Ýð¯¯ë ìýíä ýðõýì áàßí
1
Ýð¯¯ë ìýíä – ýðõýì áàßí Äýëõèé åðòºíöèéí ¿¿ñýë òîãòîö íü øîðîî, óñ, ãàë, ìîä, îãòîðãóé õýìýýõ òàâàí ìàõáîäèéí õ à ð è ë ö à í õàìààðëààñ ýõýëæýý. Õ¿íèé áèå îðãàíèçì ÷ äýýðõè òàâàí ìàõáîäèîñ á¿ðýëäýí òîãòñîí áàéäàã. Áèäíèéã õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëü ýõ äýëõèéã ñàâ åðòºíö õýìýýõ áºãººä ò¿¿íä ø¿òýí àìüäðàã÷ õ¿í õèéãýýä àìüä àìüòäûã øèìò åðòºíö õýìýýí íýðëýäýã. Èéíõ¿¿ ñàâ áîëîí øèìò åðòºíö íü ººð õîîðîíäîî àðãà áèëèã õèéãýýä ø¿òýí áàðèëäàõóéí òîðãîí äýíñýí äýýð îðøèí òîãòíîäîã åðòºíöèéí æàì ¸ñòîé áèëýý. Ñàâ áîëîí øèìò åðòºíöèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã õýäèé ÷èíýý òýíöâýðòýé áàéëãàæ ÷àäíà òýð õýìæýýãýýð àìàð àìãàëàí îðøèí òîãòíîíî. Õ¿ì¿¿ñ òà áèä õàðàõ, ñîíñîõ, ¿íýðëýõ, àìòëàõ, õ¿ðýëöýõ¿éí òàâàí ìýäýðõ¿éãýýðýý äàìæóóëàí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûõîî ãàçàð îðîí, óóë óñ, óðãàìàë, àìüòäûã õàðæ áàõàðõàí áèøèð÷ ñýòãýëýý àðèóñãàí, àìàð òàéâàí àìüäàðäàã. 2
Öàã òîîíû áè÷èã 2010 îí Íýãä¿ãýýð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 7 14 21 28
Áà 1 8 15 22 29
Áÿ 2 9 16 23 30
Íÿ 3 10 17 24 31
Õî¸ðäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 2 3 4 8 9 10 11 15 16 17 18 22 23 24 25
Áà 5 12 19 26
Áÿ 6 13 20 27
Íÿ 7 14 21 28
Áà 5 12 19 26
Áÿ 6 13 20 27
Íÿ 7 14 21 28
ĺðºâä¿ãýýð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 5 6 7 8 12 13 14 15 19 20 21 22 26 27 28 29
Áà 2 9 16 23 30
Áÿ 3 10 17 24
Íÿ 4 11 18 25
Òàâäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿
Áà 7 14 21 28
Áÿ 1 8 15 22 29
Áà 4 11 18 25
Áÿ 5 12 19 26
4 11 18 25
5 12 19 26
6 13 20 27
Ãóðàâäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 2 3 4 8 9 10 11 15 16 17 18 22 23 24 25 29 30 31
3 10 17 24 31
4 11 18 25
5 12 19 26
6 13 20 27
Çóðãààäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 2 3 7 8 9 10 14 15 16 17 21 22 23 24 28 29 30 Äàøíÿì Áàëæèííÿì
3
Äîëîîäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 5 6 7 8 12 13 14 15 19 20 21 22 26 27 28 29 Íàéìäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿
Áà 2 9 16 23 30
Áÿ 3 10 17 24 31
