Redakcja: Joanna Wawrzyńczak-Urbanek Projekt okładki: Donat Supiński
© Copyright by Wydawnictwo Harmonia
Redakcja i Biuro Handlowe:
80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348-09-50, 58 348-09-51 fax 58 348-09-00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl
Przedruk części lub całości książki bez pisemnej zgody Wydawnictwa zabroniony.
ISBN 978-83-7134-195-3 Gdańsk 2012 – Wydanie VII
2
Wprowadzenie Utwory zawarte w opracowaniu przeznaczone są do szeroko rozumianych ćwiczeń ortofonicznych, czyli nauki poprawnej wymowy. Ćwiczenia ortofoniczne dzielą się na ćwiczenia wstępne – oddechowe, oddechowo-fonacyjne, fonacyjne, usprawniające narządy mowy, słuchowe, oraz ćwiczenia właściwe – artykulacyjne. W odpowiednim doborze ćwiczeń pomocna będzie tabela, zawierająca zestawienie rodzajów ćwiczeń ortofonicznych wraz z odpowiadającymi im przykładami. Przeprowadzając z dziećmi ćwiczenia (zabawy), należy pamiętać o następujących zasadach: – Ćwiczenia ortofoniczne należy prowadzić ze wszystkimi dziećmi, nie tylko z tymi, u których stwierdza się jakieś nieprawidłowości. Prowadzone z dziećmi prawidłowo rozwijającymi się działają profilaktycznie i utrwalają nawyki prawidłowego mówienia. Natomiast dzieciom z różnego typu dysfunkcjami pomogą przezwyciężyć występujące nieprawidłowości. Należy przy tym wyraźnie zaznaczyć, iż w dobrze ćwiczeń przeznaczonych dla dzieci z zaburzeniami mowy powinniśmy kierować się rodzajami dysfunkcji, zadania dostosować do indywidualnych potrzeb i możliwości dzieci. Na przykład w przypadku niewłaściwego toru oddechowego w czasie spoczynku, spowodowanego utrwalonym nawykiem (dzieci nie oddychają przez nos, a cały czas otwartą buzią), nie przeprowadza się ćwiczeń polegających na wydmuchiwaniu powietrza buzią, a koncentruje się na tych, które polegają na wdechu i wydechu nosem. Jeśli stwierdza się u dziecka niską sprawność narządów mowy, to powinno się wykonywać z nim najczęściej ćwiczenia usprawniające żuchwę, wargi, język lub podniebienie miękkie. – Ćwiczeń artykulacyjnych polegających na wybrzmiewaniu głosek lub uczeniu się na pamięć tekstu obfitującego w jakąś głoskę nie należy przeprowadzać, jeśli dzieci wypowiadają tę głoskę w wadliwy sposób. Jeśli u dziecka stwierdza się na 3
przykład seplenienie boczne, to nie jest celowe przeprowadzanie ćwiczenia polegającego na wymowie głosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, bowiem wada utrwala się jeszcze bardziej. – Każde ćwiczenie wykonuje najpierw prowadzący (logopeda, nauczyciel, rodzic), a dopiero potem dziecko. – Jeśli w zabawie wykorzystuje się różnego rodzaju rekwizyty, np. wiatraczek, piórka czy przyrząd do baniek mydlanych, to dziecko powinno zapoznać się z nimi przed przystąpieniem do zabawy. – Zgodnie z zasadą stopniowania trudności ćwiczenia zaczyna się od najłatwiejszych, stopniowo przechodząc do coraz trudniejszych. Ćwiczenia oddechowe rozpoczyna się na przykład od tych, które mobilizują wyłącznie aparat oddechowy (dmuchanie, chuchanie itp.), a kończy na ćwiczeniach łączących oddychanie z mówieniem. Łatwiej jest różnicować fazy oddechowe, niż uczyć się równomiernego wydechu i ekonomicznego zużywania powietrza (ćwiczenia z pauzami). Przeprowadzając ćwiczenia słuchowe, zaczynamy od różnicowania dźwięków z otoczenia, następnie przechodzimy do różnicowania izolowanych głosek, a kończymy ćwiczeniami analizy i syntezy słuchowej. Łatwiej jest odróżnić dźwięki bardzo się od siebie różniące (np. dzwonek telefonu i darcie papieru) niż o podobnym brzmieniu. Miłej zabawy! Ewa Małgorzata Skorek
