 203.9 662.4 Áàÿí-Óóë 176.4 242.2 103.2 326.1 139.0 177.3 204.2 Ñàâ ãàçðûí ä¿í 1586.1 847.6 1396.3 1141.3 1881.1 1670.7 2764.0 Àéìãóóä: Õýíòèé 3810.5 2057.0 3504.4 3769.9 4721.1 4054.5 6937.2 Äîðíîä 2903.7 3957.3 5149.6 5328.6 6937.7 7799.8 10194.2

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Äîðíîä àéìàãò áýë÷ýýð õ¿ðýëöýýòýé, õàðèí Õýíòèé àéìãèéí õóâüä ãàíòàé æèëä áýë÷ýýðèéí äààö õýòðýõ òºëºâòýé áàéíà. Åð íü ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä áýë÷ýýð èõýýð òàëõëàãäàæ, óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿í ººð÷ëºãäºæ áàéãààä îëîí õ¿í ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ, ýíý òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéëàà. Ìàë àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààã ¿íäýñ áîëãîí ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí äààöûã óóð àìüñãàë, óëèðëûí áàéäëûã õàðãàëçàí òîîöîæ ãàðãàñàí áîëíî. Öàã óóðûí ººð íºõöºëä óëèðàëä íýã õîíèí òîëãîéä øààðäàãäàõ áýë÷ýýðèéí õýìæýýã ¿íäýñëýí 5 æèëèéí äóíäàæ áîëîí 2009 îíû áàéäëààð áýë÷ýýðèéí äààöûí áàéäëûã òîäîðõîéëîâ (Õàâñðàëò 1). Õ¿ñíýãòèéí òîëãîéä áàéãàà òîîíóóä (òóõàéëáàë, 1.36) öàã óóðûí òóõàéí íºõöºëä óëèðàëä íýã õîíèí òîëãîéä øààðäàãäàõ áýë÷ýýðèéí òàëáàéã èëýðõèéëíý. Õ¿ñíýãòèéí äîòîðõè òîî áýë÷ýýðèéí äààö õýä äàõèí õýòýðñíèéã ¿ç¿¿ëíý. Ýíý òîî íýãýýñ áàãà áîë äààö õýòðýýã¿é íýãýýñ õýäèé ÷èíýý èõ áîë äààö òºäèé ÷èíýý õýòýðñíèéã õàðóóëíà. Òóõàéí æèëä ãàí, çóä òîõèîëäîõ ýñâýë òààëàìæòàé ñàéõàí áàéõ íü õýâèéí æèëòýé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé õîâîð òîõèîëäîõ òóë õýâèéí æèëèéí áàéäëààð äààöûã áàðàãöààëàí òîäîðõîéëæ áîëîõ òàëòàé. Õàäëàíãèéí ãàçðûã ºâºë-õàâðûí áýë÷ýýðò õàìðóóëàõ áàéäëààð òîîöîîíä îðóóëàâ. 5 æèëèéí äóíäæààð ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä òààëàìæã¿éãýýñ áóñàä íºõöºëä äààö õýòðýýã¿é áàéãàà ÷ 2009 îíä ìàëûí òîî áàéæ áîëîõ äýýä õýìæýýíä õ¿ð÷ýý. Çóí, íàìðûí öàãò ìàëàà ºñãºæ, ìàëûíõàà òîî òîëãîéã ºâºë-õàâðûí áýë÷ýýðèéí äààöàä òîõèðóóëàí õýðýãëýæ, áîðëóóëàí òîî òîëãîéã çîõèöóóëñíààð òîãòâîðòîé àìüæèðãààã õàíãàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Èéì ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çºâëºõ çîðèëãîîð ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí äààöàä òîõèðîõ ìàëûí òîîã äàðààõü õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ. Õ¿ñíýãò 2.3. Ñàâ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí äààöûí òºëºâ áàéäàë (õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñíýýð) ¹

Ñóì

ªìíºäýëãýð

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

Áàÿí-Àäàðãà

Äàäàë

6 7

2015 îíû ìàëûí òîî Íèéò

2011 îíû ìàëûí òîî

íýã ãà-ä íîãäîõ

íèéò

íýã ãà-ä íîãäîõ

210889.6

0.7

170017.1

0.6

101027.4

0.8

78860.2

0.6

254686.9

0.7

252928.7

0.6

159817.4

0.6

172291.0

0.7

99158.7

0.6

114561.7

0.7

Íîðîâëèí

52391.4

0.4

83911.8

0.7

Áàÿí-Óóë

39594.7

0.4

73267.1

0.7

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

940731.7

0.6

945837.6

0.6

Ñàâ ãàçðûí õýìæýýãýýð 100 ãà áýë÷ýýðèéí òàëáàéä íîãäîõ õîíèí òîëãîéãîîð èëýðõèéëñýí ìàëûí òîî 65 òîëãîéãîîñ, ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð íèéò ìàëûí òîî 946 ìÿíãàí õîíèí òîëãîéãîîñ õýòðýõã¿é áàéâàë çîõèíî. Çóí-íàìðûí óëèðàëä ýíý õýìæýý 20-25% íýìýãäýõ áîëîìæòîé. Õàäëàí áýëòãýë. Ñàâ ãàçðûí ä¿íãýýð æèëä äóíäæààð 65.4 ìÿíãàí òîíí õàäëàí, òýæýýë áýëòãýñýí íü ýðýëò õýðýãöýý áîëîí áýëòãýõ íººöòýé õàðüöóóëàõàä òèéì ÷ õàíãàëòòàé ¿ç¿¿ëýëò áèø þì. Ñ¿¿ëèéí 4 æèëèéí äóíäæààð ñàâ ãàçðûí 1 õîíèí òîëãîéä íîãäîõ áýëòãýñýí õàäëàíãèéí ºâñíèé õýìæýý 83.1 êã áàéãàà áîë Õýíòèé àéìãèéí äóíäæààð ýíý õýìæýý 24.5 êã, Äîðíîä àéìàãò 17.1 êã áàéíà. Ñàâ ãàçàð äàõü áàéãàëèéí õàäëàíãèéí óðãàö 0.6-0.7 òîíí/ãà õîîðîíä áàéãàà íü áîëîìæèéí ¿ç¿¿ëýëò þì. Õ¿ñíýãò 2.4. Áýëòãýñýí õàäëàíãèéí õýìæýý, òîííîîð ¹

Àéìàã, ñóì ªìíºäýëãýð

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

Áàÿí-Àäðàãà

Äàäàë

2006 îí

2007 îí

2008 îí

2009 îí

15900

11023

12600

16400

8872.2

6150.8

7030.8

9151.2

7400

5300

7850

8250

13470

8000

8500

8101

12700

9200

7100

9700

26900

25500

25100

26500

275

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Íîðîâëèí 6

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí Áàÿí-Óóë

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Ñàâ ãàçðûí ä¿í Ãà-ãèéí óðãàö, òîíí

6420

6462

6400

6566

2003.0

2016.1

1996.8

2048.6

8110

6733

7617

8400

2676.3

2221.89

2513.6

2772

74021.5

58388.9

60091.2

66522.8

0.70

0.56

0.57

0.63

100325

90838

85000

91289

0.62

0.56

0.52

0.56

47100

51895

55294

50814

0.45

0.50

0.53

0.49

Àéìãèéí ¿ç¿¿ëýëò 1

Õýíòèé Ãà-ãèéí óðãàö, òîíí

Äîðíîä

Ãà-ãèéí óðãàö, òîíí

Àéìàãò ýçëýõ õóâü 1

Õýíòè

71.1%

61.8%

67.7%

69.8%

Äîðíîä

5.7%

4.3%

4.5%

5.5%

Öààøèä ñàâ ãàçàðò áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî: - ñàâ ãàçàðò ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõ íü áýë÷ýýðèéí äààöûí õýòðýëò, äîðîéòëûã óëàì íºõöºëä¿¿ëýõ òóë ìàëûí ¿¿ëäýð óãñàà, ÷àíàð, á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ; - áýë÷ýýð àøèãëàëòûí òàëààðõ òºðèéí áîñîî ÷èãëýëèéí çîõèöóóëàëòûã ìàë÷äûí ººðñäèéí ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàñàí õýâòýý ÷èãëýëèéí çîõèöóóëàëòòàé õîñëîí õýðýãëýõ ìåíåæìåíòýä øèëæèõ; - áýë÷ýýð àøèãëàëòûí çóðàãëàë, òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëò, çîõèöóóëàëò, ìîíèòîðèíãèéí ¿éë àæèëëàãààíä ìàë÷äûí á¿ëýã, íºõºðëºëèéí îðîëöîîã äýìæèæ èäýâõæ¿¿ëýõ çàìààð ìàëûí òîîã áýë÷ýýðèéí äààöàä íèéö¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ; - òóõàéí æèëèéí áàéãàëü öàã óóðûí óðüä÷èëñàí òîéì, áýë÷ýýðèéí äààöûã õàðãàëçàí äààö õýòýðñýí áîëîí ãàíòàé íóòãààñ ìàõ áýëòãýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõ; - ñàâ ãàçàðò ýð÷èìæñýí áîëîí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ á¿ñèéã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîòîéãîîð íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæ, ñóìûí äîòîîä ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã øèíý÷ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ; - íóòãèéí óóãóóë ìàë÷äààñ ãàäíà òàâèóë ìàëòàé èðãýäèéí ìàëûí òîîã æèë á¿ð íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæ, õîëáîãäîõ õóóëü, æóðìûí õ¿ðýýíä òºëáºð õóðààìæ íîãäóóëàõ. Õàäëàíãèéí íººöèéí õóâüä: - õàäëàíãèéí íººöèéã ñóì á¿ðýýð íàðèéâ÷ëàí ñóäëàí òîãòîîæ, íººöäºº òóëãóóðëàí ìàëûí õàäëàí, òýæýýë áýëòãýëèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ; - ºâñ õàäëàíã áîîõ, õàäãàëàõ, òýýâýðëýõ àæèëëàãààíä îð÷èí ¿åèéí àðãà òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëæ, áèçíåñèéí ýðãýëòýä îðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. 2.1.3. Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë. ªíãºðñºí 5 æèëèéí äóíäæààð ñàâ ãàçàðò 170.2 ìÿíãàí òîíí íîîñ, íîîëóóð, 16.7 ñàÿ ëèòð ñ¿¿, 17.5 ìÿíãàí òîíí ìàõ, 67.3 ìÿíãàí øèðõýã àðüñ, øèð ¿éëäâýðëýñýí áºãººä åðºíõèé õýìæýý íü æèë äàðààëàí ºñºí íýìýãäýæ èðæýý. Ãàãöõ¿¿ ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äîòîîä, ãàäààä çàõ çýýëä îíîâ÷òîé íèéë¿¿ëýõ ñ¿ëæýý á¿ðäýýã¿éãýýñ ìàë÷äûí îðëîãî, àìüæèðãàà äýýøëýõã¿é áàéíà. ¯õðèéí ìàõíû ¿íäñýí çàõ çýýë íü Óëààíáààòàð õîò, Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí òºâ çýðýã òîìîîõîí õîò ñóóðèí ãàçàð þì. Ñ¿¿íèé çîðèëòîò çàõ çýýëèéã îðîí íóòãèéí áà òºâëºðñºí (Óëààíáààòàð õîò áà àéìãèéí òºâ¿¿ä) ãýæ 2 àíãèëíà. Öààøèä ñàâ ãàçàðò ¿éëäâýðëýæ áóé íèéò ñ¿¿íèé 50-ààñ äîîøã¿é õóâèéã òºâëºðñºí çàõ çýýëä ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í õýëáýðýýð, ¿ëäýõ õýñãèéã îðîí íóòãèéí çàõ çýýëä ò¿¿õèé ñ¿¿ áîëîí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýëáýðýýð íèéë¿¿ëíý. ¯ðæëèéí ¿õðèéí àæ àõóéã ñàâ ãàçàðò õºãæ¿¿ëñíýýð 2016 îíû áàéäëààð æèëä 500-ààñ äîîøã¿é òóãàëòàé ãóíæ, áîðäîîíû ýð áÿðóó çàõ çýýëä íèéë¿¿ëäýã áîëíî.

