ДЭЛХИЙН БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАХ САН (WWF) ТООНЫ ХЭЛЭЭР
1961
+100
ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÛà ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÄ ÒÓÑÃÀÍ ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ
1961 онд байгуулагдав.
Дэлхийн 5 тивийн 100 гаруй оронд бий.
+5 сая Биднийг таван сая гаруй х¿н дэмждэг.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ
+5,000 Дэлхий дахинаа 5000 гаруй х¿н Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-д ажиллаж байна.
ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÛà ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÄ ÒÓÑÃÀÍ ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ (ÅÁÑ-èéí IV áà VIII àíãèéí ò¿âøèíä “Ýêî àÿëàë æóóë÷ëàë” ñýäâèéí æèøýýí äýýð)
Óëààíáààòàð 2011 îí
Áîëîâñðóóëñàí áàã: Á.Áàòöýöýã ÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí àðãà ç¿é÷ Ì.Áààñàíõ¿¿ ÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí ìàãèñòð Ðåäàêòîð: Á.Áàòöýöýã ÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí àðãà ç¿é÷ Ã.Ñýëýíãý ÄÁÕÑ-í ÌÕÃ-ûí áîëîâñðîë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí Çóðàà÷: Á.Áàòõèøèã Õàâòàñíû çóðãèéã: Á.̺íõ÷óëóóí Á.Ãàíõóÿã Ä.ªñºõæàðãàë Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ö.Îþóíò¿ëõ¿¿ð “ÀÄÌÎÍ” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
ªÌÍªÕ ¯Ã Õýíòèé àéìàã íü ýçýí ×èíãèñ õààíû òºðñºí íóòàã òºäèéã¿é áàéãàëèéí îé, õýýð, ãîâü õîñîëñîí óóë óñ òýãø, àí àìüòàí, æèã¿¿ðòýí øóâóó, àäóó ìàë èäýýøèí áàéäàã ãîë, ãîðõè, ðàøààí, áóëàã îëîíòîé àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðààð àðâèí áàÿëàã íóòàã ó÷ðààñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òóñ àéìãèéã çîðèõ äîòîîä, ãàäààäûí æóóë÷äûí òîî íýìýãäñýýð áàéíà. Òèéìýýñ òóñ íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çàìààð íèéãýìä ýåðýã ººð÷ëºëò¿¿äèéã àâ÷ðàõàä ÷èãë¿¿ëýí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õàðèóöëàãàòàé õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ýêî àÿëàë æóóë÷ëàë íü áàéãàëèéã òàíèí ìýäýõ, õàéðëàí õàìãààëàõ, óíàãàí òºðõººð íü õàäãàëàõ, àí àìüòíû àìüäðàõ îð÷èíã õàìãààëàõ áîëîìæèéã îëãîäîã òºäèéã¿é áàéãàëèéí áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, îðîí íóòãèéí àðä ò¿ìíèé ñî¸ë, àõóé àìüäðàë çàí çàíøèëòàé òàíèëöàõ, îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã äýìæèõ, èðãýäèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºðºë þì. Áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé ýíýõ¿¿ àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ íü èðãýäèéí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, áàéãàëü, îðîí íóòãàà õàéðëàí õàìãààëàõ õàíäëàãûã õºãæ¿¿ëýõ, õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõîä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàäãàëàõàä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíä æóóë÷äûã òàòàí îðîëöóóëàõàä ÷óõàë ò¿ëõýö áîëäîã. Èéìä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä ýíý ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà áîëîí íóòãèéí èðãýäèéí õàìòûí àæèëëàãàà ÷óõàë íºëººòýé. Ãóðàâ äàõü óäààãèéí ñóðãàëòàä çîðèóëñàí ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä áèä ýêî àÿëàë æóóë÷ëàëûí àñóóäëûã ÅÁÑ-èéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò õýðõýí òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ òàëààð áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä èðãýíøèë, ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä òºñºëò àæèë õè÷ýýëèéí æèøýýí äýýð áîëîâñðóóëàí òà á¿õýíä õ¿ðãýæ áàéíà.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÍÝÃįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ
4
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Ñýäýâ:
Îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðààð àÿëàõ áýëòãýëýý áàçààöãààÿ (80 ìèí)
Çîðèëãî:
Òîãëîîìûí àðãà õýðýãëýí ñóðàëöàã÷äûí áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ ñýäýë òýì¿¿ëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ
Õè÷ýýëèéí ÿâö: Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò (õóãàöàà)
Øèéäâýðëýõ àñóóäàë ¹1. (5 ìèí)
•
Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà
•
Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà
◊
Àñóóëòûí áîëîìæèò õóâèëáàð
◊
Õàðèóëòûí áîëîìæèò õóâèëáàð
◊
Òà íàð Õýíòèé àéìãèéíõàà áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäààð àÿëàæ áàéñàí óó?
◊ ◊
Òèéì ¯ã¿é
◊
Õýðâýý àÿëàæ áàéñàí áîë õààãóóð ÿâæ, þó ¿çýæ õàðñàí áý? Õýðâýý îðîí íóòãèéíõàà ¿çýñãýëýíò ãàçðààð àÿëàõ àÿëàë çîõèîí áàéãóóëâàë òà íàð õààøàà ÿâàõûã õ¿ñ÷ áàéíà âý?
•
Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí õàðèóëòûã äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷íý.
Ñóðàëöàã÷äûã 5 á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýä áàãóóäàä õóâààíà.
•
Áàãèéí ãèø¿¿ä ººðèéíõºº àÿëàæ áàéñàí ãàçðûíõàà òóõàé õîîðîíäîî ÿðèëöàíà Ñóðàëöàã÷ á¿ð àÿëàõûã õ¿ñ÷ áóé 3 ãàçðûíõàà òàëààð òóñ òóñàä íü æèæèã öààñàí äýýð òàéëáàðëàí áè÷íý.
◊
•
õ¿íèé õýäýí
•
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (35 ìèí)
•
•
5
Ñóðàëöàã÷äûí àÿëàõûã õ¿ñ÷ áóé ãàçðóóäûã íýðë¿¿ëýí öààñàí äýýð áè÷íý. Öààñíóóäûã àíãèéí õàíûã òîéðóóëàí òîäîðõîé çàéòàéãààð áàéðëóóëíà.
•
Ñóðàëöàã÷èä àÿëàõûã õ¿ñ÷ áóé ãàçðûíõàà òóõàé ìýäýýëëèéã öààñíû ºìíº áàéðëóóëñàí õàéðöàã ðóó õèéíý.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
•
Ñóðàëöàã÷äûí ñàíàëûí òîîã õàðãàëçàí ¿çýýä õàìãèéí èõ ñàíàë àâñíààñ ýõëýí ýìõëýí õàìòðàí ÿðèëöààä àÿëàëûí ìàðøðóòàà ñîíãîõ äààëãàâàð ºãíº.
•
Àÿëàëûí ñîíãîíî.
•
Àÿëàëûí ìàðøðóòàä þó ¿çýæ ñîíèðõîõ ãýæ áàéãàà íü òîäîðõîé áîëñíû äàðàà ñóðàëöàã÷äûã õýä õýäýí áàãóóäàä õóâààíà. Àÿëàëûí ÿâöàä ÿìàð äààëãàâàð ã¿éöýòãýõèéã òàíèëöóóëíà.
•
Áàã á¿ð àÿëàëûí íýã ãàçðûã ñîíãîí àâ÷ òóõàéí ãàçðûí òàëààðõ ñîíèðõîëòîé ìýäýýëýë, ¿ëãýð äîìîã, õóó÷ ÿðèà áîëîí ò¿¿õèéí òàëààð áóñäàäàà òàíèëöóóëàõ ìýäýýëýë öóãëóóëæ áîëîâñðóóëààä, àÿëàëûí ÿâöàä òàéëáàðëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
•
Ñóðàëöàã÷ á¿ð ººðèéí àÿëàëä õýðýãòýé ç¿éëñèéã æàãñààí áè÷íý. Æèøýý íü: Öàã àãààðûí ìýäýý ñîíñîæ áèåäýý ýâòýéõýí, õºäºë㺺íä ñààä áîëîõã¿é õóâöàñ ºìñºõ ÿéæ õàðàéõàä õºíãºí, íàìõàí óëòàé ãóòàë ºìñºõ Õýýð ñóóæ õýðýãëýõ àâñààðõàí îëáîã àâàõ Íàð ñàëõè, áîðîî øîðîîíîîñ õàìãààëàõ ìàëãàé õóâöàñ àâàõ ªºðèéí áîëîí áóñäûí õàÿñàí õîãèéã õèéõ ãÿëãàð óóò, áýýëèé àâàõ Çàìä ìóóäàæ, õîðäëîãî ºã÷ áîëîõ àÿíû õ¿íñíýýñ òàòãàëçàõ
•
Øèéäâýðëýõ àñóóäàë ¹2. (5 ìèí)
◊
ßâãàí àÿëàëààð ÿâàõàä áàãààðàà áîëîí áèå õ¿í ººðºº ÿìàð áýëòãýëèéã õàíãàõ õýðýãòýé âý?
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (35 ìèí)
•
Ñóðàëöàã÷äûí áîëîí áàãèéí ÿìàð áýëòãýë õàíãàõààð òºëºâëºæ áàéãààã ñîíñîæ, øààðäëàãàòàé áîë íýìýëò çºâëºãºº ºãíº.