Íÿ 4 11 18 25
Áà
Áÿ
5 12 19 26
6 13 20 27
7 14 21 28
Íÿ 1 8 15 22 29
Ï¿ 2 9 16 23 30
Áà 3 10 17 24
Áÿ 4 11 18 25
Íÿ 5 12 19 26
Áà 1 8 15 22 29
Áÿ 2 9 16 23 30
Íÿ 3 10 17 24 31
Íÿ 2 9 16 23 30
Àðâàí íýãä¿ãýýð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ Áà 1 2 3 4 5 8 9 10 11 12 15 16 17 18 19 22 23 24 25 26 29 30
Áÿ 6 13 20 27
Íÿ 7 14 21 28
Íÿ 6 13 20 27
Àðâàí õî¸ðäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ Áà 1 2 3 6 7 8 9 10 13 14 15 16 17 20 21 22 23 24 27 28 29 30 31
Áÿ 4 11 18 25
Íÿ 5 12 19 26
2 9 16 23 30
3 10 17 24 31
4 11 18 25
¨ñä¿ãýýð ñàð Äà Ìÿ Ëõ 1 6 7 8 13 14 15 20 21 22 27 28 29
Àðàâäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 4 11 18 25
5 12 19 26
6 13 20 27
7 14 21 28
Çàðèì îíöãîéëîõ ªäðèéí ¯ð íü Áàëæèííÿì, Äàøíÿìòàé ºäºð: Aëèâàà ¿éë á¿òýõ ñàéí. Áàëæèííÿìûã öîã áóÿíû, Äàøíÿìûã ºëçèé õóòãèéí ìàøèä ñàéí ºäºð õýìýýäýã áºë㺺. Ýë ºäð¿¿äýä õîõèìîé ºäºð òýðã¿¿òýí ãàçðûí ýçäèéí ã¿éëò òààðñàí ÷ ãýì áîëîõã¿é õýìýýí ãîë ø¿íã¿¿äýä íîìëîñîí. Ìîäîí õîõèìîé ºäºð: Ýë ºäºð áàëãàäûí ¿éëèéí ýõ õàòãàõ, øèíýýð ø¿òýýí áîñãîõ, àìüëàõ, áýð àâàõ, ¿çìýð ¿ç¿¿ëýõ, äàðöàã õèéñãýõ, ýä ìàëûã ãàäàãø ºãºõ, õ¿¿ ñàíãèéí àì íýýõ, õ¿¿ð ãàðãàõ, õºðºí㺠òàëáèõ òýðã¿¿òýí àìüä, ¿õýãñýäèéí ¿éëíýý ìóó. Àëèâàà ¿éëèéã õÿíàìãàé õèéâýýñ çîõèñòîé. Äóðäñàí ¿éëèéã õèéõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàðâàë ãóðèëààð ãàð õèéæ ç¿¿í õîéø õàÿâàë ýëäýâ ãýì ¿ã¿é áîëîõ ñàéí. Òýðñ¿¿ä ã¿éõ ºäºð: Òîéí áîëîõ, íîì ñîíñîõ, áóðõíûã òàõèõ, õèøèã äàëëàãà àâàõóóëàõ, çàìä ãàðàõ, í¿¿äýë ñóóäàë õèéõ, áýðèéí ¿éë, õ¿¿ð ãàðãàõ òýðã¿¿òíèéã òýâ÷âýýñ çîõèëòîé. Õèéõ øààðäëàãà ãàðâààñ “Æàíàã ãàã äîã” óíøóóëæ çàñ.
4
Àìüòíû àìèéã òàñëàõ í¯ãëèéí ñýòãýë Õ¿ì¿¿ñ ÿíç á¿ðèéí øàëòãààí íºõöºëòýéãýýð àìüòíû àìèéã õºíººæ, ýä ýðõòíèéã íü èäýæ óóæ, àøèãëàæ, õóäàëäàæ áàéíà. Çýðëýã àìüòäûã õàìãààëàõ íèéãýìëýãèéí 2006 îíä õèéñýí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä àí àìüòäûí àðüñ, ¿ñèéã õóäàëäàæ àøèã îëîõ, àí àìüòíû ìàõûã õ¿íñýíä õýðýãëýõ áîëîí ýì÷èëãýýíä õýðýãëýõ çîðèëãîîð àãíàæ, óñòãàæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðãàæýý.