276

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Èéìä îðîí íóòàãò ìàë÷äûí õîðøîîíä ò¿øèãëýñýí ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõ ñ¿ëæýý á¿ðä¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà. Õ¿ñíýãò 2.5. Ñàâ ãàçàð äàõü ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèëèéí ¿éëäâýðëýë Îí

Íîîñ, íîîëóóð, òîíí

Ñ¿¿, ìÿíãàí ëèòð

Ìàõ,íÿäàëãààíû æèíãýýð, òîíí

Àðüñ,ìÿí.øèðõýã

2005

117.5

13498.1

13914.2

47.7

2006

138.2

15068.1

15540.6

55.7

2007

163.8

16439.6

17161.9

65.7

2008

199.5

18103.2

19209.9

77.7

2009

231.7

20210.4

21525.7

89.7

5 æèëèéí äóíäàæ

170.2

16663.9

17470.4

67.3

Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý íü ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëò, ñ¿ðãèéí á¿òýö, ¿¿ëäðèéí ñàéæèðàëò, ìàëëàãàà, òýæýýëëýã çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðíà. Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àøèã øèìèéí áîëîí ºñºëò ¿ðæëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýæ àíãèëíà. ¯¿íýýñ áýëýí áàéãàà ìýäýýëëýýñ øàëòãààëàí çºâõºí àøèã øèìèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèåò õýìæýýãýýð òîîöîâ. Ìàëûí òºðºë á¿ðèéí ñ¿ðãèéí á¿òýö, çóóí ýõýýñ áîéæóóëàõ òºë, òîì ìàëûí õîðîãäîë, õýðýãëýýíèé çàðëàãà, íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã ¿íäýñëýí á¿òöèéí íýã õýýëòýã÷ýýñ ¿éëäâýðëýõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàðãàæ íèéò ìàëààñ ¿éëäâýðëýõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òîäîðõîéëîâ. Ñàâ ãàçðûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä íèéòëýã ãýæ õýëæ áîëîõîîð äàðààõü òóëãàìäñàí àñóóäàë áàéíà. ¯¿íä: - Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ãàí çóäûí äàâòàìæ; õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ ìàëûí òîîíû ºñºëò, ñ¿ðãèéí çîõèñòîé áóñ á¿òöýýñ õàìààð÷ áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë èëò àæèãëàãäàõ áîëæýý. - Õóâèéí ìàë ýìíýëãèéí îäîîãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò çàõ çýýëèéí íºõöºëä íèéöýõã¿é áàéãàà áºãººä ìàë÷äàä õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõ òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàé. - Ìàë ñ¿ðãèéí ÷àíàð, àøèã øèì áóóðàõ õàíäëàãàòàé áîëñîí. Ýíý íü ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèë çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæèë õèéãäýýã¿éãýýñ ºíäºð àøèã øèìòýé ñàéí ¿¿ëäðèéí äàâóó ÷àíàð íü àëäàãäñàíòàé õîëáîîòîé. Òóõàéëáàë, 1990-ýýä îíä ñàâ ãàçàðò ¿õýð ñ¿ðãèéí ãîë óäàì áîëîõ Ñèììåíòàëèéí ýðëèéç ñàéí ¿íýýíèé õîíîãèéí äóíäàæ ñààì 9-10 ë, æèëèéí äóíäàæ ñààì 2900-3000 ë õ¿ð÷ áàéñàí áîë 2009 îíû áàéäëààð óã ¿õðèéí õîíîãèéí äóíäàæ ñààì 5-6 ë, æèëèéí äóíäàæ ñààì 1500 ë îð÷èì áàéãàà àæýý. - Ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëò, ìàðêåòèíãèéí ñ¿ëæýý á¿ðäýýã¿é íü ñàâ ãàçðûí ìàë÷äûí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ, áàéãàà íººö áîëîëöîîã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõàä ñààä áîëæ áóé ãîë õ¿÷èí ç¿éë ìºí. Òóõàéëáàë, ìàë÷èí ºðõ 24-30 ¿íýý ñààëèíä õàìðóóëàí ñààëèéí èä ¿åä (7-8 äóãààð ñàðä) õîíîãò 200 øàõàì ë ñ¿¿ ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ ñ¿¿ãýý øóóä áîðëóóëàõ çàõ çýýëã¿éãýýñ øàëòãààëàí áîëîìæîî á¿ðýí àøèãëàæ ÷àäàõã¿é, ¿íýýãýý ýýëæëýí öººí õîíîãîîð ñààëèíä õàìðóóëàí ºðõèéí õýðýãöýýíèéõýý öàãààí èäýýã áýëòãýõ, õýðýãöýýíýýñ èë¿¿ ãàðñàí õºëäººñºí ñ¿¿, ààðö, ààðóóë, öºöãèé çýðýã öàãààí èäýýã Óëààíáààòàð õîòîä áàãà õýìæýýãýýð áîðëóóëàõ çýðãýýð õóâèà àðãàöààñàí àæ àõóéí òºâøèíä àæèëëàæ áàéíà. Õ¿ñíýãò 2.6. Ñàâ ãàçðûí ¿õðèéí òîî, ¿¿ëäýðëýã áàéäëûí õýòèéí õàíäëàãà ¹

Àéìàã, ñóì

ªìíºäýëãýð

305

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

Ýðëèéç ¿õýð

2015 Íóòãèéí Á¿ãä ¿õýð

Ýðëèéç ¿õðèéí ýçëýõ õóâü 2.4

Ýðëèéç ¿õýð

12197

12502

502

442

10236

10678

4.1

1073

780

19938

20718

3.8

1483

2021 Íóòãèéí Á¿ãä ¿õýð 9331

Ýðëèéç ¿õðèéí ýçëýõ õóâü

9833

5.1

7262

8335

12.9

19092

20575

7.2

277

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Áàÿí-Àäàðãà

1291

9049

10340

12.5

1831

9316

11147

16.4

Äàäàë

1049

10225

11274

9.3

1918

11104

13025

14.7

Íîðîâëèí

169

3841

4010

4.2

395

5757

6151

6.4

Áàÿí-Óóë

895

3291

4186

21.4

1158

4581

5739

20.2

Á¿ãä

4931

68777

73707

6.7

8361

66444

74805

11.2

Áàÿí-Óóë ñóìûíõàí ìàõíû ÷èãëýëèéí êàçàõûí öàãààí òîëãîéò ¿õðèéí ýðëèéç; Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà ñóì ñ¿¿-ìàõíû öººí òîîíû ýðëèéç ¿õýðòýé áºãººä áóñàä íü íóòãèéí ìîíãîë ìàë þì. Ñóìäûí á¿õ ¿õðèéí 3.7% ýðëèéç, ¿¿íýýñ Áàÿí-Óóë ñóìûíõ 30.5%, Áàÿí-Àäðàãûíõ 9.2%, Äàäàëûíõ 5.9% ýðëèéç àæýý. Èéìä öààøèä ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ òàëààð çàðèì ñóìûí àæëûí ýõëýë ñàéí áàéíà. 2009 îíä Áàòøèðýýò ñóìûí òºâä Óëààíáààòàð õîòûí “Ñ¿¿” ÕÊ-èéí ñàëáàð áàéãóóëàãäàæ, ìàë÷äààñ øèíý ñ¿¿ õóäàëäàí àâäàã áîëñíîîð çàðèì àéë ºðõ òóñ ñàëáàðò 30 õîíîãèéí òóðø õîíîãò 100160 ëèòð, íèéò 6400 ëèòð ñ¿¿ íèéë¿¿ëæ, 1200.0 ìÿíãà îð÷èì òºãðºãèéí áîðëóóëàëò õèéæýý. Ýíý ñàëáàð áàéãóóëàãäñíû áàñ íýã à÷ õîëáîãäîë íü òóñ ñóìûí ìàë÷èä ¿íýýãýý ñèììåíòàëü ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí ã¿í õºëäººñºí ¿ðýýð õýýëò¿¿ëæ áàéíà. Ñàâ ãàçàðò ìàõíû, ñ¿¿íèé, ìàõ-ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí áîëîí ¿ðæëèéí ¿õýð áîéæóóëæ çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëä òîîöîãäîíî. “Ìîíãîë ìàë” õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã òîãòâîðòîé ñàéæðóóëàõ áîëîìæòîé. ¯ðæèë ñåëåêöèéí àæëûã çºâ çîõèîí áàéãóóëñíààð ñàâ ãàçðûí íèéò ¿õýðò öýâýð ¿¿ëäðèéí áîëîí ýðëèéç ¿õðèéí ýçëýõ õóâü õýìæýýã 2015 îí ãýõýä 6.7%, 2021 îí ãýõýä 11.2% õ¿ðãýõ áîëîìæ áàéíà. 2.1.4. Õºãæëèéí õàíäëàãà Ìàë àæ õóéí ¿éëäâýðëýëèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõäýý äàðààõ àñóóäàëä îíöëîí àíõààðàõûã çºâëºæ áàéíà. ¯¿íä:  óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöñîí ÷àäàâõèéã áèé áîëãîæ, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéã øèíý÷ëýõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ;  áýë÷ýýð, óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ òàëààð ìàë÷äûí á¿ëýã, îéí íºõºðëºë¿¿äýä òóñãàé õºòºëáºðèéí äàãóó çàéí ñóðãàëò ÿâóóëæ, òýäíèé ìýäëýã, ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ;  ¿õðèéí ìàõûã õºðø çýðãýëäýý ÎÕÓ-ä ýêñïîðòëîõ, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèéã îðîí íóòàãòàà áîëîâñðóóëàëò õèéæ, Óëààíáààòàð áîëîí àéìãèéí òºâèéí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòëàõ;  ìàë àæ àõóéí ìàë ýìíýëýã, ¿ðæèë ñåëåêöè, óñàí õàíãàìæèéí áîëîí ãàçàð òàðèàëàíãèéí òåõíèê õàíãàìæèéí ¿éë÷èëãýýã õîðøñîí õýëáýðýýð ìàë÷èä, òàðèàëàí÷äàä ¿éë÷ëýõ ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëýõ. 2.2. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë 2.2.1. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí õºãæëèéí òîéì Øèëæèëòèéí ¿åä ãàðñàí ººð÷ëºëò. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàãòàõ Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí ñóìäûí íóòàã äýâñãýð íü îé áîëîí îéò õýýðèéí á¿ñýä õàìààðàõ áºãººä îéí çàõ, ãîëóóäûí õºíäèé áîëîí óóëñûí ýíãýð áýëýýð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä òîõèðîìæòîé ¿ðæèë øèìò õºðñ á¿õèé õàðüöàíãóé èõ òàëáàéòàé þì. Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä ñàâ ãàçðûí ñóìäàä íèéò 56.2 ìÿíãàí ãà ýðãýëòèéí òàëáàéä ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áàéñàí áîë çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýíýýð: - ýíý íóòàãò ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéñàí ñàíãèéí àæ àõóé, õºäºº àæ àõóéí íýãäë¿¿ä õóâü÷ëàãäàæ, çàõ çýýëèéí íºõöºëä òóñ ñàëáàðûã ýðõëýõ àðãà õýëáýð áîãèíî õóãàöààíä á¿ðäýýã¿é; - ¿éëäâýðëýëä àøèãëàæ áàéñàí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ºì÷ëºëä øèëæèæ, òåõíèê õàíãàìæ, àøèãëàëòûí íýãäñýí áîäëîãî àëäàãäñàí; - ¿éëäâýðëýëèéí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãà áîëîí ¿ðèéí õàíãàìæ àëäàãäñàí çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººãººð ñàâ ãàçàðò ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ¿íäñýíäýý çîãñîíãè áàéäàëä îðæýý.

