Recenzja: Małgorzata Barańska Redakcja: Małgorzata Barańska Opracowanie graficzne: Grzegorz Janik Projekt okładki: Sandra Dudek Ilustracje: Agata Półtorak, Krzysztof Spychał, Sandra Dudek
© Copyright by Wydawnictwo Harmonia, 2010
Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.
ISBN 978-83-7134-467-1 Gdańsk 2010 – Wydanie I
WSTĘP Zdarza się często, że rodzice dzieci w młodszym wieku szkolnym są zaniepokojeni, ponieważ ich
pociechy mają kłopoty z:
– wyodrębnianiem głosek na początku wyrazów (w nagłosie), w środku wyrazów (w śródgłosie) i na końcu wyrazów (w wygłosie);
– wyodrębnianiem sylab w wyrazach, wyrazów w zdaniach, zdań w wypowiedziach ustnych;
– formułowaniem zrozumiałych dla rozmówcy komunikatów ustnych (wypowiedzi bywają niejasne i chaotyczne);
– rozumieniem cicho czytanego tekstu;
– kojarzeniem danej głoski z jej znakiem graficznym, czyli literą (zdarza się, że dzieci łączą daną głoskę z niewłaściwym znakiem graficznym);
– zapamiętaniem słowa na czas potrzebny do przetworzenia go i zakodowania w pamięci słuchowej.
Niepokój rodziców jest uzasadniony. Powyższa lista trudności wskazuje na to, że dzieci, które
ich doświadczają, mają problemy z pamięcią słuchową i wzrokową. Kłopoty tych uczniów powinny
zostać jak najszybciej wyeliminowane, w przeciwnym razie będą mieli oni trudności w czytaniu i pisaniu oraz w komunikacji słownej.
Pamięć słuchowa jest to zdolność do utrwalania i przypominania sobie informacji dźwiękowej.
Z kolei pamięć wzrokowa to zdolność do utrwalania i przypominania sobie informacji wizualnej (spostrzeżeń wzrokowych). Oba rodzaje pamięci znacząco przyczyniają się do przyswajania wiedzy,
dlatego powinny być nieustannie doskonalone i usprawniane. Jak to się dzieje, że część ustnych
informacji kierowanych do dziecka znika („ulatuje”), a część zostaje zatrzymana w pamięci? Czy
dziecko może zapamiętać więcej informacji dźwiękowych? Jaki system odpowiedzialny jest za ten proces? Dlaczego uczeń zapamiętuje i potrafi przypomnieć sobie tylko część wiadomości, które do-
cierają do niego za pośrednictwem wzroku, a do pozostałych – chociaż równie istotnych – nie potrafi się odwołać?
Aby odpowiedzieć na pierwsze z tych pytań, należy pokrótce przybliżyć mechanizm działania pę-
tli fonologicznej1, a także samo jej pojęcie, które jest ściśle związane z definicją pamięci słuchowej.
Pętla fonologiczna jest systemem, który przez około dwie sekundy zatrzymuje w pamięci informacje
akustyczne otrzymywane z zewnątrz. Te dwie sekundy to czas przeznaczony na powtarzanie informacji, aby nie zniknęły z pamięci. Jest to czas świadomego utrwalania „torów”, po których w pamięci dziecka „przejeżdżają” informacje. Sprawnie funkcjonująca pętla fonologiczna jest niezbędna do
1
Pojęcie pętli fonologicznej (artykulacyjnej) zostało opisane w 1974 roku przez Alana Baddeleya (Baddeley A., Pamięć. Poradnik użytkownika, Warszawa 1998, s. 50–54).
3
osiągania postępów w nauce czytania, pisania, komunikowania się, a także w nauce języków obcych,
muzyki i arytmetyki (obliczania pamięciowego).