Àí àìüòàí áà õ¯ì¯¯íèé ¨ñ ç¯é Õýí õààíà ÷ òºðñºí ººðèéí õóâü òàâèëàí, ¿éëèéí ¿ðèéí ýðõýýð òóõàéí ãàçàð îðîíòîéãîî ø¿òýí áàðèëäàõóéí àðèóí íàíäèí õîëáîîòîé áàéäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ìîíãîë÷óóä “Óíàñàí ãàçàð, óãààñàí óñ ìèíü” õýìýýí òºðñºí ýõ îðîí, ãàçàð íóòãàà ìàãòàæ, äóó àÿëãóóíäàà äóóëàí ñàíàãàëçàæ áàéäàã íü õ¿í, áàéãàëü ýõ äýëõèéòýéãýý ñàëøã¿é õ¿éí õîëáîîòîéãîî áèå, ñýòãýëýýðýý ìýäýðñíèé òîä èëðýë þì. 5
Äýìèé öóóðõàë ¯ãýíä õýò àâòàæ áàéíà Íýã õýñýã õ¿ì¿¿ñ ºâ÷íºº ýäãýýõ÷èõ áàéõ ãýñýí èòãýë ãîðüäëîãî òàâüæ áàéõàä, çàðèì íü àìèí õóâèéí àøèã õîíæîî õàéñàí, çàðèì íü ººðñäèéíõºº çóãàà öýíãýëèéã áîëãîõ, çàðèì íü ÿìàð ÷ ¿íäýñëýëã¿é äýìèé õèé öóóðõàë ¿ãýíä àâòñàí, ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäëýã áîëîâñðîë äóëèìàã çýðýã ä¿ð çóðãóóä õàðàãäàæ áàéãàà þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åñò àí àìüòíû ýä ýðõòýí ýì÷èëãýýíä õýðýãòýé õýìýýõ öóó ¿ã, ÿðèà èõýýõýí äýëãýð÷ áàéãààòàé õîëáîãäîæ ººðºº ºâ÷èí çîâëîíä íýðâýãäýæ çîâæ áàéãàà ìºðò뺺 áóñäûí àìèéã õºíººëãºæ í¿ãýë ¿éëäýæ áàéãàà íü õàðèí ÷ ºâ÷èí íü ýäãýðýõ áèø óëàì õóðäàí íàñàà áîãèíîñãîõ áóþó àìü òàñëóóëñàíûõàà ¿éë çîâëîíã õóðààæ áàéíà. “Óðò íàñëàõûã õ¿ñâýë àìüòíû àìü òàñëàõûã òýâ÷” õýìýýñýí åðòºíöèéí æàì ¸ñûã ýñðýãýýð íü ¿éëäýæ áàéãàà ÿâäàë þì. Àíàãààõ óõààíòíóóäûí ¸ñ ç¿é àëèâàà àìüòíûã àëæ óñòãàõ áóñ õàðèí òýäíèé àìü íàñûã àâàð÷ òóñëàõ íèíæ àñðàëûí ñýòãýë äýýð òóëãóóðëàäàã áèëýý. Õýí íýãíèé àìèéã àâðàõûí òóëä íºãººã àëæ óñòãàíà ãýäýã íü äýýä òºðºëõ¿éò õ¿íèé ¸ñîíä ¿ë íèéöñýí ìóó ¿éë ÿâäàë ãýäãèéã öàã ¿ðãýëæ óõàìñàðëàæ, àìüòàí á¿õíèéã ýí òýíö¿¿õýí ¿çýõ, õàéðëàõ ñýòãýëèéã áàéíãà ¿¿ñãýæ, òýäýíä òóñëàõ ¿¿ðýãòýéãýý óìàðòàæ áîëîõã¿é. 6
Àí àìüòíààñ õ¯íä õàëäâàðëàäàã îëîí òªðëèéí ªâ×èí áàéäàã íü ýð¯¯ë ìýíäýä àþóëòàé Àëèâàà àðààòàí, æèã¿¿ðòýí àìüòàä îðøèí áàéãàà ãàçàð îðíû íºõöºë, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, áàéãàëü öàã óóðûí áîëîí ãàäààä, äîòîîä îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëàí òºðºë á¿ðèéí íÿí âèð¿ñèéã òýýã÷ òºäèéã¿é áóñàä õ¿í àìüòàíä õàëäâàð ò¿ãýýã÷ ãîëîìò áîëæ áàéäàã.