278

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí 1990 îíä áàéñàí òàðèàëàíãèéí ýðãýëòèéí òàëáàéí 8221.9 ãà áóþó 14.6 % íü àòàðøèæ, ºíººãèéí áàéäëààð ñóìäûí ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí òàéëàíãààð 48068.2 ãà ýðãýëòèéí òàëáàé á¿ðòãýëòýé áàéíà. “Àòðûí III àÿí” ýõýëñíýýð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä àõèö ãàð÷, ñàâ ãàçðûí çàðèì ñóìä ¿ð òàðèàíû ¿éëäâýðëýëýý íýìýãä¿¿ëýõ, óðèíø õèéäýã áîëñîí áàéãàà ÷ òºäèéëºí äîðâèòîé ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é áàéíà. Á¿ðòãýëòýé ýðãýëòèéí òàëáàéí äºíãºæ 23.1% íü ë òàðèàëàíä àøèãëàãäàæ áàéíà. Ãàçðûí á¿ðòãýëä ºíæººñºí òàëáàé ãýæ òóñãàãäàæ áàéãàà íèéò ýðãýëòèéí òàëáàéí 76.9%-èéã ýçëýõ 30045.8 ãà ãàçàð íü ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëòýýñ ¿çýõýä îäîîãîîð õàðààõàí àòàðøààã¿é áàéíà. Ãýâ÷ ýäãýýð òàëáàé íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàçàð òàðèàëàíãèéí ýðãýëòýä îðîîã¿é óäñàí, çàðèì õýñýã íü ìàëûí áýë÷ýýðò àøèãëàãäàæ áàéãàà àæýý. Íºãºº òàëààð ýíý òàëáàé íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã øèíýýð ãàçàð ýçýìøèõã¿éãýýð õàðüöàíãóé õÿìä ºðòºã çàðäëààð ýðã¿¿ëýí ñýðãýýõ ÷óõàë íººö áîëîëöîî þì. Ñàâ ãàçðûí ñóìäààñ Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóìä ýðãýëòèéí òàëáàéíõàà 7090 îð÷èì õóâèéã àøèãëàæ áàéãàà áîëîâ÷ Íîðîâëèí ñóìûí òàðèàëàíãèéí òàëáàé áàðàã á¿õýëäýý ñàâ ãàçðûí õèëèéí ãàäíà áàéãàà þì. ªìíºäýëãýð ñóìûí àøèãëàæ áàéãàà òàðèàëàíãèéí òàëáàé ÷ ¿íäñýíäýý ñàâ ãàçðûí õèëèéí ãàäíà îðøèæ áàéíà. Ãýõäýý ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí õºãæèë íü ¿ð òàðèà, ãóðèëûí ¿éëäâýðëýë, õ¿íñíèé íîãîî, ìàëûí òýæýýëèéí õàíãàìæ ãýõ ìýò á¿õ ÷èãëýëýýð ñàâ ãàçðûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä á¿õýëäýý íºëºº ¿ç¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë ó÷ðààñ òàëáàéí áàéðëàëààð àíãèëàõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çëýý. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë. Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí íýã òóëãóóð ñàëáàð áîë ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ìºí. Ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä 26.4 ìÿíãàí ýðãýëòèéí òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, ¿¿íèé 15.1 õóâüä ¿ð òàðèà, 0.6 õóâüä òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ, 9.3 õóâèéã óðèíøèëæ, 75.0 õóâèéã îãò àøèãëàëã¿é ºíæººæ áàéãààãààñ ¿çýõýä òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä ãàçðûí íººöèéã õàíãàëòã¿é àøèãëàæ áàéãàà íü õàðàãäàíà. ªìíºäýëãýð, Äàäàë, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí ñóìäàä ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ ãàçðûí íººö áàéíà. Ñàâ ãàçàðò òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ¿íäñýíäýý ºðõèéí àæ àõóéí òºâøèíä ýðõýëæ áàéãàà áºãººä òîì õýìæýýíèé òàëáàéòàé òàðèàëàí ýðõëýã÷èä öººí þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò 3000 ýðãýëòèéí òàëáàéòàé “Õóðõ ãîë” (ªìíºäýëãýð), 1600 ãà òàëáàéòàé “Ìºíõ-Îíîí” (Áàÿí-Àäðàãà) çýðýã õàðüöàíãóé èõ ãàçàðòàé êîìïàíèóäààñ ãàäíà 200-400 ãà ýðãýëòèéí òàëáàéòàé 9 àæ àõóéí íýãæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ¯ð òàðèà ¿éëäâýðëýëýýð Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí; òºìñíèé ¿éëäâýðëýëýýð Äàäàë, ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Íîðîâëèí; õ¿íñíèé íîãîîíû ¿éëäâýðëýëýýð Äàäàë, ªìíºäýëãýð, Áèíäýð ñóì õàðüöàíãóé èõ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã àæýý. Õ¿ñíýãò 2.7. Ñàâ ãàçðûí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýý, á¿òýö (ãà-ãààð) ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2

Àéìàã ñóì

Òàðèàëàíãèéí ãàçàð

¿¿íýýñ ¯ð òàðèà

15.0 26688.5 14892.2 220.0 4143.8 3260.0 6354.1 3435.0 1071.7 37.9 12.5

4210.0 2349.2

Õýíòèé Äîðíîä

òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî 10.0

Æèìñ æèìñãýíý 5.0

Óðèíø

ªíæººñºí 0.0

0.0

1200.0 374.4

0.0

0.0 37.9 12.5

0.0

22101.5 12332.6 200.0 3423.5 50.5 6295.3 975.0 304.2 0.0 0.0

29954.3

4592.3

160.1

0.0

4.0

2591.8

22606.1

64926.6 72831.5

7420.0 2770.0

Àéìãèéí ä¿í 358.8 1401.4

30.0 16.0

21.0 3084.1

3670.0 4960.0

53426.8 60600.0

350.0 1500.0 1260.0 393.1

77.0 43.0 20.0 16.3 9.5 58.8

Òýæýýë

0.0

0.0 4.0

300.0 167.4 350.0 1700.0

279

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

1 2

Õýíòèéä Äîðíîäîä

46.1% 41.1%

Ñàâ ãàçðûí ýçëýõ õóâü 61.9% 44.6% 165.8% 11.4%

0.0% 0.0%

19.0% 0.1%

70.6% 52.3%

42.3% 37.3%

2006-2009 îíû áàéäëààð ñàâ ãàçàðò áàãòàæ áóé Õýíòèé àéìãèéí äýýðõ ñóìäàä òóñ àéìãèéí æèëä ¿éëäâýðëýæ áóé ¿ð òàðèàíû 25.2-48.0 %, òºìñíèé 19.5-32.5 %, õ¿íñíèé íîãîîíû 22.8-27.7 % íîãääîãîîñ ¿çýõýä ñàâ ãàçàðò ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ íººö áîëîìæ áàéãààã èëòãýíý. Õàðèí ýíý ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíä äîð äóðäñàí ¿íäñýí äóòàãäàë îðøèæ áàéíà. ¯¿íä: o òàðèàëàíä òîõèðîìæòîé òàëáàéí äèéëýíõ íü àòàðøñàí; o àòàðøñàí òàëáàéí áàãàã¿é õýñýã íü ñàëõèíû ýëýãäýëä ºðòºæ, òàðèàëàíä äàõèí àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëñîí; o çàðèì ñóìä õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéí áàéäàëä ñºðºã íºëººòýé áàéäëààð ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãàà. Òóõàéëáàë, ªìíºäýëãýðò õÿòàä èðãýä ðàïñ òàðèàëæ, õºðñíèé ¿ðæèë øèìä áàãà àíõààð÷ áàéãààä îðîí íóòãèéí èðãýä ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã áàéíà. Òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ “Àòðûí III àÿí” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä àòàðøñàí òàëáàéã ýðãýëòýä îðóóëæ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë õèéõ çýðýã òîäîðõîé çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áèëýý. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý 2008 îíîîñ õîéø ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéãàà áºãººä ýíý íü òºðèéí ç¿ãýýñ ýíý ñàëáàðûí òàëààð õýðýãæ¿¿ëñýí áîäëîãûí ¿ð ä¿í áàéæ áîëîõ þì. Áèäíèé õèéñýí ñóäàëãààãààð Õýíòèé àéìàãò ¿ð òàðèàíû ãà-ãèéí óðãàöàä öàã óóðûí õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë 86.9%, õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéíõ 13.1% áàéíà. Èéìä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ºíººãèéí íºõöºëä äýâøèëòòýé òåõíîëîãè á¿õèé óñàëãààòàé òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëæ, òàðèàëàíãèéí òàëáàéã àëü áîëîõ á¿ðýí àøèãëàõ, òýæýýëèéí òàðèìàë òàðèàëàõ çàìààð ñàâ ãàçðûí ìàë ñ¿ðãèéí òýæýýëèéí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ çýðýã çîðèëòûã øèéäâýðëýâýë çîõèíî. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóìä íü óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàí ¿íäñýíäýý ýðõýëäýãã¿é áºãººä áàéãàëü öàã óóðûí òààëàìæòàé íºõöºë íü õàðüöàíãóé òîãâîðòîé óðãàö àâàõ áîëîëöîî îëãîäãîîñ ýð÷èìæ¿¿ëýëòèéí àðãà õýìæýý àâàõã¿é áàéíà. Ãýâ÷ ªìíºäýëãýð ñóì 2009 îíä óðãàö àëäñàí, 2008 îíä Áèíäýð ñóì õàíãàëòòàé óðãàö àâ÷ ÷àäààã¿é çýðýã íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýõäýý ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà, óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë õºãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà. Çóðàã 2.3.Ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë

Ñàâ ãàçðûí ñóìä ãàçðûí íýãäñýí ñàíä á¿ðòãýãäñýí òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû òàëáàé áàãà /2009 îíû áàéäëààð 219.2 ãà/ áàéãàà áîëîâ÷ õàðüöàíãóé èõ óðãàö àâñàí /2009 îíä 1311 òîíí òºìñ, 951 òîíí õ¿íñíèé íîãîî õóðààí àâñàí/ áàéãàà íü èðãýä õóâüäàà ¿ëýìæõýí õýìæýýíèé íîãîî òàðüæ àõóé àìüäðàëäàà õýðýãëýäýã, ºðõèéí ãàçàð òàðèàëàíãèéí æèæèã òàëáàé íü ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí òàéëàíä õàìðàãäàõã¿é áàéãààòàé õîáîîòîé. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿëàíãóÿà, ¿ð òàðèà, òýæýýëèéí òàðèìàëûã ýð÷èìòýé ýðõëýõýä ó÷èð÷ áàéãàà áàñ íýã áýðõøýýë íü Äîðíîä, Õýíòèé àéìàãò ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õýìæýý æèæèã, õ¿÷èí ÷àäàë áàãà áàéãàà ÿâäàë þì. Ýíý íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òåõíèêèéí ïàðêèéã á¿ðä¿¿ëýõ, îíîâ÷òîé òåõíîëîãèéã ñîíãîí íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîõã¿é áàéíà. Ãýõäýý ÿã èéì áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëñàí, ¿¿íä íü òºð çàñãèéí áàéãóóëëàãóóäààñ áîäèò äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áýëýí òóðøëàãà çýðãýëäýýõ

280

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Òºâ, Ñýëýíãý àéìãèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä áèé. 2.2.2. Õºãæëèéí õàíäëàãà Õàìãèéí ãîë íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõäýý á¿ñ íóòàã, ñàâ ãàçðûí öààøäûí õºãæëèéí õàíäëàãàä òîõèðñîí îíîâ÷òîé áîäëîãîä òóëãóóðëàõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íèé òóëä:  ñóì á¿ðýýð àòàðøñàí ãàçàð áîëîí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéí ñóäàëãààã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäààð õèéëã¿¿ëæ ä¿ãíýëò ãàðãóóëæ, òàðèàëàíä òîõèðîìæòîé ãàçðûí íººöèéí 60-ààñ äîîøã¿é õóâèéã àøèãëàõ;  ñàâ ãàçàðò ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã, ÿëàíãóÿà, ¿õðèéã ñ¿¿-ìàõíû ÷èãëýëýýð ýð÷èìæ¿¿ëýí ø¿¿ñò òýæýýë (òýæýýëèéí ìàíæèí, äàðøíû óðãàìàë), îëîí íàñò íîãîîí òýæýýë (öàðãàñ ã.ì) òàðèàëàõ çàìààð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã òýëýõ, ººðººð õýëáýë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ººðèéã íü ýð÷èìæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý õ¿÷èí ÷àäëûí òîäîðõîé õýñãèéã ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõýä ÷èãë¿¿ëýõ;  ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä òåõíèê, ñàíõ¿¿, ¿ðèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýýã ìåíåæìåíòèéí íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëãîõ;