◊
◊ ◊ ◊
◊
◊
ìàðøðóòàà
6
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
◊
◊ ◊
◊ •
Ǻâëºìæ
•
•
•
•
• •
7
Àÿëàëä õýðýã áîëîõã¿é ç¿éëñèéã ¿¿ðãýâ÷èíäýý õèéõã¿é áàéõ Àæèãëàëò òýìäýãëýë õºòëºõ äýâòýð, áàë àâàõ Àÿëàëûí õºãæèëòýé àãøèíã õàäãàëàí ¿ëäýýõ ôîòî àïïàðàòàà àâàõ Àÿëàëä ¿íýòýé ýä ýäëýë àâ÷ ÿâàõã¿é áàéõ... Áàãààðàà õàìòàð÷ àÿëàëä õýðýãëýãäýõ ç¿éëñýý òîäðóóëàí, õýí þóã õàðèóöàí àâ÷ðàõ òàëààð õóâèàðëàëò õèéíý.
Ñóðàëöàã÷äûí ñîíãîñîí ãàçðóóäûí òàëààðõ íýìýëò ìýäýýëëèéã áàãø òà áèå äààí ñóäëààðàé. ̺í òóõàéí îðîí íóòãàà ñàéí ìýääýã õ¿íèéã àÿëàëûíõàà õºòº÷ººð ñîíãîæ àâ÷ ÿâæ áîëíî. Ýíýõ¿¿ àÿëàë íü òàíõèìààñ ãàäóóðõ ñóðãàëòûí íýã òºðºë ó÷èð ñóðãàëòûã òîãëîîìûí õýëáýðòýé õîñëîí ÿâóóëáàë ñóðàëöàã÷äûí ñàíàë ñàíàà÷ëàãà, èäýâõèéã ñýðãýýõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Àÿëàëàà óëàì ñîíèðõîëòîé, õºãæèëòýé áîëãîõûí òóëä çàìäàà äàðààõ 5 äàñãàëûã õèéëãýõèéã çºâëºæ áàéíà. Ýäãýýð äàñãàë íü ñóðàëöàã÷äàä áàéãàëèéí òàëààð ÿìàð íýãýí ç¿éë ìýäýæ àâàõ, áàéãàëü äýëõèéãýý õàéðëàí õàìãààëàõ ñýäýë òýì¿¿ëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, áèå áèåòýéãýý ÷ºëººòýé õàìòðàí àæèëëàõ, õîîðîíäîî õºãæèëäºí òîãëîæ òààøààë àâàõ çýðýã îëîí äàâóó òàëòàé áîëíî. Ýäãýýð äàñãàëóóäûã çààâàë äàðààëëààð íü á¿ãäèéã õèéëãýõ àëáàã¿é. Õàìãèéí ÷óõàë íü ÿìàð ãàçðààð, ÿìàð õóãàöààòàé àÿëàë çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà âý ãýäãýýñ õàìààðààä ñîíãîëò õèéí õýðýãëýæ áîëíî. Àÿëàëä ãàðàõûí ºìíº ñîíãîæ àâñàí äàñãàëóóäûã ÿâóóëàõàä õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàëóóäàà óðüä÷èëàí áýëòãýñýí áàéíà. Àÿëàëàà ýõëýõèéí ºìíº ñóðàëöàã÷ íýã á¿ðèéí áîëîí áàãèéí áýëòãýëèéã øàëãààðàé.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Äàñãàë 1. Õ¿í áàéãàëüòàé õýðõýí õàðüöàæ áàéíà âý?
Çîðèëãî
Õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õîð õîëáîãäëûã îéëãóóëàõ
Õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàë
Ñàìáàðûí öààñ, ñàìáàðûí öààñûã òîãòîîí áàéðëóóëàõ õºíãºí õàâòàí, ñàìáàðûí ¿çýã, õóãàöàà õýìæèã÷ áàãàæ
¯ðãýëæëýõ õóãàöàà
40 ìèíóò • •
Çîõèîí áàéãóóëàëò
• • • • •
•
• • • Òîãëîõ çàð÷èì • • • •
Òýãøõýí áóò ñººãã¿é òàëáàé õàéæ îëíî. Ñàìáàðûí öààñ áàéðëóóëàõ ñóóðèí äýýðýý öààñàà òîãòîîæ áàéðëóóëíà. Ñàìáàðûí ¿çýã áîëîí õóãàöàà õýìæèã÷ áàãàæàà áýëòãýíý. Öààñàí äýýðýý õýâòýý òýíõëýãò õóãàöàà, áîñîî òýíõëýãò áàðèãäñàí çàãàñíû òîîã òýìäýãëýõýýð áýëòãýæ çóðíà. Áàãø ººðòºº òóñëàõ íýã ñóðàëöàã÷èéã ñàíàëààð íü ñîíãîíî. Õóëãàéí àí÷èí áîëîõ 3 ñóðàëöàã÷èéã ñàíàëààð íü ñîíãîíî. ¯ëäñýí ñóðàëöàã÷äûã 1-2 õ¿ðòýë òîî òîîëóóëæ 2 õýñýãò õóâààí, ººä ººäºº õàðñàí áàéäëààð äóíäàà îéðîëöîîãîîð 100 ìåòðèéí çàéòàé çîãñîõ äààëãàâàð ºãíº. ªºðñäèé㺺 òóë çàãàñ ãýæ òºñººëºí òîãëîîìîíä èäýâõòýé îðîëöîõ äààëãàâàð ºãíº. Íýã ýãíýýí äýõ ñóðàëöàã÷èä õîîðîíäîî ìºðíèé õýìæýýòýé çàé ãàðãàæ çîãñîíî. Áàãøèéã ã¿éãýýä ãýñýí äîõèîãîîð ñóðàëöàã÷èä íºãºº ýãíýý ð¿¿ãýý ã¿éíý. ÿéõ ÿâöäàà õóëãàéí àí÷èäààñ çóãòàíà. 1 ìèíóòûí äîòîð íºãºº òàëûí ýãíýýíäýý î÷èæ çîãñîõ ¸ñòîé. Õóóëü áóñààð çàãàñ àãíàã÷èä çºâõºí äýãýýãýýð òóë çàãàñ àãíàíà. Áàðüñàí çàãàñàà òîäîðõîé íýã áàéðøèë äýýð àâàà÷èæ òàâüñíûõàà äàðàà äàðààãèéí çàãàñàà áàðèíà. Äýýðõ ¿éëäë¿¿äèéã õýä õýä óäàà äàâòàæ ã¿éöýòãýíý. Áàãø õóóëü áóñ àí÷äûí áàðüñàí çàãàñíóóäûí òîîã òîì öààñàí äýýðýý òýìäýãëýíý. Òîãëîîì äóóññàíû äàðàà öýã¿¿äèéã õîîðîíä íü õîëáîæ ãðàôèê áàéãóóëíà. Ñóðàëöàã÷äûã íýã òîéðîã áîëãîí çîãñîîíî.
8
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
•
Ñóðàëöàã÷äàä õóëãàéí àí÷äûí áàðüñàí çàãàñíû õýìæýýã õàðóóëæ äàðààõ àñóóëòóóäûí õ¿ðýýíä àñóóäàë äýâø¿¿ëýí ÿðèëöàíà. ◊ ◊
Òîãëîîìûí ¿ð ä¿íã õýëýëöýõ
• •
Ǻâëºìæ
9
Õóëãàéí àí÷èä íèéò õè÷íýýí çàãàñ áàðüñàí áàéíà áý? Çàãàñ÷èä ÿìàð õýìæýýòýé çàãàñíóóäûã áàðüñàí âý? (ñóðàëöàã÷äûí áèåèéí ºíäºðººð ìýäýæ áîëíî.) ◊ Áàðèãäñàí çàãàñíóóäûí áèåèéí óðòûí õýìæýýã àøèãëààä íàñûã íü ìýäýæ áîëîõ óó? ◊ Õýçýý õàìãèéí èõýýð çàãàñ àãíàñàí áàéíà âý? ◊ Òîî òîëãîé íü ÿìàð õýìæýýãýýð áóóðñàí áý? ◊ Ýíý çàãàñíû òîî òîëãîé õýò áàãàñàõ ýñâýë óñòàæ àëãà áîëâîë ÿìàð ýðñäë¿¿ä áèé áîëîõ âý? ◊ Õóëãàéí àí÷äûã ÿàæ áàãàñãàõ âý? . . . Òîãëîîìûí òàëààðõ ñóðàëöàã÷äûí ñýòãýãäëèéã ñîíñîíî. Òîãëîîìûã ýõë¿¿ëýõýýñ ºìíº äàðààõ ç¿éëñèéã ñóðàëöàã÷äàä àíõààðóóëæ õýëýýðýé. • Òîãëîîìûí ä¿ðìèéã ìºðäºæ, áàðèãäñàí òîõèîëäîëä áèå áèåíèéãýý õ¿íäýòãýí øóäàðãà îðîëöîõ •
Çóãàòàæ ã¿éõäýý áèå áèåòýéãýý ìºðãºëäºõ áîëîí óíàæ ãýìòýõýýñ áîëãîîìæëîõ
•
Òîãëîîìîíä îðîëöîõäîî õóâöàñíûõàà õàëààñíààñ óíàãààæ ãýýõ ýä ç¿éëñýý ö¿íõýíäýý ¿ëäýýõ
•
Ýíýõ¿¿ äàñãàëä õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàëóóäûã äàðààõ áàéäëààð îðëóóëàí õýðýãëýæ áîëíî. ◊ Ãàð óòñàí äýýðõ stopwatch-ã õóãàöàà õýìæèã÷ áîëãîí àøèãëàæ áîëíî. ◊ 12 ø áè÷ãèéí öààñíóóäûã ñêî÷îîð õîîðîíä íü íààæ ñàìáàðûí öààñ áîëãîí õýðýãëýæ áîëíî.