Ýð¯¯ë àõóéí øààðäëàãà õàíãààã¯é íªõöªëä õàäãàëñàí á¯òýýãäýõ¯¯í õýðýãëýõèéã õîðèõ õýðýãòýé Ìàë àìüòíû ýä ýðõòýí öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õîîë õ¿íñ áîëîí ýì÷èëãýýíä õýðýãëýõýä òàâèãäàõ ÷àíàðûí øààðäëàãà ñòàíäàðòûã õàíãàñàí áàéõ õýðýãòýé. Öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ñýëáýõýä çºâõºí ÷àíä çààëòûã áàðèìòëàí àøèãëàäàã áàéòàë õ¿ì¿¿ñ ¿¿íèéã ìýäýõã¿éí ýðõýýð àìüòíû õàëóóí öóñûã øóóä óóõ áóþó ÿìàð ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí øààðäëàãà õàíãààã¿é íºõöºëä õàäãàëñàí ýä ýðõòíèéã õýðýãëýæ áàéãàà íü öóñíû á¿ëýã òîõèðîõ ýñýõ, öóñ öî÷ìîã çàäðàõ óðâàë, ò¿¿íýýñ ¿¿ñýõ îëîí òºðëèéí ºâ÷íèé õàëäâàð, õ¿íäðýë¿¿äèéã îãòõîí ÷ àíõààðàõã¿é ýð¿¿ë ìýíäýý õîõèðîîõ ÿâäàë óëàì èõñýæ áàéíà. 7
Öàã òîîíû áè÷èã - 2011 îí Íýãä¿ãýýð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 6 13 20 27
7 14 21 28
Õî¸ðäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 2 3 7 8 9 10 14 15 16 17 21 22 23 24 28
Áà 4 11 18 25
Áÿ 5 12 19 26
Íÿ 6 13 20 27
Íàéìäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 2 3 4 8 9 10 11 15 16 17 18 22 23 24 25 29 30 31
Ãóðàâäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 2 3 7 8 9 10 14 15 16 17 21 22 23 24 28 29 30 31
Áà 4 11 18 25
Áÿ 5 12 19 26
Íÿ 6 13 20 27
¨ñä¿ãýýð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 5 6 7 8 12 13 14 15 19 20 21 22 26 27 28 29
7 14 21 28
Áà 1 8 15 22 29
Áÿ 2 9 16 23 30
Íÿ 3 10 17 24
Òàâäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿
Áà
Áÿ
6 13 20 27
7 14 21 28
Íÿ 1 8 15 22 29
Àðâàí íýãä¿ãýýð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ Áà 1 2 3 4 7 8 9 10 11 14 15 16 17 18 21 22 23 24 25 28 29 30
Áà 3 10 17 24
Áÿ 4 11 18 25
Íÿ 5 12 19 26
Àðâàí õî¸ðäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ Áà 1 2 5 6 7 8 9 12 13 14 15 16 19 20 21 22 23 26 27 28 29 30
4 11 18 25
5 12 19 26
ĺðºâä¿ãýýð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 4 11 18 25
2 9 16 23 30
5 12 19 26
3 10 17 24 31
6 13 20 27
4 11 18 25
5 12 19 26
Çóðãààäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 1 2 6 7 8 9 13 14 15 16 20 21 22 23 27 28 29 30
8
Íÿ 2 9 16 23 30
Äîëîîäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿
Áÿ 1 8 15 22 29
3 10 17 24 31
Áà
4 11 18 25
5 12 19 26
6 13 20 27
7 14 21 28
Àðàâäóãààð ñàð Äà Ìÿ Ëõ Ï¿ 3 10 17 24 31
4 11 18 25
5 12 19 26
6 13 20 27
Áà 1 8 15 22 29
Áÿ 2 9 16 23 30
Íÿ 3 10 17 24 31
Áà 5 12 19 26
Áÿ 6 13 20 27
Íÿ 7 14 21 28
Áà 2 9 16 23 30
Áÿ 3 10 17 24
Íÿ 4 11 18 25
Áà
Áÿ 1 8 15 22 29
Íÿ 2 9 16 23 30
Áÿ 5 12 19 26
Íÿ 6 13 20 27
Áÿ 3 10 17 24 31
Íÿ 4 11 18 25
7 14 21 28
Àí àìüòíû ýä ýðõòýíã ýì×èëãýýíä õýðýãëýõ íü òóõàéí ªâ×íèéã õ¯íäð¯¯Ëýõýýñ ãàäíà ñàíõ¯¯ãèéí õîõèðîë ó×ðóóëæ áàéíà Èõýâ÷ëýí ýëýã, óóøèã, õîäîîä, ñàâ, öóñíû õàâäàð çýðýã õ¿íä àðõàã ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ ºâ÷íºº ýäãýýõ çîðèëãîîð àìüòíû ýä ýðõòýíã îëæ õýðýãëýõ ãýæ ìàø èõ öàã àëäàæ, ºâ÷íºº õ¿íäð¿¿ëæ áàéãàà îëîí òîõèîëäîë áàéíà. Ãýòýë ýäãýýð ºâ÷íèéã àíàãààõ ÷àíàðòàé óðãàìàë áîëîí ýðäñèéí ãàðàëòàé óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíû ýì¿¿ä áàéäàã. Õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã õ¿ì¿¿ñ àøèã õîíæîî îëîõûí òóëä îëîí òºðëèéí õàâäàð áîëîí àðõàã ºâ÷èíä ÿìàð ÷ ýì÷èëãýýíèé íºëººã¿é àìüòíû ýä ýðõòýí, öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ýì÷èëäýã õýìýýí äóð ìýäýí ñóðòàë÷ëàí, ÿòãàí èòã¿¿ëýõ àðãà çàìààð õ¿ì¿¿ñèéí çîâëîíã äàëèìäóóëàí òýäíèéã ìºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí õîõèðîëä èõýýõýí ó÷ðóóëäàã áàéíà. 9
Àí àìüòíû ýä ýðõòíèéã ýì×èëãýýíä àøèãëàõ òàëààðõ ýí䯯 îéëãîëòóóä Ñ¿¿ëèéí ¿åä 30 îð÷èì òºðºë ç¿éëèéí àí àìüòàí, æèã¿¿ðòíèéã ìàø èõ õýìæýýãýýð ýì÷èëãýýíèé áîëîí õóäàëäààíû çîðèëãîîð àëæ óñòãàæ áàéãààä ä¿ãíýëò õèéæ ¿çâýë õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí äîîðõè àìüòäûí ýä ýðõòíèéã èë¿¿òýéãýýð õýðýãëýæ áàéíà. Òóõàéëáàë, çýðëýã ãàõàéí ýëýãèéã ýëýãíèé õàâäàðò, õîäîîäûã õîäîîäíû ºâ÷èíä õýðýãëýæ áàéãààã ýìèéí ñóäðààñ ñóäàëæ ¿çýõýä ýíý òàëààð ÿìàð ÷ òóñòàé õýìýýñýí ç¿éë îãòõîí ÷ àëãà. Áààâãàéí õýëèéã õîîëîéíä, ñàâðûã õ¿¿õýä ãàðãàõàä, àðüñ, ººõ òîñûã øàðõ, ñîðâè, áèåèéã òàìèðæóóëàõàä õýðýãëýæ áàéãààã íü ÿìàð íýãýí ýìèéí íîìîíä ñàéí õýìýýí íîòëîîã¿é þì.