281

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

3. ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÎÉÌ: ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ 3.1. Àøèãò ìàëòìàëûí îðäóóäûí òºðºë, áàéðøèë 3.1.1. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õºãæëèéí òîéì Ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, Õýíòèéí íóðóó, Îíîí ãîëûí àé ñàâ íü ýðäýñæèëò èõòýé, àøèãò ìàëòìàëûí àðâèí èõ íººöòýé íóòàã áºãººä äóíäàæ ºíäºð óóëñàä àëòíû ¿íäñýí îðä, ãÿíò áîëäûí õóðèìòëàë èëýðäýã, ñàâ ãàçðûí ºìíºä õýñãýýð õàéëóóð æîíøíû ¿ëýìæõýí íººöòýé çýðýã íü õàéãóóë÷èä, àøèãò ìàëòìàë àøèãëàã÷äûí ñîíèðõëûã ç¿é ¸ñîîð òàòäàã áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð /2010 îíû III ñàðûí Àøèãò ìàëòìàëûí õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí ìýäýýãýýð/ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò îëãîãäñîí àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðëèéí òîî, òàëáàéí õýìæýý Ìîíãîë îðíû áóñàä íóòàã äýâñãýðòýé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé öººí, ýçëýõ òàëáàé áàãà áàéãàà þì. Ýíý íü 1992 îíä Òóóë, Îíîí, Õýðëýí ãóðâàí ãîëûí ýõ áîëîí Õýíòèéí íóðóóíû áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ, ×èíãèñ õààíû ºëãèé íóòãèéí ò¿¿õ äóðñãàëûí ¿íýò ç¿éëñèéã ºâëºí ¿ëäýýõ çîðèëãîîð Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçðûã áàéãóóëñàí, 2007 îíä Òºâ Àçèéí õýýð òàë, Ñèáèðèéí òàéãûí óóëçâàð áîëñîí áèîãàçàð ç¿éí ºâºðìºö øèíæ òºðõèéã õàäãàëàõ, õàìãààëàõ, ñóäëàõ, áàéãàëèéí áîëîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûã “À”, “Á” õýñýãòýéãýýð áàéãóóëñàí, 2009 îíä “Ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ãàðñàí çýðýã òºðèéí áîäëîãîòîé õîëáîîòîé þì. Ñàâ ãàçðûí çàðèì ñóì öººí áîëîâ÷ /Äàäàë ñóìàíä 2, Áèíäýð ñóìàíä 1/ òóñãàé çºâøººðëèéã öóöëóóëñàí àñóóäàë áàéíà. Ñàâ ãàçðûí íóòàã äýâñãýðò àøèãëàãäàæ áóé òîìîîõîí õýìæýýíèé óóðõàé àëãà áàéíà. Ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààãààð Õýíòèé àéìàãò íººö íü òîãòîîãäñîí àëòíû 3, òºìðèéí 2, í¿¿ðñíèé 5 îðä áàéãàà þì. Ãýõäýý ãîë òºëºâ áàãà íººöòýé àëòíû æèæèã îðä ãàçðóóäûí àøèãëàëòûí áîëîí õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºë àâñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îëîí áàéãàà àæýý. Îäîîãîîð ªìíºäýëãýð ñóìûí Ñàéõàíû ãîëä àëòíû óóðõàéä àëò óãààæ áàéãàà, ìºí Áàòøèðýýòèéí Ãóòàéä àëò îëáîðëîëò ýõýëñýí áîëîâ÷ çýðýãöýýä õóâèàðàà àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã èðãýä (íèíæà) îðñîí áàéíà. Õèë õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí ìýäýýãýýð Îíîí ãîëä öóòãàäàã ÎÕÓ-ûí íóòàã äàõü öóòãàë ãîëóóäûí äàãóó òóñ óëñûí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä àëò èõýýð îëáîðëîæ áàéãàà àæýý. Ýíý íü öààøèä òóñ ñàâ ãàçðûí áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é þì. Ñàâ ãàçàðò àøèãò ìàëòìàëûí íèéò 84 òóñãàé çºâøººðºë áàéãààãèéí 75 íü õàéãóóëûíõ, 9 íü àøèãëàëòûíõ áàéíà. Àøèãò ìàëòìàëûí àøèãëàëòûí áîëîí õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºëòýé òàëáàéí õýìæýý 531.9 ìÿíãàí ãà áàéãàà íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 21.4 õóâüòàé òýíö¿¿ áàéíà. Ãýõäýý àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëòîä àøèãëàãäàæ áóé ãàçðûí õýìæýý 320.8 ãà þì. Õ¿ñíýãò 3.1. Ñàâ ãàçàð äàõü àøèãò ìàëòìàëûí òóñãàé çºâøººðºë, áàéðøèë Ñóì, áàã

Õý. Áàòøèðýýò Õý. Áàÿí-Àäðàãà Õý. Áèíäýð Õý. Äàäàë Õý. Íîðîâëèí, Îíîí áàã Õý. ªìíºäýëãýð Ä¿í

282

Òóñãàé çºâøººðºë Ñóìä îëãîãäñîí ¯¿íýýñ Îíîí ãîëûí ñàâä òîî òàëáàé (ãà) òîî òàëáàé (ãà) Íýã. Õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºë: 20 166317.7 20 166317.7 9 32118.64 9 32118.64 13 80964.18 13 80964.18 8 22812.7 7 20623 3 6663.68 2 303 32 260425 24 226803 85 569301.9 75 527129.52

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õý. Áàòøèðýýò Õý. Áàÿí-Àäðàãà Õý. Áèíäýð Õý. Äàäàë Õý. ªìíºäýëãýð Ä¿í Íèéò ä¿í

Õîåð. Àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë: 3 687.68 1 27 1 12 1 93 6 4511.51 12 5331.19 97 574633.09

3 1 1 1 3 9 84

687.68 27 12 93 3978.51 4798.19 531927.71

ªìíºäýëãýð ñóìûí Ìºíãºí-ªíäºðèéí ìºíãº, öàéð, òóãàëãà, ªíäºðöàãààíû õîëèìîã ìåòàëë, Íàâ÷èò ãîëûí òºìðèéí õ¿äýð, Áèíäýð ñóìûí Õºìºëèéí àëò, Íîðîâëèí ñóìûí Õóëñò íóóðûí í¿¿ðñ çýðýã îðä ãàçðóóäûí íººöèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ, îëáîðëîí àøèãëàõ òîõèîëäîëä áàéãàëü îð÷èíä õàë áàãàòàé äýâøèëòýò òåõíîëîãè õýðýãëýõèéã ÷óõàë÷ëàõ íü ç¿éòýé áàéíà. Õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷äèéí 90 ãàðóé õóâü íü îðîí íóòãèéí òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé àæèë òºðëèéí õîëáîîã¿é, çºâøººðºëòýé òàëáàéäàà ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýãã¿é, ãîë òºëºâ Óëààíáààòàð õîòûí áîëîí ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áàéäàã áàéíà. Õàðèí Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã Ãóòàé, Øóðãàäàãèéí ãîëûí àëòíû îðäîä õàéãóóë õèéæ áàéãàà 5575õ 6155õ òóñãàé çºâøººðºë á¿õèé “Ãóòàéíäàâàà” ÕÕÊ îéðûí ¿åä õàéãóóëûí àæëàà äóóñãàæ, íººö òîãòîîëãîõ çîðèëãîîð èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà àæýý. Õàéãóóëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí êîìïàíèóä àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðëºº àâñàí áºãººä ºíººãèéí áàéäëààð ýíý á¿ñ íóòàãò õàéãóóëûí àæèëëàãàà çîãñîíãè áàéäàëä îðñîí, øèíý õóóëèéí õýðýãæèëòèéí áàéäëûã õàðñàí õ¿ëýýëòèéí áàéäàëä áàéíà. Ñàâ ãàçðûí 5 ñóìàíä àøèãëàëòûí 12 òóñãàé çºâøºðºë áàéãààãèéí 9 íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàéíà. Àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºëòýé êîìïàíèóäààñ Áàòøèðýýò ñóìûí Ãóòàéí äàâààíä ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà 2810à òóñãàé çºâøººðºëòýé /àëò/ “Þ Ýíä Áè” ÕÕÊ 2008 îíä àøèãëàëò õèéæ ýõýëñýí áîëîâ÷ 2009 îíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é, àæëûí ¿ð ä¿í òîäîðõîéã¿é áîëñîí áàéíà. ªìíºäýëãýð ñóìûí íóòàã Ñàéõàí ãîëä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà 6505à òóñãàé çºâøººðºëòýé “Àëòàéõàíãàé á¿ðä” ÕÕÊ ºíãºðñºí æèë¿¿äýä 2.7 òýðáóì òºãðºãíèé õºðºíãº îðóóëàëò õèéæýý. Àëò óãààñàí óñûã áèîëîãèéí àðãààð öýâýðø¿¿ëýí ýðã¿¿ëæ àøèãëàõ, ãàäàãø óðñãàëã¿é õîëáîî óñàí ñàí áàéãóóëàõ, àëòûã áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººã¿é òåõíîëîãèîð àøèãëàõ òåõíèêèéí áààç á¿ðä¿¿ëæ ñóóðèëóóëàõ çýðýã áýëòãýë àæëàà ¿íäñýíäýý äóóñãààä 2010 îíîîñ àøèãëàëòàà ýõëýõ ãýæ áàéíà. Ýíý óóðõàéí áàòëàãäñàí À çýðýãëýëèéí íººö 180 êã, íèéò íººö 320 êã, îäîîãèéí ñóóðüëóóëñàí õ¿÷èí ÷àäëààðàà 6-7 æèë àæèëëàõ òºëºâëºãººòýé, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àæëûí òºëºâëºãººãºº çîõèõ õóóëü æóðìûí äàãóó áîëîâñðóóëæ áàòëóóëñàí áàéíà. Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí Äóíäáóëàãò “Íî¸íøàøèð” ÕÕÊ æîíø àøèãëàõ 12960à òóñãàé çºâøººðëèéíõºº äàãóó àøèãëàëòûí áýëòãýë àæëàà 2009 îíîîñ ýõýëñýí áàéíà. Àøèãëàëòûí çºâøººðºëòýé áóñàä òàëáàéí õóâüä îäîîãîîð òîäîðõîé õèéñýí àæèëã¿é, àøèãò ìàëòìàëûí àøèãëàëòààñ óëñ îðîí íóòãèéí òºñºâò áîäèòîé îðëîãî îðîîã¿é, îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí õºäºëìºð ýðõëýëòýä òîäîðõîé íºëºº ¿ç¿¿ëýýã¿é áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü àøèãò ìàëòìàëûí àðâèí íººöòýé ÷ áàéãàëü ãàçàð ç¿éí òîãòîö íü óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë õºãæ¿¿ëýõýä òîõèðîìæòîé áèø, äýä á¿òýö ñóë õºãæñºí, ñàâ ãàçàð íü áàðàã á¿õýëäýý “Ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí ¿éë÷ëýëèéí õ¿ðýýíä áàãòàæ àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã¿é áîëñîí áàéíà. 3.1.2. Õºãæëèéí õàíäëàãà Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð íü ò¿¿õ äóðñãàëûí àðâèí èõ ºâ óëàìæëàë á¿õèé íóòàãòàé, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð èõòýé òóë ýäãýýð íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûã ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä õÿçãààðëàõ õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý ÓÈÕ-ààñ 2009 îíä “Ãîë, ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé” õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí íü óã ñàâ ãàçàðò óóë óóðõàéí õºãæëèéã õÿçãààðëàã÷ ýðõ ç¿éí õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà. Íºãºº òàëààð óëñ îðíû õºãæèëä ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àøèãò ìàëòìàëûí òîìîîõîí îðä, èëðýë îäîîõîíäîî ñàâ ãàçàðò òîãòîîãäîîã¿é àæýý. Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëæ îéðûí èðýýä¿éä óóë óóðõàéí ñàëáàð íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñàãò äîðâèòîé áàéð ñóóðü ýçëýõ òºëºâ àæèãëàãäàõã¿é áàéíà.

283

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

4. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÀËÁÀÐÓÓÄ ÁÀ ÓÑ ÀØÈÃËÀËÒ 4.1. Ýäèéí çàñãèéí á¿òöèéí ººð÷ëºëò Õ¿í àìûí àæ áàéäàë ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëòººñ õàìààðíà. ¯éëäâýðëýëèéí ºñºëò ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí õýìæýý, á¿òýýìæýýñ õàìààðíà. Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã ãàçàð, áàéãàëèéí áàÿëàãèéíõàà äààöàä íèéö¿¿ëýí õºãæ¿¿ëñíýýð ºíººãèéí òºäèéã¿é èðýýä¿é õîé÷ ¿åèéí àìüäðàëûí áàòàëãààã õàíãàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ýíý øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí èðýýä¿éí õàíäëàãûã áàðèìæààëàõ íü ç¿éòýé þì. Îäîîãèéí áàéäëààð ñóìûí òºâøèíä ÄÍÁ-èéã òîäîðõîéëäîãã¿é, êàïèòàëûí òàëààð áîäèòîé ìýäýýëýë áàéõã¿éãýýñ øàëòãààëàí àæèëëàã÷äûí òîî, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ, áàéãàëèéí íººöèéí ìýäýýëëèéã àøèãëàí ñàâ ãàçðûí ÄÍÁ-èéã òîäîðõîéëîâ. Åðòºíöèéí æàìààð áèä çºâõºí ºíãºðñíèéã ìýäýõ áîëîìæòîé, èðýýä¿éã íàðèéí óðüä÷èëàí òààìàãëàõ íü òºâºãòýé áèëýý. ¯¿íèéã ¿íäýñ áîëãîí ìºíãºí ¿ç¿¿ëýëòèéã îäîîãèéí ìºðäºæ áàéãàà æèøãèéã áàðèìòëàí 2005 îíû ¿íýýð èëýðõèéëýâ. ªíººãèéí áàéäëààð ñàâ ãàçðûí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä õºäºº àæ àõóé äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðü (74%) ýçýëæ áàéãàà, ¿¿íèé äàðàà ýäèéí çàñãèéí áîäèò ñàëáàðóóäààñ õóäàëäàà (5%), ¿éëäâýð, ýð÷èì õ¿÷, áàðèëãà (2%) îðæ áàéíà. Ñàâ ãàçàðò õ¿í àì, àæèëëàã÷äûí òîî öººí òóë íýã àæèë÷èí, íýã õ¿í àìä íîãäîõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý àéìãèéí äóíäæààñ äýýã¿¿ð áàéíà.

