Óñíû ͪªÖÈÉÍ íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà
Ýìõòãýñýí: Ä.Ãàíáîëä Ðåäàêòîð: Å.Áàò÷óëóóí
Á.Îþóíìºíõ
Óëààíáààòàð õîò 2010 îí
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 2
Îðøèë Äýëõèéí àãààð, óñ, ÷óëóóí ìàíäàë áîëîí øèì ìàíäëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä õàðèëöàí õîëáîîíä îðøèæ, òàñðàëòã¿é õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã áºãººä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ÷ ¿¿íä íºëººëíº. Õ¿í-áàéãàëèéí ýíýõ¿¿ õàðèëöàí ø¿òýëöýýã õàìãèéí òîä èëýðõèéëýã÷ íü óñ þì. Óñ áîë áàéãàëèéí òºäèéã¿é, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿íýò á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýä þì. Óñ çºâõºí õîîë óíä, àõóéí õýðýãëýýíä çàðöóóëàãääàã ãýâýë äýíä¿¿ ºðººñãºë îéëãîëò áîëíî. Óñ íü õºäºº àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, ýð÷èì õ¿÷, àæ ¿éëäâýðèéí á¿õèé ë ñàëáàðò àøèãëàäàõààñ ãàäíà àìðàëò ñóâèëàë, ñïîðò, òýýâýðò ÷ õýðýãëýãäýíý. Õ¿í òºðºëõòíèé õýðýãëýæ áóé õîîë õ¿íñ áîëîí ¿éëäâýðèéí áóñàä ò¿¿õèé ýäèéã ÷ óñàí îð÷íîîñ ãàðãàæ àâäàã. Òóõàéëáàë, çàãàñ áîëîí äàëàéí ãàðàëòàé õîîë õ¿íñíýýñ ãàäíà äàâñ, ãàçðûí òîñ çýðýã îëîí ò¿¿õèé ýäèéã ãàðãàæ àâäàã. Äýëõèéí õýìæýýãýýð óñíû õýðýãëýýã àâ÷ ¿çâýë 67%-èéã õºäºº àæ àõóé, 19%-èéã ¿éëäâýðëýë, äºíãºæ 9%-èéã íü àõóéí õýðýãëýý ýçýëäýã áàéíà. Óñíû õîìñäîë, áîõèðäîë äýëõèé íèéòèéí ºìíº õàìãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áîëæ áàéíà. Äýëõèéí íèéò õ¿í àìûí 20 ãàðóé õóâü (1.1 òýð áóì ãàðóé õ¿í) íü öýâýð óñíû äóòàãäàëòàé íºõöºëä àæ òºðæ áàéãàà áºãººä áàéäàë õýâýýð ¿ðãýëæèëáýë 2025 îí ãýõýä óñààð ãà÷èãäàõ õ¿ì¿¿ñèéí òîî 70 õóâèàð (1.8 òýð áóì) ºñºõ òºëºâòýé áàéíà. Ýíý áàéäëààñ ¿¿äýí óñíû àñóóäàëä äýëõèé íèéòýýð àíõààðàë õàíäóóëæ îëîí òºðëèéí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà. Òóõàéëáàë, ͯÁ-ààñ 2003 îíûã ”Óñíû æèë” áîëãîí çàðëàæ, óëñ îðíû çàñãèéí ãàçðóóä óñíû àñóóäëàà øèéäâýðëýõýä ÷èãëýñýí óðò õóãàöààíû õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ áàéãàà áèëýý. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ÷ óñíû àñóóäàëä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷, 1999 îíä “Óñíû ¿íäýñíèé õºòºëáºð”-èéã áàòëàí ãàðãàæ, 2004 îíûã “Óñíû æèë” áîëãîí çàðëàñàí. Äýëõèéí ãîë ìºðäèéí óñ õàãàëáàðûí ¿íäñýí øóãàì Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðò îðøäîã íü óñûã çîõèñòîé àøèãëàõ õàìãààëàõ òàëààð îëîí óëñûí ºìíº áèäíèé õ¿ëýýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã óëàì ºíäºðñãºæ áàéíà. Ìîíãîë îðíû óñíû íººö 608.29 êì2 ¿¿íèé 34.6 êì2 (10.3%)èéã ìºñòºë, ìºñºí ãîë, 10.79 êì3 áóþó 1.7%-èéã ãàçàð äîîðõ óñ á¿ðä¿¿ëäýã1. Ìàíàé óëñ óñíû áàãà íººöòýé ãýãäýõ äýëõèéí 23 îðíû òîîíä îðîõ áà íýãæ òàëáàéä íîãäîõ ãàäàðãûí óñààð äýëõèéí äóíäæààñ ìàø äîîãóóð æàãñäàã. Óñíû íººö íèéò íóòàã äýâñãýðèéí õóâüä æèãä áóñ “Ìîíãîë îðíû óñíû íººö, àøèãëàëò, õàìãààëàëò” ¿íäýñíèé àíõäóãààð èëòãýë, ÓÁ, 2008 1
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 3
òàðõñàí áàéäàã íü õ¿í àì, ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéã óñààð õàíãàõàä öààøèëáàë, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä íýëýýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã. Ìîíãîë îðíû ãîë ìºðíèé ñ¿ëæýý óóëàðõàã íóòàãò íýí íÿãò áàéäàã áºãººä èõýíõ ãîëóóäûí ýõ ýíä á¿ðäýíý. Õàðèí ìàíàé îðíû ºìíºä, ç¿¿í ºìíºä íóòàãò óñ áàãàòàé, ãîë ãîðõè öººí áèé. Ãîâü õýýðèéí á¿ñýä ò¿ð çóóðûí óðñãàëòàé ñàéð ýëáýã. Òîìîîõîí íóóðóóä (34%) Àëòàé, Õàíãàé, Õýíòèéí óóëàðõàã íóòàã, èõýíõ áàãà æèæèã íóóð (66%) ãîâü õýýðèéí á¿ñýä áàéðëàíà (Ã.Äàâàà, 1999). Ýíý íü õóð òóíàäàñ ÷ íóòãèéí õýìæýýãýýð æèãä áóñ áàéäãèéã õàðóóëæ áàéãàà þì. Íóòãèéí õîéä õýñãýýð æèëä äóíäæààð 500 ìì òóíàäàñ îðäîã áîë ãîâü öºë íóòãààð 200 ìì õ¿ðýõã¿é òóíàäàñ óíàíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óíàõ òóíàäàñíû õýìæýý ýðñ áàãàñ÷, õóóðàéøèæ áàéãàà íü óñíû íººöèéí õýìæýýíä íºëººëºõ áîëñîí. ªºðººð õýëáýë, ìàíàé îðíû óñíû íººö öàã àãààð, óóð àìüñãàëûí íºëººíä íýí ºðòºìòãèé õýìýýí ¿çýæ áîëíî. Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí îíöëîã òàëààñ õýäèé èéì áîëîâ÷ óñíû íººö áàãàñàõàä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëºº æèëýýñ æèëä íýìýãäýí, õýëáýð íü ÷ øèíý÷ëýãäñýýð áàéíà. Æèøýý íü, ãàð àðãààð àëò îëáîðëîõ, õàäëàíãèéí òàëáàéã õàëèàæ óñëàõ ñóâàã òàòàõ ãýõ ìýò óñíû ¿ðã¿é àøèãëàëò, áîõèðäîëò îðîí íóòàãò ò¿ãýýìýë òîõèîëäîíî. Èéíõ¿¿ óñíû áîõèðäîë, õîìñäîë íýìýãäñýýð áàéãàà íü îíîâ÷òîé øèéäâýð, øèíý àðãà çàìûã øààðäàæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèé íýã àðãà çàì íü ñàâ ãàçðûí òºâøèíä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã òóõàéí íóòãèéí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ òàëààð äóðäñàí áîëíî.
Çóðàã 1. Äýëõèéí óñ õàãàëáàð (Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí, 2005)
1
Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçàð
Ãîë, ãîðõè ºíäºðëºã ãàçðààñ ýõ àâ÷ ãàçðûí óðóó óðñàõ ÿâöàä ººð òîì æèæèã ãîë, ãîðõè ò¿¿íä öóòãàõ áºãººä ìºí òýð îð÷èì îðñîí õóð òóíàäàñ, öàñ ìºñíèé õàéëñàí óñ ÷ íèéëíý. Ãàçðûí õºðñºíä øèíãýñýí óñ ãàçàð äîîãóóð “óðñàí” ìºí ë ãîëûí óñòàé íýãäýíý. Èéíõ¿¿ òóõàéí ãîë óñàà õóðèìòëóóëæ áàéãàà òàëáàéã “ãîëûí ñàâ ãàçàð” õýìýýí íýðëýäýã (Çóðàã 2).
Çóðàã 2. Ãîëûí ñàâ ãàçàð
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 5
Çàðèìäàà óñ õóðààõ òàëáàé ãýõ íü ÷ áèé. Ìîíãîë îðîíä “Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð”, “Õàð íóóð-Õîâä” óñíû ñàâ ãàçàð ãýõ÷ëýí íèéò 29 óñíû ñàâ ãàçðóóä áèé (Çóðàã 3).
Çóðàã 3. Ìîíãîë óëñûí 29 óñíû ñàâ ãàçàð
Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä 2009 îíû 11 ñàðä 332 òîîò òóøààëààð Ìîíãîë îðíû 29 óñíû ñàâ ãàçðûã áàòëàâ.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 6
Çóðàã 4. À. Ãîëûí ñàâ ãàçàð óñ õàãàëáàðààð çààãëàãäàíà. Á. Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçàð
Ãîëûí ñàâ ãàçðóóä õîîðîíäîî óñ õàãàëáàðûí øóãàìààð çààãëàãäàíà. Óñ õàãàëáàð ãýäýã íü ñàâ ãàçðûã õ¿ðýýëæ áóé óóë, íóðóóäûí õÿðûã äàãàñàí “øóãàì” þì (Çóðàã 4.À). Óñ õàãàëáàðûí øóãàìûã ãàçðûí çóðàã äýýðýýñ àìàðõàí òîäîðõîéëæ áîëíî (Çóðàã 5). Ñàâ ãàçàðò õóð òóíàäàñ èõ óíàâàë ãîë ãîðõè óñ èõòýé áàéõ ¿íäñýí íºõöºë áîëíî.
Çóðàã 5. “Õàð íóóð-Õîâä” óñíû ñàâ ãàçàð
Çàðèì ãîë ºíäºð óóëûí ìºíõ öàñíààñ ýõ àâäàã áîë çàðèì íü æèæèã ãîðõèîñ ýõ àâäàã. Íóóðààñ ýõ àâäàã ãîë ÷ áèé. Æèøýý íü, ìàíàé îðíû òîìîîõîí ãîëûí íýã áîëîõ Õîâä ãîë Àëòàéí íóðóóíû Òàâàí Áîãä óóëûí ìºíõ öàñíààñ ýõòýé áîë Ýãèéí ãîë Õºâñãºë íóóðààñ ýõ àâàí óðñàæ Ñýëýíãý ìºðºíä öóòãàäàã.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 7
Ãîë ìºðäèéí öóòãàæ áóé ãàçàð ÷ ººð ººð. Çàðèì íü ººð (öóòãàë) ãîëä öóòãàäàã áîë çàðèì íü íóóðàíä öóòãàíà. Çàðèì òîìîîõîí ãîë îëîí çóóí êì ãàçðûã äàìæèí óðññààð äàëàé òýíãèñò õ¿ðýõ íü ÷ áèé. Æèøýý íü, ìàíàé òîìîîõîí ãîëûí íýã áîëîõ Îðõîí ãîë Ñýëýíãýä öóòãàäàã áîë Ñýëýíãý ìºðíèé óñ Áàéãàë íóóðààð äàìæèí Õîéä ìºñºí äàëàéä õ¿ðäýã áèëýý. Ãýòýë ç¿¿í ç¿ã óðñàõ Îíîí Õýðëýí ãîë Íîìõîí äàëàéä õ¿ðäýã. Õàðèí Àëòàé áà Õàíãàéí íóðóóíû õîîðîíäîõ Èõ íóóðóóäûí õîòãîðò îðøèõ Õîâä, Çàâõàí ãîë, Õàíãàéí íóðóóíû ºâºð áýëä îðøèõ Îíãè ãîë çýðýã íü óëñûí õèëýýñ “ãàðàõã¿é” íóóðò öóòãàæ áàéãàà áîëîõîîð Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñàöã¿é ñàâ ãàçàðò õàìààðàãäàíà (Çóðàã 6). Ýíý áàéäëààð íü àâ÷ ¿çâýë Ìîíãîë îðíû ãîë ìºðä Íîìõîí äàëàéí, Õîéä ìºñºí äàëàéí, Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñàöã¿é ãýñýí 3 òîì àé ñàâä áàãòàíà. Õàíãàé-Õýíòèéí óóëñ íü ýíýõ¿¿ ñàâ ãàçðûã çààãëàñàí óñ õàãàëáàð áîëäîã.
Çóðàã 6. Ãîë ìºðíèé àé ñàâ: à. Õîéä ìºñºí äàëàéí, á. Íîìõîí äàëàéí, â. Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñàöã¿é àé ñàâ
Çàðèì æèæèã ãîë, ãîðõè ýëñýíä øèíãýõ íü ÷ áàéäàã. Ãîë ìºðäèéí óñíû íººöèéí 49%-èéã (16.9 êì3) Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâ, 11%-èéã (3.80 êì3) Íîìõîí äàëàéí àé ñàâ, 40%-èéã (13.9 êì3) Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñàöã¿é àé ñàâûí ãîë ãîðõèíû óðñàö òóñ òóñ ýçýëíý. Èéíõ¿¿ ìàíàé ãîë ìºðäèéí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí 60% íü ãàäàãø õèë äàâàí óðñàæ, ¿ëäýõ õóâü íü õºðñºíä íýâ÷èæ, ãàçðûí äîîðõ óñûã òýæýýõ áà Ãîâèéí íóóðóóäàä öóòãàí óëìààð óóðøèí õîðîãäîíî.
2
Càâ ãàçàðò òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë
Óñ, ÷èéã èõòýé ãàçàðò áîðîî îëîí õîíîãîîð ¿ðãýëæëýí îðñíû äàðàà ãîë óñ ¿åðëýõ, ãàçðûí õºðñ ãóëñàõ, óñ áîõèðäîõ, ¿¿íèé óëìààñ õàëäâàðò ºâ÷èí ãàðàõ çýðýã ÿâäàë îëîíòàà òîõèîëääîã. Óñ èõ áàéõûí ñºðºã òàë ýíý ãýëòýé. Ãýòýë ìàíàé îðîí ãàäàðãûí óñààð òèéì ÷ áàÿëàã áèø, ÿëàíãóÿà íóòãèéí ºìíºä áà ç¿¿í õýñýãò ãîë ãîðõè ìàø õîâîð áàéäãèéã áèä ìýäíý. ̺í õóð áîðîî îðîõã¿é óäñàíààñ ºâñ óðãàìàë ãàíäàõ, ãîðõè áóëàã øèðãýõ, ãàí ãà÷èã òîõèîõ çýðýã óñ õîìñäñîíîîñ áîëæ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâàð íü èë¿¿ èõ áºãººä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé îðîíä ìýäýãäýõ¿éö íýìýãäýæ áàéíà. Óñ èéíõ¿¿ õîìñ áàéõ íü ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, õàäëàí áýë÷ýýðò ñºðºã ¿ð äàãàâàð àâ÷èð÷, óëìààð óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò ÷ íºëººëæ áàéíà. Õààÿà òîõèîëäîõ õ¿÷òýé ¿åðèéí óðøèã íü èõýíõäýý áèäíèé ººðñäèéí áóðóó ¿éëäëýýñ ¿¿ñäýã. Æèøýý íü, 2009 îíû çóí Óëààíáààòàð õîòîä áîëñîí ¿åðèéí ãàìøèã íü óñ óðñäàã ãóó æàëãûã õààæ áàéøèí áàðèëãà áàðüñíààñ ¿¿äýëòýé áàéñàí áèëýý.