•
Òóë çàãàñòàé õîëáîîòîé íýìýëò ìýäýýëëèéã 2 äàõü óäààãèéí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãààñ äýëãýð¿¿ëýí ¿çýýðýé.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Äàñãàë 2. Øóâóóä õýðõýí õîîëëîäîã âý?
Çîðèëãî Õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàë ¯ðãýëæëýõ õóãàöàà
Çîõèîí áàéãóóëàëò
Òîãëîõ çàð÷èì
Áàéãàëèéí þì ¿çýãäëèéí õîëáîî õàìààðàë, àìüäðàëûí ç¿é òîãòëûã îéëãóóëàõ Ìàõ÷èí øóâóóäûã ÿëãàõ óëààí ºíãèéí òóóç 3 ø, ¿ð áóëààã÷ õºõ áóõ øóâóóã ÿëãàõ õºõ ºíãèéí òóóç 5ø, ¿ðèéã îðëóóëàõ æèæèã áîðãîöîéíóóä, 40x60 ñì õýìæýýòýé öàãààí äààâóó 40 ìèíóò •
Òîãëîîìûã ìîä, áóò, áóðãàñòàé ãàçàð òîãëóóëàõ íü òîõèðîìæòîé. Ó÷èð íü òîãëîîìûí òàëáàéí îéðîëöîî áàéãàà áóòíóóä ¿ð ò¿¿ã÷ øóâóóäûí ¿¿ð, õàðèí ìîäíóóä íü ¿ð áóëààã÷ áîëîí ìàõ÷èí øóâóóäûí ¿¿ð áîëíî.
•
Ñóðàëöàã÷äûã ãóðâàí õýñýãò õóâààíà. ¯¿íä: 3 ñóðàëöàã÷ ìàõ÷èí øóâóó, 5 ñóðàëöàã÷ ¿ð áóëààæ èääýã õºõ áóõ øóâóó, ¿ëäñýí ñóðàëöàã÷èä ¿ð ò¿¿æ èääýã øóâóó
•
Ìàõ÷èí øóâóó áîëñîí ñóðàëöàã÷äàä ÿëãàõ òýìäýã á¿õèé óëààí ºíãèéí èæèëõýí òóóçûã òîëãîéä íü óÿæ ºãíº.
•
¯ð áóëààæ èääýã õºõ áóõ øóâóó áîëñîí ñóðàëöàã÷äàä ÿëãàõ òýìäýã á¿õèé õºõ ºíãèéí òóóçûã òîëãîéä íü óÿæ ºãíº.
•
Òîãëîîìûí òàëáàéí ãîëä íü öàãààí äààâóóí äýýðýý ¿ðèéã òàðààæ òàâèíà.
•
¯ð ò¿¿ã÷ øóâóóä íü ººðñäèéí ¿¿ðèéã îëæ, ¿ð áóëààã÷ áîëîí ìàõ÷èí øóâóóä òýäãýýðèéí ¿¿ðèéã ñàõèí áàéðëàëàà ýçëýí çîãñîíî.
•
¯ð ò¿¿ã÷ øóâóóä çºâõºí ¿ðýýð õîîëëîíî. Öàãààí äààâóóí äýýð òàðààñàí ¿ðèéã íýã íýãýýð íü ò¿¿õäýý ìàõ÷èí øóâóóíä áàðèãäàëã¿éãýýð ¿¿ðýíäýý áóöàæ î÷îîä ò¿¿ñýí ¿ðýý ìîäíû àëü íýã õýñýãò ñàéòàð íóóíà.
•
¯ð áóëààã÷ øóâóó íü ¿ð ò¿¿ã÷ øóâóóäûí ¿¿ðèéã íýãæèæ, íóóñàí ¿ðèéã îëæ ººðèé㺺 õîîëëîíî.
•
Ìàõ÷èí øóâóó ¿ð ò¿¿ã÷ øóâóóäààð õîîëëîíî. Õýðâýý ¿ð ò¿¿ã÷ øóâóó ¿¿ðýíäýý àìæèæ îðâîë ìàõ÷èí øóâóó òýæýýëã¿é ¿ëäýíý. Èéìýýñ ¿¿ðýíä íü îðîõîîñ ºìíº áàðèõ õýðýãòýé. ¯ð ò¿¿ã÷ øóâóóíû áèåä íü õ¿ðâýë ìàõ÷èí øóâóó õîîëòîé áîëíî. ¯ð ò¿¿ã÷ øóâóóäûí òîî òîëãîé õýò öººðâºë ¿ð áóëààã÷ øóâóóäààð õîîëëîæ áîëíî.
•
Ìàõ÷èí øóâóóíä áàðèãäñàí ¿ð ò¿¿ã÷ áîëîí ¿ð áóëààã÷ øóâóóíóóä òîãëîîìíîîñ ãàðíà.
•
Òîãëîîì ýõëýõ áîëîí äóóñàõ äîõèîã áàãø ºãíº.
10
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Òîãëîîìûí ¿ð ä¿íã õýëýëöýõ
Ǻâëºìæ
11
◊
Ìàõ÷èí øóâóó òóñ á¿ðò õýäýí ¿ð ò¿¿ã÷ áîëîí ¿ð áóëààã÷ øóâóó áàðèãäñàí áý?
◊
Õýäýí øóâóó áàðèãäàëã¿é àìüä ¿ëäñýí áý? ¯¿íèé õýä íü ¿ð ò¿¿ã÷, õýä íü ¿ð áóëààã÷ øóâóóä áàéíà âý?
◊
¯ð áóëààã÷ øóâóó òóñ á¿ð õýäýí ¿ð áóëààæ ÷àäñàí áý?
◊
¯ð ò¿¿ã÷ øóâóó òóñ á¿ð õýäýí ¿ð ò¿¿æ ÷àäñàí áý?
◊
Ìàõ÷èí øóâóóä 10-ààñ äîîø øóâóó áàðüñàí áîë, ¿ð áóëààã÷ øóâóó 15-ààñ äîîø ¿ð áóëààñàí áîë, ¿ð ò¿¿ã÷ øóâóó 15-ààñ äîîø ¿ð ò¿¿ñýí áîë àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é. Òýãâýë ýäãýýð øóâóóäûí àëü íü àìüäðàõ ÷àäâàðòàé áàéíà âý?
◊
Õýðâýý àìüòàä õîîë òýæýýëèéí õîìñäîëä îðâîë ÿìàð àþóë áàéíà âý?
◊
Õýðâýý ýäãýýð øóâóóäûí àëü íýãíèé òîî õýìæýý õýò öººðâºë øóâóóäûí àìüäðàëä ÿìà𠺺ð÷ëºëò ãàðàõ âý?
◊
Ýíýõ¿¿ òîãëîîìîîð áàéãàëü äýýðõ ÿìàð ç¿é òîãòëûã õàðóóëñàí áàéíà âý?
•
Áîðãîöîéí îðîíä áàéãàëèéí ººð ç¿éëèéã ÷ àøèãëàæ áîëíî, ¿ðèéí òîî õýìæýýã òîîöîõäîî íýã ¿ð ò¿¿ã÷ øóâóóíä õàìãèéí áàãàäàà 15 ø ¿ð áàéõààð áîäîæ áýëòãýíý.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Äàñãàë 3. Ýêîëîãèéí òîéðîã
Çîðèëãî
Õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàë
Áàéãàëèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàæ áóéã ñóðàëöàã÷äàä ìýäð¿¿ëýõ, áàéãàëü äýëõèéãýý õàìãààëàõ ñýäýë òýì¿¿ëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ Õ¿ñíýãò 1, Õ¿ñíýãò 2
¯ðãýëæëýõ õóãàöàà
40 ìèíóò
Çîõèîí áàéãóóëàëò
• • •
Òîãëîõ çàð÷èì
• • • • • •
Ǻâëºìæ
Ñóðàëöàã÷äûã íýã òîì òîéðîã áîëãîí áàðóóí ãàð òèéø ýðã¿¿ëýí òîéðãèéã íÿãòðóóëàí õîîðîíäûí çàéã øàõàæ çîãñîîíî. Áàãø òîéðãèéí äîòîð òàëä ãîëä íü çîãñîíî. Ñóðàëöàã÷ á¿ðò áàéãàëèéí õîëáîãäîëòîé íýã ¿ã ( Õ¿ñíýãò 1) òàðààæ ºãíº. Ñóðàëöàã÷èä ººðèéíõºº ¿ãèéã áóñäàäàà õýëýõã¿é õàðóóëàõã¿éã ñàíóóëæ õýëíý. Áàãøèéã äîõèî ºãìºãö ñóðàëöàã÷ á¿ð õîéíîî áàéãàà ñóðàëöàã÷èéí ºâäãºí äýýð çýðýã ñóóíà. Áàãø òàéëáàðûã (Õ¿ñíýãò 2) óíøèõàä òóõàéí îíîîñîí íýðòýé ñóðàëöàã÷ ºãñºí çààâàð äýýðõ ¿éëäëèéã õèéæ ã¿éöýòãýíý. Áàãø òîéðîã äóíäààñ òóõàéí ñóðàëöàã÷èéã ñóãàëæ ãàðãàíà. Ñóðàëöàã÷äûã ñóãàëæ ãàðãàõ ¿åä õààíà òîéðãèéí õýëõýý õîëáîîñ ñóëàð÷ òýíöâýð àëäàãäàæ áàéãààã àæèãëóóëíà. Äýýðõ ¿éëäëèéã õýä õýäýí óäàà äàâòàíà. Èíãýõäýý íèéò ñóðàëöàã÷äûí ãóðàâíû íýãèéã òîéðîãîîñ ãàðãàõààð òîîöîæ ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºíº.