Çóðàã 4.1. Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàëáàðûí á¿òýö, %

Àéìàã, ñàâ ãàçðûí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òàâüæ áóé çîðèëòòîé óÿëäóóëàí ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëò, á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîâ. Ýäèéí çàñãèéí íýã òóëãóóðòàé ÿâöóó á¿òöèéã ººð÷èëæ, îëîí òóëãóóðòàé ýäèéí çàñàãò øèëæèõ íü ñàâ ãàçðûí ñóìäûí îéðûí èðýýä¿éí ãîë çîðèëò ìºí. Ñàâ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí ýíýõ¿¿ çîðèëò íü “... ñàëáàðûí á¿òöèéã ýð÷èìòýé øèíý÷èëæ, àéìãèéí ÄÍÁ-íèé 6.7 õóâèéã àæ ¿éëäâýð, áàðèëãûí ñàëáàðò, 65.1 õóâèéã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò, 28.2 õóâèéã ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò òóñ òóñ ¿éëäâýðëýõ” ãýñýí “Õýíòèé àéìãèéí öîãö áîäëîãî”-ä äýâø¿¿ëñýí õ¿ðýõ òºâøèíã èëýðõèéëæ áàéãàà õýðýã ìºí. ¯¿íòýé óÿëäóóëæ ãàçàð, áàéãàëèéí íººöèéí äàâóó òàëä òóëãóóðëàñàí, íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð ýäèéí

çàñãèéí çºâ çîõèñòîé á¿òýö á¿ðä¿¿ëæ, ÿäóóðàë, àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëàõûí òóëä:  áýë÷ýýðèéí áîëîí áàéãàëèéí áóñàä íººöèéí äààöàä íèéöñýí, ýðñäýë äààõ ÷àäàâõèòàé áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ;  òýæýýëèéí íººöèéí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëæ, ñ¿ðýãò ºíäºð àøèã øèìòýé ìàëûí ýçëýõ õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ  òàðèàëàíä òîõèðîìæòîé áîëîâ÷ àøèãëàãäàõã¿é áàéãàà ãàçðûí íººöºä òóëãóóðëàí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ýðñ íýìýãä¿¿ëýõ  áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õ äóðñãàëò ãàçðûí íººö áîëîìæèä òóëãóóðëàí àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàðûí õýìæýýíä õ¿ðãýõ  Õºäºº àæ àõóéí áîëîí îéí àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûã òºðºëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä á¿õ íººö áîëîìæèéã òºâëºð¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà.

284

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Àÿëàë æóóë÷ëàë çýðýã ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã àøèãëàñíààð ÄÍÁ-íèé á¿òýö èõýýõýí ººð÷ëºãäºíº. Õºäºº àæ àõóé, îé ìîäíû ñàëáàðûí ÄÍÁ–ä ýçëýõ õýìæýý 2015 îíä 74.2%, 2021 îíä 55.9% áîëæ áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. ¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí õýìæýý ºñ÷ 2015 îíä 23.8%, 2021 îíä 40.6% áîëæ ºñºõ þì. Èéì ººð÷ëºëòèéí ä¿íä ÄÍÁ-èéí õýìæýý æèëä äóíäæààð 7.5% ºñ÷, íýã õ¿íä íîãäîõ õýìæýý 2015 îíä 1.131, 2021 îíä 1.719 ñàÿ òºãðºãò õ¿ðýõ àæýý. Õ¿ñíýãò 4.1. ¯íäñýí ñàëáàðóóäûí õºãæëèéí õàíäëàãà ¹

¯ç¿¿ëýëò

2009

2010

2015

2021

Íýã. Õ¿í àì àæèëëàã÷èä 1

Íèéò õ¿í àì

15944

Íèéò àæèëëàã÷èä ¿¿íýýñ

Õºäºº àæ àõóé

16590

18156

5142

6172

6519

7550

4806

4764

4543

4002

104

147

210

1239

1312

1829

3337

¯éëäâýðèéí ñàëáàð ¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàð

15964

Õî¸ð. Íýìýãäýë ºðòãèéí ¿éëäâýðëýë (2005 îíû ¿íýýð, ñàÿ òºãðºãººð) 1

Õºäºº àæ àõóé

¯éëäâýðèéí ñàëáàð

¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàð

Íýìýãäýë ºðòºã

Íýã õ¿íä íîîãäîõ íýìýãäýë ºðòºã

114860.

11876.6

13923.7

17448.2

88.5

113.3

364.9

1100.2

1621.5

1919.0

4469.8

12654.2

13196.1

13908.9

18758.4

31202.6

0.8

0.9

1.1

1.7

Õ¿í àìûí æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 1.1%, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò àæèëëàãñàäûí òîî æèëä äóíäæààð 1.5% áóóð÷, àæèëã¿é èðãýäýä àæëûí áàéð ãàðñíààð æèëä ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí àæèëëàãñàä 6.7%, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûíõ äàðóé 8.6% ºñ÷, íèéò àæèëëàãñàäûí òîî æèëä äóíäæààð 1.7% ºñºõ þì. Çóðàã 4.2. ÄÍÁ, õ¿í àì, àæèëëàãñàäûí ïðîãíîç

Õ¿ñíýãò 4.2. Àæèë ýðõëýã÷äèéí òîîíû ºñºëòèéí õàíäëàãà Îí

Õ¿í àìûí òîî

Íèéò àæèëëàã÷äûí òîî

¯¿íýýñ õºäºº àæ àõóéí

¿éëäâýðèéí

¿éë÷èëãýýíèé

2009

15,944

6,142

4,806

1,240

2010

15,964

6,179

4,764

103

1,312

2011

16,070

6,234

4,731

111

1,392

2012

16,183

6,294

4,693

120

1,481

2013

16,306

6,360

4,649

128

1,582

2014

16,441

6,434

4,599

138

1,697

285

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

2015

16,590

6,519

4,543

147

1,829

2016

16,759

6,617

4,479

157

1,981

2017

16,952

6,734

4,407

167

2,160

2018

17,177

6,875

4,326

177

2,372

2019

17,444

7,049

4,234

188

2,627

2020

17,764

7,268

4,128

199

2,942

2021

18,156

7,550

4,002

210

3,338

Ìàë àæ àõóéãààñ ÷ºëººëºãäñºí áîëîí îäîî áàéãàà àæèëã¿é èðãýäèéã æèæèã, äóíä ¿éëäâýð áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí ºñºëòèéí ä¿íä àæëààð õàíãàõ áîëîìæòîé áàéíà. Àæèëëàãñàäûí òîî õýäèéãýýð áóóðàõ ÷ á¿òýýìæ äýýøèëñíèé ä¿íä õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 3.6% áàéõ þì. Ñàâ ãàçðûí ÄÍÁ, ãîë ñàëáàðóóäûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, àæèëëàãñàäûí òîîíû õàíäëàãûã äîîðõè õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ.

Çóðàã 4.3 Íýìýãäñýí ºðòãèéí ºñºëò

Çóðàã 4.4 Àæèë ýðõëýëò

4.2. Ýäèéí çàñãèéí çàðèì ñàëáàðóóäûí óñíû õýðýãöýý Ìàëûí áà õ¿í àìûí àõóéí óñàí õàíãàìæèéã îäîî ìºðäºæ áàéãàà óñ õýðýãëýýíèé íîðì, ìàëûí òºðºë á¿ðèéí ñ¿ðãèéí á¿òöèéã àøèãëàí íýã òîëãîé ìàëûí óëèðàëä õýðýãëýõ äóíäàæ õýìæýýã ¿íäýñëýí òîîöîí ãàðãàæ òîäîðõîéëîâ. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí õýñãèéí óñíû áàëàíñûí òîîöîîãîîð óñíû õýðýãöýý, õýðýãëýý, àøèãëàëòûí òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà ãàðàõ òóë ýíä õ¿í àìûí áîëîí ìàëûí óñíû õýðýãöýýã òîîöîæ îðóóëàâ. Õ¿ñíýãò 4.3. Ñàâ ãàçðûí õ¿í àìûí óñíû õýðýãöýý Õ¿í àìûí äóíäàæ òîî

Íýã õ¿íèé æèëèéí õýðýãëýý, ìÿíãàí ëèòð

Õ¿í àìûí æèëèéí õýðýãëýý, ñàÿ ëèòð

15777

5.5

86.8

Õ¿ñíýãò 4.4. Ñàâ ãàçðûí ìàëûí óëèðëûí óñ õýðýãëýý, ìÿíãàí ëèòðýýð* Óëèðàë

Õîíîã

Òýìýý

Àäóó

¯õýð

Õîíü

ßìàà

Çóí

111

4.72

3.19

2.56

0.39

Íàìàð

3.26

1.19

0.99

0.18

Õàâàð

2.81

0.80

1.19

0.18

ªâºë

148

6.83

2.33

2.52

0.23

* Á.Ñàðàí, Ã.×èíçîðèã (2008), Óñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõýòãýë

286

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õ¿ñíýãò 4.5. Ñàâ ãàçðûí ìàëûí óñ õýðýãëýý, ñàÿ ëèòðýýð Óëèðàë

Õîíîã

Òýìýý

Àäóó

¯õýð

Õîíü

ßìàà

Á¿ãä

Çóí

111

1.9

97.0

153.4

56.3

46.9

355.5

Íàìàð

1.3

36.2

59.5

26.6

22.1

145.6

Õàâàð

1.1

24.5

71.2

26.1

21.7

144.6

ªâºë

148

2.7

71.0

150.7

33.6

27.9

285.9

Æèëèéí õýðýãëýý

365

7.0

228.6

434.8

142.6

118.6

931.6

Õ¿ñíýãò 4.6. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñíû õýðýãöýý (ìÿíãàí ì3/ãà) ¯ð òàðèàíû ¹

Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû

óñàëãààíû íîðì, ì3/ãà

Ñóìäûí íýð òàëáàé, õàìãèéí ãà èõ 1500 4210.0 ªìíºäýëãýð ñàâ ãàçðûí

òàëáàé, ãà

õàìãèéí áàãà 1900 -

óñàëãààíû íîðì, ì3/ãà

õàìãèéí õàìãèéí èõ áàãà 1800 2800 77.0 138.6 215.6

Æèìñ, æèìñãýíèé óñàëãààíû íîðì, ì3/ãà

Íèéò çàðöóóëàëò, (ìÿíãàí ì3/ãà)

òàëáàé, õàìãèéí õàìãèéí ãà õàìãèéí õàìãèéí èõ áàãà èõ áàãà 1800 2300 0.0 0.0 138.6 215.6

2349.2

599.0 0.0

758.8 0.0

43.0 20.0

77.3 36

120.3 56

0.0 -

0.0 0.0

676.4 36.0

879.1 56.0

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

350.0

89.3

113.1

16.3

29.3

45.6

4.0

7.2

9.2

125.8

167.9

ÁàÿíÀäðàãà Äàäàë Íîðîâëèí ñàâ ãàçðûí Áàÿí-Óóë ñàâ ãàçðûí Ñàâ ãàçðûí ä¿í

1500.0

382.5

484.5

9.5

17.1

26.6

0.0

399.6

511.1

1260.0 393.1 0.0 4592.3

0.0 100.2 0.0 0.0 1171.0

0.0 127.0 0.0 0.0 1483.3

58.8 16.8 5.2 37.9 12.5 165.3

105.8 30.24 9.4 68.2 22.5 297.6

164.6 47.04 14.6 106.1 35.0 462.9

0.0 0.0 4.0

0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 7.2

0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 9.2

105.8 30.2 109.7 68.2 22.5 1475.8

164.6 47.0 141.7 106.1 35.0 1955.4

5 6 7

Ñàâ ãàçàð äàõü òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû òàëáàéã á¿ðýí, ¿ð òàðèàíû òàëáàéí 17 õóâèéã óñëàíà ãýæ òîîöñîí áîëíî. Óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð óëñ, àéìãóóäûí òàâüæ áóé çîðèëòûã ¿íäýñëýí ñàâ ãàçàð äàõü óñàëãààòàé òàëáàéí õýìæýýã îäîîãèéíõîîñ 1310 ãà-ãààð íýìýãä¿¿ëýõýýð, ¿¿íýýñ ¿ð òàðèàíûõûã 786 ãà-ãààð íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì. Èéíõ¿¿ òºëºâëºõºä ñàâ ãàçðûí ¿ð òàðèà, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû óñàëãààíä õàìãèéí áàãààð òîîöîõîä æèëä 1.5 ñàÿ ì3/ãà, õàìãèéí èõäýý 2.0 ñàÿ îð÷èì ì3/ãà óñ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ä¯ÃÍÝËÒ, ÑÀÍÀË 1. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóìäûí ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí á¿òýö, áàéãàëèéí íººö íü òóñ ñàâ ãàçàðò ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àÿëàë æóóë÷ëàë, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí çàðèì ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã íºõöºëä¿¿ëæ áàéíà. 2. Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí áýë÷ýýðèéí äààö áàéãàà áîëîìæîîñ õýòýðñýí òóë ÷àíàðã¿é ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëòèéã õÿçãààðëàæ, ºíäºð àøèã øèìòýé ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëæ, ÷àíàð, ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ çàìààð áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë, äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýõ ìåíåæìåíòèéã ñàâ ãàçàð, ñóì, áàã, ìàë÷äûí òºâøèíä õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. 3. Àøèãëàãäààã¿é îðõèãäñîí àòàðøñàí òàðèàëàíãèéí ãàçðûã á¿ðýí àøèãëàõ, ÿëàíãóÿà, äýâøèëòýò òåõíîëîãèä ñóóðèëñàí óñàëãààòàé òàðèàëàíã äýìæèæ, ìàëûí òýæýýë òàðèàëàõ õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ, ìàë ñ¿ðãèéã ýðñäëýýñ õàìãààëàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ. 4. Ñóìäóóä ººðñäèéí äàâóó òàëäàà òóëãóóðëàí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàõ, ìîäîí ýäëýë, öàãààí èäýý ¿éëäâýðëýõ ãýõ ìýò òîäîðõîé ÷èãëýëýýð äóíäàà õîðøèæ òºðºëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ çàìààð îðîí íóòãèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàð á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ íèéë¿¿ëýõ. 5.