Çóðàã 7. Çàâõàí ãîëîîñ òàñàð÷ ¿ëäñýí öººðºìä õ¿÷èëòºðºã÷èéí äóòàãäàë, õýò õàëàëòààñ ¿¿äýí ¿õñýí Àëòàéí ñóãàñ (Áàÿíõîøóóíû áàðóóí óðä, 2009 îíû 7 ñàðûí ýõýí)
Çóðàã 8. Çàâõàí ãîë óñã¿é áîëñíîîð íóòãèéí èðãýä ãîëûí ãîëäèðîëä õóäàã óõàæ óíäíû óñàà çàëãóóëæ áóé áàéäàë, (Áàÿíõîøóóíû áàðóóí ºìíºä, 2009 îíû 7 ñàðûí ýõýí)
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 9
Çóðàã 9. Õîâä ãîëûí ýõýíä óñëàëòûí ñóâàã òàòàæ áàéãàà íü
Çóðàã 10. Õîòîí íóóðûí ýðãèéí äàãóóõ îéí õýò îãòëîëò
Óñíû õîìñäîë áàéãàëèéí æàìààð ¿¿ñýõýýñ ãàäíà õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû õîð óðøãààð ¿¿ñíý. ßëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé èõýíõ íóòàãò ò¿ãýýìýë áîëñîí ãàð àðãààð àëò îëáîðëîõ, àøèãò ìàòìàëûí ýðýë õàéãóóë õèéõ, ãîëûí ýõèéí ìîä áóòûã õàéð ãàìã¿é îãòîëæ àøèãëàõ, íîãîîíû òàëáàé óñëàõààð ñóâàã øóóäóó òàòàæ ãîëûí ãîëäðèëûã ººð÷ëºõ, ãàçàð òàðèàëàí, õàäëàíã ñóâàã õàëèàæ óñëàõ, ãîëûí òàòàì, áóëàã øàíäíû ýõ ìàëûí õºëä äàðàãäàí òàëõëàãäàõ çýðãýýñ áîëæ îëîí ãîë ãîðõè, íóóð õàòàæ øèðãýæ áàéãààã ñóäàëãààãààð òîãòîîæýý. Ãîë áîõèðäîæ, ãîðõè áóëàã øèðãýõ íü çºâõºí óñòàé õîëáîîòîé àñóóäàë áóñ, áàéãàëèéí ýêîñèñòåìèéã á¿õýëä íü ººð÷ëºëòºä îðóóëæ, ýð¿¿ë ìýíä, àìüäðàëûí ÷àíàð, íèéãìèéí õºãæèëä íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà óëìààð ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä ÷ íºëººëºõ õýìæýýíä õ¿ð÷ áàéíà. Õýäèéãýýð óñ áàéíãûí ýðãýëòýíä îðøäîãèéíõîî à÷ààð äàõèí ñýðãýýãäýæ íºõºí òºëæèæ áàéäàã áîëîâ÷ ýíý íü òîäîðõîé õ¿ðýý, õÿçãààðòàéã ìàðòàæ áîëîõã¿é. 2007 îíû óñíû òîîëëîãîîð2 ìàíàé îðîíä 683 ãîë, ãîðõè, 1484 áóëàã øàíä, 760 íóóð òîéðîì øèðãýñýí ãýñýí áàðèìò áàéíà. Ǻâõºí Óëààíáààòàð õîòûí îð÷èíä ë ãýõýä øèðãýñýí ãîë ãîðõèéí òîî öººíã¿é. Áàãàíóóðò í¿¿ðñíèé óóðõàé íýýñíýýð Õóæèðò, Õóöàà ãîë, Í¿¿ðýíòèéí ðàøààí á¿ðìºñºí øèðãýñýí áàéõàä Òóóë ãîëûí óðñàö 9,6 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. ¯¿íèé øàëòãààí íü óóð 2
Ãàäàðãûí óñíû òîîëëîãûí ä¿í, 2007
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 10
àìüñãàëûí õóóðàéøèëò ãýõýýñ èë¿¿òýéãýýð Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéí íººö áàãàññàíòòàé õîëáîîòîé þì. Òóñ ñàâ ãàçðûí îéí íººö 500 ìÿíãàí ãà òàëáàéã ýçýëæ áàéñàí áîë ýíý íü 35 õóâèàð áàãàñæýý. Ãîëûí õºíäèé, íóóðûí ýðãýýð õîò ñóóðèí íýìýãäýõ òóñàì àõóéí áîëîí ¿éëäâýðèéí õàÿãäëààñ ¿¿äýëòýé áîõèðäîëò íýìýãääýã. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð õèìèéí ãàðàëòàé áîðäîî õýðýãëýõ íü óñ, õºðñíèé áîõèðäëûã íýìýãä¿¿ëýýä çîãñîõã¿é óñíû ÷àíàðò ìóóãààð íºëººëíº. Áîðäîîíîîñ ãàðàëòàé õèìèéí ýëäýâ áîäèñ óñàíä îðñíîîð õýðýãëýã÷äèéí ýð¿¿ë ìýíä, óñíû óðãàìàë àìüòàä, óëìààð ñàâ ãàçðûí ýêîñèñòåìä ñºð㺺ð íºëººëíº. ̺í ãîëûí ãîëäðèëûã ººð÷èëæ óñàëãààíä àøèãëàñíààð ãîëûí óñíû ãîðèì ººð÷ëºãäºæ, òºâøèí áàãàñàõ, ãàçðûí äîîðõ óñíû òºâøèí äîîøëîõîä õ¿ðíý. Ýêîñèñòåìèéí èéì ñ¿éðýë áàéãàëèéí íººöººñ õàìààðàëòàé îëîí àìüòàí, óðãàìëûí á¿ëãýìäëèéã ýðñäýëä õ¿ðãýíý. Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë ñ¿éð÷, çàãàñíû àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë áóóðíà. Äýýð íü îëîí ìÿíãàí õ¿í óñààð äàìæèõ àþóëò ºâ÷èíä íýðâýãäýõýä õ¿ðíý.
Çóðàã 11. “Õàð íóóð-Õîâä” óñíû ñàâ ãàçàðò òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí ñõåì
Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí íºëººãººð ãîë, íóóðò õîðò íîãîîí çàìàã èõýýð ¿¿ñýõ áîëæýý. Òýãâýë ìàíàé õºðø Õÿòàä óëñàä íîãîîí çàìàã èääýã öàãààí çàãàñûã õàìãèéí òîì ¿çýñãýëýíòýé ãîë íóóðóóääàà òàâüæ, áîõèðäñîí ãîë, íóóðûã öýâýðëýæ áàéíà.
3
Càâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò
Õ¿í õîîëã¿éãýýð 7 õîíîã àìüäàð÷ ÷àääàã áîë óñã¿éãýýð åð人 3 õîíîã ë àìüä áàéæ ÷àäíà. Áîõèðäîæ ìóóäñàí óñûã õîîë óíäàíä õýðýãëýâýë ºâ÷èí ýìãýã ¿¿ñíý. Èéìä õýðýãëýýíèé óñ õ¿ðýëöýýòýé áàéõààñ ãàäíà ÷àíàðòàé áàéõ íü èõýýõýí ÷óõàë þì. ªíººãèéí áàéäëààð õ¿í òºðºëõòíèé òýí õàãàñ íü óñààð ãà÷èãäàæ áàéíà. ͯÁ-ààñ çîõèîí áàéãóóëñàí ñóäàëãààãààð “Äýëõèéä íýã òýðáóì õ¿í óíäíû öýâýð óñààð ãà÷èãäàæ àìüäàðäàã áºãººä ºäºðò 5000 îð÷èì õ¿¿õýä ¿¿íýýñ áîëæ íàñ áàðæ áàéíà. ̺í 2,6 òýðáóì õ¿í öýâýð óñíû ýõ ¿¿ñâýðã¿é àìüäàðäàã.” ãýñýí òîîöîî ãàðñàí íü äýëõèé íèéòèéã ò¿ãøýýæ áàéíà. ×àíàð ìóóòàé óñ õýðýãëýñíýýñ áîëæ ¿¿ññýí ºâ÷íººð äýëõèé äýýð æèëä 2-5 ñàÿ õ¿í íàñ áàðæ áàéãàà áºãººä 2020 îíä 59-135 ñàÿä õ¿ðýõ òîîöîî áàéíà. Óñíû íººö óóðøèæ áàãàñàõ, óñ õîìñäîõîä ñàâ ãàçðûí ãåîëîãèéí òîãòîö, ãàçðûí ãàäàðãà, õîòãîð ã¿òãýð, õºðñíèé øèíæ ÷àíàð, óðãàìàë, îé çýðýã áàéãàëèéí á¿õ ýëåìåíòýýñ ãàäíà õ¿íèé ãàðààð áèé áîëñîí õîò ñóóðèí, ¿éëäâýð, çàì õàðãóé, õºäºº àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçàð çýðýã íèéãìèéí ýëåìåíò¿¿ä ÷ îðîëöîíî.
Çóðàã 12. Ñàâ ãàçðûí ãàçàð àøèãëàëò
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 12
Áàéãàëüä õ¿íèé “ãàð îðîëöîõ” òóòàì ñàâ ãàçðûí óíàãàí òºðõ àëäàãäàæ, áàéãàëèéí ¿éë ÿâö íü ººð÷ëºãääºã. Æèøýý íü, çàñìàë çàì, òàëáàé, áàðèëãà áàéøèí èõ áàðèõ íü õºðñíèé óñíû óóðøèëòûã áàãàñãàäàã ÷ õóð áîðîîíû óñ íýâ÷èæ, õºðñíèé óñ òýæýýãäýõ óñíû áàéãàëèéí ýðãýëòèéã àëäàãäóóëíà. Ò¿¿í÷ëýí, ãîëûí ãîëäðèëûã ººð÷ëºõ, ñóâàã øóóäóó òàòàõ, îé ìîäûã îãòëîõ çýðýã íü ñàâ ãàçðûí òºðõèéã ººð÷ëºí áàéãàëèéí ¿éë ÿâöûã àëäàãäóóëàõàä õ¿ðãýíý. Èéìä ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ áàéãàëèéí íººö, áàÿëãèéã õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ àðãà õýìæýýã ãîë, íóóðûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä çîõèîí áàéãóóëàõ íü àâàõ íü ÷óõàë áºãººä ¿¿íèéã “ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò” õýìýýí íýðëýäýã. Ìîíãîë óëñûí íèéò õ¿í àìûí 60 ãàðóé õóâü íü ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí, áàòàëãààò óíäíû óñààð õàíãàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ñóäàëãàà3 áèé. Ãýð õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷èä, õºäººãèéí ìàë÷èä õîíîãò äºíãºæ 5-10 ëèòð óñ õýðýãëýæ áàéõàä, îðîí ñóóöàíä îðøèí ñóóã÷èä õîíîãò 230-350 ëèòð óñ õýðýãëýäýã áºãººä óñíû ¿íèéí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Ìàíàé óëñûí íèéò õ¿í àìûí 30,5 õóâü íü òºâëºðñºí öýâýð óñ ò¿ãýýõ öýã áóþó õóäãààñ, 9,1 õóâü íü áóëàã øàíä, ãîë ãîðõè, öàñ ìºñíèé óñûã àõóéäàà õýðýãëýäýã. Èéìä ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ òàëààð íýãäýí àæèëëàæ, àìüäðàõ íü á¿õ íèéòèéí ýðõ àøèãò íèéöíý.
Çóðàã 13. Ǻºâðèéí áîëîí òºâëºðñºí óñ õàíãàìæ 3
պ人ãèéí õ¿í àìûí óñ õàíãàìæ, àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë àõóé, 2007
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 13
Óñ áîëîí áàéãàëèéí áóñàä áàÿëãèéã õàìãààëàõ, àøèãëàõ àñóóäëûã íýãäýí øèéäýæ, õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäàë ÿëàíãóÿà, 1992 îíä Ðèî Äå Æåíåðî õîòîä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààñ õîéø ýð÷èìæñýí áºãººä îäîî ýíý íü îëîí îðíû õºãæëèéí áîäëîãûí òºâä áàéõ áîëëîî. Èéíõ¿¿ óñíû íººöèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ òàëààð äýëõèé íèéòýýð“ ñàâ ãàçðûí óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíò”-èéã àøèãëàí àëèâàà òóëãàìäñàí áîëîí ìàðãààíòàé àñóóäëûã ñàâ ãàçðûí òºâøèíä øèéäâýðëýí àæèëëàæ áàéíà. Ýíãèéíýýð òàéëáàðëàâàë, õ¿í òºðºëõòºí ººðèéíõºº õýðýãöýýíä òààðóóëæ óñûã ¿ðýõ áèø, óñíûõàà íººöºä òààðóóëæ, õýðýãëýã÷, àøèãëàã÷äûí ýðõ àøãèéã õºíäºëã¿éãýýð àøèãëàëò, õàìãààëàëòûã çîõèöóóëàõ ÿâäàëä àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. “Ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò” ãýäýã íü óñ, ãàçàð áîëîí áóñàä áàéãàëèéí áàÿëãèéí àøèãëàëò, õàìãààëàëò, ìåíåæìåíòèéã íýãäìýëýýð çîõèöóóëàõ àðãà÷ëàë þì. Ò¿¿í÷ëýí, “óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò”, “ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò”, “ýêîñèñòåìèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò” ãýæ äîòðîî àíãèëàãääàã ÷ ýäãýýðèéí íèéòëýã òàë íü áàéãàëèéí (ýêîñèñòåì) ãàçðûí òýíöâýðò áàéäëûã àëäàãäóóëàëã¿éãýýð íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð óñ, ãàçðûí íººöèéã ç¿é çîõèñòîé, òîãòâîðòîé, õàðèëöàí óÿëäààòàé, íýãäìýëýýð àøèãëàõàä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà.
Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò ãýäýã íü ýíãèéí îéëãîëòîîð áîë òóõàéí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã áîäèòîé òîãòîîæ ò¿¿íèé èðýýä¿éí õàíäëàãàä (ºñºëò, áóóðàëò) òîõèðñîí óñíû ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýý, õàìãààëàëòûã áèé áîëãîõ ÿâäàë þì.