•
Ñóðàëöàã÷äûã õèð çýðýã óäààí ñóóõûã õàðíà. Ýíäýýñ ýêîëîãèéí òýíöâýð ÿìàð õóãàöààíû äàðàà àëäàãäàæ áàéãààã îéëãóóëíà.
•
Òîéðîãèéí õýëõýý õîëáîîñ ñóëàð÷ çàðèì íýã ñóðàëöàã÷èéí òýíöâýð àëäàãäàæ áàéãààã ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë õýðõýí àëäàãäàæ áàéãààòàé õîëáîæ òîäîðõîé àñóóäàë äýâø¿¿ëýí õýëýëö¿¿ëýã õèéãýýðýé.
•
Áàéãàëü äýëõèéãýý íºõºí ñýðãýýõ íü ç¿éòýé ãýñýí íýãäñýí ¿ð ä¿íä õ¿ðñýíèé äàðàà õ¿ñíýãò 2-ûí õî¸ð äàõü áàãàíûã ¿ðãýëæ¿¿ëýí õèéëãýíý. Ýíý õýñýãò áàéãàëèéã íºõºí ñýðãýýõýä ìàø õýö¿¿ áºãººä öàã õóãàöàà, õºðºí㺠ìºí㺠õýðýãòýé ãýäãèéã îéëãóóëààðàé.
12
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Õ¿ñíýãò 1. 1. Íàð 5. Ñàëõè 9. Ãîë 13. Õóí 17. Òîîäîã 21. Íóóð 25. Çýâýã çàãàñ 29. Ãîðõè 33. Áóãà 37. Õ¿ð ýðâýýõýé
2. Öàãààí çýýð 6. ×îíî 10. Ãîðõè 14. Òóë çàãàñ 18. Áóãà 22. Ñîãîî 26. Öýí òîãîðóó 30. Õîíü 34. ßìàà 38. ¯õýð
3. Áýë÷ýýð 7. Õºðñ 11. Óóë 15. Óëèàñ 19. Øèíýñ 23. Õóñ 27. Óëèàíãàð 31. Áóðãàñ 35. Õóø 39. Ãàöóóð
4. ªâñ 8. Àãààð 12. Áýë÷ýýð 16. ªâñ 20. Öàãààí çýýð 24. úðººñ 28. Çýðëýã ãàõàé 32. Õ¿äýð 36. Ýëñ 40. Îãîòîíî
Õ¿ñíýãò 2. I ¿å Ýêîëîãèéí òýíöâýð àëäàãäàæ áàéíà
II ¿å Ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã áèé áîëãîæ áàéíà 1. Íàð ìàíäàæ áàéíà
1.
Íàð øèíãýæ áàéíà (Õî¸ð ãàðàà àëãóóðõíààð äîîø áóóëãààðàé)
2.
Ñàëõè øóóðëàà (Õî¸ð ãàðàà õî¸ð òèéø íü õ¿÷òýé íàéãóóëààðàé)
2.
Ñàëõè íàìóóõàí ¿ëýýæ áàéíà
3.
ªâñ øàòàæ áàéíà (Õî¸ð ãàðàà õî¸ð òèéø íü õóðäàí íàéãóóëààðàé)
3.
ªâñ íàéãàæ áàéíà
4.
Áýë÷ýýð äîðîéòîæ áàéíà (Õî¸ð ãàðàà àëãóóðõíààð äîîø áóóëãààðàé) Öàãààí çýýðèéã àãíàæ áàéíà (Õî¸ð ãàðàà äýýø íü ºð㺺ä îãöîì áóóëãààðàé)
4.
Áýë÷ýýðèéã ñýðãýýí àøèãëàæ áàéíà Öàãààí çýýð äàâõèæ áàéíà
6.
Áóãà, ñîãîîã áóóäàæ áàéíà (Õî¸ð ãàðàà äýýø íü ºð㺺ä îãöîì áóóëãààðàé)
6.
Áóãà ñîãîîã õàìãààëæ áàéíà
7.
Øèíýñ, õóø ìîäûã òàéð÷ áàéíà. (Õî¸ð ãàðàà äýýø íü ºð㺺ä îãöîì áóóëãààðàé)
7.
Øèíýñ, õóø ìîä òàðüæ áàéíà
8.
Óóëûã ñýòýëæ óõàæ áàéíà (Õî¸ð ãàðàà äýýø íü ºð㺺ä îãöîì áóóëãààðàé)
8.
Óóëûã õàìãààëàëòàíäàà àâ÷ áàéíà
9.
Ãîë, ãîðõè øèðãýæ áàéíà. (Õî¸ð ãàðàà àëãóóðõíààð äîîø áóóëãààðàé)
9.
Ãîë, ãîðõè õîðæèãíîí óðñàæ áàéíà
10.
Òóë çàãàñ ¿õýæ áàéíà (Õî¸ð ãàðàà äýýø íü ºð㺺ä îãöîì áóóëãààðàé)
10.
Òóë çàãàñûã ¿ðæ¿¿ëæ áàéíà
11.
Õºðñ áîõèðäîæ áàéíà (Õî¸ð ãàðàà àëãóóðõíààð äîîø áóóëãààðàé)
11.
Õºðñíèé áîõèðäëûã öýâýðëýæ áàéíà
12.
Õóí øóâóóä áóöàæ áàéíà (Õî¸ð ãàðàà äýâýýðýé)
12.
Õóí øóâóóä í¿¿äýëëýí èðæ áàéíà
5.
13
5.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Äàñãàë 4. Çóãààòàé àÿëàë
Çîðèëãî Õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàë
Îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûã öýâýðëýõ, õàéðëàí õàìãààëàõàä ººðñäèéí õóâü íýìðýý îðóóëàõ 8 ººð ºíãèéí òóóç, ëóóæèí 8 ø, áè÷ãèéí öààñ, áàë ¿çýã, äààâóó, ÒªÌ 1-èéã 2 ø, áýýëèé, äóãòóé 8 ø
¯ðãýëæëýõ õóãàöàà
80 ìèíóò
Çîõèîí áàéãóóëàëò
•
Áàãø óðüä÷èëàí àÿëàë õèéõ ãàçðûã ñîíãîíî. 8 ººð ÷èãëýëä 8 ººð ºíãèéí òóóçûã ìîäîíä óÿæ çàì ãàðãàíà.
•
×èãëýë á¿ðèéí õàìãèéí öààä çàõàä óÿñàí òóóçàíä ñóðàëöàã÷äûí ã¿éöýòãýñýí äààëãàâðûã áàéðëóóëíà.
•
Áàãø àëü áàãèéã ÿìàð äààëãàâàð ã¿éöýòãýõýýð ÿâóóëñíûã òîãòìîë òýìäýãëýíý.
•
Ñóðàëöàã÷äûã 1-8 õ¿ðòýë òîîëóóëæ 8 áàãò õóâààíà.
•
Áàã òóñ á¿ð íýã íýã ºíãèéí òóóç äàãàí àÿëàëä ãàðàõ áºãººä çàìäàà äààëãàâàðàà îëæ ã¿éöýòãýýä ýðãýí èðýõèéã ñàíóóëíà.
•
Äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýýä èðýõýä íü äàõèí ººð äààëãàâðûã ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð ÿâóóëíà.
•
Á¿õ áàãóóä ãàðààíû ãàçàðòàà áóöàæ èðýí òîéðîã áîëîí çîãñîîä, äààëãàâðàà õýðõýí ã¿éöýòãýñíýý áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.
Òîãëîîìûí ¿ð ä¿íã õýëýëöýõ
•
Ñóðàëöàã÷äûí öóãëóóëñàí õîã õàÿãäëûí áàéãàëü äýýðõ àìüäðàõ õóãàöààíû òàëààð ÿðèëöààðàé.
Ǻâëºìæ
•
Íýã äààëãàâðûã ã¿éöýõýä 15-20 ìèí çàðöóóëæ áàéãàà ó÷ðààñ íýã áàãààð õî¸ð äààëãàâàð ã¿éöýòã¿¿ëýýðýé. Äààëãàâàð 1-4 áîëîí Äààëãàâàð 5-8 íü õîîðîíäîî îéðîëöîî ó÷ðààñ äààëãàâàð 1-èéã ã¿éöýòãýñýí áàãò äààëãàâàð 5-èéã ºãºõ ãýõ ìýòýýð áàãóóäûí àæëûã õóâèàðëààðàé.
•
Ñóðàëöàã÷äûí öóãëóóëñàí õîã íü àâ÷ ÿâàõàä èõ áîë òîäîðõîé íýã öýãò áóëæ ¿ëäýýõ ýñâýë òóõàéí õîãîî ¿ëäýýñýí ãàçðàà ñóìûíõàà õîã õàðèóöñàí àëáàí òóøààëòàíä àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäýýðýé.
Òîãëîõ çàð÷èì
14
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Äààëãàâàð 1. (20 ìèí) ÒªÌ ªìíºº áàéãàà áàéãàëèéã àíõààðàëòàé àæèãëà. Ýíý ãàçàð ÷èíèé ºâºº, ýìýýã æààõàí áàéõàä ÿìàð áàéñàí áîë? ×àìàéã á¿ð õºãøèðñºí ¿åä ÿìàð áîëñîí áàéíà ãýæ áîäîæ áàéíà âý?
1.