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ èæ á¿ðýí õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð òóñ ñàëáàðûã ñàâ ãàçðûí ñóìäûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàðûí õýìæýýíä õ¿ðãýõ.

6. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû òàéëàíä òóñãàãäñàí ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð òóñ á¿ð äýýð õèéñýí ¿íäñýí ä¿ãíýëò, äýâø¿¿ëñýí ñàíàë, çºâëºìæèéã Îíîí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä òóñãàí òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ.

287

288

Äàäàë

Íîðîâëèí

Õýíòèé

Äîðíîä

Õýíòèéä

Äîðíîäîä

2 àéìãèéí ä¿íä

14.8%

24.4%

37.5%

12359.7

8032.5

3011.3

186.4

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

564.2

170.1

545.0

478.3

301.9

543.6

Áàÿí-Óóë

Áàÿí-Àäðàãà

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áèíäýð

702.4

606.9

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áàòøèðýýò

1089.0

21.7

287.3

Íèéò ãàçàð

ªìíºäýëãýð

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Öýíõýðìàíäàë

Àéìàã ñóì

ÄÄ

8644.9

5544.8

Àéìãèéí ä¿í

1456.0

111.8

338.8

122.0

391.0

163.0

254.0

389.8

130.4

285.1

510.9

187.0

Áýë÷ýýð

10.3%

16.6%

26.8%

10.3%

16.8%

26.3%

9.1%

14.5%

24.6%

3649.8

2145.5

527.5

78.8

238.7

20.7

66.4

79.6

103.6

78.7

52.1

114.0

204.2

69.7

ºâºë/ õàâðûí

Ñàâ ãàçðûí ýçëýõ õóâü

9608.1

5956.6

1596.0

128.2

388.4

134.9

432.4

195.0

279.6

418.0

133.9

306.4

549.1

214.3

ÕÀÀ ãàçàð

Õàâñðàëò 1.1. Íèéò áà õºäºº àæ àõóéí ãàçðûí àíãèëàë, ìÿí.ãà

ÕÀÂÑÐÀËÒ-1

11.1%

18.6%

27.3%

4995.2

3399.2

928.5

33.0

100.1

101.3

324.6

83.3

150.5

311.1

78.3

171.1

306.6

117.3

çóí/ íàìðûí

8.8%

12.1%

32.3%

866.1

326.0

105.2

14.9

45.3

11.6

37.2

25.2

22.0

23.9

3.0

4.5

8.1

25.9

Õàäëàí

21.7%

41.1%

46.1%

72.8

64.9

30.0

0.0

1.1

3.4

6.4

3.3

4.1

0.2

14.9

26.7

0.02

Òàðèàëàíãèéí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Ñóìûí íýð

Öýíõýðìàíäàë

ªìíºäýëãýð

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

Áàÿí-Àäðàãà

Äàäàë

Íîðîâëèí

Áàÿí-Óóë

Ä¿í

ÄÄ

4511755.7

564177.1

544966.8

478323.0

301878.7

543582.5

702439.7

1088989.2

287398.7

Ñóìûí íèéò ãàçàð

1030891.2

89746.0

65410.0

478323.0

105906.1

291506.0

0.0

Îð÷íû á¿ñýä õàìðàãäñàí ñàâ ãàçàð

1757428.8

0.0

195972.6

252076.5

702439.7

606940.0

0.0

Îð÷íû á¿ñýä õàìðàãäàõã¿é ñàâ ãàçàð

179822.9

75137.2

104685.7

0.0

Ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàõã¿é îð÷íû á¿ñ

Õàâñðàëò 1.2. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàìðàãäàæ áóé ñóìäûí òàëáàé (ãà-ààð)

43265.1

21524.0

0.0

21741.1

Ñàâ ãàçðûí õ¿í ìàëã¿é îéí ãàçàð

2831585.1

111270.0

65410.0

478323.0

301878.7

543582.5

702439.7

606940.0

21741.1

Ñàâ ãàçðûí íèéò íóòàã

62.8

19.7

12.0

100.0

55.7

7.6

1210714.0

164883.2

170095.7

478323.0

105906.1

291506.0

0.0

3011407.9

186407.2

170095.7

478323.0

301878.7

543582.5

702439.7

606940.0

21741.1

66.7

33.0

31.2

100.0

55.7

7.6

Íèéò Ñóìûí íóòàãò ñàâ Îð÷íû Ñàâ áà îð÷íû íèéò ãàçðûí á¿ñèéí íèéò á¿ñèéí íèéò íóòàãò ýçëýõ íóòàã íóòàã ýçëýõ õóâü õóâü

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

289

290

ÄÄ

6354.1 3435.0

6 Äàäàë

7 Íîðîâëèí

72831.5 46.1% 41.1% 21.7%

2 Äîðíîä

1 Õýíòèé

2 Äîðíîä

3 2 àéìãèéí ä¿íä

29954.3 64926.6

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

12.5

37.9

1 Õýíòèé

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

8 Áàÿí-Óóë

1071.7

3260.0

5 Áàÿí-Àäðàãà

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

220.0 4143.8

3 Áàòøèðýýò

14892.2

26688.5

15.0

Òàðèàëàíãèéí ãàçàð

4 Áèíäýð

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

2 ªìíºäýëãýð

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

1 Öýíõýðìàíäàë

Àéìàã ñóì

Õàâñðàëò 1.3. Òàðèàëàíãèéí ãàçàð, ãà

1401.4

358.8

Àéìãèéí ä¿í

160.1

12.5

37.9

0.0

58.8

9.5

16.3

20.0

43.0

77.0

10.0

Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî

45.1%

165.8%

61.9%

9.1%

11.4%

44.6%

Ñàâ ãàçðûí ýçëýõ õóâü

2770.0

7420.0

4592.3

0.0

393.1

1260.0

1500.0

350.0

2349.2

4210.0

¯ð òàðèà

0.0

0.0%

16.0

30.0

Òýæýýë

0.1%

19.0%

3084.1

21.0

4.0

0.0

4.0

0.0

5.0

Æèìñ æèìñãýíý

30.0%

52.3%

70.6%

4960.0

3670.0

2591.8

0.0

374.4

1200.0

1700.0

350.0

167.4

300.0

Óðèíø

0.0

19.8%

37.3%

42.3%

60600.0

53426.8

22606.1

0.0

304.2

975.0

6295.3

50.5

3423.5

200.0

12332.6

22101.5

ªíæººñºí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

181.9

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

Áàÿí-Àäðàãà

Äàäàë

2422.0

67.3%

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

Õýíòèé

Äîðíîä

Õýíòèé

Äîðíîä

2 àéìãèéí ä¿íä

52.1

Áàÿí-Óóë

19.2%

2.2%

859.5

631.4

52.6

Íîðîâëèí

272.5

12.7

29.9

29.5

ªìíºäýëãýð

0.0

Á¿ãä

Öýíõýðìàíäàë

Àéìàã ñóì

ÄÄ

22.0%

1.3%

82.1%

1551.1

532.3

457.7

20.6

52.1

219.4

12.7

12.2

140.6

0.0

Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé

20.6

244.4

14.0%

0.0%

100.0%

Ñàâ ãàçðûí ýçëýõ õóâü

864.2

140.6

264.9

20.6

0.0

219.4

12.7

12.2

0.0

Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò

Àéìãèéí ä¿í

140.6

0.0

140.6

0.0

Äàðõàí öààçàò

Õàâñðàëò 1.4. Óëñûí òóñãàé çîðèóëàëòòàé õýðýãöýýíèé ãàçàð, ìÿí ãà

6.4%

0.0%

35.4%

666.3

147.1

52.1

0.0

52.1

0.0

Áàéãàëèéí íººö

0.0%

0.0

0.2

0.0

Äóðñãàëò ãàçàð

20.0%

4.4%

100.0%

728.5

141.6

173.6

32.0

0.0

53.1

0.0

17.7

41.3

29.5

0.0

Óëñûí õèëèéí çóðâàñ

15.4%

7.5%

33.3%

54.6

12.1

4.1

Òóðøèëò àæèãëàëòûí, ãà

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

291

292

69.9

Íîðîâëèí

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

2 àéìãèéí ä¿íä

18.6%

Õýíòèé

Äîðíîä

61475.8

Äîðíîä

6.4%

9.6%

31842.91

Õýíòèé

5931.9

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

948.7

2874.8

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áàÿí-Óóë

224

Äàäàë

688

Áàÿí-Àäðàãà

1334.8

1340

Áèíäýð

380.3

1170.2

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áàòøèðýýò

681.6

3036.6

Á¿ãä

ªìíºäýëãýð

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Öýíõýðìàíäàë

Àéìàã, ñóì

19.6%

34.3%

46.0%

1046.7

780.2

358.9

11.6

35.2

13.7

4511.1

804.7

2438.5

32.0

102.6

1084.7

572

971.5

745.1

301.0

539.5

34782.6

27398.61

Àéìãèéí ä¿í

2696.9

Ýäýëáýðèéí ãàçàð, á¿ãä

45.1%

99.2%

82.6%

7.3%

13.0%

16.5%

Ñàâ ãàçðûí ýçëýõ õóâü

106.9

88.3

0.0

7.3

30.2

8.8

15.8

¯¿íýýñ: àìðàëò ðàøààí ñóâèëàëûí

43.9

141

17.1

110.3

17.2

30.8

32.6

Áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí

Õàâñðàëò 1.5. Õîò ñóóðèíû ãàçàð, ãà

36.5%

101.3%

57.1%

143.8

82.1

5.0

0.0

1.3%

1.4%

15.8%

23197.5

2036.4

321.1

19.5

15.7

50.2

286

0.0

270

Óóðõàéí ãàçàð, á¿ãä

8.1

0.0

¯éëäâýðèéí ãàçàð, á¿ãä

1.3%

1.4%

16.3%

22489

1962.2

0.0%

125.4

54.2

0.0

¯éëäâýð áàðèëãà áàéãóó-ëàìæèéí

320.8

19.1

15.7

50.2

286

0.0

270

¯¿íýýñ: àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàâñðàëò 1.6. Õ¿í àìûí òîî ÄÄ 1

Àéìàã ñóì Öýíõýðìàíäàë ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

2005 îí

2006 îí

2007 îí

2008 îí

2009 îí

1661

1697

1791

1447

1702

ªìíºäýëãýð

5208

5182

5228

5148

5170

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

2906

2892

2917

2873

2885

Áàòøèðýýò

2009

2008

2003

2092

2056

Áèíäýð

3531

3493

3631

3784

3824

Áàÿí-Àäàðãà

2413

2347

2393

2429

2323

Äàäàë

2534

2505

2531

2667

2660

Íîðîâëèí

2255

2210

2263

2341

2330

704

690

706

730

727

4737

4704

4686

4529

4451

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí 8

Áàÿíóóë

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

1563

1552

1546

1495

1469

15660

15486

15728

16070

15944

Àéìãèéí ä¿í, ìÿí. õ¿í 1

Õýíòèé

Äîðíîä

66.8

68.1

68.9

67.8

70.2

73.4

73.6

72.9

73.6

74.3

20.6%

21.5%

20.6%

Àéìãèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü 1

Õýíòèé

Äîðíîä

2 àéìãèéí ä¿íä

21.1%

20.5%

2.1%

2.0%

11.2%

10.9%

11.1%

11.4%

11.0%

3.7

3.6

3.5

3.4

3.3

24348

24146

24526

24437

24516

2005 îí

2006 îí

2007 îí

2008 îí

2009 îí

477

485

563

484

605

1478

1519

1537

1587

1608

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

825

848

858

886

897

Áàòøèðýýò

561

562

564

630

648

Áèíäýð

1034

1087

1093

1152

1192

Áàÿí-Àäàðãà

503

568

641

611

663

Äàäàë

671

653

673

727

766

Íîðîâëèí

565

564

615

836

673

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

176

192

261

210

1260

1253

1271

1303

1317

416

413

419

430

435

4186

4307

4440

4696

4811

Ñóìäûí õ¿í àì

Õàâñðàëò 1.7. Íèéò ºðõèéí òîî ÄÄ

Àéìàã ñóì

Öýíõýðìàíäàë

ªìíºäýëãýð

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áàÿí-Óóë ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