Õýä õýäýí óëñûí õèë äàìíàí óðñàõ Íèë ìºðºí
Äýëõèéí 300 ãàðóé òîìîîõîí ãîë ìºðºí, ãàçàð äîîðõ óñíû ñàâ ãàçðûã õýä õýäýí óëñ ã¿ðýí õàìòðàí àøèãëàæ áàéíà. Äýëõèéí èõýíõ òîì ãîë ìºðºí õýä õýäýí óëñûí íóòãààð äàìæèí óðñäàã. Òóõàéëáàë, äýëõèéí õàìãèéí óðò ãîë áîëîõ Íèë ìºðíèé ýõýíä Àôðèêèéí Óãàíäà, äóíä õýñýãò Ñóäàí, Ýòèîï óëñ, àäàã îð÷èì íü Åãèïåò óëñ îðøèíî.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 14
Íèë ìºðíèéã õàìãààëàõ òàëààð, ò¿¿íèé àäàãò îðøèõ Åãèïåò óëñ ãàíöààðàà õè÷ýýë ç¿òãýë ãàðãààä ÷ ãîëûí ýõ áà äóíä õýñýãò îðøèõ óëñ îðíóóäòàé õàìòðàí àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë íýìýðã¿é þì. Èéìä ãîë ìºðºí äàìæèí óðñàæ áàéãàà óëñ ã¿ðí¿¿äèéí õîîðîíä àøèãëàëò, õàìãààëàëòûí òàëààð ãýðýý õýëýëöýýð õèéãäýæ, ò¿¿íèéã ìºðäºæ õàìòàð÷ àæèëëàäàã. Ìàíàé îðíû õóâüä òîì ãîëóóä õýä õýäýí àéìàã, ñóìûí íóòãèéã äàìæäàã íü ìºí ë ýäãýýð çàñàã çàõèðãààíû íýãæ¿¿ä óñíû íººöèéã àøèãëàæ õàìãààëàõàä õàìòûí øèéäýë ãàðãàæ, óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ èðäýã. Òóõàéëáàë, ìàíàé óëñûí õàìãèéí òîì ãîë áîëîõ Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ ãàçàð õàìðàõ òàëáàéí õóâüä ÷, äàìæèí ºíãºð÷ áóé ãàçàð íóòãèéí õóâüä ÷ òîì. Ò¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é Ñýëýíãý ìºðíèé óñ ÿìàð áàéõààñ Áàéãàë íóóðûí óñíû íººö, ÷àíàð, øóóä õàìààðíà. ¯¿íòýé àäèë æèøýý ìàø îëíûã äóðäàæ áîëíî. Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é àé ñàâûí õàìãèéí òîì ãîë áîëîõ Õîâä ãîë 3 àéìàã (Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Óâñ)-èéí 29 ñóìûí íóòãààð äàìæèí óðñäàã áºãººä ñàâ ãàçðûí òàëáàé íü 86120 êì2 þì. Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûã àøèãëàõ, õàìãààëàõàä ãîëûí äàãóóõ äýýðõ ãóðâàí àéìãèéí á¿õ ñóìûí èðãýäèéí îðîëöîî ÷óõàë þì. Óñàëãààòàé òàðèàëàí, óóë óóðõàé, ¿éëäâýðèéí óñíû ¿ð àøèãã¿é àøèãëàëòûí óëìààñ òóõàéí ñàâ ãàçàðò ¿¿ñýõ óñíû õîìñäîë, áîõèðäîë íü ãîëûí ýõ, äóíä, àäàãò îðøèõ îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, óñ àøèãëàã÷, õýðýãëýã÷äèéí õîîðîíä çºð÷èë ¿¿ñãýõ íü îëîíòàà. Ýíý íü õýä õýäýí óëñ äàìíàñàí òîì ãîëûí ñàâ ãàçðûí õóâüä á¿ð ÷ õ¿íäðýëòýé, óëñ õîîðîíäûí íîöòîé àñóóäàë áîëæ õóâèðäàã. ßëàíãóÿà ãîë, íóóðûí óñ òàòàð÷, õîìñäîõ ¿åä çºð÷èë á¿ð ÷ õóðöäàõ òàë áèé. Èéì çºð÷뺺ñ çàéëñõèéõ íýã áîäèò àëõàì áîë óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çàð÷ìóóäûã ìºðäºí, íýãäìýë íýã ñàíààãààð, ãîë óñàà õàìãààëàõ ýðõýì çîðèëãûíõîî õ¿ðýýíä õàìòàð÷ àæèëëàõ ÿâäàë ë ÷óõàë þì. Ìºí ¿¿íä ñàâ ãàçàðò îðøèõ àéìàã, ñóìûí èðãýäèéí íèéòëýã ýðõ àøèãò íèéöñýí îëîí íèéòèéí îðîëöîî èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 15
1992 îíä Èðëàíä óëñûí Äóáëèí õîòíîî áîëñîí “Óñ áà áàéãàëü îð÷èí“ îëîí óëñûí õóðàëä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã òîäîðõîéëñîí áàéäàã4. ¯¿íä: • Öýíãýã óñ áîë áàéãàëü îð÷èí, õºãæèë äýâøèë, àìüäðàëûã òýòãýã÷ õÿçãààðëàãäìàë áºãººä ýìçýã íººö þì. • Óñíû íººöèéí ìåíåæìåíò íü íèéãìèéí á¿õ ò¿âøèíä óñ õýðýãëýã÷, òºëºâëºã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðûí îðîëöîîíä ¿íäýñëýãäñýí áàéíà. • Óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéã ç¿é çîõèñòîé ÿâóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî ÷óõàë. • Óñ õýðýãëýõ, àøèãëàõ á¿õ ÿâöàä óñ ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíýòýé áàéäàã. Èéìýýñ óñûã ýäèéí çàñãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýæ ¿çíý.
Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä óñ íü óëñ îðíû õèë õÿçãààð áîëîí çàñàã çàõèðãààíû íýãæýýñ ¿ë õàìààðàí, àãààðûí íýãýí àäèë áàéíãûí õºäºë㺺í, ººð÷ëºëòºä îðøäîã òóë ò¿¿íèé àøèãëàëò, õàìãààëàëòûã ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëýõ íü çàéëøã¿é ÷óõàë þì. Óñíû àøèãëàëò, õàìãààëàëòûí òàëààð îëîí óëñûí òºâøèíä õýä õýäýí ãýðýý õýëýëöýýð áàéäãèéí çàðèì íü áàðàã 100-ààä æèëèéí ºìíº áàòëàãäæýý. Òóõàéëáàë, 1909 îíä ÀÍÓ, Êàíàä óëñûí õîîðîíä áàéãóóëñàí “Õèëèéí óñíû ãýðýý” íü ÀÍÓ-ûí Èõ íóóðóóäûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã õàìòðàí àøèãëàõ, áîõèðäëûã õÿíàõ çýðýã ãîëûí àäàã îð÷ìûí õýðýãëýã÷äèéí àñóóäëûã õºíäñºí õýä õýäýí ãýðýý õýëýëöýýðèéí ¿íäýñ áîëæýý. Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ çàðèì ãàçàð õóð òóíàäàñ, ãîëûí óðñàö áàãàñàæ áàéõàä çàðèì ãàçàð ¿åðèéí äàâòàìæ íýìýãäýæ áàéíà. Õ¿í àìûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, õîòæèëò õ¿íñíèé õýðýãöýýíèé ºñºëò çýðýã íü óñíû õýðýãöýýã íýìýãä¿¿ëæ, íýãýíò óñ áàãàòàé ñàâ ãàçðûí ãîëûí ãîëäèðîë, ãàçðûí äîîðõ óñàí ñàíã äîðîéòóóëñíààð ýíý áàéäàë óëàì õ¿íäðýõ òºëºâòýé áàéíà. 4
http://www.archive.cap-net.org/iwrm_tutorial/3_1.htm; www.gazar.org
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 16
Òóõàéëáàë, Éåìåí óëñ ýäèéí çàñãàà ñ¿éðëýýñ ãàðãàõûí òóëä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿, çàñàã çàõèðãààíû öóâðàë øèíý÷ëýëèéí íýã õýñýã íü Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò áàéñàí þì. 1990-ýýä îíû ýõíèé õàãàñò Éåìåí óëñàä àæèëã¿éäýë, èíôëÿö, òºñâèéí õîìñäîë ¿¿ññýíèé óëìààñ ýäèéí çàñãèéí ñ¿éðýëä îðæ áàéæýý. Ýíý ¿åä ãàçàð äîîðõ óñíààñ àâàõ õºäºº àæ àõóéí óñæóóëàëòûí æèë á¿ðèéí çàðäàë íü õàãàñ òýðáóì àì.äîëëàðààð òîîöîãäîæ áàéâ. Òóñ óëñûí óñíû ìåíåæìåíò íü á¿òýö òºäèéõºí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò ìóóòàé, äýìæëýãèéí õ¿ðýý íü õÿçãààðëàãäìàë áàéæ. Òèéìýýñ áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä íü ãàçàð äîîðõ óñ àøèãëàëòûí àñóóäàëä õàíäàõäàà äèçåëü ò¿ëøíèé òàòààñûã áóóðóóëàõ, øàõóóðãûí òîíîã òºõººðºìæèéã òàòààñã¿é áîëãîõ çýðýã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé, îëîí òàëò õàíäëàãûã Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòäýý òóñãàí, õºäºº àæ àõóéí óñíû õýðýãëýýã èë¿¿ ¿íýòýé áîëãîõ àðãà õýìæýý àâñàí íü çàðäàë õýìíý¥æ, óñíû ¿ðã¿é àøèãëàëòûã áàãàñãàõ à÷ õîëáîãäîëòîé àæèë áîëñîí áàéíà.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 17
Îäîîãîîð ªìíºä Àôðèêèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ óñíû òàëààð õàìãèéí äýâøèëòýò çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà îðíóóäûí òîîíä áàãòàæ áàéíà. Ýíý óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü õ¿í àìàà ÷àíàðòàé óíäíû óñààð õàíãàõ çîðèëò òàâüñàí. Õÿòàä óëñàä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòäýý õýðýãëýäýã íýã àðãà õýðýãñýë íü ñàâ ãàçðûí ò¿íøëýë áàéãóóëàí õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäàë áàéäàã. Æèøýý íü, “Øàð ìºðíèé ò¿íøëýë” ãýõ ñ¿ëæýýíä ãîëûí äàãóó îðøèõ 9 ìóæ íýãäýí îðñîí áºãººä óñíû õóóëèéã ñàâ ãàçàðòàà õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð ãîëëîí àæèëëàäàã. Òóñ ò¿íøëýë íü òàðèà÷èä, æèðèéí èðãýäýýñ ýõëýýä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûíõàíòàé õàìòðàí àæèëëàæ, ãîëûí ñàâ ãàçàðò óñíû øèíý õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëæ, Çàñãèéí ãàçàðòàà õ¿ðã¿¿ëñýí íü îíîâ÷òîé áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæ áîëîâñðóóëàõàä íü òóñàëæýý. Íóòàã äýâñãýðèéí 70 ãàðóé õóâü íü óñíû õîìñäîëä îðñîí ìàíàé óëñàä ÷ ìºí èéìýðõ¿¿ áîäëîãûã ÿàðàëòàé õýðýãæ¿¿ëæ, óñíû ñàëáàðòàà õºðºí㺠õàðàìëàõã¿éãýýð çàðöóóëàõ ¸ñòîéã öàã õóãàöàà áèäíýýñ øààðäàæ áàéíà. Áèä ãàçàð äîîðõ áàÿëãèéã óõàæ õàÿõ íü õýìýýäýã ÷ çýñ, àëòíààñ ÷ èë¿¿ ¿íý öýíýòýé þóãààð ÷ îðëóóëøã¿é ¿íýò ýðäýíý áîëñîí óñíû òàëààð ÿðüäàãã¿é íü õàðàìñàëòàé.