4
Rodzaje ćwiczeń
Przykłady
ĆWICZENIA ODDECHOWE I ODDECHOWO-FONACYJNE 1) ćwiczenia kształtujące pra- – oddychanie przez nos (wdech i wydech nosem lub widłowe nawyki oddechowdech nosem, wydech ustami) we w czasie spoczynku 2) ćwiczenia kształtujące prawidłowe nawyki oddechowe w czasie mówienia: • ćwiczenia różnicujące fazy – wdech i wydech nosem; wdech nosem, wydech ustami; wdech i wydech ustami oddechowe • ćwiczenia zwiększające po- – dmuchanie i chuchanie oraz ćwiczenia oddechowo-ruchowe jemność płuc • ćwiczenia na rozruszanie – ziewanie i śmiech oraz energiczne wypowiadanie szepprzepony tem spółgłosek zwartych (ewentualnie zwarto-szczelinowych), bezdźwięcznych: wargowych lub przedniojęzykowych w połączeniu z tylnojęzykowymi, np. stuk-puk..., tik-tak..., cyk, cyk..., tak-to-tak...; • ćwiczenia wzmacniające wy- – chuchanie; dmuchanie np. na skrawki papieru, piórko, dech wiatraczek; zdmuchiwanie np. płomienia świecy z coraz dalszej odległości; wydmuchiwanie np. baniek mydlanych • ćwiczenia wydłużające fazę – powolne i długie wydmuchiwanie powietrza przez usta; wypowiadanie na jednym wydechu pojedynczych wydechową głosek, np. naśladowanie syczenia węża (sss...); wypowiadanie na jednym wydechu coraz dłuższych ciągów, np. liczenie, wyliczanie dni tygodnia, pór roku • ćwiczenia różnicujące siłę – wydmuchiwanie powietrza przez usta z jednakową siłą (np. skrzydełka wiatraczka obracają się z jednakowydechu wą prędkością); wydmuchiwanie powietrza przez usta z niejednakową siłą (np. skrzydełka wiatraczka obracają się z różną prędkością); wypowiadanie pojedynczych głosek z jednakową i różną głośnością • ćwiczenia z pauzami – wydech przez usta z chwilowym zatrzymaniem powietrza; długa wymowa głosek z chwilowym zatrzymaniem powietrza, np. s s s; wypowiadanie sylab i wyrazów z chwilowym zatrzymaniem powietrza ĆWICZENIA FONACYJNE 1) ćwiczenia wstępne, likwidu- – przedłużona wymowa spółgłoski m; ciche mruczenie jące napięcie mięśni krtani i gardła
5
2) ćwiczenia wyrabiające umie- – przedłużona (płynna) wymowa samogłoski a bez jętność modulowania siły nazmiany natężenia głosu; kilkakrotna wymowa tej satężenia głosu mej samogłoski z krótkimi przerwami (wymowa rytmiczna), np. a a a; wielokrotne powtarzanie określonej samogłoski płynnie i rytmicznie, powoli i szybko; wypowiadanie samogłoski z większym i mniejszym natężeniem głosu (głośniej, ciszej); wypowiadanie na jednym wydechu, z tą samą siłą trzech samogłosek, np. aou, eyi, następnie czterech, pięciu i na koniec wszystkich: aoueyi; wypowiadanie krótkiego zdania szeptem, półgłosem, pełnym głosem, krzycząc; wymawianie szeptem zdania O szyby deszcz dzwoni przy stopniowym zwiększaniu siły szeptu; czytanie fragmentu tekstu (lub recytowanie krótkiego wierszyka) półgłosem, a następnie pełnym głosem 3) ćwiczenia wyrabiające umie- – przedłużona wymowa samogłoski a z różną modulajętność modulowania wysocją wysokości głosu (naśladowanie śpiewu kołysanki); kości głosu wymawianie na jednym wydechu, z różną wysokością trzech samogłosek, np. aou, eyi, następnie czterech, pięciu i na koniec wszystkich: aoueyi (np. naśladowanie wycia syreny samochodowej); wymawianie połączenia samogłosek au z różną intonacją, wyrażającą pytanie, twierdzenie, zdziwienie, gniew, zadowolenie; wypowiadanie zdania z różną intonacją, wyrażającą twierdzenie, pytanie, przeczenie, wątpliwość, drwinę, gniew 4) ćwiczenia wyrabiające na- – ciche mruczenie przez nos (przy prawidłowym mruwyk kierowania głosu „na czeniu wyczuwa się palcem drganie warg i skrzydełek maskę” nosa); przedłużona wymowa głoski m; łączenie przedłużonej wymowy spółgłoski m lub n z samogłoskami ustnymi, np. mmam, mama, nunu.., przy czym sylaby należy wymawiać delikatnie i bez wysiłku; łączenie przedłużonej wymowy spółgłoski m z innymi spółgłoskami, np. mmp, mmb... ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE NARZĄDY MOWY 1) ćwiczenia usprawniające war- – szerokie otwieranie i zamykanie ust; ziewanie; cmokagi i policzki nie; dmuchanie; nadymanie policzków 2) ćwiczenia usprawniające żu- – ziewanie; naśladowanie żucia; poruszanie żuchwą chwę w różnych kierunkach 3) ćwiczenia usprawniające ję- – unoszenie języka w kierunku nosa; liczenie zębów; obzyk lizywanie warg; mlaskanie 4) ćwiczenia usprawniające pod- – chuchanie; ziewanie; chrząkanie; dmuchanie; naśladoniebienie miękkie wanie kaszlu; płukanie gardła
6
ĆWICZENIA SŁUCHOWE 1) ćwiczenia kształtujące słuch – wsłuchiwanie się w ciszę; rozróżnianie dźwięków z otofizyczny czenia, np. darcie papieru, brzęk szkła, kluczy, dzwonek telefonu, śpiew ptaków 2) ćwiczenia kształtujące słuch mowny: • ćwiczenia słuchu fonemo- – różnicowanie głosek znacznie się od siebie różniąwego cych (np. a – p); różnicowanie głosek podobnych (np. s – sz) • ćwiczenia słuchu fonetycz- – odróżnianie różnych wymówień tej samej głoski, np. nego zabawa w chorego węża – kiedy wąż źle się czuje i boli go buzia, brzydko syczy (prowadzący demonstruje s boczne), a kiedy jest zdrowy, ładnie syczy (prawidłowo brzmiąca głoska), zadanie dzieci polega na zasygnalizowaniu, kiedy wąż jest chory • ćwiczenia słuchu prozo- – zgadywanie intencji mówiącego po intonacji wypowiedzi dycznego • ćwiczenia analizy i syntezy – wyodrębnianie sylab, głosek w wyrazach, np. wskazywanie wyrazów zawierających określone sylaby, głoski, słuchowej podział wyrazu na sylaby lub głoski, składanie wyrazu z sylab lub głosek, dobieranie rymów ĆWICZENIA ARTYKULACYJNE 1) ćwiczenia w wypowiada- – wypowiadanie głosek, np. naśladowanie szumu wiatru niu pojedynczych głosek (sz), syku węża (s) 2) ćwiczenia w wypowiada- – recytacja wierszyków niu tekstów
7
1. Mocne dmuchanie Ćwiczenie oddechowe – pogłębianie oddechu – wzmacnianie siły wydechu Ćwiczenie usprawniające narządy mowy – usprawnianie żuchwy – usprawnianie warg – usprawnianie podniebienia miękkiego Wiersz Mocne dmuchanie służy do ćwiczeń oddechowych oraz usprawniających podniebienie miękkie. Zadanie dzieci polega na głębokim nabraniu powietrza ustami i mocnym dmuchaniu. Pomoce: – dmuchawce – przyrząd do robienia baniek mydlanych – piórka – piłeczki pingpongowe – wiatraczki
Rosną na łące białe dmuchawce, gdy na nie dmuchnę, będą latawce.* Słomiana rurka, naczynie szklane, będą z dmuchania bańki mydlane.* Zgubił gołąbek pióreczko bure, gdy na nie dmuchnę, poleci w górę.* 8
Leży przed bramką mała piłeczka, gdy mocno dmuchnę, gna do środeczka.* Stoi na półce wiatraczek mały, gdy mocno dmuchnę, wiruje cały.* Po tych przykładach dam wam wskazanie: Trzeba wciąż ćwiczyć mocne dmuchanie!*
W miejscach oznaczonych gwiazdką (*) dzieci nabierają ustami dużo powietrza i z całej siły dmuchają kolejno na: dmuchawiec, bańki mydlane, piórko, małą piłeczkę, skrzydełka wiatraczka. Podczas wykonywania ćwiczenia skrzydełka nosa powinny być zaciśnięte.