Àéìãèéí ä¿í 1

Õýíòèé

Äîðíîä

17.9

18.5

18.8

19.5

21.0

18.1

18.7

19.2

20.4

21.3

Àéìãèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü 1

Õýíòèé

21.1%

21.0%

21.4%

21.9%

20.9%

Äîðíîä

2.3%

2.2%

2.1%

2.0%

2 àéìãèéí ä¿íä

11.6%

11.7%

11.8%

11.4%

293

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàâñðàëò 1.8. Ìàë÷èí ºðõèéí òîî ÄÄ 1

Àéìàã ñóì Öýíõýðìàíäàë ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

2005 îí

2006 îí

2007 îí

2008 îí

2009 îí

319

361

424

389

385

ªìíºäýëãýð

790

796

810

985

863

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

591

559

601

624

645

Áàòøèðýýò

306

290

317

329

315

Áèíäýð

643

658

684

662

570

Áàÿí-Àäàðãà

270

243

214

249

272

Äàäàë

399

290

285

289

Íîðîâëèí

278

291

314

320

Áàÿí-Óóë

381

392

397

437

477

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

130

133

126

134

163

2431

2259

2312

2370

2339

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí 8

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

Àéìãèéí ä¿í 1

Õýíòèé

7072

7108

7251

7445

6824

Äîðíîä

4350

4563

4391

4574

4432

Àéìãèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü 1

Õýíòèé

32.5%

29.9%

30.1%

30.0%

31.9%

Äîðíîä

3.0%

2.9%

3.7%

2 àéìãèéí ä¿íä

21.3%

19.4%

19.9%

19.7%

20.8%

2005 îí

2006 îí

2007 îí

2008 îí

2009 îí

580

729

803

691

686

ªìíºäýëãýð

1779

1617

1546

1822

1633

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

1367

1153

1187

1208

1222

657

611

663

657

633

1344

1268

1321

1236

1078

Õàâñðàëò 1.9. Ìàë÷äûí òîî ÄÄ 1

Àéìàã ñóì Öýíõýðìàíäàë ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

Áàÿí-Àäàðãà

621

579

527

589

647

Äàäàë

701

582

578

585

601

Íîðîâëèí

603

564

618

661

681

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

203

177

173

175

173

Áàÿí-Óóë

821

865

735

913

931

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

313

320

218

260

278

5206

4690

4667

4710

4632

294

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàâñðàëò 1.10. Àæèëã¿é èðãýä, àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ÄÄ Àéìàã ñóì

2005 îí

2006 îí

2007 îí

2008 îí

2009 îí

1 Öýíõýðìàíäàë ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí 2 ªìíºäýëãýð ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí 3 Áàòøèðýýò

4 Áèíäýð

109

6 Äàäàë

7 Íîðîâëèí

130

966

932

741

574

604

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

319

308

245

189

199

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

454

646

427

425

432

7.1%

9.6%

6.6%

6.5%

6.6%

5 Áàÿí-Àäàðãà

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí 8 Áàÿí-Óóë

Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí,%

Àéìãèéí àæèëã¿éäýë 1 Õýíòèé, àæèëã¿é÷¿¿ä Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí,% 2 Äîðíîä, àæèëã¿é÷¿¿ä

Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí,%

764

1425

934

1067

901

2.9%

5.2%

3.4%

3.9%

3.3%

1044

809

1008

917

730

5.0%

3.7%

4.5%

4.0%

3.0%

Õàâñðàëò 1.11. Àæèëã¿é èðãýä, àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ää 1

Àéìàã ñóì Öýíõýðìàíäàë

Íàñíû á¿ëýã

Á¿ãä

0-14

15-59

Íàñíû á¿ëãèéí ýçëýõ õóâü 60+

0-14

15-59

60+

1702

429

1147

126

25.2%

67.4%

7.4%

5170

1626

3189

355

31.5%

61.7%

6.9%

2880

906

1776

198

31.5%

61.7%

6.9%

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí 2

ªìíºäýëãýð ¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áàòøèðýýò

2056

574

1339

143

27.9%

65.1%

7.0%

Áèíäýð

3824

1082

2481

261

28.3%

64.9%

6.8%

Áàÿíàäàðãà

2324

784

1400

140

33.7%

60.2%

6.0%

Äàäàë

2660

812

1686

162

30.5%

63.4%

6.1%

Íîðîâëèí

2330

748

1464

118

32.1%

62.8%

5.1%

727

233

457

32.1%

62.8%

5.1%

Áàÿíóóë

4451

1262

2941

248

28.4%

66.1%

5.6%

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

1469

416

971

28.4%

66.1%

5.6%

15939

4808

10110

1022

30.2%

63.4%

6.4%

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí 8

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

295

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàâñðàëò 1.12. Ñàâ ãàçàð, îð÷íû á¿ñèéí 2005-2009 îíû ìàëûí äóíäàæ òîî Ìàëûí òîî ää

Àéìàã, ñóì

Íóòàã, ãà

Òýìýý

Àäóó

¯õýð

Õîíü

ßìàà

Áóãä

Íèéò ìàë

Íÿãòðàë

õîíèí òîëãîé

õîíèí òîë/ãà

1. Îð÷íû á¿ñýä îðîõ ñàâ ãàçàð 1

Äàäàë

478323.0

3357

7996

5713

5263

22335

72633

0.15

Áèíäýð

291506.0

7269

18174

14748

13557

53758

165882

0.57

Áàÿíàäàðãà

105906.1

1160

3532

8213

7012

19930

39952

0.38

Íîðîâëèí

65410.0

524

883

2361

2100

5884

12265

0.19

Áàÿíóóë

89746.0

166

553

501

440

1660

4753

0.05

Ä¿í (1)

1030891.1

12476

31137

31537

28372

103567

295485

0.29

2. Îð÷íû á¿ñýä îðîõã¿é ñàâ ãàçàð 1

Áèíäýð

252076.5

138

5727

7279

26136

20199

59479

119695

0.47

Áàÿíàäàðãà

195972.6

3392

3832

17393

13503

38204

71814

0.37

Áàòøèðýýò

702439.7

3531

10442

15741

7992

37711

98488

0.14

ªìíºäýëãýð

606940.0

7337

12765

50742

46337

117274

205504

0.34

Ä¿í (2)

1757428.8

321

19986

34318

110012

88031 252668

495500

0.28

Ä¿í (1+2)

2788319.9

366 32462

65454

141549 116403

356235

790985

0.28

Ç.Ñàâ ãàçàðò îðîõã¿é îð÷íû áóñ 1

Íîðîâëèí

104685.7

524

883

2361

2100

5884

12265

0.12

Áàÿíóóë

75137.2

557

1510

1981

2084

6136

15124

0.20

Ä¿í (3)

179822.9

1081

2393

4342

4184

12021

27389

0.15

Îð÷íû á¿ñèéí ä¿í (1-3)

1210714.0

13557

33529

35879

32556

115588

322874

0.27

67847 145890 120587 368255

818374

0.27

4.Õ¿í ìàëã¿é îéí ñàâ ãàçàð 1

Áàÿíóóë

Öýíõýðìàíäàë Ä¿í (4) Íèéò ä¿í (1+2+3+4) Ìàëûí á¿òýö

296

21524.0 21741.1 43265.1 3011407.9

388 33543 0.1%

9.1%

18.4%

39.6%

32.7% 100.0%

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàâñðàëò 1.13. Ñàâ ãàçðûí 2005-2009 îíû ìàë÷èí ºðõ ìàë÷äûí òîî ää

Àéìàã, ñóì

Íóòàã, ãà

¯ç¿¿ëýïò

Îí 2005

2006

2007

2008

2009

1. Îð÷íû á¿ñýä îðîõ ñàâ ãàçàð 1

Äàäàë

478323

Áèíäýð

291506

Áàÿí-àäàðãà

Íîðîâëèí

105906.1 65410

Áàÿíóóë 5

89746 Ä¿í(1)

1030891.1

ìàë÷èí ºðõ

399

290

285

289

ìàë÷èä

701

582

578

585

601

ìàë÷èí ºðõ

328

352

349

304

ìàë÷èä

675

666

701

708

644

190

210

214

227

223

102

ìàë÷èí ºðõ ìàë÷èä ìàë÷èí ºðõ ìàë÷èä ìàë÷èí ºðõ ìàë÷èä

ìàë÷èí ºðõ

877

773

793

761

ìàë÷èä

1718

1599

1630

1659

1612

2. Îð÷íû á¿ñýä îðîõã¿é ñàâ ãàçàð 1

Áèíäýð

252076.5 ìàë÷èí ºðõ ìàë÷èä

315

330

332

313

266

633

663

661

628

543

Áàÿíàäàðãà

195972.6

ìàë÷èí ºðõ

188

153

127

157

176

ìàë÷èä

431

369

313

362

424

Áàòøèðýýò

702439.7

ìàë÷èí ºðõ

306

290

317

329

315

ìàë÷èä

657

611

663

657

633

ìàë÷èí ºðõ

591

559

601

624

645

ªìíºäýëãýð Ä¿í (2) Ä¿í(1+2)

606939.99 1757428.8 2788319.9

ìàë÷èä

1367

1153

1187

1208

1222

ìàë÷èí ºðõ

1400

1332

1377

1423

1402

ìàë÷èä

3088

2796

2824

2855

2822

2277

2105

2170

2216

2163

4806

4395

4454

4514

4434

ìàë÷èí ºðõ ìàë÷èä

Ç.Ñàâ ãàçàðò îðîõã¿é îð÷íû á¿ñ 1

Íîðîâëèí

104685.7

Áàÿíóóë

75137.173

Ä¿í (3) Îð÷íû á¿ñèéí ä¿í (1+3)

179822.87 1210714

ìàë÷èí ºðõ ìàë÷èä ìàë÷èí ºðõ ìàë÷èä ìàë÷èí ºðõ ìàë÷èä ìàë÷èí ºðõ ìàë÷èä

102

87 55.5

33.5

38.5

49.5

71.5

111.5

76.5

81.5

93.5

98.5

173.5

164

158.5

187

198.5

956

849.5

874.5

886.5

859.5

1891.5

1763

1788.5

1846

1810.5

297

298

Äàäàë

Íîðîâëèí

Äîðíîä

Ãà-ûí óðãàö òîíí

Õýíòèéä

Äîðíîäîä

0.88

Ãà-ûí óðãàö òîíí

6507

Õýíòèé

25.2%

0.77

2130

0.36

Ãà-ûí óðãàö òîíí

1640.2

Ñàâ ãàçðûí ä¿í

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áàÿí-Óóë

240.24

770

550

750

100

2006 îí

Áàÿí-Àäðàãà

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

ªìíºäýëãýð

¿¿íýýñ ñàâ ãàçðûí

Öýíõýðìàíäàë

Àéìàã, ñóì

ÄÄ

48.0%

0.17

483.5

0.28

2080

0.22

998.2

343.2

1100

260

395

2007 îí

42.3%

1.09

3010

0.27

2018

0.19

852.9

322.92

1035

460

2008 îí

¯ð òàðèà, òîíí

32.7%

1.57

4357.5

1.39

10300

0.73

3372.0

592.8

1900

2236

440

103.23

185

2009 îí

Õàâñðàëò 1.14. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë

7.95

763.7

6.93

18.19

58.3

450

13.4

62.6

164.61

295

2007 îí

2.04

1717.4

10.87

2339.4

4.6%

32.5%

0.4%

32.4%

Àéìàãò ýçëýõ õóâü

1.78

1492.7

11.99

2580.3

Àéìãèéí ¿ç¿¿ëýëò

9.46

908.9

69.3

210

26.676

85.5

450

48.7

168.237

301.5

2006 îí

1.5%

19.5%

2.11

1774.6

13.50

2905.8

6.15

591.1

25.74

22.308

71.5

150

36.8

117

150

89.28

160

2008 îí

Òºìñ, òîíí

1.6%

20.5%

2.11

1777.2

21.43

4614.4

10.17

976.4

28.908

87.6

33.1656

106.3

200

47.2

180

231

256.122

459

2009 îí

1.6%

22.8%

2.22

1241.7

9.75

1399.9

5.29

338.6

19.536

59.2

30.42

97.5

185

26.2

41.1

21.4

14.9544

26.8

4.5

2006 îí

0.7%

25.3%

1.39

778.5

9.48

1360.1

5.45

349.0

5.412

16.4

19.9992

64.1

183

10.2

42.2

17.7

70.4754

126.3

1.7

2007 îí

0.7%

26.0%

1.41

789.3

11.88

1705.3

7.01

448.7

5.676

17.2

10.452

33.5

258

18.8

50.4

45.1

60.264

108

4.7

2008 îí

Õ¿íñíèé íîãîî, òîíí

0.5%

27.7%

1.77

993.8

17.93

2574

11.22

718.3

4.554

13.8

22.152

252

31.5

106.5

81.2

220.41

395

3.8

2009 îí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Àéìàã ñóì ªìíºäýë ãýð Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿíàäàðãà Äàäàë Íîðîâëèí Áàÿíóóë Á¿ãä