17
4
Càâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà
Ãîë, íóóðûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéã õèéõ ¿íäñýí áàéãóóëëàãà áîë ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà þì. Ýíý íü òóõàéí óëñûí áîäëîãî, õóóëü ýðõç¿éí îð÷èí, óñíû ñàëáàðûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòààñ õàìààðààä ñàâ ãàçðûí çºâëºë, àãåíòëàã, çàõèðãàà, êîìèññ ãýõ ìýòýýð óëñ îðîí áîëãîíä ÿíç á¿ðèéí õýëáýð, ñòàòóñòàé áàéíà. Ãýâ÷ òýäíèé ¿íäñýí ¿¿ðýã íü ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû ìåíåæìåíòèéí òýðã¿¿ëýõ äóó õîîëîé áàéõ ÿâäàë áîëíî. Ýíãèéíýýð äóðäâàë ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà ãýäýã íü ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä óñíû íººöèéí àñóóäëûã çîõèöóóëæ áóé àëáàí áà àëáàí áóñ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ þì. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà íü çîðèëãî, õóóëü ýðõ ç¿é, çàñàã çàõèðãààíû ñèñòåì, õ¿íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí íººöººñ õàìààð÷ ººð ººð áîëîâ÷ èõýíõäýý àëáàí ¸ñíû õóóëèéí ýòãýýä áàéäàã. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýã õýñýã õýäèé ÷ óñíû ìåíåæìåíòèéã ¿ð ä¿íòýé ÿâóóëàõàä èðãýíèé áàéãóóëëàãà ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õóâèéí õýâøèë ãýýä òàëóóäûí õ¿ðýýã ºðãºí õàìðóóëäàã. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí ýðõ ¿¿ðýã ¯íäñýí ¿¿ðýã íü ñàâ ãàçàð îðøèí ñóóã÷èä, óëñûí áîëîí õóâèéí ñàëáàðûí á¿õ òºâøíèé øèéäâýð ãàðãàã÷äûã ìýäýýëëýýð á¿ðýí õàíãàæ, ¿éë àæèëëàãààíäàà òîãòìîë õàìðóóëàõ ÿâäàë áîëíî. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà íü õóóëü ¸ñíû øèéäâýð ãàðãàõ áîëîí çºâëºõ áàéãóóëëàãà, óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãà, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà çýðýã îëîí õýëáýðòýé áàéõààñ ãàäíà Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã áîëîí îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàíà. ¯éë àæèëëàãààãàà ýíãèéí, õ¿ðòýýìæòýé, èë òîä áàéëãàõ ¿¿äíýýñ óñíû íººö àøèãëàëòûã çîõèöóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ, óñ õàíãàìæèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ çýðýã çàðèì ýðõ ¿¿ðãýý áóñàä àãåíòëàã, áàéãóóëëàãóóäàä øèëæ¿¿ëýõ íü ÷ áèé.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 19
Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà íü äàðààõ 3 ¿íäñýí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà. ¯¿íä: 1) Õÿíàëò øèíæèëãýý, ñóäàëãàà, ¿éë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëò 2) Òºëºâëºëò õèéæ, óñûã ýäèéí çàñãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîõ 3) Óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæ, äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëæ, óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ Ýäãýýð ÷èãëýë¿¿äèéã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çüå. 1. Õÿíàëò øèíæèëãýý, ñóäàëãàà, ¿éë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëò. Ýíý õ¿ðýýíä äàðààõ ¿éë àæèëëàãàà áàãòàíà: • Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ: Ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí îíöëîã, óñíû ÷àíàð, ýðýëò, õýðýãöýý, àøèãëàëòûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã öóãëóóëàí öýãöýëæ áîëîâñðóóëàõ, ò¿ãýýæ òàðààõ; • Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õÿíàëò òàâèõ, õóóëü ä¿ðýì ìºðä¿¿ëýõ: Óñíû áîõèðäîë, äàâñæèëòûí òºâøèí áîëîí ãàçàð äîîðõ óñíû îëáîðëîëò çºâøººðºãäºõ õýìæýýíä áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò òàâüæ, áàéãàëèéí íººöèéí õýò àøèãëàëò, äîðîéòëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýêîñèñòåìèéã íºõºí ñýðãýýõäýý õîëáîãäîõ õóóëü ä¿ðìèéã ìºðä¿¿ëýõ; • Çîõèöóóëàõ: Ñàâ ãàçðûí òºâøèíä òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààñ ãàçàð, óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòòýé õîëáîîòîé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã õîîðîíä íü óÿëäóóëæ, çîõèöóóëàõ; • Ǻð÷ëèéã øèéäâýðëýõ: Õýëöýë õèéõ, ìàðãààí øèéäâýðëýõ, ìåõàíèçìèéã á¿ðä¿¿ëýõ.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 20
2. Òºëºâëºëò áà ñàíõ¿¿æèëò. ¯¿íä äàðààõ ç¿éëñ áàãòàíà: • Õóâààðèëàõ: Óñ àøèãëàã÷ ñàëáàðóóäàä óñûã òýíö¿¿ õóâààõ ìåõàíèçì áîëîí øàëãóóðûã òîäîðõîéëîõ; • Òºëºâëºõ: Ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíò, õºãæëèéí äóíä áîëîí óðò õóãàöààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ; • ͺºöèéã ìºíãºí ã¿éëãýýíä îðóóëàõ: Óñ àøèãëàëòèéí òºëáºð, òàòâàð öóãëóóëàõ çýðãýýð ñàíõ¿¿æèëò õèéõ. 3. Äýä á¿òöèéí õºãæèë áà óäèðäëàãà. ¯¿íä äàðààõ ¿éë àæèëëàãàà áàãòàíà: • Áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ: Óñíû äýä á¿òöèéí çóðàã òºñºë áîëîâñðóóëæ á¿òýýí áàéãóóëàëò õèéõ; • Áàéãóóëàìæèéí çàñâàð ¿éë÷èëãýý: Óñíû äýä á¿òöèéí áàéãóóëàìæèéí çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéõ; • ¯éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ: Ãîë, íóóðààñ òàòñàí ñóâàã, øóóäóó, óñ ò¿ãýýõ áîëîí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ ãîðìûí äàãóó àæèëëàæ áàéãàà ýñýõ, óñ íü õýðýãëýã÷ á¿ðò õ¿ð÷ áàéãàà ýñýõèéã ìàãàäëàõ; • Óñíû àþóë ãàìøãèéí ýñðýã àþóëã¿é áàéäëûí áýëòãýë õèéõ: ¯åðýýñ õàìãààëàõ îíöãîé áàéäëûí ¿åä õèéõ àæëóóäûã òºëºâëºõ. ¯åð, ãàíãèéí ýñðýã áýëýí áàéäëûí òºëºâëºãºº ãàðãàæ, äàâàí òóóëàõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ; • Ýêîñèñòåìèéã õàìãààëàõ: Ñàâ ãàçðûí ýêîñèñòåìèéã õàìãààëàõûí òóëä íýí òýðã¿¿íä àâàõ àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ, îëîí íèéòèéí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà ºðí¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí Óñíû íýãäñýí ãàðûíìåíåæìåíòèéí àâëàãà ãàðûí àâëàãà 21
21
Õºãæèæ áóé çàðèì îðîí äýä á¿òöýý õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàëä ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷, áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõûã äýìæñýí áîäëîãî áàðüäàã áàéñàí áîë îäîî ¿¿íä óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòòýé óÿëäóóëàõ áîäëîãî áàðüäàã áîëæýý. ßìàð ÷ áàðèëãà, áàéãóóëàìæ çàì áàðüñàí ÷ òóõàéí îð÷íû ãàäàðãûí áîëîí ãàçàð äîîðõ óñàíä ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëýõèéã õàðãàëçàíà ãýñýí ¿ã. Ìàíàé îðíû õóâüä ÷ ãýñýí ýðäýñ áàÿëàã îëáîðëîõîä áèä çºâõºí ãàçàð øîðîîã îíãè÷èí ñýíäèéëæ áóé òàëààð ë èõýýõýí ÿðüäàã áîëîâ÷ õºðñºí äîð íü áàéãàà óñíû òºâøèíä ÿìà𠺺ð÷ëºëò ãàðàõ, ýíý íü öààøëààä áàéãàëèéí áóñàä ç¿éëñýä õýðõýí íºëººëºõ òàëààð ÿðèõ íü áàãà áàéäàã. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èã õàíäëàãà íü òóõàéí óëñ îðîí áà á¿ñ íóòãèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, óëñ òºðèéí øèéäâýð çýðýãòýé óÿëäààòàé áàéäãààñ ãàäíà áàéãàëü, öàã àãààðò ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòººñ ÷ õàìààðíà. ¯éë àæèëëàãààãàà ãîë, óñíû òàëààð ìýäýý òîî áàðèìò öóãëóóëàõààñ ýõëýõ íü ýëáýã.
Ñàâ ãàçðûí ìåíåæåð¿¿ä þóíû ºìíº ãîëûí óñíû ãîðèì, òýæýýëèéí îíöëîã, ýõ àâñàí ãàçàð áîëîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí îíöëîã, ãîëûí ýõ, äóíä áà àäàã õýñãèéí óñç¿éí ÿëãàà, àìüòàí, óðãàìàë çýðãèéí òàëààð ñàéòàð ñóäàëñàí áàéõ íü ç¿éòýé. ¯¿íèé òóëä ãîëûí óñíû ãîðèì, ýêîñèñòåìèéí òàëààð ãàðñàí ìàòåðèàë, íîì òîâõèìîë çýðãèéã óíøèæ ñóäëàõààñ ãàäíà òóõàéí íóòãèéí ñóðãóóëèéí áàãø íàð, ÿëàíãóà, ãàçàðç¿é, õèìè áèîëîãè, ôèçèêèéí áàãø, ñóäëàà÷ íàðòàé õàìòðàõ, òýäíýýñ çºâëºãºº àâàõ, õàìòàðñàí õóðàë öóãëààí çîõèîí áàéãóóëàõ, ãîëûí õàðóóëûí ìýäýý, ñóäàëãààíû òàéëàíã ¿çýæ ñóäëàõ çýðýã íü ¿ð ä¿íòýé áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí, ãîëûí ñàâ ãàçàðò íóòàãëàæ áóé àéë ºðõ, õ¿í àì, ñóóðèí ãàçðóóä, ¿éëäâýð óóðõàé, ìàë àæ àõóé, ñ¿ðãèéí á¿òýö áà òîî òîëãîéí ººð÷ëºëò, õàäëàí íîãîîíû òàëáàé, òýäãýýðèéí óñ àøèãëàëò, õýðýãëýýíèé òàëààð á¿ðòãýë ñóäàëãàà áàéíãà õèéæ, ìýäýýëëèéí ñàíòàé áîëîõ íü ç¿éòýé. Èéíõ¿¿ ãîëûí óñç¿éí îíöëîã, áèîëîãè, õèìèéí øèíæ ÷àíàð, ¿éë ÿâö áîëîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí òàëààð ñàéí ìýäýõ íü ìåíåæåìåíòèéí çîõèöóóëàëò õèéõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.
5
Càâ ãàçðûí çºâëºë
Ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü èõýâ÷ëýí çàñãèéí ãàçàðò çºâëºãºº ºãºõ çîðèëãîîð áàéãóóëëàãääàã áºãººä õýðýãëýã÷, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, îðîí íóòãèéí òºëººëºë, ýðäýìòäýýñ á¿ðäñýí áàéäàã. Õàðèí ìàíàé óëñûí õóâüä ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü îðîí íóòàãò óñíû áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí áàéãóóëëàãà þì.
Ìîíãîë óëñûí “Óñíû òóõàé” õóóëèéí (2004) 19.1-ò “Óñíû íººöèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààðõè íóòàã, äýâñãýðèéí óñíû ìåíåæìåíòýä íóòãèéí èðãýäèéã îðîëöóóëàõ çîðèëãîîð ãîë, ìºðíèé ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàí àæèëëóóëíà” ãýæ çààñíû äàãóó îäîîãîîð íèéò 15 ñàâ ãàçðûí çºâëºë àæèëëàæ áàéíà. ̺í õóóëèíä Ñàâ ãàçðûí çºâëºë òóõàéí ñàâ ãàçàðò îðøèæ áóé àéìàã, ñóìûí çàñàã çàõèðãàà, áàéãàëü îð÷íû àëáà, õºäºº àæ àõóé, àæ ¿éëäâýð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, èðãýä, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, áàéãàëü õàìãààëàã÷, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáà, óñíû ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºë îðñîí äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, 5-15 ãèø¿¿íòýé áàéõûã çààñàí áàéäàã. Ñàâ ãàçðûí çºâëºë íü ãîë, ò¿¿íèé ñàâ ãàçðûã àøèãëàõ, õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé á¿õ ¿éë àæèëëàãààã ñîíèðõîã÷ òàëóóä (õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýð, óñíû ýð÷èì õ¿÷ ãýõ ìýò ñàëáàðûí óñ àøèãëàã÷, õýðýãëýã÷)-òàé õàìòðàí íýãäñýí øèéäýëä õ¿ð÷ àæèëëàíà. Òóõàéëáàë: -
Ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñ, îé, ãàçàð, áýë÷ýýð çýðýã áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí àëèâàà øèéäâýð, ò¿¿íèé çîõèöóóëàëò;
-
Óñíû íººö, ò¿¿íèé ñàâ ãàçðûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ;
-
Ñàâ ãàçðûí óñíû íººö, ÷àíàðò áàéíãûí õÿíàëò òàâüæ óñ õîìñäóóëæ, áîõèðäóóëñíû íºõºí òºëáºðèéã àâ÷ íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààíä ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ;
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 23
-
Ñàâ ãàçðûã çîõèñòîé àøèãëàæ, íºõºí ñýðãýýëò õèéæ áóé àæ àõóé ýðõëýã÷äèéã äýìæèõ, ñàâ ãàçðûã õàìãààëàõàä õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã òàòàõ, õîëáîãäîõ õóóëü ä¿ðìèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààã çàñàã çàõèðãààíû á¿õ òºâøèíä áîëîâñðóóëæ, õýðýãæèëòýíä õÿíàëò òàâèõ;
-
Ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàæ, õàìãààëàõ íü õ¿í á¿ðèéí ýðõýì çîðèëãî áàéõ ¸ñòîéã îéëãóóëàõàä ÷èãëýñýí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ ãýõ ìýò.
Àôðèêò îëîí îðíû íóòãèéã äàìíàí óðñäàã äýëõèéí õàìãèéí óðò ãîë áîëîõ Íèë ìºðºíä Íèëèéí ñàâ ãàçðûí ñàíàà÷ëàãà õýìýýõ ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí íýã õýëáýð áàéãóóëàãäàæ çºâõºí óñûã õóâààæ õ¿ðòýõ ãýõýýñýý èë¿¿ óëñ îðíóóä õàìòðàí óñíû íººöºº ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ ìåíåæìåíò õèéñíýýñ ãàðàõ ¿ð àøãèéã õóâààæ õ¿ðòýõèéã ýðýëõèéëñýí õàìòûí çîðèëãî äýâø¿¿ëýí àæèëëàæýý. Æèøýý íü, ãîëûí ñàâ ãàçàðò ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñ àøèãëàëòûã ñàéæðóóëæ, ¿ð àøãèéã õóâààæ õ¿ðòýõ ãýõ ìýò. ¯¿íèéã ìàíàéä íýâòð¿¿ëýõýä òîõèðîõ æèøýý þì.