9
2. Pachnące róże Ćwiczenie oddechowe – różnicowanie faz oddechowych – utrwalanie nawyku oddychania przez nos Ćwiczenie usprawniające narządy mowy – usprawnianie podniebienia miękkiego Wiersz Pachnące róże służy przede wszystkim do ćwiczeń oddechowych. Dzieci słuchając wiersza, starają się zapamiętać zapach róży – mocno wciągają powietrze („zapach”), a następnie powoli je wypuszczają. Wdychanie i wydychanie powietrza odbywa się przez nos. Wykonując to ćwiczenie, dzieci uczą się różnicować fazy oddechowe (wdech, wydech) oraz kształtują umiejętność oddychania przez nos w czasie spoczynku. Pomoce: – róże (sztuczne lub papierowe)
Stoją na stole w szklanym wazonie mocno pachnące róże czerwone. Buzie zamykamy, noskiem woń wdychamy, a gdy minie chwila, wolno wydychamy.* Zapach wypełnia całe mieszkanie. Wdychamy zapach – niech nam zostanie. Buzie już zamknięte, noskiem woń wdychamy, 10
a gdy minie chwila, wolno wydychamy.* Płatki pachnące w szklanym wazonie. Śmieją się do nas róże czerwone. Gdy buzie zamknięte, zapach róż wdychamy, a po krótkiej chwili wolno wydychamy.*
W miejscach oznaczonych gwiazdką (*) dzieci wąchają róże (papierowe lub sztuczne) – mocno wciągają powietrze nosem, a następnie powoli je wypuszczają – także przez nos. W czasie ćwiczeń usta powinny być zamknięte.
11
Spis treści Wprowadzenie
3
Mocne dmuchanie Pachnące róże Pachnąca łąka (1) Pachnąca łąka (2) Zapachy pór roku Zapachy Wiatraczek Zimne ręce Wicher Jak ziewamy Ziewanie Ziewolandia Śmiecholandia Rozpędzony pociąg Stukot dzięcioła Fajeczka Kapanie Kłótnia zegarów Ile wróbli? Dni tygodnia Nazwy miesięcy Wiosenna zguba Jedna jaskółka Gile Biedronka siedmiokropka Liczenie kwiatów Miś i miodek Kto mruczy? Mniam, mniam Mówiąca lala Głodna lala Porządki Dziwny zegar Żująca krowa Uśmiech słoneczka Króliczki Minki Cukiereczki
8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82
184
Zwinne języczki Głoska a Głoska o Głoska e Głoska y Głoska u Głoska i Sylaba sa Głoska s Głoska c Głoska z Głoska dz Głoska sz Głoska cz Głoska ż Głoska dż Głoska r Marzenia żuczka i żabki Drożdżówki Szafa Szymona Kaczka i kaczor Kaczor i wykałaczka Afera Dzik zrzęda Szympans Szymon Królewskie granie Zapach kwiatów Świąteczne zapachy Wilczek Kołysanka dla Puchatka Latarnia morska Mówiący robot Ogród Kołysanka dla laleczki Marudna lala Szumi las Gęsi i wilki Psss... Samolot Syk węża Wiatr i wąż Król wiatrów
84 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 110 112 114 116 118 120 122 124 126 128 130 132 134 136 138 140 142 144 185
Piesek Jedzie pociąg Natrętna mucha Pszczółka Kukułeczka Pióra kury Kurnik z grzędą Żabki Koncert świerszczy Na łące Skacząca piłka Oznaki wiosny Dary wiosny Rymy w zagrodzie Mądra sowa Azorek Ćwierkanie wróbli Mokra kura Ważne sygnały Zegary
186
146 148 150 152 154 156 158 160 162 164 166 168 170 171 172 174 176 178 180 182