Íîðîâëèí

Áàÿíóóë

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

Áàÿíàäàðãà

Äàäàë

Íîðîâëèí

Áàÿíóóë

Á¿ãä

15129

ªìíºäýëãýð

73682

2262

2398

9760

9591

20862

13680

2009

31903

679

1276

ää Àéìàã ñóì

¯õýð

3587

Äàäàë

Á¿ãä

5356

Áàÿíàäàðãà

4106

9370

Áàòøèðýýò

Áèíäýð

7529

ªìíºäýë ãýð

2009

63 4 145 126 6 14 2 360

2009

ää Àéìàã ñóì

Àäóó

ää 1 2 3 4 5 6 7

Òýìýý

73654

2506

2677

9998

9712

20838

13127

14796

2010

30864

558

1334

3428

5223

9247

3883

7190

2010

60 4 143 123 6 15 2 352

2010

73463

2777

2901

10241

9834

20814

12596

14299

2011

30706

631

1440

3491

5278

9223

3715

6928

2011

58 4 143 124 6 16 2 352

2011

73369

3077

3145

10491

9958

20790

12086

13821

2012

30577

712

1554

3554

5333

9198

3551

6674

2012

56 3 142 125 6 17 2 352

2012

73375

3409

3410

10746

10084

20766

11598

13363

2013

30476

802

1676

3616

5389

9172

3392

6428

2013

54 3 142 127 6 18 2 353

2013

73487

3778

3697

11008

10211

20742

11128

12923

2014

30403

903

1808

3677

5443

9143

3238

6190

2014

52 3 141 128 6 20 3 353

2014

Õàâñðàëò 1.15. Áýë÷ýýðèéí äààöàä òîõèðîõ ìàëûí òîî, áîäèò òîëãîéãîîð

73708

4186

4009

11276

10340

20718

10678

12502

2015

30359

1016

1950

3737

5498

9113

3086

5959

2015

50 3 141 129 6 21 3 354

2015

73770

4412

4336

11551

10470

20694

10246

12061

2016

30434

1217

2107

3795

5555

9081

2938

5743

2016

48 3 141 131 6 23 4 355

2016

73912

4650

4691

11832

10602

20670

9832

11635

2017

30552

1445

2275

3850

5611

9046

2791

5534

2017

46 3 140 132 6 25 4 357

2017

74136

4901

5074

12120

10735

20646

9434

11225

2018

30716

1702

2457

3904

5667

9008

2646

5331

2018

45 3 139 133 7 27 5 358

2018

74444

5166

5488

12416

10871

20623

9053

10829

2019

30928

1993

2654

3954

5723

8968

2502

5135

2019

43 2 139 135 7 29 6 360

2019

74839

5445

5936

12718

11008

20599

8687

10447

2020

31192

2320

2865

4001

5778

8923

2358

4946

2020

41 2 138 136 7 31 7 363

2020

75323

5739

6421

13028

11147

20575

8335

10079

2021

31510

2689

3093

4043

5834

8876

2213

4762

2021

40 2 137 137 7 34 8 365

2021

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

299

300

ää 1 2 3 4 5 6 7

ßìàà

ää 1 2 3 4 5 6 7

Õîíü

ää 1 2 3 4 5 6 7

Àéìàã ñóì ªìíºäýëãýð Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿíàäàðãà Äàäàë Íîðîâëèí Áàÿíóóë Á¿ãä

Àéìàã ñóì ªìíªäýëãýð Áàòøèðýýò Áèíäýð Áàÿíàäàðãà Äàäàë Íîðîâëèí Áàÿíóóë Á¿ãä

Ñàéí ¿¿ëäðèéí ¿õýð

2009 67002 11823 41056 30834 6402 5408 3000 165525

2009 75408 23251 52108 36108 7539 7312 2889 204615

2009 0 182 410 880 575 0 691 2738

2010 63987 11181 40516 30069 6118 5655 2466 159992

2010 72015 21989 51423 35213 7205 7646 2375 197864

2010 201 211 456 938 636 83 721 3247

2011 61651 10696 40413 30387 6231 6103 2787 158268

2011 69385 21035 51292 35584 7338 8251 2684 195571

2011 218 245 508 1000 703 96 753 3523

2012 59390 10226 40304 30704 6343 6585 3146 156699

2012 66841 20110 51153 35956 7470 8904 3029 193464

2012 237 284 565 1066 778 110 786 3826

2013 57201 9768 40187 31021 6454 7105 3546 155283

2013 64378 19210 51006 36327 7600 9607 3414 191543

2013 258 329 629 1136 860 127 821 4159

2014 55082 9322 40063 31338 6563 7664 3991 154024

2014 61992 18333 50848 36698 7729 10363 3844 189807

2014 280 381 701 1211 951 146 857 4527

2015 53028 8886 39931 31653 6669 8266 4488 152922

2015 59681 17476 50680 37067 7854 11177 4322 188256

2015 305 442 780 1291 1051 168 894 4931

Õàâñðàëò 1.15-ûí ¿ðãýëæëýë. Áýë÷ýýðèéí äààöàä òîõèðîõ ìàëûí òîî, áîäèò òîëãîéãîîð

2016 51104 8459 39789 31977 6773 8929 5377 152407

2016 57516 16634 50499 37446 7976 12073 5178 187322

2016 331 512 868 1368 1162 194 933 5370

2017 49244 8037 39636 32300 6872 9644 6383 152116

2017 55422 15806 50305 37825 8093 13039 6147 186637

2017 360 594 966 1450 1285 223 974 5853

2018 47444 7620 39471 32623 6967 10415 7520 152060

2018 53396 14986 50096 38203 8205 14082 7242 186209

2018 391 689 1076 1537 1421 257 1017 6388

2019 45702 7205 39292 32944 7057 11247 8804 152251

2019 51435 14170 49870 38579 8310 15207 8478 186049

2019 425 798 1197 1630 1571 296 1062 6980

2020 44015 6790 39099 33265 7141 12144 10250 152704

2020 49537 13354 49625 38954 8409 16419 9871 186169

2020 462 926 1333 1727 1737 341 1108 7635

2021 42381 6372 38890 33583 7217 13110 11879 153433

2021 47699 12532 49359 39327 8498 17726 11440 186581

2021 502 1073 1483 1831 1921 393 1157 8361

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

381255

379362

24642

204615

148973

946605

Íèéò ¿õýð

¿¿íýýñ ñàéí ¿¿ëä

Õîíü

ßìàà

Á¿ãä

925103

142442

195571

31704

381404

202660

3027

2011 îí

921474

141029

193464

34433

382146

201807

3029

2012

918983

139755

191543

37435

383514

201139

3032

2013 îí

917666

138622

189807

40739

385540

200660

3037

2014 îí

537.7

197.9

537.9

204.6

165.5

1153.6

Íèéò ¿õýð

Õîíü

ßìàà

Á¿ãä

6.2

1133.2

160.0

231.5

6.3

239.3

2010 îí

Òýìýý

2009 îí

Àäóó

Ìàëûí òºðºë

1126.6

158.3

195.6

536.3

230.3

6.2

2011 îí

1121.3

156.7

193.5

535.6

229.3

6.2

2012 îí

1117.2

155.3

191.5

535.6

228.6

6.2

2013 îí

1114.5

154.0

189.8

536.5

228.0

6.2

2014 îí

Õàâñðàëò 1.17. Ñàâ ãàçðûí íèéò ìàëûí æèëèéí óñíû äóíäàæ õýðýãëýý, ñàÿ ëèòð

929839

143993

197864

29219

203699

210560

Àäóó

3027

2010 îí

3096

2009 îí

Òýìýý

Ìàëûí òºðºë

Õàâñðàëò 1.16. Áýë÷ýýðèéí äààöàä òîõèðîõ íèéò ìàëûí òîî, õîíèí òîëãîéãîîð

1113.2

152.9

188.3

538.1

227.7

6.2

2015 îí

917566

137630

188256

44380

388266

200371

3043

2015 îí

1112.8

152.4

187.3

538.5

228.3

6.3

2016 îí

918733

137166

187322

48326

390328

200863

3054

2016 îí

1113.7

152.1

186.6

539.6

229.1

6.3

2017 îí

921224

136904

186637

52681

392974

201642

3067

2017 îí

1116.1

152.1

186.2

541.2

230.4

6.3

2018 îí

925103

136854

186209

57494

396234

202724

3082

2018 îí

1120.0

152.3

186.0

543.4

232.0

6.3

2019 îí

930442

137026

186049

62817

400141

204126

3099

2019 îí

1125.5

152.7

186.2

546.3

233.9

6.4

2020 îí

937323

137434

186169

68712

404735

205866

3119

2020 îí

1132.6

153.4

186.6

549.9

236.3

6.4

2021 îí

945838

138090

186581

75247

410058

207967

3141

2021 îí

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

301

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

Õàâñðàëò 1.18. Õàìãààëàãäñàí îéí îéí íèéò ñàíä áîëîí áàéãàëèéí îéä ýçëýõ õóâü

Ñóì

Òàëáàé, ãà

Îéí íººö, ìÿí.ì³

Òàëáàé, ãà

Îéí ñàíä

Õàìãààëàãäñàí îéí íººöèéí áàéãàëèéí îéí íººöºä ýçëýõ õóâü

Îéí ñàíãèéí òàëáàé, ãà

Õàìãààëàãäñàí òàëáàéí ýçëýõ õóâü

Õàìãààëàãäñàí á¿ñèéí îé

Áàéãàëèéí îé

Áàéãàëèéí îéä

Áàÿí-óóë

135708

87289.0

5933.1

87289.0

5933.1

64.3

100.0

Áàòøèðýýò

593525

351312.0

48541.3

239334.0

34108.3

40.3

68.1

70.3

33474

18757.0

1415.9

18757.0

1416.0

56.0

100.0

Áèíäýð

Áàÿí-àäðàãà

180332

114530.0

13337.1

90083.0

10113.6

50.0

78.7

75.8

Äàäàë

246237

146538.0

14654.3

146711.0

14654.3

59.6

100.1

100.0

79747

52932.0

4989.5

52932.0

4989.4

66.4

100.0

526212

342443.0

46521.4

307146.0

41031.5

58.4

89.7

88.2

21740

21740.0

2627.4

21740.0

2627.4

100.0

1135541.0

138020.0

963992.0

114873.6

53.1

84.9

83.2

Íîðîâëèí ªìíºäýëãýð Öýíõýðìàíäàë Ä¯Í

1816975

15-30 õîíîã

10-15 õîíîã

5-10 õîíîã

2-5 õîíîã

1-2 õîíîã

Ñàðààñ äýýø

¯ðãýëæèëñýí õóãàöàà Íàìàð 9,10,11-ð ñàðä

Çóí 6,7,8-ð ñàðä

ªâºë /12,1,2ð ñàðä

Õàâàð 3,4,5-ð ñàðä

¯¿íýýñ /óëèðëààð/

Ò¿éìýð ãàðñàí òîõèîëä-ëûí òîî

Ò¿éìýð ãàðñàí õóãàöàà /îí/

Õàâñðàëò 1.19. Îíîí ãîëûí ñàâä ñ¿¿ëèéí 6 æèëä îé õýýðèéí ò¿éìýð ãàðñàí õóãàöààíû ñóäàëãàà

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Íèéò

¯¿íýýñ Ò¿éìýðòýé òýìöýõýä

Ýêîëîãèéí

Õýýðèéí

Ó÷èðñàí íèéò õîõèðîë /1000 òºã-ººð

Ýä ìàòåðèàëûí

¯¿íýýñ

Îéí

Ò¿éìýðò ºðòñºí íèéò òàëáàé /ãà/

Ò¿éìýð ãàðñàí õóãàöàà /îí/

Õàâñðàëò 1.20. Îíîí ãîëûí ñàâä ñ¿¿ëèéí 6 æèëä îé õýýðèéí ò¿éìðèéí ó÷ðóóëñàí õîõèðîë

2004

106904.0

23200.0

83704.0

36444.8

25673.1

2752.6

8019.1

2005

9805.0

1766.0

8039.0

469.9

132.9

228.3

108.7

2006

226750.0

19250.0

207500.0

1476944.1

1350373.7

119802.8

6767.6

2007

415949.0

283655.0

132294.0

231136.0

182325.9

18791.5

30018.6

2008

11045.6

1200.0

9845.6

36862.1

18431.0

9215.5

9215.6

2009

20.0

2.0

18.0

687.3

146.2

0.0

541.1

Íèéò

759428.0

327873.0

431555.0

1745682.1

1558651.8

141575.2

45455.1

302

ÕÀÂÑÐÀËÒ-2

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

303

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

304

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

305

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

306

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íªªö, áàéãàëü îð×èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë, õýòèéí õàíäëàãà

307