Çàðèì õ¿ì¿¿ñ ÷îíûí ìàõûã õàâäàðò, òàðõèéã íü òàðõèíû õàâäàð áîëîí ãýìòýëä õýðýãëýæ áàéãàà áîëîâ÷ ýíý òàëààð óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíû ñóäàð íîìîíä îãò äóðüäààã¿é áàéíà. Äîðãîíû ººõèéã õîäîîäíû õàâäàðò èõýâ÷ëýí óóæ áàéãàà áîëîâ÷ õîäîîäîíä òóñòàé õýìýýí äóðüäñàí íîì ñóäàð ¿ã¿é. Áóãà ãºðººñíèé öóñûã õ¿ì¿¿ñ ÷àëõ, òàìèð òýíõýý ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð óóæ õýðýãëýæ áàéíà. ¯¿íèé òàëààð ýìèéí ñóäàðò äýýðõè àìüòíû öóñààð õîðõîéã äàðæ, ñàðûí òýìäýã àëäàõûã áóñàä ýìèéí ç¿éëñòýé õîëüæ òàñëàí çîãñîîíî õýìýýñýí. Ãýòýë ¿¿íèéã ýð÷¿¿ä óóæ áàéãàà, òýä ñàðûí òýìäýãèéí çîâèóð øàíàëãààã¿é áîë óóõ þóí õýðýã. Õ¿ì¿¿ñ ÷àëõ, òàìèðàà ñàéæðóóëíà õýìýýí áîäîæ õýðýãëýâ÷ ò¿¿íä òóñòàé íýãýýõýí ÷ çààëò áàéõã¿é òóë ¿ð ä¿íãýý ºãºõã¿é. Áºõºíãèéí ýâðèéã öóñíû ºâ÷èíä óóæ õýðýãëýæ áàéíà. Òýãâýë ýìèéí íîìîíä áºõºíãèéí ýâýð íü öóñíû ºâ÷èíä ÿìàð ÷ òóñ íºëººã¿é õýìýýñýí áàéäàã. 10
Àìüòíû àìèéã õîðîîõã¯é áàéõ ñàíàìæ ñóðãààëóóä • Ýì÷ àìüòíû àìèéã òàñëàæ ºâ÷èí àíàãààõûã º÷¿¿õýí òºäèéã ÷ á¿¿ ºã¿¿ë • ßçãóóðûí ¿íäýñ õýìýýõ ñóäàðò: ªºðºº áèå, õýë, ñýòãýë ãóðâûí ãýì ¿ã¿é øóäàðãà áàéæ, áóñäûí ãýìèéã àðèëãàæ ¿éëäýíý • Íîìëîëûí ¿íäýñò: Áèå, õýë, ñýòãýëèéí ãýìèéã áàéíãà òýâ÷. Õèëýíöèéí àðâàí ¿éëèéã áèå, õýë, ñýòãýëýýðýý ¿éëäýõèéã òýâ÷èæ áîîìòîë • Óâèäàñûí ¿íäýñò: Ìóó àâúÿàñ, ¿éëèéí ¿ðãýëæëýëèéã òàñëàõã¿é áàéñíààñ îð÷ëîíãèéí ýëäýâ ìóó òºðëèéã àâ÷ òºðäºã • Õîéäûí ¿íäýñò: Àíàãààãäàã÷, àíàãààã÷ íü ººð õîîðîíäîî áóÿíû ñàéí ¿éëýýð ó÷èðäàã • Ñóäàðò: Àìüòíû àìèéã òàñëàõàä ºâ÷èí èõñýæ, íàñ áîãèíîñíî • Îëç õóäàëäàà îëîõûí òóõàéä ìýñ òýðã¿¿òíýýð áóñäûí àìèéã õîðîîñíîî ¿ë ãýìøèí ¿éëäýã÷èä “òºìºðò õºìð¿¿ëýã÷” òàìä òºðíº • Æàìñðàí ðèíá¿÷ý áýýð: Àðâàí õàð í¿ãýë òýðã¿¿òýí ìóó ÿâäàë á¿ãäèéã îðõèâîîñ òàíãàðàã ýñ äîðîéòíî • Àìüòàí á¿õíèéã ÷óëóó, ìýñ òýðã¿¿òíýýð õºíººõèéã òýâ÷âýë ºâ÷èí ¿ã¿é áîëíî õýìýýñýí îëîí ñàéõàí ñàíàìæ ñóðãààëóóäûã çºâººð àìüäðàëäàà ìºðäëºãº áîëãîæ àæèëëàõ õýðýãòýé. 11
Ìàëûí ¯ñ íîîñ õßðãàõ ªäªð Àëèâàà õîíü, ìàëûí ¿ñ íîîñûã õÿðãàõàä ñàð á¿ðèéí 3, 4, 5, 10, 13, 14, 15, 16, 18, 20, 22, 23, 25, 26-íû ºäð¿¿äýä ñàéí, ¿ëäñýí ºäð¿¿ä íü ìóó áàéõ þì. ªäºð 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 12