Äààëãàâàð 2. (20 ìèí) Ìîäûã àíõààðàëòàé àæèãëàí õàðíà óó. Ýíý ÿìàð ìîä âý? Îéð îð÷èìäîî áàéãàà ìîäíóóäààñ ÿìàð ÿëãààòàé áàéíà âý? Ýíý ìîäíû á¿õèé ë àìüäðàëûíõàà òóðøèä ¿çýæ òóóëñàí ò¿¿õèéí òóõàé ºã¿¿ëëýã çîõèîí áè÷íý ¿¿. Äààëãàâàð 3. (20 ìèí) 5 ìèíóòûí òóðøèä í¿äýý àíèàä îð÷íîî àíõààðàëòàé ñîíñ. ßìàð ÿìàð äóó àâèà ñîíñîãäîæ áàéíà âý? Äóó ÷èìýýã ø¿ëãýýð èëýðõèéëíý ¿¿. Äààëãàâàð 4. (20 ìèí) ßìàð íýãýí ¿ãèéí ýõíèé ¿ñýãò òîõèðîõ èæèë ¿ñãýýð ýõýëæ áàéãàà áàéãàëèéí þìñûã ñîíãîæ àâíà óó. Òýäãýýðèéã äààâóóí äýýðýý äýñ äàðààëóóëàí áàéðëóóëæ ¿ã á¿òýýãýýä íàéç íàðààðàà òààëãàíà óó. Äààëãàâàð 5. (15 ìèí) Õàðàõ, ñîíñîõ, õ¿ðòýõ, àìòëàõ, ¿íýðëýõ ãýñýí ìýäýðõ¿éí ýðõòíèéõýý òóñëàìæòàéãààð îð÷íîîñîî ÿìàð íýã ç¿éëèéã îëæ, îðõèæ ¿ëäýýæ áîëîõã¿é îëèãã¿é ç¿éëñèéã àâ÷ ãàðñàí õîãèéí óóòàíäàà õèéæ àâ÷ðààðàé. Äààëãàâàð 6. (15 ìèí) Îð÷èí òîéðíîî àíõààðàëòàé õàðàà÷ Àÿëàæ çóãààëæ ÿâàõäàà îðõèæ ¿ëäýýñýí Îéä õýðýãã¿é ÿìàð ç¿éëñ õàðàãäàíà âý? Îéä ãÿëòãàíàí õàðàãäàõ øèëíèé õàãàðõàéã öóãëóóë Îéí õºðñºí øèíãýõýä îëîí ìÿíãàí æèë çàðöóóëàõ òºìºð ç¿éëñèéã öóãëóóë Õ¿ì¿¿ñ øèäýõýä õºíãºí Ñàëõèíä õèéñýõýä àìàðõàí Õºâ÷èí äýëõèéä õîã áîëñîí Õóó÷èð÷ ìóóäñàí öààñ, äààâóóã öóãëóóë Äààëãàâàð 7. (15 ìèí) Îð÷èí òîéðíîî àíõààðàëòàé õàðàà÷ Îéä óíàñàí õîëòîñ õààíà áàéíà Àíõààðàëòàé àæààðàé, õîëòîñ äîð þó áàéíà Òýãýýä äàðàà íü ãàçðààñ Îéä ãóðâàí æèë áîëñîí Îíöã¿é ç¿éëñèéã àëü áîëîõ îëíûã îéãîîñ îëæ öóãëóóëààðàé. Äààëãàâàð 8. (15 ìèí) Îéä óëààðàí õàðàãäàõ îíöã¿é ç¿éëñèéã öóãëóóë Îðõèæ ¿ëäýýæ õàÿñàí îîñîð á¿÷èéã îë Íàðàíä ãÿëòãàíàí õàðàãäàõ Íîãîîí, áîð ºíãºòýé õýçýý ÷ óñòàæ ¿ã¿é áîëîõã¿é òóíãàëàã ç¿éëñèéã öóãëóóë Íèëýýä õýäýí õîíîã íýâñèéæ õºãëºðñºí Íýãýí ç¿éëèéã õàéæ îëîîä õàìò àâ÷èðíà óó.
15
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Äàñãàë 5. Ìàíàé íóòàãò æóóë÷èä þó ¿çýæ ñîíèðõäîã âý?
Ýíýõ¿¿ öóâðàë çóðàãíóóäûã õè÷ýýëä õýðõýí àøèãëàõ àðãà ç¿éí çºâëºìæèéã ãàðûí àâëàãà 1-èéí 38 õóóäàñíààñ ¿çíý ¿¿. 16
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
17
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ
18
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Ñýäýâ:
Îðîí íóòàãòàà àÿëàë æóóë÷ëàëûã õàðèóöëàãàòàéãààð õºãæ¿¿ëýõýä áèäíèé îðóóëàõ õóâü íýìýð (240 ìèí)
Çîðèëãî:
Õýíòèé àéìàãò àÿëàë æóóë÷ëàëûã òîãòâîðòîé, õàðèóöëàãàòàé õºãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã õàéæ îëîõ
Õè÷ýýëèéí ÿâö Õè÷ýýëèéí
•
Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà
•
Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà
ýëåìåíò
◊
Àñóóëòûí áîëîìæèò õóâèëáàð
◊
Õàðèóëòûí áîëîìæèò õóâèëáàð
•
Äîîðõ àñóóëòóóäààð ÷èãë¿¿ëýí ñóðàëöàã÷äààð Õýíòèé àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçðóóä, àÿëëûí ¿íäñýí ìàðøðóòûã òîäîðõîéëîõ äààëãàâàð ºãíº. ◊ Ìàíàé àéìàãò ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí æóóë÷èä ñîíèðõîí ¿çäýã áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õèéí äóðñãàëò ÿìàð ÿìàð ãàçðóóä áàéäàã âý? ◊ ßìàð ãàçðààð, ÿìàð ìàðøðóòààð èõýâ÷ëýí àÿëäàã þì áîë? ◊ Ìàíàé àéìãèéí àëü õýñýãò àÿëàë æóóë÷ëàë èë¿¿ õºãæñºí áàéíà âý?
•
ªìíºõ ìýäëýãòýý òóëãóóðëàí ººðèéí àéìàãò áàéãàà æóóë÷äûí ñîíèðõëûã òàòäàã ãîë ãîë ãàçðóóä, ìàðøðóòûã òîäîðõîéëíî.
◊
Õîéä õýñãèéí õàíãàéí ñóìäóóäààð àÿëàë æóóë÷ëàë èë¿¿ õºãæñºí áàéíà.
Ìàíàé àéìãèéí á¿õèé ë ñóìäàä àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áèé þó?
•
Ñóðàëöàã÷ á¿ð ººðèéí ¿çýë áîäëûã äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷ýýä õîîðîíäîî ñàíàë ñîëèëöîíî.
(õóãàöàà)
ªìíºõ ìýäëýãèéã ñýðãýýõ (15 ìèí)
Øèéäâýðëýõ àñóóäàë ¹1. (5 ìèí)
19
•
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (80 ìèí)
•
Ñóðàëöàã÷äûã 4 íýðëýãäñýí áàã õóâààíà.
ç¿ãýýð áîëãîí
•
•
Áàã á¿ðò À3 õýìæýýòýé Õýíòèé àéìãèéí äàñãàëûí çóðãèéã /ÒªÌ1/ òàðààæ ºãíº.
•
•
Áàãóóäàä áàãèéíõàà íýðýýð íýðëýãäñýí ç¿ãò àÿëàâàë ÿìàð ÿìàð ç¿éë ¿çýæ áîëîõ æàãñààëòóóäûã ãàðãàæ, àÿëàëûí ìàðøðóò çîõèîõ äààëãàâàð ºãíº.
•
•
•
•
•
•
Áàãóóäûí àÿëàëûí ìàðøðóò ªíäºðõààí õîòîîñ ýõëýõèéã ñàíóóëæ õýëíý. Áàãóóä äàñãàëûí çóðàãò ºãºãäñºí ÷èãëýëèéí äàãóó ìàðøðóò çîõèîõîä äîîðõè àñóóëòóóäààð ÷èãë¿¿ëæ äýìæèíý. ◊ Òàíàé ÷èãëýëä õ¿íèé ñîíèðõîë òàòàõ, ¿çýæ õàðàõààð áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õèéí äóðñãàëò ÿìàð ãàçðóóä áàéíà âý? ◊ Óðüä ºìíº íü äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí æóóë÷èä ñîíèí ñàéõíûã íü àíçààð÷ õàðæ áàéãààã¿é.
•
Ñóðàëöàã÷èä áàðóóí, ç¿¿í, ºìíºä, õîéä ç¿ã ãýñýí 4 áàãò õóâààãäàíà. Áàãóóä àÿëàëûí ìàðøðóòàà ãàðãàõäàà äàñãàëûí çóðãèéí òàíèõ òýìäãèéã àøèãëàæ áîëíî. “Ç¿¿í ç¿ã” áàãèéí ÷èãëýë: • Ç¿¿í • Ç¿¿í óðä • Ç¿¿í õîéä “ªìíºä ç¿ã” áàãèéí ÷èãëýë: • ªìíºä • Ç¿¿í ºìíºä • Áàðóóí ºìíºä “Áàðóóí ç¿ã” áàãèéí ÷èãëýë: • Áàðóóí • Áàðóóí óðä • Áàðóóí õîéä “Õîéä ç¿ã” áàãèéí ÷èãëýë: • Õîéä • Ç¿¿í õîéä • Áàðóóí õîéä Áàãóóä ãàçðûí çóðàã àøèãëàí òóõàéí ÷èãëýëä àÿëàã÷èä àÿëàæ áîëîõ ãàçðóóäûí æàãñààëòûã ãàðãàæ, ìàðøðóòàà áîëîâñðóóëíà.