6
Ñàíõ¿¿æèëò
Ñàâ ãàçðûí çºâëºë ¿¿ðãèéíõýý äàãóó àæèëëàõàä òîãòâîðòîé ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð õýðýãòýé. Ýíý íü ñàâ ãàçàðò óñ õýðýãëýã÷, àøèãëàã÷äààñ àâàõ òàòâàð, õóðààìæ áîëîí øèëæèõ òºëáºð çýðãýýñ á¿ðäýíý. Ìîíãîë óëñûí “Óñíû òóõàé” õóóëèàñ ... 3.1.14 “óñ àøèãëàã÷” ãýæ àøèã îëîõ çîðèëãîîð ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíäýý óñ, óñàí îð÷íûã àøèãëàäàã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã; 3.1.15 “óñ õýðýãëýã÷” ãýæ àøèã îëîõ çîðèëãîã¿éãýýð óíä, àõóéí õýðýãëýý áîëîí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíä óñ, óñàí îð÷íûã àøèãëàäàã õýðýãëýã÷èéã;
Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí îëîí óëñûí ñ¿ëæýýíèé òîãòîîñîí çóðãààí çàð÷ìûí íýã íü “óñ áîõèðäóóëàã÷ íü òºëºõ” áà “óñ àøèãëàã÷, õýðýãëýã÷ íü òºëºõ” çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. ¯¿íèéã óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãîë ýëåìåíò ãýæ ¿çäýã. Ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ñàíõ¿¿æèëò äàðààõ ãóðâàí ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäàíà: 1. óñíû íººöèéí õÿíàëò, øèíæèëãýý 2. äýä á¿òöèéã áàéãóóëàõ áà àøèãëàõ 3. ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà 1. Óñíû íººöèéí õÿíàëò, øèíæèëãýý Óñíû íººöèéí õÿíàëòûí ñàíõ¿¿æèëò íü: à) á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò á) ñàâ ãàçðûí òàëààðõ ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ãýñýí ç¿éëñä ¿íäñýíäýý çàðöóóëàãäàíà. à) Á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýñýãò- ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä õèéõ ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºõ, õÿíàëò, ¿íýëãýý õèéõ, óñíû òºëáºð õóðààìæèéã çîõèöóóëàõ, ñóäàëãàà, ñóðãàëò ÿâóóëàõ, îëîí
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 25
íèéòýä çîðèóëñàí ñóðòàë÷èëãàà çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã àæëóóä îðíî. á) Ñàâ ãàçðûí òàëààðõ ìýäýýëýë öóãëóóëàõ õýñýãò- ãîë, óñòàé õîëáîîòîé á¿õèé ë òºðëèéí ìýäýýëëèéã öóãëóóëàí, áîëîâñðóóëàõ, òýäãýýðò ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ãîëûã íºõºí ñýðãýýõ, áîõèðäëîîñ ñýðãèéëýõ çýðýã öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýãýý òºëºâëºõ, çîõèöóóëàõ àæëóóä îðäîã. Òóõàéëáàë, ñàâ ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ãîëûí áîõèðäîë, äîðîéòîë, òýäãýýðèéã èëýðõèéëýõ òîäîðõîé áàðèìò ñýëò, çóðàã, íóòãèéí èðãýäýýñ àâñàí ÿðèëöëàãà, ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ àâ÷ áóé àðãà õýìæýý, õ¿ð÷ áàéãàà ¿ð ä¿í çýðýã áàéæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ñàâ ãàçàðò àæèëëàæ áóé ¿éëäâýð, óóðõàé, àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîëòûí õýìæýý, ¿åð óñíû òàëààðõ ìýäýýëýë, õ¿í ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëò, áóóðàëòààñ ãàäíà ãîëûí óñíû ãîðèìûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé ìýäýýëýë ÷ áàãòàíà. Ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààíä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿æèëòèéã íàðèéí òºëºâëºæ, îðîí íóòãèéí óäèðëàãàä òàíèëöóóëàõ, äýìæëýã õ¿ñýõ, áóñàä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä õ¿ñýëò ãàðãàõ, òºñºë áîëîâñðóóëàõ çýðãýýð ñàíõ¿¿æèëò îëæ àâíà. Óñëàëòûí ñèñòåìèéã áàðüæ áàéãóóëàõ, øèíý÷ëýõ, ºðãºòãºõ àæèëä óëñààñ çýýë îëãîäîã. Õàðèí ýíý çýýëèéã çîõèñòîé çàðöóóëàõ, ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä ñàâ ãàðûí çºâëºë õÿíàëò òàâèíà. 2. Äýä á¿òöèéã áàéãóóëàõ áà àøèãëàõ Óñíû áàðèëãà, áàéãóóëàìæ ãýäýãò äàðààõ ç¿éëñèéã îéëãîíî: - ¿åðýýñ õàìãààëàõ äàëàí, õààëò - óñ èõýäñýí ¿åä óðñàõ ñóâàã øóóäóó - çàì, ã¿¿ð, óñàí ñàí, áîîìò - óñíû òºâøèíã õÿíàõ õàðóóëûí áàðèëãà - óñëàëòûí ñèñòåì, óñàí öàõèëãààí ñòàíö - àõóéí áîëîí ¿éëäâýðèéí óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ ãýõ ìýò. Ýäãýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã ãîëûí àëü õýñýãò áàðüæ áàéãóóëàõ íü íàðèéí ñóäàëãààí äýýð ¿íäýñëýõ áîëîâ÷ ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí ìýäýý ìàòåðèàë, ñàíàë òóéëûí ÷óõàë áàéäàã. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì ñàâ ãàçàð ãàçàð äîîðõ óñûã àøèãëàõ, õóäàã óñ óõàõ ãàçðûã ñîíãîõ çýðýãò íóòãèéí èðãýä ìàø òóðøëàãàòàé áàéäàã áèëýý.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 26
Ãîëûí ñàâ ãàçðûí äýä á¿òöèéí õóâüä õèéõ ìåíåæìåíò íü óñààð õàíãàõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýýñ ÿëãààòàé. Ãîëûí ñàâ ãàçàð ¿åðýýñ õàìãààëàõ äàëàí, èë¿¿äýë óñíû õóðèìòëóóð áàðèõ íü àëü ÷ óëñ îðîíä ýëáýã áàéäàã. Ãýâ÷ ýíý íü çºâõºí ¿åð óñíààñ õàìãààëààä çîãñîõã¿é, øààðäëàãàòàé ¿åä óñæóóëàëòàíä õýðýãëýõ óñûã õàäãàëàõ íýã ¸ñíû “íººöë¿¿ð”-èéí ¿¿ðýãòýé. Òîì ãîë äýýð áåòîíîí áîëîí òºìºð ã¿¿ðèéã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà áàðüäàã ÷ “áàãàõàí” ãîë äýýð îðîí íóòãèéíõàí ñàíàà÷ëàí ìîäîí ã¿¿ð áàðüäàã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õóâèéí õýâøëèéíõýí “õºâäºã ã¿¿ð” (áÿðâààç) áàðüæ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýýñ òàòâàð àâàõ áàéäëààð ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð îëîõ íü íýìýãäýæ áàéíà. Æèøýý íü, Áóëãàí àéìãèéí Õàíóéí ãîë äýýð õýñýã õ¿ì¿¿ñ íýãäýí õºâºã÷ ã¿¿ð áàðüñàí íü ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí ñýòãýëä íèéöýæ áàéâ. Ãýâ÷ ¿¿íèéã àþóë îñîëã¿é òàëààñ íü ñàéòàð íÿãòàëæ, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí çºâëºãºº, çºâøººðëèéã àâñàí áàéõ øààðäëàãà òàâèõ, ¿éë àæèëëàãààíä íü õÿíàëò òàâèõ íü ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí íýã ¿¿ðýã áºãººä ñîíèðõîëûí çºð÷뺺ñ çàéëñõèéõ õýðýãòýé. Çàðèì óëñàä ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà íü õàíäèâëàã÷äààñ õàíäèâ àâàõ, áàíêíààñ çýýë àâ÷ çàðöóóëàõ ýðõòýé áàéäàã áîë çàðèì óëñûí õóâüä á¿õ ñàíõ¿¿æèëò çºâõºí Çàñãèéí ãàçðààð äàìæèí õèéãääýã. Ñàâ ãàçðûí äýä á¿òöýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿æèëòèéã òîîöîõäîî çºâõºí áàðüæ áàéãóóëàõàä íü òºäèéã¿é öààøäûí õýâèéí ¿éë àèæëëàãààíä øààðäàãäàõ çàðäëûã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é. Æèøýý íü, çàñâàð ¿éë÷èëãýýíä çàðöóóëàõ çàðäàë îðíî. 3. ¯éë àæèëëàãààíû çàðäàë Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãàä ¿éë àæèëëàãààíû òºñºâ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áºãººä ýíý íü çàõèðãàà, ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãà, àóäèò, ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí àæèëëàãñäûí ÷àäàâõ áýõæ¿¿ëýõýä çàðöóóëàãäàíà. Ò¿¿í÷ëýí, õýýðèéí ñóäàëãààíû áàãàæ, ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí ïðîãðàìì õàíãàìæ, ìàøèí, òýýâðèéí õýðýãñëèéí çàðäàë, øàòàõóóí áîëîí êîìïüþòåð ãýõ÷ëýí ¿íäñýí õºðºí㺠áîëîí òýäãýýðèéã çàñàæ ñýëáýõ çàðäàë ÷ îðíî. Çàõèðãààíû çàðäëûã ÷ ìàðòàæ áîëîõã¿é. Ñàâ ãàçðûí ìåíåæåð òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà íü íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý òóë ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðýý ãîëëîí òºñ⺺ñ á¿ðä¿¿ëäýã. Ñàíõ¿¿æèëòèéí ¿íäñýí 3
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 27
ýõ ¿¿ñâýð áàéõ áà ýíý íü 1) òàòâàð, 2) ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë áà õóðààìæ, òºëáºð, 3) øèëæèõ òºëáºð þì. Òàòâàð: Ýíý íü ñàíõ¿¿æèëòèéí øóóä áóñ ýõ ¿¿ñâýð þì. ªºðººð õýëáýë, óëñûí òºñ⺺ñ ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãàä õóâààðèëàí îëãîæ áóé òºñºâ íü èðãýä, áèçíåñ ýðõëýã÷äýýñ óëñàä òºëæ áóé òàòâàðûí ìºí㺠þì. Óëñûí íýãäñýí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æèëò àâàõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä îðîí íóòãèéí çàõèðãàà òºñºâ îëãîäîã ïðàêòèê áóñàä ãàçàð áèé. Ýíý íü õàìãèéí çºâ çàì áºãººä íýã ¿ãýýð õýëýõýä íóòãèéíõàí ººðñ人 ë ñàâ ãàçðàà õàìãààëàõûí òóëä îðîí íóòãèéí óäèðäëàãààñ ãàðãàæ áóé øèéäâýðòýé àëõàì þì. “Áèä ë õàìãààëæ, õàéðëàõã¿é þì áîë ººð õýí ÷ áèø” ãýñýí ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ èéíõ¿¿ õàíäàõ íü òóéëûí ÷óõàë. Òàòâàðûã òóñãàé òàòààñ õýëáýðýýð àâ÷ áîëíî. Óñíû òàòâàðûí îðëîãîîñ îðîí íóòãèéí çàõèðãàà ñóðãóóëü, ýìíýëãèéí óñ õàíãàìæèéí àñóóäëûã øèéäýõ áîëîí óñíû äýä á¿òýö, ìåíåæìåíòýä ìºí㺠õóâààðèëæ áîëíî. “Õýðýãëýã÷ áîëîí áîõèðäóóëàã÷ òºëºõ”, “óñíû òºëáºð óñàíäàà“ çàð÷ìààñ • Ôðàíö óëñûí Óñíû àãåíòëàã íü “óñíû òºëáºð óñàíäàà“ ãýñýí çàð÷ìààð ñàíõ¿¿æèëòèéí 90 õóâèéã á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä ýíý íü ýðãýýä áîõèðäëûã áóóðóóëàõ (óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ áîëîí áîõèð óñ öóãëóóëàõ ñèñòåì áàéãóóëàõ, ºðãºòãºõ, çàñàæ ñàéæðóóëàõ, öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë íýâòð¿¿ëýõ); ãàäàðãûí áà ãàçàð äîîðõ óñûã çîõèñòîé àøèãëàõ òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ; óñàí îð÷èíã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ çîðèëãîîð îðîí íóòãèéí èðãýä, ¿éëäâýð, ôåðìåð¿¿ä áîëîí áóñàä á¿ëýãò çýýë áîëîí òàòààñ õýëáýðýýð ýðã¿¿ëýí õóâààðèëàãääàã. ¯ëäñýí 10 õóâü íü Óñíû àãåíòëàã áîëîí ñàâ ãàçðûí õîðîîíû çàðäàëä çàðöóóëàãääàã àæýý. • Áðàçèë óëñàä 2005 îíä óñ àøèãëàñíû õóðààìæèéã áàòàëñàí áà óñûã õýðýãëýæ áóé ¿éëäâýð, ôåðìåð¿¿ä, îðøèí ñóóã÷äààñ öóãëóóëäàã. 1000ì3 óñ òàòàõàä 5$, 1000ì3 óñ õýðýãëýõýä 10$, ìºí 1 òîíí áîõèð óñ íèéë¿¿ëýõýä 50$, ººð ñàâ ãàçàð ðóó òàòñàí 1000ì3 óñàíä 7.5$ áàéõààð òºëáºðèéã òîãòîîæýý.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 28
¯éë÷èëãýýíèé çàðäàë áà õóðààìæ, òºëáºð: Óëñûí òºñ⺺ñ õóâààðèëñàí òºñºâ íü ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí á¿õ ë ¿éë àæèëëàãààíä õ¿ðýëöýõã¿é. Èéìä ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã àøèãëàæ áóé õýðýãëýã÷äýýñ ñàíõ¿¿æèëò á¿ðä¿¿ëäýã æèøèã îëîí óëñ îðîíä áèé. Õýðýãëýã÷èä õóðààìæèéã Çàñãèéí ãàçàðò òºëæ ýíý íü ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãàä òºñ⺺ð õóâààðèëàãääàã. Ìàíàéä óñíû íººö àøèãëàñíû òºëáºð õóðààìæèéã óëñûí òºñºâò òºâëºð¿¿ëæ ýðã¿¿ëýí áàéãàëèéí íººöèéã íºõºí ñýðãýýõ, õàìãààëàõàä çàðöóóëàõ òàëààð õóóëü, çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë áèé. ¯¿íä, “Óñíû òóõàé”, “Óñ, ðàøààíû íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé”, “Áàéãàëèéí íºº÷ àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãîîñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíä çàðöóóëàõ õºðºíãèéí õóâü, õýìæýýíèé òóõàé” õóóëü áîëîí “Óñ àøèãëàñíû òºëáºðèéí õóâü, õýìæýýã øèíý÷ëýí òîãòîîõ òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 2009 îíû 351-ð òîãòîîë çýðýã îðíî. Ãýâ÷ äýýðõ òºëáºðèéí îðëîãûí òîäîðõîé õóâèéã ýðãýýä ñàâ ãàçðûí óñíû íººö, ÷àíàðûã õÿíàõ, íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíä çàðöóóëäàã òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì. Ôðàíö, Èñïàíè çýðýã óëñ óñíû õóóëèíäàà ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæèéí òàëààð òóñãàñàí áàéäàã. Ýíý íü ¿íäñýíäýý öýâýð óñ ò¿ãýýõ, áîõèð óñ çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºð áºãººä “õýðýãëýã÷ áîëîí áîõèðäóóëàã÷ òºëºõ” çàð÷èì õýðýãæäýã. Ìîíãîë óëñûí “Óñíû òóõàé” õóóëüä (Ãóðàâäóãààð á¿ëýã: Óñ àøèãëàõ, õýðýãëýõ òóõàé) àøèãëàõ óñíû íýã øîî ìåòðò íîãäîõ íººö àøèãëàñíû òºëáºð (27.2.6)-èéã óñ àøèãëàõ ãýðýýíä òóñãàõ, òºëáºðºº òºëººã¿é áîë ãýðýýãýý öóöëàõ (28.1.3) òóõàé çààñàí áàéäàã. Ìîíãîë óëñûí “Óñíû òóõàé” õóóëèàñ ... 30 äóãààð ç¿éë. Óñ àøèãëàñíû áîëîí áîõèðäóóëñíû òºëáºð: 30.1. Óñ àøèãëàã÷ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü óñ àøèãëàñíû òºëáºð òºëíº. 30.2. Óñ àøèãëàñíû òºëáºðèéí äýýä, äîîä õýìæýý, òºëáºðººñ ÷ºëººëºõ, õºíãºëºõ íºõöëèéã õóóëèàð òîãòîîíî. 30.3 Óñ áîõèðäóóëæ áàéãàà èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà óñ áîõèðäóóëñíû íºõºí òºëáºð òºëíº. 30.4 Óñ áîõèðäóóëñíû íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã õóóëèàð òîãòîîíî.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 29
Õ¿í àìûí óíä, àæ àõóéí õýðýãöýýíä áîëîí áýë÷ýýðèéí ìàë, àìüòàí, ºðõèéí õ¿íñíèé íîãîîíû òàëáàéã óñëàõàä àøèãëàñàí óñíû òºëáºðººñ ÷ºëººëºõèéã çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëä çààæýý. Óñ, ðàøààí àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãûí 35%-èéã áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíä çàðöóóëàõààð õóóëü÷èëñàí áàéäàã. Øèëæèõ òºëáºð: ¯¿íä ìºíãºí òóñëàìæ, áóÿíû áîëîí ñàéí äóðûí õàíäèâóóä îðíî. Ò¿¿í÷ëýí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ ¿ç¿¿ëæ áóé òóñëàìæ, òºñºë õºòºëáºðººñ óñíû ìåíåæìåíòýä çàðöóóëæ áóé õºðºí㺠îðíî. Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí áàíê çýðýã áàéãóóëëàãóóä õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîäîã.
Çóðàã 14. Îíîí ãîë, Õýíòèé àéìàã
7
Òàëóóäûí îðîëöîî
Ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòýä øèéäâýð ãàðãàã÷ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà óñ àøèãëàã÷, õýðýãëýã÷ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿í îðîëöîíî. Ñàâ ãàçàð äàõü óñ, ãàçðûí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí øèéäâýð ãàðãàã÷ íü õýí áàéõ, ýíäýýñ ãàð÷ áóé øèéäâýð õýð çýðýã àøèã òóñòàé, àëñûí õàðààòàé áîëîõ, øèéäâýðèéã õýí õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ çýðýã íü òîäîðõîé áàéõ íü øààðäëàãàòàé. Èíãýñíýýð ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí çîõèõ òºâøèíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí õàðüöàà çºâ á¿ðäýõýýñ ãàäíà îðîëöîã÷ òàëóóäûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà ÷ òîäîðõîé áîëæ, öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíä ÷ òóñòàé áîëíî. Îðîëöîã÷ òàëóóä ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòýä îðîëöîõ àëáàí áîëîí àëáàí áóñ îëîí àðãà áèé.