Ó÷èð áóþó ¿ð Õóëãàé, ÷îíî àðààòàí ó÷ðàõ ìóó Áóÿí õèøèã çàéëàõ ìóó Áóÿí õèøèã äýëãýðýõ ñàéí ªí㺠ç¿ñ ñàéæèð÷ òàìèð òýíõýý íýìýãäýíý Ìàëûí ¿ð òºë àðâèæíà Òàìèð õ¿÷ íü äîðîéòíî Àðãà çàëüõàé ãàðíà Ñýòýðòýéã á¿¿ õÿðãà ªâ÷èí ýìãýã òóñíà Áóðõàí ñàõèóñ ìàøèä áàÿñíà Äóíä çýðýã Ìàëûí ¿ð òºëä õàðø ¯ð òºë àðâèäàí äýëãýðýõ ñàéí Íèéòýýð òºãñ ñàéí Ýçýí õ¿íäýý ñàéí ªí㺠ç¿ñ òºãºëäºð ªí㺠ç¿ñ äîðîéòíî Àìãàëàí æàðãàëàí áîëíî Ìàëä ¿õýë ãàðç èðíý ¯ð òºë àðâèæíà ªâ÷èí ýìãýã òóñíà Ìàøèä ñàéí Àìãàëàí ñàéí Óðõàã ºâ÷èí ãàðíà Áóÿí õèøèã íýìýãäýíý Øèì õ¿÷ òºãºëäºð Ñ¿ðãèéí ìàíëàéä õàðøëàõ ìóó Áóÿí õèøèã çàéëíà Ñ¿ðãèéí ìàíëàéä ìóó Ìàøèä ìóó
Öàã àãààðûã øèíæèõ óëàìæëàëò àðãààñ Ìàë ñ¿ðýãòýé õîëáîí øèíæèõ¿é: ªâºë öàãò ñàðëàã óóë õÿð, ºíäºð ãàçðààð íóòàãëààä áàéâàë äóëààâòàð, òýíãýð òîãòóóí áàéíà. Òàë õºíäèé, íàì äîð ãàçàð íóòàãëàâàë õ¿éòýí øóóðãàòàé áàéíà. ¯õýð áýë÷ýýðò ãàðàõûí ºìíº èõ 캺ðâºë öàñ îðæ, øóóðãà øóóð÷, èõ õ¿éòýðíý. Çóíû öàãò ¿íýý òóãàëäàà õîðãîäîæ 캺ðâºë áîðîî îðíî. Áîðîî îðæ áàéõàä áóõ óðàìäàæ áàéâàë òýíãýð óäàõã¿é öýëìýíý. Àäóó, ¿õðèéí ¿ñ á¿ðçèéæ, ÿâæ èäýøëýõ äóðãóé áàéâàë õ¿éòýðíý. Áîðîî îðæ áàéõàä çýëòýé óíàãà óíãàëäàæ, àäóó øèëãýýæ áàéâàë áîðîî óäàõã¿é àðèëíà. ªâºë, õàâðûí ¿äøèéí öàãò àäóó òàë á¿ð òèéø õàðæ èäýýøèëáýë øºíºäºº äóëààâòàð, ñàëõèíû óðóó õàðæ èäýýøèëáýë øºíºäºº õ¿éòýâòýð áàéíà. Ìîðü äàõèí äàõèí òóðãèàä áàéâàë, çóíû öàãò ñàëõè øèð¿¿ñýõ, õóð îðîõûí øèíæ, ºâºë öàãò õ¿éòðýõèéí òýìäýã. Áîòãî, áàãà íàñíû òýìýý öî÷èð èõýýð øóóãèí òîíãî÷èæ òîãëîâîë òýíãýð ìóóõàéðíà.
13
Òýìýý æàëãà, õîëõè ýíãýð íºìºð ãàçàð äàãàæ õýâòýýä òîëãîé íü ñàëõèíû óðóó õàðñàí áàéâàë õ¿éòýðíý. Èíãý áîòãîíäîî õîðãîäîæ, áóéëàëäààä áàéâàë òýíãýð ìóóäàæ, áîðîî îðíî. Áîðîî îðæ áàéõàä èíãý áîòãîî îðõèîä áýë÷ýýðòýý öóâáàë áîðîî àðèëíà. Íàìàð, ºâëèéí óëèðàëä õîíü, ÿìàà ºã뺺 õîòíîîñ áýë÷ýýõèéí ºìíº òîãëîæ äýâõðýõ, áèå áèåý õººõ, ìºðãºëäºõ íü òýð ºäºðòºº áóþó óäàõã¿é õ¿éòðýõ, õàðèí çóíû óëèðàëä áîë ñàëõè øèð¿¿ñýõ áóþó áîðîî îðîõûí øèíæ. ªã뺺 ýðò õîò ðóó õàðàõàä õîíü, ÿìààíû èõýíõè íü ñàëõè ñºðæ õýâæ õýâòâýë òýð ºäºðòºº áóþó äàðààãèéí ºäð¿¿äýä äóëààí áîëíî. ªã뺺 ýðò ìàë áîñîæ ÿâáàë òýíãýð ñàéõàí áîëíî. Áîñîõã¿é õýâòýýä áàéâàë òýíãýð ìóóäíà. Õîíü, ÿìààíû õàìàð ò¿ãæèð÷ øóóõèàí äóóãàð÷ áàéâàë õóð òóíàäàñ îðíî. Íÿäàëñàí õîíèíû ã¿çýýíèé ¿å èõ áàéâàë ºâºë öàñ èõ îðíî. Õîíèíû ¿ñ ºðâèéæ, ÷èéãëýã íîéòîí áîëâîë õóð áîðîî îðíî. Ñàðëàã òîíãî÷èæ, òîãëîæ õººöºëäâºë òýíãýð ìóóäíà.