20
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
•
21
ýñâýë î÷èæ ¿çýõýä çàì õàðãóé, öàã àãààðûí íºõöºë íü õýö¿¿ ãàçàð áàéíà óó? ◊ Ìàðøðóò ÷èíü ªíäºðõààí õîòîîñ ýõëýýä äàðàà íü õààøàà ÿâàõ, õààíà õ¿ðýõ âý? ◊ Òàíàé ìàðøðóòûí íèéò óðò õýäýí êì áàéõûã òîîöîîëæ îëæ áîëîõ óó? ◊ Ýíý ìàðøðóòààð àÿëàõàä õýäèé õèð õóãàöàà øààðäàãäàõ âý? ◊ Òàíàé ãàðãàñàí ìàðøðóòûí äàãóó àÿëàë æóóë÷ëàëûã òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõýä îðîí íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿìàð áðýíä á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèé áîëãîõ áîëîìæòîé áàéíà âý? Ýäãýýð àñóóëò íü òóõàéí ãàçàð îðíû àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéã èëð¿¿ëýõ, òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýãäýíý.
•
Áàãóóäûã ìàðøðóòûíõàà åðºíõèé òîâ÷ ºãºõèéã õ¿ñíý.
ãàðãàñàí òàëààð ìýäýýëýë
•
Áàãóóä äààëãàâðàà õýðõýí ã¿éöýòãýñíýý òàíèëöóóëàõàä áóñàä íü àíõààðàëòàé ñîíñîæ, òýìäýãëýæ àâíà.
•
Ñóðàëöàã÷èä áèå áèåíýýñýý ñóðàëöàõ, áîëîìæèéã äýìæñýí áàéäëààð ä¿ãíýëò, ÿðèëöëàãûí àãóóëãûã ÷èãë¿¿ëíý.
•
Áàãóóä ìàðøðóòàà íýãòãýí ä¿ãíýæ, ººðèéí àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö, áîëîìæèéã ãàðãàæ èðíý.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
•
•
Ìàíàé àéìãèéí àëü õýñýãò àÿëàë æóóë÷ëàë èë¿¿ õºãæñºí áàéíà âý? Á¿õèé ë ñóìäàä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áàéíà óó?
◊
◊
Õîéä õýñãèéí õàíãàéí ñóìäóóäààð àÿëàë æóóë÷ëàë èë¿¿ õºãæñºí áàéíà. Áàéíà. Æèøýý íü . . . . .
ÇÀÂÑÀÐËÀÃÀ Øèéäâýðëýõ àñóóäàë ¹2. (10 ìèí)
•
◊
Òà á¿õýí îðîí íóòàãòàà àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé øèíýõýí ìàðøðóòûã áîëîâñðóóëëàà. Ãàðãàñàí ìàðøðóòûíõàà äàãóó æóóë÷äûã õ¿ëýýí àâàõààñ ºìíº òóõàéí àÿëàëûíõàà îð÷èí íºõöºëòýéãýý òàíèëöàõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Òýãâýë ýíý ÷èãëýëä àÿëàõûí òóëä ÿìàð áýëòãýëèéã áàçààõ õýðýãòýé âý?
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (50 ìèí)
•
Áàã á¿ðò ÒªÌ 2 -èéã òàðààæ ºãíº.
•
ÒªÌ 2 äýýðõ àñóóëòóóäàä òóëãóóðëàí àÿëàëä ÿâàõ áýëòãýëèéíõýý òºëºâëºãººã íàðèéâ÷ëàí áîëîâñðóóëíà.
¯ð ä¿íãýý òàíèëöóóëàõ (20 ìèí)
•
Áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãººãºº òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.
•
Áàãóóä ººðñäèéí áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãººãºº òàíèëöóóëíà.
•
Áóñàä áàãèéíõàà òºëºâëºãººã õýðõýí ñàéæðóóëàõ òàëààð ñàíàë ñîëèëöîæ, çºâëºãºº ºãíº.
•
Áàãóóäûí ºãñºí ñàíàë çºâëºãººí äýýð ¿íäýñëýí òºëºâëºãººãºº ñàéæðóóëàí áîëîâñðóóëíà.
ÇÀÂÑÀÐËÀÃÀ
22
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Øèéäâýðëýõ àñóóäàë ¹3. (10 ìèí)
◊
Ëóóæèíã þóíä àøèãëàäàã âý? Õýðâýý òººð÷ ç¿ã ÷èãýý àëäâàë ýíý áàãàæèéí òóñëàìæòàéãàà𠺺ðò òóëãàìäñàí àñóóäëàà ÷è øèéäâýðëýæ ÷àäàõ óó?
◊
Ëóóæèíã ç¿ã ÷èã òîäîðõîéëîõîä àøèãëàäàã.
◊ ◊
×àäíà ×àäàõã¿é
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (30 ìèí)
•
•
Ñóðàëöàã÷ á¿ð èäýâõòýé îðîëöîíî.
•
Àÿëàëä ãàðàõûí ºìíº ëóóæèí ãàçðûí çóðãèéã àøèãëàí ÷èãëýë áàéðøëûã õýðõýí òîäîðõîéëîõ òàëààð ñóäàëæ ìýäýõ äààëãàâàð ºãíº. Ñóðàëöàã÷äûã ñýäýëæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð äàðààõ òààâàðûã òààëãàæ áîëíî. Èíãýõäýý òóõàéí òààëãàõ ç¿éëèéíõýý 10 øèíæèéã ýýëæ ýýëæýýð òààâðûí õàðèóã äºõ¿¿ëýõ áàéäëààð õýëíý.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Òºìºð ìàòåðèàëààð õèéãäñýí Äýëõèéí õààíà ÷ àøèãëàõ áîëîìæòîé ªíºº ¿åä ìàø îëîí ç¿éëñòýé õàìò ¿éëäâýðëýäýã áîëñîí Äýýð íü èõýâ÷ëýí óëààí, öýíõýð ºí㺠ìºí 2 ¿ñýãòýé Äîòîð íü õóâààðüòàé äóãóé òîéðîã áàéäàã Àíõ Õÿòàä óëñàä á¿òýýãäñýí ªäºð, øºíº õýçýý ÷ àøèãëàõ áîëîìæòîé Ýõíèé ¿å íü 12 æèëä áàéäàã àìüòíû íýð 2 äàõü ¿å íü þìíû õýìæýýã òîäîðõîéëäîã õýìæ¿¿ðèéí íýð 6 ¿ñýãíýýñ á¿òñýí áàãàæ
◊
•
23
Ëóóæèíãèéí òàëààð ìýäýýëýë 1-èéã òàíèëöóóëíà.
•
òààâàðò
Ìýäýýëëèéã òîâ÷ëîí çóðàãò òàéëáàðòàéãààð òýìäýãëýæ áè÷íý.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Ìýäýýëýë 1. Ëóóæèíãèéí ãîë á¿òýö íü ÷èãëýë çààã÷ òºìºð ç¿¿, ãðàäóñûí õóâààðüò òîéðîã þì. Ëóóæèíãèéí òºìºð ç¿¿íèé 2 ¿ç¿¿ðò áàéõ N, S ãýñýí ¿ñã¿¿ä íü North (õîéä), South (ºìíºä) ãýñýí ¿ãñèéí ýõíèé ¿ñã¿¿ä áîëíî. Ëóóæèíãèéí òºìºð ç¿¿í äýýðõ N ¿ñýã íü ÿìàãò õîéä ç¿ãèéã çààäàã ãýæ ¿çýí ç¿ã ÷èãèéã îëäîã. Ëóóæèí áîëîí ãàçðûí çóðãààð àëèâàà þìñûí ÷èãëýë áîëîí áàéðøëûã òîäîðõîéëæ áîëäîã. Ýõëýýä ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëæ, äàðàà íü òóõàéí ÷èãëýëä õýäèé õèð çàéòàé áàéãààã /áàéðøèë/ îëíî. ×èãëýë òîäîðõîéëîõ: 1. ×èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ ãýæ áàéãàà òóõàéí áàéðëàëûã ãàçðûí çóðàãò öýãýýð òýìäýãëýíý. 2. Óã òýìäýãëýñýí öýã äýýðýý ëóóæèíãèéí òºâèéã äàâõöóóëàí áàéðëóóëíà. 3. Ëóóæèíãèéí ç¿¿íèé ÷èãëýëèéã ãàçðûí çóðãèéí ãîëäî÷òîé (óðòðàã) ïàðàëëåëü áàéõààð òóõàéí öýãèéã äàéðóóëàí òàòñàí øóëóóíû ÷èãëýëòýé äàâõöóóëíà. (Ëóóæèíãèéí ç¿¿íèé N ¿ñýã íü õîéä ç¿ãèéã çààí ãàçðûí çóðãèéí äýýä õýñýã ð¿¿ ÷èãëýñýí áàéõ ¸ñòîé). 4. ×èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ ãýæ áàéãàà òóõàéí áàéðëàëààñ (öýãýýñ) îëîõ ãýæ áàéãàà ç¿éë íü àëü ç¿ãò áàéãààã ëóóæèíãèéí ãðàäóñûí õóâààðüò òîéðãèéí ãðàäóñààð õîéä ç¿ãýýñ ýõëýí 0-3600 õ¿ðòýë èëýðõèéëíý. (×èãëýëèéã À__0 ãýæ áè÷èæ èëýðõèéëäýã). 5. ×èãëýëèéã òîäîðõîéëæ áóé ãðàäóñûí õóâààðüò òîéðãèéí õ¿ðýýíèé çàõàä ãàçðûí çóðàã äýýð ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëñîí òýìäýã òàâèíà. 6. Òóõàéí áàéðëàëûã èëýðõèéëñýí ãàçðûí çóðàã äýýðõè öýã áîëîí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëñîí òýìäýã òàâüñàí öýã 2-èéã øóëóóíààð õîëáîíî. Èíãýõýä îëîõ ãýæ áóé ç¿éëèéí ÷èãëýë òîäîðõîéëîãäîíî. Áàéðøèë òîäîðõîéëîõ: 1. Áàéðøëûã òîäîðõîéëîõûí òóëä òóõàéí áàéðëàëààñ øóëóóíààð õèð çàéòàé áàéãààã ìýäýõ õýðýãòýé. 2. Ãàçðûí çóðãèéí íýðëýñýí ìàñøòàáûã îëíî. ªºðººð õýëáýë, ãàçðûí çóðãèéí 1 ñì çàéä áîäèò ãàçàð äýýðõ õýäèé õèð çàéã áàãòààí çóðñíûã îëíî. Èõýâ÷ëýí êì, ì ãýñýí íýãæèä øèëæ¿¿ëýí èëýðõèéëäýã.