Niezbędnym warunkiem prawidłowego przebiegu procesu spostrzegania wzrokowego jest ana-
tomicznie dobrze zbudowany i funkcjonalnie sprawny analizator wzrokowy. Odpowiada on za per-
cepcję informacji wizualnych. Nieprawidłowe funkcjonowanie analizatora wzrokowego objawia się trudnościami w odróżnianiu podobnych kształtów (na przykład klocków, liter, symboli), w doko-
nywaniu analizy wzrokowej obrazka (wyróżnianiu z niego szczegółów, wskazywaniu brakujących elementów), w analizie struktury literowej wyrazu. Utrudnione jest spostrzeganie i rozpoznawanie
wyrazów i ich pisowni ortograficznej, tekstów, schematów, obrazów, kształtów rzadziej używanych liter. Zaburzeniom percepcji wzrokowej towarzyszy zwykle słaba pamięć wzrokowa.
Należy sobie uświadomić, że zarówno pamięć słuchową, jak i wzrokową można ćwiczyć i dosko-
nalić. Temu właśnie służą poniższe ćwiczenia.
4
Ćwiczenia rozwijające pamięć słuchową i wzrokową Opracowane przez nas ćwiczenia mają na celu rozwijanie pamięci wzrokowej i słuchowej u dzieci
oraz rozszerzanie zakresu pętli fonologicznej (czyli zdolności do zatrzymywania jak największej ilości informacji akustycznych w czasie dwóch sekund). Składają się one z dwóch części:
Część I, Sylabowy maraton, przeznaczona jest dla dzieci w młodszym wieku szkolnym. Ćwicze-
nia w niej zawarte mają formę zabawy i mogą być wykonywane przez uczniów zarówno w szkole, jak i w domu. Numery ćwiczeń 1
Nazwy ćwiczeń Co słychać na początku?
Cele ćwiczeń i opis ich przebiegu Cel: ćwiczenie słuchu fonemowego – nagłos.
Przebieg: Dziecko nazywa obrazek i stwierdza, jaką
głoskę słyszy w nagłosie. Wpisuje odpowiednią literę w wyznaczone miejsce na obrazku. W nagrodę może pokolorować obrazek. 2
Co słychać w środku?
Cel: ćwiczenie słuchu fonemowego – śródgłos.
Przebieg: Dziecko nazywa obrazek, wymawia głoskę,
którą słyszy w śródgłosie, i wpisuje odpowiednią literę w wyznaczone miejsce na obrazku. W nagrodę może pokolorować obrazek. 3
Co słychać na końcu?
Cel: ćwiczenie słuchu fonemowego – wygłos.
Przebieg: Uczeń nazywa obrazek. Wymienia głoskę, którą słyszy w wygłosie, i wpisuje odpowiednią literę
w wyznaczone miejsce na obrazku. W nagrodę może pokolorować obrazek. 4
Literka do lusterka
Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości liter.
Przebieg: Uczeń odczytuje (z lusterkiem lub bez)
odwrócone litery; ustala, jaki wyraz tworzą, i zapisuje rozwiązanie. 5
Cyferka do lusterka
Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości cyfr.
Przebieg: Dziecko odczytuje odwrócone cyfry i łączy je z cyframi napisanymi prawidłowo. 6
Z liter wyrazy czyta Gerwazy
Cele: ćwiczenie analizy i syntezy słów; kojarzenie liter z odpowiednimi głoskami.
Przebieg: Dziecko odczytując kolejne litery, wypowiada odpowiednie głoski, następnie łączy je i wyraźnie wymawia wyrazy.
5
7
Mała Hania czyta zdania
Cele: ćwiczenie analizy i syntezy słów; kojarzenie liter z odpowiednimi głoskami.
Przebieg: Uczeń odczytując kolejne litery, wypowiada odpowiednie głoski, następnie łączy je i wyraźnie wymawia zdania.
8
Od końca przeczytamy – wyrazy poznamy
Cele: ćwiczenie analizy i syntezy słów; kojarzenie liter z odpowiednimi głoskami.
Przebieg: Dziecko odczytując litery w kolejności od
strony prawej do lewej, wymawia odpowiednie głoski,
następnie łączy je i wyraźnie wypowiada wyrazy napisane wspak. 9
Sylaby łączymy – czytanie ćwiczymy
Cel: ćwiczenie czytania wyrazów sylabami.
Przebieg: Uczeń czyta sylaby, łączy je i głośno wymawia wyrazy, które powstały.
10
Sylaby łączy Ania i czyta zdania
Cel: ćwiczenie czytania zdań sylabami.