14
Çýðëýã àìüòàíòàé õîëáîí øèíæèõ¿é:
Óóëûí áîð ãºðººñ íàìðûí ýõíèé öàñíû ¿åýð ìîäíû çàõ, õàìàð õÿðààð õýâòðýý çàñâàë ºâºë íü ºíòýé áîëíî. Áóãà îðîé äóóäâàë ºâºë ºíòýé áîëíî. Àðãàëü, óãàëç òàëä áóóæ èðâýë ºâºë õ¿éòýðíý. Íàìàð ýðò àðãàëü, óãàëç, õóëàí, çýýð çàäãàé óñàíä îéð îéðõîí äàõèí äàõèí èðæ óñ óóæ áàéâàë öàñ áàãàòàé, õ¿éòýí ºâºë áîëíî. Àðãàëü, óãàëç óóëûí òîëãîé õàðæ, íºìºð ýíãýð ãàçàð îëíîîðîî Ẻãíºðºí çîãñâîë õ¿éòýð÷ öàñààð øóóðíà. ¯õýð îãîòíî, àì öàãààí õóëãàíà õºåºãºº èõ öóãëóóëáàë ºâºë íü çóäòàé, áàãà öóãëóóëáàë ºíºòýé áàéäàã. Ãîâü íóòàãò ìîãîé í¿õíýýñ ãàð÷ èë ÿâàõ íü îëøèðâîë áîðîî îðäîã. Öýëìýã ñàéõàí ºäºð çàãàñ ãýíýò áàðèãäàõàà áîëüâîë áîðîî óäààí õóãàöààãààð îðîõûí øèíæ. Ìýëõèé óñíû ãàäàðãóóãààñ äºíãºæ õàìðûíõàà ¿ç¿¿ðèéã öóõóéëãàí ãóàãàëáàë öàã àãààð ìóóäàæ øóóðãà òàâüíà. Ìýëõèé óñíààñàà õîëäîæ ãóàãëàí ÿâáàë öàã àãààð äóëààí áàéíà. Íàìãèéí ìýëõèé ¿äøèéí öàãààð óäààí õóãàöààãààð ãóàãàëáàë ìàðãààø íü öýëìýã ñàéõàí ºäºð áîëíî. Òàðâàãà ýðò õºåºãºº öóãëóóëæ, ýðò è÷âýë ºâºë人 õ¿éòýð÷ öàã ç¿òã¿¿ áîëîõûí øèíæ. 15
Òàðâàãà è÷ýýãýý í¿õíèé àìíààñ ò¿ëõâýë ºâºë ç¿òã¿¿ áîëíî. Òýíãýð á¿ðõýã áàéõàä òàðâàãà õîøãèðâîë òýíãýð óäàõã¿é öýëìýíý. Òàðâàãà í¿õíèéõýý àìñðûã òîéðóóëàí ÷óëóó, øîðîîãîîð õ¿ðýýëáýë áîðîî ç¿ñðýí îðîõ áóþó ¿åð áîëíî. Òàðâàãà õàâàð è÷ýýãýý ýðò öîîëáîë õîéøèä äóëààí áîëîõûí øèíæ. Ìóóð, íîõîé öàãèðàãëàí õýâòýæ, õîøóóãàà äºðâºí õºëíèé õîîðîíä õèéæ óíòàõ íü ñàëõè øèð¿¿ñýõ, ñàëõè áîðîî îðîõûí òýìäýã. Ìóóð õóìñàà õóðöàëæ íàéòààõ íü òýíãýð á¿ðõýæ õóð áîðîî îðîõûí øèíæ. Òóóëàéí Ẻð íü áèò¿¿ ººõºëñºí áàéâàë ºâºë õ¿éòýðíý. Áóãà ýâðýýðýý èõ ñýæëýõ íü òýíãýð ìóóäàõûí øèíæ. Ìóóð ãàäàà ãàðàõã¿é áàéâàë øóóðãà òàâüæ õ¿éòýðíý. 16
17
18
19
WWF International, Gland (CH) Av. du Mont-Blanc 1196 Gland Switzerland T: +41 22 364 91 11 F: +41 22 364 88 36 Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Àìàðûí ãóäàìæ-4 8-ð õîðîî, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, Óëààíáààòàð õîò, Ìîíãîë óëñ Óòàñ: +976 11 311 659 +967 11 310 237 È-ìýéë: info@wwf.mn
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí ýðõýì çîðèëãî íü ýõ äýëõèéí áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûã çîãñîîæ, õ¿í òºðºëõòºí áàéãàëüòàéãàà õàðèëöàí ø¿òýëöýæ àìüäðàõ èðýýä¿éã á¿òýýõýä îðøèíî.
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Õîâä äàõü Àëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàð Óòàñ: 01432-23849 Ôàêñ: 01432-24100 Âåá õóóäàñ: http://www.mongolia.panda.org http://www.panda.org
Ýõ ñóðâàëæ: Ôîòî çóðãèéã: Ãàð çóðãèéã: Ýõ áýëòãýñýí:
Ä.Íàöàãäîðæ “Óðò íàñëàõûã õ¿ñâýë àìüòíû àìü òàñëàõûã òýâ÷” 2008 îí Á.×èìýääîðæ, Ö.Áóÿíáàò Á.Áàò÷èìýã Ø.Áîëîð