24
Áàãø Áàãø íàðò íàðò çîðèóëñàí çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ñóðãàëòûí ãàðûí ãàðûí àâëàãà àâëàãà
3. Îëîõ ãýæ áàéãàà þìñ õ¿ðýõ øóëóóí çàé áîëîí ãàçðûí çóðãèéí íýðëýñýí ìàñøòàáàà àøèãëàí óã çàé íü ãàçðûí çóðàãò õýäèé õèð õýìæýýòýé çóðàãäàõûã òîîöîîëæ ãàðãàíà. 4. ×èãëýëèéã íü òîäîðõîéëîõ ãýæ áàéãàà òóõàéí áàéðëàë (ãàçðûí çóðàã äýýðõ öýã)-ààñ òîäîðõîéëñîí ÷èãëýëèéí äàãóó ãàçðûí çóðàã äýýð òîîöîîëæ ãàðãàñàí õýìæýýãýýðýý õýìæèëò õèéí áàéðøëûã òîäîðõîéëíî. 5. Ç¿ã ÷èãèéã òîäîðõîéëñíû äàðàà õèð çàéä îðøèæ áàéãààã ãàçðûí çóðãèéí ìàñøòàá àøèãëàí õýìæèëò õèéæ îëíî. /ÒªÌ-3/ •
• •
• Õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ (10 ìèí)
Ǻâëºìæ
25
•
Áàðóóí áà ç¿¿í ç¿ã ãýñýí áàãóóä ÒªÌ-4 äýýðõ äàñãàë 1-èéã õèéæ ã¿éöýòãýíý. ßëãààòàé ìàñøòàá á¿õèé 2 çóðàãò õýìæèëò õèéí ìàñøòàá õàðüöààã òîäîðõîéëíî. ÒªÌ-1 áîëîí ÒªÌ-3-ã À3 õýìæýýòýéãýýð òîìðóóëàí òàðààæ ºãíº. ªìíºä áà õîéä ç¿ã ãýñýí áàãóóä ÒªÌ-4 äýýðõ äàñãàë 2-ûã õèéæ ã¿éöýòãýíý. Ñîëáèöîë àøèãëàí áàéðøèë òîäîðõîéëíî. ÒªÌ-4-ã À3 õýìæýýòýéãýýð òîìðóóëàí òàðààæ ºãíº.
•
•
ßëãààòàé äààëãàâàð ã¿éöýòãýñýí áàãòàà äàñãàëûí àðãà÷ëàëàà çààæ ºãíº. (Áàðóóí<=>ªìíºä) (Ç¿¿í<=> Õîéä)
Ñóðàëöàã÷ á¿ðèéã õè÷ýýëýýð ñóðñàí àðãûíõàà òàëààð äýâòýðòýý òýìäýãëýí, çóðæ àâàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.
•
Áàãóóä ãàçðûí çóðàã, ëóóæèí àøèãëàõ òàëààð ñóðñàí ç¿éëýý ä¿ãíýí ÿðèëöàæ, ñóðàëöàã÷ á¿ð äýâòýðòýý òýìäýãëýæ àâíà.
•
ÒªÌ-4 äýýðõ ºãºãäñºí äàñãàëûã àðãà÷ëàëûí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýíý. Èæèë äààëãàâàð ã¿éöýòãýñýí áàãóóä ¿ð ä¿íãýý òàíèëöóóëæ òóðøëàãààñàà ñîëèëöîíî.
Ýíýõ¿¿ êèððèêþëèìä àÿëàã÷èä àÿëëûí ¿åä ýçýìøñýí áàéõ àÿëàëûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, àÿëàëûí áýëòãýëèéã õàíãàõ, àÿëàëûí ºìíº áîëîí ÿâöàä ãàçðûí çóðàãòàé àæèëëàõ áîëîí ëóóæèí àøèãëàõ ÷àäâàðòàé õîëáîîòîé àãóóëãóóäûã õºíä뺺. Áàãóóä àÿëàëä ÿâæ èðñíèé äàðàà àÿëàëûí ¿ð ä¿í, íºõöºë áàéäàë, àÿëàã÷äûí ñýòãýãäýë äýýð ¿íäýñëýí óë ñóóðüòàé ñóäàëãàà ÿâóóëæ îðîí íóòàãòàà õàðèóöëàãàòàé, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàëûã õýðõýí õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áàéãàà òàëààð íóõàöòàé ÿðèëöàæ, ÿðèëöëàãûí ¿ð ä¿íãýýñ ãàðñàí ¿íýòýé ñàíàë çºâëºìæèí äýýðýý ¿íäýñëýí õýðýãæèõ áîëîìæòîé æèæèã òºñºë áîëîâñðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýýðýé. Ýíý òàëààð äàðààãèéí êèððèêþëèìýýñ äýëãýð¿¿ëýí ¿çíý ¿¿.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÒªÌ 1. Äàñãàëûí çóðàã
26
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
ÒªÌ 2.
27
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÒªÌ 3.
28
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
ÒªÌ 4. Äàñãàë 1. Çîðèëãî: Õî¸ð ººð ìàñøòàáòàé çóðàãò õýìæèëò õèéæ, ìàñøòàáûí õàðüöààã òîäîðõîéëîõ: • Áàðóóí ç¿ã áàã: ̺ðºí-ªíäºðõààí • Ç¿¿í ç¿ã áàã: ªíäºðõààí-Áàÿíõóòàã Àðãà÷ëàë 1. Õî¸ð ãàçðûí õîîðîíäîõ çàéä õýìæèëò õèéíý. /ÒªÌ-3/ 2. Õî¸ð ãàçðûí õîîðîíäîõ çàéä õýìæèëò õèéíý. /ÒªÌ-1/ 3. ÒªÌ-3-èéí òàéëáàð õýñãèéí ìýäýýëëèéã àøèãëàí ìàñøòàáûã îëíî. 4. Õýìæèëò òîîöîîëëóóäûí ¿ð ä¿íã ¿íäýñëýí ÒªÌ-1-èéí çóðãèéí ìàñøòàáûã îëíî. 5. Õî¸ð çóðãèéí ìàñøòàáûã õàðüöóóëæ õàðüöààã òîäîðõîéëíî.
Äàñãàë 2. Çîðèëãî: Õàðç¿ðõíèé Õºõ íóóðûí ñîëáèöîë (Õª 48002’, ÇÓ 108058’)-ûã àøèãëàí õýìæèëò õèéí áàéðëàëûã äàñãàëûí çóðàãò òýìäýãëýõ Àðãà÷ëàë 1. õ, ó çàéíóóäûã øóãàìààð õýìæèæ îëíî. 2. ó1, õ1 çàéã òîäîðõîéëîõûí òóëä òóõàéí öýãèéí ñîëáèöëûã àøèãëàí òóõàéí öýãýýñ ç¿¿í òàëä îðøèõ óðòðàãèéí ãðàäóñààñ çºð¿¿ã õàñ÷ ÿëãàâðûí òîîöíî. ̺í ýíý àðãààð ºðãºðºãèéí çºð¿¿ã òîîöíî. 3. Ǻð¿¿ã ìèíóòààð èëýðõèéëíý. ̺í 40, 60-èéí çºð¿¿ã ìèíóòàä øèëæ¿¿ëíý (10=60’). 4. Óã ìèíóòààð èëýðõèéëñýí çºð¿¿, õ, ó õýìæñýí çàé, 40, 60-èéí ìèíóòàä øèëæ¿¿ëñýí óòãà çýðãèéã àøèãëàí õ1, ó1 çàéã òîîöîæ, Õàð ç¿ðõíèé Õºõ íóóðûí áàéðøëûã òýìäýãëýíý.
Àíõààð: Äýýðõ çóðàã íü îëîõ àðãà÷ëàëûã òàéëáàðëàñàí çàãâàð çóðàã áîëíî. õ1, ó1 çàé õýä áàéõûã òîîöîîëëûí ¿ð ä¿íä òîäîðõîéëæ, õýìæèëòýýð áàéðøëûã òýìäýãëýíý.