Çóðàã 15. Á¿õ òàëóóä íýãäñýí øèéäýëä õ¿ðñíýýð óñûã çîõèñòîé àøèãëàíà
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 31
Ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòýä îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, ìàë÷èä, íóòãèéí áóñàä èðãýä, ñóðãóóëèéí áàãø, ñóðàã÷èä, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷, ñóäëàà÷, ýðäýìòýí, óóë óóðõàé, æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéí áèçíåñ ýðõëýã÷ ãýõ ìýò óñ àøèãëàã÷, õýðýãëýã÷äèéí àëü áîëîõ îëîí òàëûí îðîëöîî ÷óõàë áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí, òýäíèé íàñ, õ¿éñèéí õàðüöàà, àæèë ìýðãýæëèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàõààñ ãàäíà íèéãìèéí ãàðëûã ÷ àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé. “Îðîëöîîíû àðãà” ãýõ íýðøèë íýëýýä ò¿ãýýìýë áîëæ áàéãàà ÷ ýíý íü ýíãèéí ç¿éë þì. Æèøýý íü, ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí òóõàéä áîë çºâõºí îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà òºäèéã¿é íóòãèéí èðãýäèéí òºëººëºë ÷ àìüäðàëûí òóðøëàãà äýýðýý ñóóðèëñàí ÷óõàë ñàíààãàà õýëæ øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ, òºëºâëºãººíä òóñãàñàí àæëóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýõýä õàìòðàõ çýðýã íü îðîëöîîíû àðãà þì. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é çàðèì óëñàä îðîëöîîíû àðãûí òàëààð íèéòýýð äàãàí ìºðäºõ òîìîîõîí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàí õýìæýýíä áîëîâñðóóëàí õýðýãëýõ íü ÷ áèé. Æèøýý íü, 2006 îíä Óíãàð óëñ “Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí îëîí íèéòèéí îðîëöîîíû ñòðàòåãè”-èéã áîëîâñðóóëàí àøèãëàñàí òóðøëàãà áèé. Ýíý ñòðàòåãèéí äàãóó Äóíàé ìºðíèé ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà áóñàä õºãæëèéí òîìîîõîí òºëºâëºãººòýé íèéö¿¿ëýí àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Îðîëöîîã ¿ð ä¿íòýé áàéëãàõûí òóëä øàò äàðààëñàí ñàëáàð íýãæ¿¿äèéã áàéãóóëàí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé òàëààð îëîí íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëæ, õýëýëö¿¿ëæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é óñíû ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñíèé çºâëºë íü òóõàéí òºëºâëºãººã áàòëàõ ¿åä ñàéäàä çºâëºõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Óã çºâëºëèéí 40% íü òºðèéí áàéãóóëëàãà, 20% íü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, 20% íü óñ àøèãëàã÷èä, 20% íü ìýðãýæèëòýí, èõ ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã òºëººëñºí áàéõ æèøýýòýé. Çóðàã 16. Õàð-Óñ íóóð, Õîâä àéìàã
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 32
Òàëóóäûí îðîëöîîã òºëºâëºõ人 äàðààõ ç¿éëñèéã õàðãàëçàíà. ¯¿íä: • Óñ õýðýãëýã÷äèéí á¿õ á¿ëã¿¿äèéí òºëººëºë áàéãààã íÿãòàëíà; • Öººíõ þìóó õýò ÿâöóó á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààíä àâòàãäàõààñ çàéëñõèéíý; • Óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîîíû “áàëàíñ”-ûã õàíãàíà; • Ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ “ä¿ðýì” áîëîâñðóóëíà.
Çàðèì òîõèîëäîëä ñàâ ãàçðûí óñíû òóëãàìäñàí àñóóäëààð çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàð á¿õèé “òàëóóäûí çºâëºõ á¿ëýã” áàéãóóëæ áîëíî. Ýíý íü òºð-õóâèéí õýâøëèéí îëîí íèéòèéí á¿ëýã áºãººä ñàâ ãàçàð äàõü ãàçàð ýçýìøèã÷èä, õîëáîãäîõ òºðèéí àãåíòëàãóóä, îðîí íóòãèéí óäèðäëàãûí çºâëºë, îðîí íóòãèéí óñàí õàíãàìæèéí ãàçàð, áóñàä áàéãóóëëàãà, õºäºº àæ àõóé, ýð÷èì õ¿÷ çýðýã ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóä, óñ áîëîí ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí ñîíèðõëûí áóñàä á¿ëã¿¿äèéã òºëººëíº. Ǻâëºõ á¿ëýã ñàâ ãàçàðò òóëãàð÷ áóé àñóóäëóóä, áîëîìæèò øèéäë¿¿ä äýýð ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãàä çºâëºãºº ºãºõ çîðèëãîòîé. Òóñ á¿ëýã îðîí íóòãèéíõíû äóó õîîëîé áîëæ, ñóóðü ìýäëýãýýð õàíãàõ, àñóóäëûã òîîöîîëæ çýðýãëýõ, øèéäýõ õóâèëáàðóóäûã ãàðãàõ, ñîíãîëò àìüäðàëä õèð áóóõûã áîäèòîé øàëãàõàä òóñàëíà. Ǻâëºëäºõ óóëçàëò, õýýðèéí ñóäàëãàà íü îðîëöîã÷ òàë áîëîí ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí àëü àëèíä ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí óñ, ãàçðûí óñíû íººöèéí àñóóäëûí õýìæýý, öàð õ¿ðýýã îéëãîõ, ò¿¿í÷ëýí, îðîí íóòãèéí ¿éë àæèëëàãàà ñàâ ãàçðûí áóñàä õýñýãò õýðõýí íºëººëºõèéã òîäîðõîéëîõîä òóñàëíà. Õóâèéí ñàëáàðûíõàí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòýä ÿëàíãóÿà, îðîí íóòãèéí òºâøèíä îðîëöîõ îëîí áîëîìæ áèé. Õàìòûí áèçíåñ, òºñ뺺ð ìºí çàðäàë õóâààëöàõ çîõèöóóëàëòààð ¿¿íèéã õèéæ áîëíî.
8
Óðò õóãàöààíû ñòðàòåãè òºëºâëºãºº
• Ñàâ ãàçðûí ñòðàòåãè òºëºâëºãºº íü ñàâ ãàçðûí óñíû ìåíåæìåíòèéí óðò õóãàöààíû çîðèëòîò õºòºëáºð þì. • Ñòðàòåãè òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà ñàâ ãàçðûí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë, ìåíåæìåíòèéí ¿éë àæèëëàãàà, çàðäàë áà ¿ð àøèã, ýðñäëèéí ¿íýëãýý çýðãèéã òóñãàíà. • Ñòðàòåãè òºëºâëºãºº íü ýäèéí çàñãèéí á¿ñ, àéìàã, ñóìûí áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíèé õºãæëèéí çîðèëãî, áîäëîãî, òºëºâëºëòòýé óÿëäñàí áàéõàä àíõààðíà. • Ñòðàòåãè òºëºâëºãºº íü øèíý ìýäýýëýë, íºõöºë áàéäëûí ººð÷ëºëòòýé íèéö¿¿ëýí ººð÷èëæ áîëîõîîð óÿí õàòàí áàéõ ¸ñòîé. Ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ñòðàòåãèä óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí óðò õóãàöààíû çîðèëãî, ýðìýëçýõ ç¿éë ò¿¿íä õýðõýí õ¿ðýõ àðãà çàìûã íàðèéí òîäîðõîéëîõ áà èõýâ÷ëýí 1020 æèëèéí õóãàöààòàéãààð áîëîâñðóóëíà. Ñòðàòåãè íü ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí åðºíõèé ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ áà ¿¿íä ¿íäýñëýí ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí 3-6 æèëèéí íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãºº áóþó ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëíà. Óëñ òºðèéí ººð÷ëºëò áîëîí áóñàä øàëòãààíààð òºëºâëºãººíèé çàðèì õýñýã áèåëýãäýõã¿éä õ¿ð÷ áîëçîøã¿é òóë ãàäààä íºëºº ãýíýò ãàðàõ ¿ð äàãàâàðûã õàðãàëçàí óÿí õàòàí áàéäëààð áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé. Ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ñòðàòåãè òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ çààâàð: - - -
Ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí áîäèò áàéäëûã òîäîðõîé ãàðãàíà. Çîðèëãî, çîðèëòîî òîäîðõîéëíî. Îðîëöîã÷ òàëóóäòàé õýëýëöýõ àñóóäëààð ñàíàë áîëîâñðóóëíà.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 34
- - - - - - - - -
Á¿õ îðîëöîã÷ òàëûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë, ¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëíà. Øèéäâýð ãàðãàõ òîãòîëöîîã òîãòîîíî. Ñàâ ãàçðûí ñòðàòåãèéã õºãæëèéí ºðãºí çîðèëãî, ¿íäýñíèé áîëîí á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí òºëºâëºëòèéí ÿâöòàé õîëáîíî. ×àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, õîëáîãäîõ ñàíõ¿¿æèëòèéí õýðýãöýýã òîäîðõîéëíî. Òàëóóäûí îðîëöîî, äýìæëýãèéã õ¿ëýýí àâ÷, ýìýãòýé÷¿¿ä, àìüäðàëûí òºâøèí äîîãóóð õ¿ì¿¿ñèéã îðîëöóóëíà. Ñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí ÿâöàä õ¿íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã õóâààðèëíà. ¯íäñýí ¿å øàò, ¿ç¿¿ëýëòèéã òóñãàñàí àæëûí õóàíëèéã çîõèîíî. Ñòðàòåãè òºëºâëºãººíä øààðäëàãàòàé õºðºí㺠ò¿¿íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã çààæ ºãíº. Òºëºâëºëòèéí ÿâöûã ¿íýëýõ õÿíàëò, ¿íýëãýýíèé ñèñòåìèéã òîãòîîíî.
Ñòðàòåãè òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ 5 ¿íäñýí ¿å øàò áàéäàã. ͺõöºë áàéäëààñ õàìààðààä ýäãýýðèéã õèéõ äàðààëàë ººð áàéæ áîëíî. ¯¿íä:
1
Àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ
2
Òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ
3
Ìåíåæìåíòèéí õóâèëáàðóóäûã òîäîðõîéëîõ
4
Çàðäàë áîëîí ¿ð àøãèéã òîîöîîëîõ
5
Ýðñäëèéã ¿íýëýõ
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 35
Ýëåìåíò á¿ðèéí òóõàé îðîëöîã÷ òàëóóäûí äóíä ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëæ, áóñàä ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿ä áîëîí îëîí íèéòòýé çºâëºëäºõ øààðäëàãàòàéãààñ ãàäíà ¿¿íèéã çîõèîí áàéãóóëàõ òóðøëàãà õýðýãòýé. Ñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí ¿ð ä¿í íü ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí çîðèëãóóäûã òîäîðõîé òîäîðõîéëæ, ò¿¿íä õ¿ðýõ àðãà çàì õýçýý, õýäèéä áèåëýãäýõèéã òàéëáàðëàæ, îéëãîìæòîé òîìü¸îëæ ºãñºí áàéíà. Ýäãýýð 5 ¿å øàò á¿ðèéã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çüå.
1
Àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ
Ñàâ ãàçðûí óñ, ãàçðûí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîí ºíººãèéí áàéäëûã òîäîðõîéëîõ íü ñòðàòåãè òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ õàìãèéí ýõíèé àëõàì þì. Îëîí òàëò ¿íýëãýý íü àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ ¿ð ä¿íòýé àðãóóäûí íýã íºëººëëèéí ¿íýëãýý áîëîí áóñàä àðãûã àøèãëàæ áîëíî. Ýíý àëõìûí çîðèëãî íü àñóóäëûã òîéìëîí ¿çýæ, õýð íîöòîé áàéãàà, õýíä íºëººëæ áîëîõ, áîãèíî õóãàöààíä ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áîëîìæ õýð áàéãààã òîãòîîõ þì.
2
Òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ
Ãàðãàæ òàâüñàí àñóóäàë äýýð òóëãóóðëàí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëíî. Ãýõäýý ýíý íü àëü áîëîõ áèåëýãäýõ¿éö, õýðýãöýýíä íèéöñýí áàéõ ¸ñòîé. Îðîí íóòãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã óñíû ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñíèé áîëîí á¿ñèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàõààñ ãàäíà óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí åðºíõèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººòýé õîëáîí àâ÷ ¿çýõ íü ÷óõàë. Ò¿¿íýýñ ãàäíà òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë íü àñóóäëûã øèéäýõýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã áàñ èëýðõèéëæ áàéäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é. Áèåëýãäýõ¿éö ç¿éëýýñ àæëàà ýõýëñíýýð ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëëàãà îðîëöîã÷ òàëóóäûí äóíä íýð õ¿íäèéã õóðäàí îëæ, èòãýë òºð¿¿ëæ ÷àäíà.
3
Ìåíåæìåíòèéí õóâèëáàðóóäûã òîäîðõîéëîõ
Òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîñíû äàðàà õèéõ ýíýõ¿¿ àëõàì íü õýä õýäýí òºâøèíä õèéãäýíý.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 36
•
Îðîí íóòãèéí òºâøèíä: Òóñãàé àæ àõóé, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº, õîò, ¿éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ, ýìçýã ýêîñèñòåìä çîðèóëñàí òîäîðõîé íóòàã äýâñãýðèéí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº;
•
Äýä ñàâ ãàçðûí òºâøèíä: ¯åðèéí óñíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº, áîõèðäëûí õÿíàëò çýðýã ºðãºí õýìæýýíèé ìåíåæìåíò øààðääàã õîëèìîã àñóóäàëä õèéõ ìåíåæìåíò;
•
Ñàâ ãàçðûí òºâøèíä: ªðòºã õóâààëöàõ, òàòâàð, òºëáºð, áîõèðäëûã áóóðóóëàõ õóóëü, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, óñ àøèãëàã÷äûí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ çýðýã çàñãèéí ãàçàð áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé.
4
Çàðäàë áîëîí ¿ð àøãèéã òîîöîîëîõ
Òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëîí òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõ õýä õýäýí ñîíãîëò áàéæ áîëîõ áà ýäãýýðèéí áèåë¿¿ëýõýä ãàðàõ çàðäàë, àøãèéã ¿íýëíý. Ýíý íü ñàâ ãàçðûí ìåíåæåð¿¿äýä çàðäàë, ¿ð àøãèéí õàðüöààãààð õóâèëáàðóóäûã çýðýãëýõ áîëîìæ îëãîíî.
5
Ýðñäëèéã ¿íýëýõ
Ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí óðò õóãàöààíû ñòðàòåãè òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõûí íýã ÷óõàë àñóóäàë áîë ¿åð, ãàí ãà÷èã, áàéãàëèéí áóñàä ãàìøèãò ¿çýãäëýýñ ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäëèéã ¿íýëýõ, ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë þì. Æèøýý íü, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿ñ÷ áîëîõ óñíû íººö áàãàñàõ, óñ òàòðàõ, ýñâýë ãýíýòèéí ¿åð áóóõ ãýõ ìýò ýðñäýëèéã òºëºâëºãººí人 òóñãàõ íü ÷óõàë.