29
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Ñýäýâ:
Îðîí íóòàãòàà àÿëàë æóóë÷ëàëûã õàðèóöëàãàòàéãààð õºãæ¿¿ëýõýä áèäíèé îðóóëàõ õóâü íýìýð (120 ìèí)
Çîðèëãî:
Èðýýä¿éä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíä õàðèóöëàãàòàé îðîëöîõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ
èäýâõèòýé,
Õè÷ýýëèéí ÿâö: Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò (õóãàöàà)
• ◊
• Àëõàì ¹1. ªíººãèéí òºëºâ áàéäëàà òîäîðõîéëîõ (25 ìèí)
•
•
Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Àñóóëòûí áîëîìæèò õóâèëáàð
•
Ñóðàëöàã÷äûã 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýä õýäýí áàãóóäàä õóâààíà. Îðîí íóòãèéíõàà àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºíººãèéí òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëæ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ äààëãàâàð ºãíº. Äàðààõ àñóóäëóóäààð ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàíà. ◊ Ìàíàé îðîí íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàë õèð õºãæèæ áàéíà ãýæ ÷è ¿çäýã âý? ◊ Ìàíàé îðîí íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàëòàé õîëáîîòîé ÿìàð ò ó ë ã à ì ä ñ à í , øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä áàéíà âý? æóóë÷ëàëûã ◊ Àÿëàë äàãààä ÿìàð àñóóäëóóä áèé áîëæ áàéíà âý? ◊ Ìàíàé îðîí íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ÿìàð äàâóó áîëîí ñóë òàëóóä áàéíà âý?
•
◊
• •
Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà Õàðèóëòûí áîëîìæèò õóâèëáàð Ñóðàëöàã÷èä áàãò õóâààãäàíà Ñóðàëöàã÷ á¿ð ººðèéíõºº áîäëûã äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷íý. Áàãèéí ãèø¿¿ä áàã äîòîðîî ººðèéíõºº áè÷ñýí õàðèóëòóóäûã óíøèæ òàíèëöóóëààä ñàíàëàà íýãòãýíý. Èíãýõäýý õ¿ñíýãò 1-èéã àøèãëàíà.
30
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
•
•
Ýäãýýðèéã äàãàí ÿìàð ñºðºã ç¿éë àæèãëàãäàæ áîëîõ âý? Ýäãýýðèéã ÿàæ çºâ ç¿éòýé øèéäýõ áîëîìæóóä áàéíà âý? Õ¿ñíýãò 1
Äàâóó òàë
Àëõàì ¹2. Àñóóäàëä àíàëèç õèéõ (15 ìèí)
•
Ñóë
Áàãóóäûí àæëûí ¿ð ä¿íòýé òàíèëöàíà. ◊ Àÿëàë æóóë÷ëàëòàé õîëáîîòîé ìàø îëîí àñóóäëóóä áàéíà. ßàãààä èéì àñóóäàë, èéì íºõöºë áàéäàë ¿¿ñ÷ áàéíà âý? ◊ Ýíýõ¿¿ àñóóäàë íü îðîí íóòãèéí áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì, ýäèéí çàñàãò ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëäýã âý?
Àþóë çàíàë
Áîëîìæ
◊
Áàãóóä àæëûíõàà ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí ä¿ãíýëò¿¿ä ãàðãàíà.
•
Áàãøèéí ÷èãë¿¿ëæ ºãñºí àñóóäàëä áàðèìæààëàí ýíýõ¿¿ àñóóäëûã øèéäâýðëýâýë ÿìàð ýåðýã ¿ð ä¿íä õ¿ðíý ãýæ õ¿ñýæ õ¿ëýýæ áóéãàà òîäîðõîéëîí áè÷íý.
ÇÀÂÑÀÐËÀÃÀ Àëõàì ¹3. Õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé ¿ð ä¿íãýý òîäîðõîéëîõ (20 ìèí)
31
•
Èðýýä¿éä îðîí íóòàãò ÷èíü àÿëàë æóóë÷ëàë àìæèëòòàé õºãæñºí áàéíà ãýæ ººäðºãººð òºñººëºí ¿ð ä¿íãýý òîäîðõîéëîõ äààëãàâàð ºãíº. ◊ Ýíý àñóóäàëä îðîí íóòãèéí áîäëîãî õýðõýí õîëáîãäîõ âý? ◊ Ýíý àñóóäàëä ÷èíèé àìüäðàëûí çîðèëãî õýðõýí õîëáîãäîõ âý?
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Àëõàì ¹4.
•
Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà òîäîðõîéëîõ (20 ìèí)
Ýäãýýð ¿ð ä¿íã¿¿äýýñ ººðñäèéí áîëîí îðîí íóòãèéíõàà èðãýäèéí òóñëàìæòàéãààð øèéäýõ áîëîìæòîé àñóóäëóóäûã ÿëãàí òîäîðõîéëîõ äààëãàâàð ºãíº. ◊ Ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä òà íàðûí ñîíãîëòóóä þó âý? ◊ Ýíý àñóóäëûã ÿàæ øèéäýæ áîëîõ âý? ◊ Ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä òà íàðûí ãàðãàñàí ÿìàð ñîíãîëò íü õàìãèéí ñàéí òîõèðîõ âý?
◊
Áàãøèéí ÷èãë¿¿ëñýí àñóóëòàíä áàðèìæààëàí ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýíý.
◊
Òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé öàã õóãàöàà, õ¿íèé íººö, õºðºí㺠ìºíãºíèé àñóóäëàà òîäîðõîéëîí áè÷íý.
ÇÀÂÑÀÐËÀÃÀ Àëõàì ¹5.
•
Àñóóäàë øèéäâýðëýõ òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëàõ (40 ìèí)
Ýíý òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿìàð ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä õýðýãòýé áàéíà âý?
•
Òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõäàà ÿìàð àëõìóóäûã çàéëøã¿é áàãòààõ õýðýãòýé âý? ◊ Äàâóó áîëîí ñóë òàëûã äàõèí àâ÷ ¿çýõ ◊ Áèå äààæ áîëîí áóñàäûí äýìæëýãòýéãýýð õèéæ ã¿éöýòãýõ àæëóóäàà ÿëãàæ òîäîðõîéëîõ Òºëºâëºãººíèéõýý õýðýãæèëòèéí ¿ð ä¿íã õýðõýí ìýäýõ âý?
•
ÇÀÑÂÀÐËÀÃÀ
32
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Àëõàì ¹6.
•
Òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòèéã ÿìàð àðãà çàìààð ÿàæ ¿íýëýõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõ äààëãàâàð ºãíº.
•
Ýíý òºëºâëºãºº áîëæ áàéíà óó? ýñâýë áîëîõã¿é áàéíà óó? ãýäãèéã õýðõýí ÿàæ ¿íýëýõ àðãà çàìàà áîëîâñðóóëíà.
•
Òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòèéí ÿâö, ¿ð ä¿íòýé õîëáîîòîé ñàíàë, çºâëºãºº ºãíº.
•
Òºëºâëºãººíèéõºº õýðýãæèëòèéí ÿâö, ¿ð ä¿íã 2 óäàà òàíèëöóóëíà.
•
Ýíýõ¿¿ õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõûí ºìíº ñóðàëöàã÷èä òºñºë áè÷èõ àðãà ç¿éí òîäîðõîé ìýäëýãòýé áàéõ íü õè÷ýýëèéí ÿâö, ¿ð ä¿íä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëýõ òóë òà ºìíº íü ýíý òàëààðõ õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëààðàé.
•
Ñóðàëöàã÷äûí áîëîâñðóóëæ áóé òºëºâëºãºº íü áîäèòîéãîîð òýä ººðñ人 áîëîí îðîí íóòãèéí èðãýäèéí òóñëàìæòàéãààð, ñàíõ¿¿ãèéí òîìîîõîí ýõ ¿¿ñâýð øààðäàãäàõã¿éãýýð õýðýãæèõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîéã òýäýíä ñàíóóëæ, áîëîâñðóóëàëòàí äýýð íü çºâëºãºº ºã÷ àæèëëààðàé.
Òºëºâëºãººíèéõýý àìæèëòèéã ¿íýëýõ
Àëõàì ¹7. Òºëºâëºãººãºº õýðýãæ¿¿ëýõ
Ǻâëºìæ
33
ÍÎÌ Ç¯É 1. Á.Áàòöýöýã áà áóñàä, Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì, öóâðàë 1., 4õõ., Àäìîí, ÓÁ 2010. 2. Á.Áàòöýöýã áà áóñàä, Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì, öóâðàë 2., 4õõ., Àäìîí, ÓÁ 2011. 3. ÄÁÕÑ-èéí ÌÕÃ, “Íîãîîí ñóðãóóëü” ñîíèí, Äóãààð ¹3, ÓÁ 2005 4. ÄÁÕÑ-èéí ÌÕÃ, “Íîãîîí ñóðãóóëü” ñîíèí, Äóãààð ¹4, ÓÁ 2005 5. Ý.Øèíýöýöýã áà áóñàä, Ýõ äýëõèéãýý ýíýðýõ ¸ñîí, ÓÁ 2009. 6. Ö.Íàðàíöýöýã áà áóñàä, Òºñºëò àæëûí àðãà ç¿é, Áàãà áîëîâñðîë, Ǻâëºìæ I, ÓÁ 2007 7. Ö.Íàðàíöýöýã áà áóñàä, Òºñºëò àæëûí àðãà ç¿é, Ñóóðü áîëîâñðîë, Ǻâëºìæ II, ÓÁ 2008 8. ÁÑØÓß, Èðãýíèé áîëîâñðîëûí õè÷ýýëýýð 3-ð óëèðàëä ñóäëàõ ñýäâèéí õ¿ðýý, ÓÁ 2011 9. Ï.Ñóâä áà áóñàä, Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàë, Àäìîí, ÓÁ 2010 10. Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº 2011-2015 îí, ÓÁ 2011 îí 11. Ø.Øàãäàð Ìîíãîë îðíîîð æóóë÷ëàõ çóóí çàì ÓÁ 2003 îí
34