Çóðàã 17. Öºëæèëò íü õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ ãîëëîí øàëòãààëæ áàéíà
9
Ñàâ ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº
Ñàâ ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº íü ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãààñ òóõàéí ñàâ ãàçàðò õèéõ óñíû ìåíåæìåíòèéí ãîë áàðèìò áè÷èã þì. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíä òîäîðõîé õóãàöààíä áóþó 3-6 æèëä ÿâóóëàõ óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí çîðèëãî, çîðèëò, õàðèóöàõ ýçýí, ñàíõ¿¿æèëò, ìýäýýëýõ, òàéëàãíàõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áîëîí ò¿ãýýõ ìåõàíèçìûã òîäîðõîé òóñãàíà. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà òóõàéí òºëºâëºãººã òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãààð õýëýëö¿¿ëæ, ýöýñëýí áîëîâñðóóëíà. Ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã öàã õóãàöààíû ººð÷ëºëò áóñàä õ¿÷èí ç¿éëñòýé óÿëäóóëàí óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ººð÷ëºí øèíý÷èëæ, øèíý ìýäýýëëýýð áàÿæóóëæ áàéõ íü òóéëûí ÷óõàë. ¯¿íèé òóëä òàéëàãíàõ, òîîöîõ ñèñòåìèéã òºëºâëºãººíä òóñãàíà. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûã ¿å ¿å àóäèò øàëãàí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé ¿ð ä¿íã õÿíàæ, øààðäëàãàòàé áîë ¿ð ä¿íã öààøèä ñàéæðóóëàõ ººð÷ëºëòèéí òàëààð ñàíàë çºâëºãºº ºãíº. Òºëºâëºãººíä îðîëöîã÷ òàëóóä áîëîí îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õýðõýí õàíãàõ òàëààð òóñãàíà. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í: -
Ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí íººöèéí òºëºâ, öààøäûí õàíäëàãà, ò¿¿íèé ººð÷ëºëòèéã õýðõýí õÿíàõ òóõàé òîäîðõîéëîëò;
-
Ãàçàð àøèãëàëò, ýêîñèñòåì, óñíû ºíººãèéí õ¿ðòýýìæ áà õýðýãöýý, áîõèðäëûí ýõ ¿¿ñâýðèéí á¿ðòãýë;
-
Óñàí áîëîí õóóðàé ãàçðûí ýêîñèñòåìèéí õýðýãöýý, ¿åð, ãàí ãà÷èã, öàã àãààðûí àþóëò ¿çýãäýëä ºðòºõ áàéäàë;
-
Ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð äàãàâðûí ¿íýëãýý;
-
Îðîëöîã÷ òàëóóä, òýäíèé õýðýãöýý, îðîëöîîíû ìåõàíèçìûí çàäëàí øèíæèëãýý;
-
Òýðã¿¿ëýã÷ àñóóäëóóäûí çàäëàí øèíæèëãýý.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 38
-
Ñàâ ãàçàð, äýä ñàâ ãàçðûí áîãèíî áîëîí óðò õóãàöààíû çîðèëãóóä;
-
Óñ õóâààðèëàëò, óñíû ÷àíàðûí çîðèëòóóä;
-
¯ð àøãèéã õóâààëöàõ;
-
Óñòàé õîáîîòîé õºãæëèéí ñöåíàðóóä, èðýýä¿éí óñíû õýðýãöýýíèé ¿íýëãýý, ýðñäëèéí ¿íýëãýý;
-
Çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ ñòàðàòåãè, àðãà õýìæýý, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, ìºí äýä ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº, ã¿éöýòãýõ çààâàð;
-
Óñ àøèãëàëò áà ìåíåæìåíòèéí ñàíõ¿¿æèëò. Ýíä òºñºë áîëîí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë õóâààðèëàëòûí õºòºëáºð îðíî;
-
ÿéöýòãýëèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà áà ãðàôèêò òºëºâëºãºº;
-
Ìîíèòîðèíãèéí äýëãýðýíã¿é õºòºëáºð;
-
Ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òîäîðõîé àñóóäàë, õàìðàõ õ¿ðýý, ìåíåæìåíòèéí àðãà àðãà÷ëàë, áàéãàëü îð÷íû õóâüä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé ãàçàð çýðýã òóñãàé ñóäàëãààã òóñãàñàí õàâñðàëò.
Çóðàã 18. Äàðõàäûí õîòãîð, Õºâñãºë àéìàã
10
Ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì, ìîíèòîðèíã
-
Ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì íü õýðýãëýã÷òýé õàðüöàõ áîëîìæòîé, õýðýãëýõýä äºõºì, áîëîìæèéí ¿íý á¿õèé õýðýãöýýíä íèéöñýí, øóäàðãà, íýýëòòýé áàéõ;
-
Ñàâ ãàçðûí ôèçèê, ãàçàðç¿é, áèîëîãè, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ºðãºí õ¿ðýýòýé öîãö ìýäýý, ìýäýýëýë öóãëóóëæ ýìõëýí áàéãóóëàõ;
-
Ìýäýý, ìýäýýëýë ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí ñòðàòåãè áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººòýé õîëáîãäîæ áàéãàà ýñýõèéã ìàãàäëàõ;
-
Îðîëöîã÷ òàëóóä õýðýãöýý øààðäëàãàäàà íèéöñýí áàéäëààð ìýäýý, ìýäýýëýë àâ÷ àøèãëàæ áàéãààã ìàãàäëàõ;
-
Ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí íººö, ººð÷ëºëòèéã õýðýãëýã÷äýä îéëãîìæòîé àðãûã õýðýãëýõ;
-
Á¿ñ íóòàã, óëñ ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí òºâøèí, óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøèë, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààñ èðýõ ìýäýýëëèéã õàðèëöàí óÿëäóóëàõ, ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ïðîãðàììòàé áîëîõ.
¿ç¿¿ëýõ,
Óñíû íººö, ýêîñèñòåìèéí òºëºâ áàéäàë, óñíû õýðýãëýý, áîõèðäîëòûí ÷èã õàíäëàãûí òóõàé ìýäýýëëèéã øóóðõàé àâ÷ áàéõ íü óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí àìæèëòûí ¿íäýñ áèëýý. Óñíû íººöèéí ìåíåæåð¿¿ä áîäèò, øèíýëýã, õýðýãöýýò ìýäýýëëèéã àøèãëàæ áîëîõ õýëáýðýýð àâàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà ººðò áàéãàà ìýäýý, ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Òýðýýð ìºí á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóäàä àøèãòàé, óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòýä äýìæëýã áîëîõóéö áàéõ ¸ñòîé. Ñàâ ãàçðûí óñíû ìýäýýëëèéí ñèñòåìä á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäàë áà ìýäýýëëèéí ñèñòåì áàéãóóëàõòàé õîëáîãäñîí òåõíèêèéí àñóóäëûã ÷ òóñãàíà. Ñàâ ãàçðûí óñíû ìýäýýëëèéí ñèñòåì áîëîí ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéã õàìòàä
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 40
íü àâ÷ ¿çýõ íü òîõèðîìæòîé. Èíãýñíýýð ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì óñíû íººö áîëîí óñ õýðýãëýýíèé ìýäýý çºâ ãàðíà. Ýíý íü íýã òàëààð óñíû ìåíåæìåíòèéí ¿ð àøãèéã ¿íýëýõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëíî. Ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì, ìîíèòîðèíã ñàéí õýðýãæñýíýýð äàðààõ ¿ð ä¿íä õ¿ðíý. ¯¿íä: • Ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì áîë óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí ÷óõàë õýðýãñýë ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðíº; • Ìýäýýëëèéí õýðýãöýýã òîäîðõîéëíî; • Á¿õ îðîëöîã÷ òàë ìýäýýëëèéã ÷ºëººòýé àâ÷ áàéãààã ìàãàäëàíà; • Ñàâ ãàçðûí óñíû ìýäýýëëèéí ìåíåæìåíòýä áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã õàíãàõ ¿¿äíýýñ õàìòðàã÷èä áîëîí àæëûí õýñã¿¿äèéí ñ¿ëæýý áàéãóóëíà; • Îäîî áàéãàà ìýäýý, ìýäýýëëèéí íººöèéã ñóäàëíà. Ýíý ìýäýý, ìýäýýëýë õýðõýí ¿¿ññýí, ò¿¿íèéã àâ÷ áîëîõ ýñýõèéã òîäðóóëíà; • Ìýäýý ¿¿ñãýõ, óäèðäàõ, ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ, ò¿ãýýõ, íóóöëàëûã õ¿íäýòãýõ ñòðàòåãè, õàðèóöëàãà æóðìûã òîäîðõîéëíî; • Íèéòëýã æóðàì, ñòàíäàðò íýðøèë õýðýãëýæ ºãºãäëèéã õàðüöóóëàõ, õºðâ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéëãàíà; • Ìýäýý öóãëóóëæ áîëîâñðóóëàõ, óäèðäàõ, ìýäýýëýë ¿¿ñãýõ, òàðààõ áîëîâñîí õ¿÷èí, äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëíý; • Áîëîìæòîé ãàçàðò õàìòðàã÷èéí òåõíèêèéí äýä á¿òöèéã àøèãëàíà; • Áîäëîãî áîëîâñðóóëàëò, óñíû ìåíåæìåíò, íèéòýä ìýäýýëýë áýëòãýæ ò¿ãýýíý; • Óñíû íººö, õýðýãëýýíä çîðèóëñàí ñàâ ãàçðûí ìîíèòîðèíãèéí ïðîãðàìì áýëòãýæ, óñíû ìåíåæìåíòèéã ¿íýëýõ õýìæ¿¿ð¿¿äèéã áîëîâñðóóëíà. Ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì áîëîâñðóóëàõ Áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä á¿õ øàòàíäàà á¿ðýí ã¿éöýä, áîäèò ìýäýýëëýýð õàíãàãääàã áàéõ íü ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 41
Òóõàéëáàë: • Ãàäàðãûí áîëîí ãàçàð äîîðõ óñíû òîî õýìæýý, ÷àíàð, ò¿¿íèé óëèðàë, æèëèéí ººð÷ëºëò • Áèîòîï áà óñàí îð÷èí, òýäãýýðèéí ìýäðýã áàéäàë • Óñíû õýðýãëýý, ÿëàíãóÿà ãàçàð òàðèàëàí, ¿éëäâýðëýë, óíäíû óñíû õýðýãëýý, áîõèðäëûí òîäîðõîé áîëîí òîäîðõîéã¿é ¿¿ñã¿¿ð • ¯åð, ãàí, îñëûí áîõèðäîëò çýðýã ¿å ¿å òîõèîëäîõ ãàìøèãò ¿çýãäëèéí ýðñäýë • ªðòºã, ¿íý, òàòâàð çýðýã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò Ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí ¿¿ñãýí ýðõëýõ ìýäýýëëèéí ñèñòåì íü öóãëóóëñàí ìýäýýëýëäýý ººðñ人 ìåíåæìåíò õèéõ áîëîìæòîé áàéõ, àøèãëàæ áîëîõóéö îéëãîìæòîé õýëáýðèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýæ áàéõ ãýñýí õî¸ð øààðäëàãàä íèéöýõ õýðýãòýé. Èéì õýìæýýíèé ìýäýýëëèéí ñèñòåì áàéãóóëàõûí òóëä øèéäâýð ãàðãàã÷äààñ õ¿÷òýé äýìæëýã õýðýãòýé. Óñíû óäèðäëàãàä àìæèëò îëîõîä ¿ð àøèãòàé ìýäýýëëèéí ñèñòåì ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Èéì ó÷ðààñ óñíû íººöèéí óäèðäëàãàä ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì òýðã¿¿ëýõ õýðýãñýë ãýäãèéã øèéäâýð ãàðãàã÷èä îéëãîñîí áàéõ íü ÷óõàë. Ìýäýýëëèéí ñèñòåì íü ñàâ ãàçðûí îðîëöîîíû ìåíåæìåíòýä ÷ ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áºãººä îðîëöîã÷ òàëóóäûã õîëáîãäîõ ìýäýýëëýýð õÿëáàð õàíãàæ, óñ õýðýãëýã÷ áîëîí ìåíåæåð¿¿äèéí õàìòðàí àæèëëàõ çàì ã¿¿ð áîëäîã. ̺í ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã ¿éë ÿâäëûí ºðíºëèéí ¿åä íü èë òîä ìýäýýëëýõ áîëîìæîîð õàíãàäàã.
Ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí ìýäýýëëèéí ñèñòåì íü õýä õýäýí îíöëîãòîé. ¯¿íä: • Ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí íººöèéí òºëºâ áàéäàë, ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëäîã; • Óñíû ìåíåæìåíòèéí ýãçýãòýé àñóóäàë õààíà þó áàéãààã òîäðóóëäàã;
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 42
• • • •
Îëîí íèéòèéã áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààðõè ìýäëýã, ìýäýýëëýýð õàíãàäàã; Îëîí íèéòýä ìåíåæìåíòèéí ¿éë ÿâöûã ìýäýýëäýã; Ìåíåæìåíòèéí çºâ õóâèëáàðûã òîãòîîõîä òóñëàõ çîðèëãîîð ìýäýýëýë ñîëèëöîíî; Ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷äèéí õîîðîíä ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áîëîìæ îëãîäîã.
Ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì íàðèéí ò¿âýãòýé áèø, ýíãèéí, ñàâ ãàçðûí àñóóäàëä òîõèðñîí áàéõ ë ÷óõàë áºãººä îðîëöîã÷ òàëóóäàä õ¿ðòýýìæòýé áàéõ ¸ñòîé. ªãºãäëèéí æàãñààëò áà øèíæ ÷àíàð: Ñàâ ãàçðûí òóõàé áýëýí áóé ìýäýý, ìýäýýëëèéí æàãñààëò ãàðãàõ íü ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì áàéãóóëàõ ýõíèé øàò þì. ¯¿íä îëîí òºðëèéí ìýäýýëýë áàãòàíà. Æèøýýëáýë: • Ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí åðºíõèé ä¿ð, òºðõ ãàçàðç¿éí áàéðëàë, ãàäàðãà, óóð àìüñãàë, ãàäàðãûí óðñàö, õºðñ, óñ íàìãàðõàã ãàçàð ãýõ ìýò. • ñàâ ãàçðûí ãèäðîëîãè, ãèäðîãåîëîãè; • ãàçàð àøèãëàëò; • ãàçàð àøèãëàëòàä ãàðàõ ººð÷ëºëò; • ìåíåæìåíòèéí ¿éë àæèëëàãàà; • óñíû íººö áà ÷àíàðûí ìýäýý; • ýêîñèñòåì; • øèì áîäèñ; • áîõèðäîëòûí òîäîðõîé áà òîäîðõîéã¿é ýõ ¿¿ñâýð; • íººö àøèãëàëò, õàÿãäàë óñíû ìýäýý; • õ¿í àì ç¿é, õ¿í àìûí òîî; • íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä: ìàëûí òîî, òîëãîé, ñ¿ðãèéí á¿òýö ãýõ ìýò.
Óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 43
Ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã àæèëóóëàõ õ¿íèéã ñóðãàõ øààðäëàãàòàé. Ñóðãàëò ÿâóóëàõûí òóëä õýðýãöýýã ñóäàëæ, ìýäýýëëèéã óäèðäàõ àðãà õýðýãñýëä ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ ãàðààð õèéõ äàäëàãà ãîë÷èëñîí áàéõ øààðäëàãàòàé. Ñóðãàëòûí õºòºëáºðò: 1. Áàéãàëü îð÷íû ºãºãäëèéã óäèðäàõ åðºíõèé ñóðãàëò (ìýäýý ¿¿ñãýõ, õÿíàõ ñàìáàðûí çàð÷èì, õýìæ¿¿ð, ºãºãäëèéí ÷àíàð) 2. ªãºãäëèéí ñàíã óäèðäàõ, ãàçàðç¿é ìýäýýëëèéí ñèñòåì, ôîðìàò ñîëèëöîî, âåá ¿éë÷èëãýý çýðýã ïîðàãðàìì õàíãàìæ, òåõíèêèéí ñóðãàëò 3. ¯íäýñíèé, á¿ñ íóòãèéí òºâøíèé óñíû ºãºãäëèéã óäèðäàõ òóñãàé àðãà õýðýãñëèéí ñóðãàëò îðæ áîëíî. Ìîíèòîðèíã áà ¿íýëãýý: Öóãëóóëñàí ìýäýý, ìýäýýëëýý áîëîâñðóóëàõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéæ öààøäûí ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºõ, óëìààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàõ íü ÷óõàë áàéäàã. Ñàâ ãàçðûí òºâøèíä ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéí 2 ¿íäñýí õýëáýð áàéíà: 1. Óñíû íººö, õýðýãëýý, áîõèðäîë, ò¿¿íèé ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä 2. Ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí ¿íýëãýý, ìîíèòîðèíã
11
Õàðèëöàà áà ìýäýýëýë ñîëèëöîî
• Îðîí íóòãèéí ñîíèí, ðàäèî, òåëåâèç çýðýã ìýäýýëëèéí õýðýãñýë àøèãëàí ãîëûí ñàâ ãàçðûí òàëààð îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ìýäýýëýë áàéíãà õèéõ íü àøèãòàé • Á¿õ íèéòèéí õàìàðñàí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà õèéõ íü ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòýä äýìæëýã áîëíî Ãîëûí ñàâ ãàçðûã õàìãààëàõ, àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ, óñíû áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ íýã àðãà áîë îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãàà õèéõ ÿâäàë þì. Ýíý íü õýäèéãýýð ÷àìã¿é çàðäàë øààðäàõ áîëîâ÷ àøèã òóñ íü ò¿¿íýýñýý èë¿¿ ãýäãèéã ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà àíõààðàõ íü ÷óõàë. Ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºñºâò ìýäýýëýë õàðèëöààíû õºòºëáºðò çîðèóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë áîëîí àæëûí õºëñèéã ñóóëãàæ ºãºõ õýðýãòýé. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä: Îëîí íèéòèéí êàìïàíèò ñóðòàë÷èëãàà: Ñàâ ãàçðûí àøèãëàëò, õàìãààëàëòûí òàëààð ñîíèí, òåëåâèç, ðàäèî, èíòåðíåòýýð äàìæóóëàí îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ñóðòàë÷èëãàà õèéõ íü ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãûí àæëûí íýã ¿íäñýí õýñýã þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä îëîí íèéò, õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëãýýíä ººð÷ëºëò ãàð÷, àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ, óñûã çîõèñòîé õýðýãëýõ, áàéãàëü îð÷íûã ñàéæðóóëàõ òàëààð ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàäàã áîëæ, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº ÷ áèåëýõ áîëíî. Ìàíàéä ýíý òºðëèéí ñóðòàë÷èëãàà ñ¿¿ëèéí ¿åä íýëýýä íýìýãäýõ áîëñîí íü ñàéøààëòàé. Îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëîõ âý? Ýíý òàëààð çàðèì îðíû òóðøëàãààñ äóðäúÿ. Äóíàéí ºäºð: Åâðîïûí õàìãèéí òîì ãîëûí íýã áîëîõ Äóíàé ìºðºíã õàìãààëàõ àæëûí õ¿ðýýíä æèë á¿ðèéí 6 ñàðûí 29-íä 14 îðíû 81 ñàÿ õ¿íèéã õàìàðñàí Äóíàéí ºäðèéã òýìäýãëýäýã. Ýíý ºäºð ãîëûí äàãóóõ ãàçðóóäàä îëíûã õàìàðñàí ôåñòèâàëü, îëîí íèéòèéí óóëçàëò, óðëàãèéí óðàëäààí òýìöýýí çýðýã îëîí àðãà õýìæýý çîõèîãääîã áàéíà. Æèøýý íü, 2008 îíû Äóíàéí ºäðººð Äóíàéí óðëàãèéí ñóðãóóëèóäûí óðàëäààí; “Ãîëûí ýõýýñ, áýë÷èð õ¿ðòýë” ñýäýâò ãýðýë çóðãèéí óðàëäààíûã çîõèîí áàéãóóëæ, òóñ ãîëûí ñàâûí îðøèí ñóóã÷èä ò¿¿õ, ñî¸ëîî òàíèëöóóëñàí áàéíà.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 45
“Ýð¿¿ë óñàí çàì” õºòºëáºð Àâñòðàëèéí Áðèñáàí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëººñ ýíý àæëûí õ¿ðýýíä îðîí íóòãèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð îëîí íèéòèéí êàìïàíèò àæèë çîõèîäîã. Îëîí ñýäâèéã õàìðàõ áºãººä ãîë íü óñíû ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ãàçàð òàðèàëàí áà õîòûí õýðýãëýã÷äýýñ ¿¿äýëòýé áîõèðäëûã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí ñóðòàë÷èëãàà õèéäýã. Ýíý õºòºëáºð áèå äààñàí öàõèì õóóäàñ (www.healthywaterways.org)-ààð äàìæóóëàí îðîí íóòãèéíõàíä ìýäýýëýë õ¿ðãýæ, ãîëûí ñàâ ãàçðûã õàìãààëàõ, àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ òàëààð õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàäàã. Ìàíàéä áîë îðîí íóòãèéí ðàäèî áîëîí òåëåâèçèéí ñóâàã àøèãëàí íóòãèéí ãîë ìºðä, óñíû õýðýãëýýíèé òàëààð íýâòð¿¿ëýã áýëòãýí ÿâóóëæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë, íóòãèéí ãîë ìºðäèéí òóõàé äóó, ø¿ëýã, äîìîã, õóó÷ ÿðèà, îäîîãèéí àøèãëàëòûí áàéäàë çýðãèéã õàìðóóëæ áîëíî. ̺í æèæèã õýìæýýíèé ”ìýäýýëëèéí õóóäàñ” áýëòãýí ñàâ ãàçàð íóòàãëàõ àéë ºðõºä ò¿ãýýõ, áàãèéí ºäºðëºã äýýð çóðàãò ñàìáàð áýëòãýæ òàâèõ àæèë ÷ ýíä áàãòàíà. Ýäãýýðèéã áýëòãýõýä ñàâ ãàçðûí òàëààð õèéãäñàí ñóäàëãàà áîëîí áóñàä àæëûí òàéëàíã àøèãëàíà. Îðîí íóòãèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýëòýé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ íü ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãàä òóñòàé. Ñóðâàëæëàã÷èäòàé òîãòìîë õîëáîîòîé àæèëëàäàã ñàâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà ñîíèíãèéí ºðãºí ñóðòàë÷èëãààãààð íýð õ¿íäýý äýýøë¿¿ëæ áàéäàã. Ìýäýýëëèéí õýðýãñýëòýé çºâ õàìòðàí àæèëëàñàí íýã òîä æèøýý áîë Êàíàäûí Îíòàðèî ìóæèéí Ãðàíä ãîëûí õàìãààëàõ ãàçðààñ îðîí íóòãèéí ñîíèíãóóäààð õèéñýí ºðãºí ñóðòàë÷èëãàà þì. Áîõèðäîëò, ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò çýðýã òîäîðõîé ñýäâýýð áýëòãýñýí îëîí õóóäàñ ìàòåðèàë óíøèã÷äûí ìýäëýã áîëîâñðîëûã íýìýãä¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààíä ò¿ëõýí îðóóëñàí áàéíà. Îëîí íèéòòýé çºâëºëäºõ: Ýíý íü ãîëûí ñàâ ãàçàð, óñíû íººöèéí òàëààð îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûã öóãëóóëàõ, ýíäýýñ ãàðñàí ä¿ãíýëòèéã ñàâ ãàçðûí çºâëºë àæèëäàà òóñãàõ ÿâäàë þì. Æèøýý íü, Ôðàíö óëñàä ñàâ ãàçðûí àñóóäàë õàðèóöñàí ñàéäûí
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 46
äýðãýä “Óñ áîë àìüäðàë-òà ¿¿íèéã ìýäýõ ¿¿” ãýñýí îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ òóñãàé çºâëºë àæèëëàäàã. Ýíý çºâëºëººñ ñàíàë àñóóëãûí õóóäàñ áýëòãýí ñàâ ãàçðûí ºðõ á¿ðò òàðààí õàðèóëò àâ÷ýý. Ýíý æèøýýã ñóìûí çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð ÷ þìóó, ýñâýë ñóðãóóëü ò¿øèãëýí àæèëëóóëæ áîëîõ áà ìàíàéõ øèã öººí õ¿í àìòàé îðíû õóâüä áîë á¿ð ÷ õÿëáàð þì. Õàðèí àñóóëãàà áîëîâñðóóëàõäàà òºð áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíààñ áàðèìòàëæ áóé çîðèëãîòîé óÿëäóóëàõ, õ¿ì¿¿ñèéí óñíû õýðýãëýý, óñàà ãàìíàõ, ñàâ ãàçðàà õàìãààëàõ çàí òºëºâèéã çºâ ÷èãë¿¿ëýõýä àíõààðàõ õýðýãòýé þì. Ñóðãàëò: Ñàâ ãàçðûíõàíä çîðèóëñàí ÿíç á¿ðèéí òºâøíèé ñóðãàëò õèéæ áîëíî. Æèøýý íü, ãýðèéí ýçýãòýé íàðò çîðèóëñàí, áàãø, ñóðàã÷äàä, ñóìûí óäèðäëàãàä çîðèóëñàí ãýõ ìýò áàéæ áîëíî. Òóõàéëáàë, ìàíàé óëàìæëàëò çàí ¿éëèéí íýã áîëîõ “òîãîî íýðýõ”-ä èõ õýìæýýíèé óñ õýðýãëýäýã áºãººä ò¿¿íèéã õýðõýí á¿ðýí àøèãëàõ, õàëóóí óñûã õºðñºíä àñãàñíààñ áîëæ ÿìàð ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàð÷ áîëîõ òóõàé, ãîëûí óñàíä õèâñ, ãýðèéí äýýâýð òóóðãà, ìàøèí óãààõ íü ÿìàð õîðòîé áîëîõ òàëààð ñóðãàëò õèéæ áîëíî. Íîìûí ñàí: Ñóìûí áîëîí ñóðãóóëèéí íîìûí ñàíä ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòýé õîëáîãäîõ òàéëàí, ñòðàòåãè òºëºâëºãºº çýðýã á¿ñ íóòãèéí îíöëîãòîé ìàòåðèàëûã òàâèõ íü ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ íýã àðãà þì. Íóòãèéí ãîë, ñàâ ãàçðûí îíöëîãèéí òàëààð ñîíèí ñýòã¿¿ëä ãàðñàí ìàòåðèàëûí õàé÷èëáàð õèéõ, íîìûí ñàíãèéí õàíàíä ºëãºæ áàéðëóóëàõ íü ¿ð ºãººæòýéã ìàðòàæ áîëîõã¿é.
Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà 47
Óòñààð õàðèóëàõ ¿éë÷èëãýý: Àìàí ÿðèàãààð ìýäýýëýë ñîëèëöîõ íü õÿëáàð òóë çàðèì ãàçàð èéì ¿éë÷èëãýý àæèëëóóäàã. Óòñààð õàðèóëàõ ¿éë÷èëãýý íü óíøèõ, ÿðèõ ÷àäâàð ñóë, èíòåðíåò áàéõã¿é ãàçàð ºðãºí õýðýãëýãääýã. ¯¿íèéã ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äýðãýä àæèëëóóëæ áîëîõ áà ñàâ ãàçðûí öàã àãààðûí òºëºâ áàéäàë, óñíû òºâøíèé ººð÷ëºëò, ¿åð óñíààñ õàìãààëàõ, øàð óñíû ¿åðýýñ ñýðãèéëýõ òàëààð ìýäýýëýë áýëòãýí õàðèóëò ºãºõ õýëáýðýýð ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áîëíî. Îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí òºâ: Ñàâ ãàçðûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ ò¿ãýýõ ìýäýýëëèéí òºâ àæèëëóóëàõ òóðøëàãà ãàäààä óëñ îðíóóäàä áèé. Ýíý òºâ íü ñàâ ãàçàð íóòàãëàæ áóé àéë ºðõèéí æàãñààëò, ìàë÷äûí í¿¿äýë, ñàâ ãàçðûí óðãàìàë, áýë÷ýýðèéí áàéäàë çýðãèéí òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëæ õàäãàëàõ, ò¿ãýýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Çàðèì ãàçàð ä¿ðñæ¿¿ëñýí ìýäýýëëèéí òºâ àæèëëóóëàõ òóðøëàãà áèé. Æèøýý íü, ñàâ ãàçðûí òàëààðõ âèäåî, áè÷ëýã, òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëãèéí ñàí áàéãóóëæ õàäãàëàõààñ ãàäíà óñíû íººöèéã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí òîãòîëöîîíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòèéã õàðóóëñàí ä¿ðñ á¿õèé ìýäýýëýë áàéæ áîëíî. Ýíý á¿ãä îðîí íóòãèéíõàí, õýðýãëýã÷äèéí îéëãîëòûã äýýøë¿¿ëýõ, óñíû ìåíåæìåíòýä òóñëàõ ¿¿ðýãòýé þì. Ýðãýõ õîëáîî: Ñàâ ãàçðûí çºâëºëººñ çîõèîæ áóé ¿éë àæèëëàãàà îëîí íèéòýä õýðõýí õ¿ð÷, ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéãàà òàëààð çààâàë ýðãýæ ä¿ãíýäýã áàéõ ¸ñòîé. Ñàâ ãàçðûí çºâëºë àõèö, äýâøèë, àëäàà, äîãîëäëîî îðîëöîã÷ òàëóóäàä ¿å ¿å òàéëàãíàæ ãàðñàí ¿ð ä¿í, õºðºí㺠îðóóëàëò, àøèã îðëîãî, çàðöóóëàëò çýðãèéã íýýëòòýé áàéëãàõ íü ÷óõàë áîëíî.
Ãàð÷èã Îðøèë
2
1. Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçàð
4
2. Càâ ãàçàðò òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë
8
3. Càâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò
11
4. Càâ ãàçðûí áàéãóóëëàãà
18
5. Càâ ãàçðûí çºâëºë
22
6. Ñàíõ¿¿æèëò
24
7. Òàëóóäûí îðîëöîî
30
8. Óðò õóãàöààíû ñòðàòåãè òºëºâëºãºº
33
9. Ñàâ ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº
37
10. Ñàâ ãàçðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì, ìîíèòîðèíã
39
11. Õàðèëöàà áà ìýäýýëýë ñîëèëöîî
44
Àøèãëàñàí á¿òýýëèéí æàãñààëò 1. Á.Àëòàíçàãàñ áà áóñàä. ÝÌß, պ人ãèéí õ¿í àìûí óñ õàíãàìæ àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë àõóé. ÓÁ, 2007 2. Í.Áàòñ¿õ, Ä.Äîðæñ¿ðýí, Ã.Áàòñàéõàí. Ìîíãîë îðíû óñíû íººö, àøèãëàëò, õàìãààëàëò. ¯íäýñíèé àíõäóãààð èëòãýë. ÓÁ, 2008 3. Ö.Áàëäàíäîðæ, Í.Ñîíèíõèøèã. Ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà. ÓÁ, 2009 4. Óñíû ãàçàð. Ãàäàðãûí óñíû òîîëëîãûí ä¿í. ÓÁ, 2007 5. Á.Ìÿãìàðæàâ, Ã.Äàâàà. Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ. ÓÁ, 1999 6. http://www.archive.cap-net.org