Przebieg: Dziecko czyta sylaby, łączy je i głośno wymawia powstałe zdania.
11
Gdy pomyślimy, to ka skreślimy
Cel: ćwiczenie czytania wyrazów i dzielenia ich na sylaby.
Przebieg: Dziecko przekreśla sylaby ka, odczytuje powstałe wyrazy i zdania, a następnie łączy zdania z odpowiednimi obrazkami.
12
Kto z was wie, kiedy jest a, b, c?
Cele: rozwijanie myślenia przyczynowo-skutkowego i sprawdzanie rozumienia czytanego tekstu.
Przebieg: Uczeń czyta kolejne pytania i wszystkie
warianty odpowiedzi, a następnie wybiera właściwą odpowiedź i zaznacza ją.
13
Psotnik wiatr
Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości liter.
Przebieg: Dziecko układa z liter wyrazy i zapisuje je, odczytuje zdania umieszczone na figurach
geometrycznych, uzupełnia literami i dwuznakami zdania z lukami. 14
Ślady na piasku
Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości liter.
Przebieg: Uczeń odczytuje częściowo zakryte litery i czyta złożone z nich wyrazy. 15
Kasia pisała, literki zamalowała
Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości liter.
Przebieg: Dziecko odczytuje częściowo zakryte litery, czyta ułożone z nich wyrazy i zdania. 16
Janek osiem razy układał z liter wyrazy
Cele: ćwiczenie percepcji wzrokowej i słuchowej. Utrwalanie pojęcia rzeczownika.
Przebieg: Uczeń układa z podanych liter wyrazy będące
nazwami zwierząt, roślin i rzeczy, a następnie zapisuje je.
6
17
Sylabowa drabinka
Cele: ćwiczenie czytania wyrazów, liczenia sylab w wyrazach i pisania.
Przebieg: Uczeń czyta kolejne wyrazy; sprawdza, z ilu sylab się składają, i zapisuje je w odpowiednich
miejscach. Na samym dole drabinki powinny się znaleźć wyrazy jednosylabowe. 18
Tasiemkowy język
Cel: ćwiczenie wyodrębniania wyrazów w zdaniu.
Przebieg: Dziecko wyodrębnia wyrazy w zdaniach
zapisanych jednym ciągiem i oddziela je pionowymi kreskami. 19
Szyfrowanie
Cel: ćwiczenie czytania wyrazów i zdań kodowanych sylabami sa, sia, sza.
Przebieg: Dziecko przekreśla sylaby sa, sia, sza, a następnie odczytuje powstałe wyrazy i zdania. 20
Chochlik
Cel: rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej i słuchowej.
Przebieg: Uczeń skreśla niepotrzebne litery i sylaby, a następnie odczytuje poprawione zdania. 21
Czy zapamięta głowa, jakie to słowa?
Cel: poprawianie funkcjonowania systemu pętli fonologicznej.
Przebieg: Dziecko czyta pary słów (w każdej parze jest
słowo prawdziwe i wymyślone), zapamiętuje je i odtwarza z pamięci. 22
Logiczne zdania
Cele: rozwijanie słownictwa i świadomości językowej.
Przebieg: Uczeń czyta zdania i znajduje w każdym z nich wyraz, który ma więcej niż jedno znaczenie.
23
Sylabowa przeskakiwanka
Cel: rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej i słuchowej.
Przebieg: Dziecko wyodrębnia sylaby w wyrazach,
następnie łączy wskazane sylaby, tworząc w ten sposób nowe wyrazy, a rozwiązania wskazuje na obrazkach.
24
Pionowe zdania
Cel: ćwiczenie percepcji wzrokowej.
Przebieg: Uczeń wyodrębnia słowa z pionowo zapisanego ciągu liter, a następnie zapisuje poziomo od strony lewej
do prawej zdania, które powstały z tych słów. Zachowuje odstępy między wyrazami. 25
Ślimaczki
Cel: doskonalenie koordynacji
ruchowo-słuchowo-wzrokowej.
Przebieg: Dziecko wypowiadając sylabami wyrazy
i zdania, rysuje ślimaczka. Jedno okienko odpowiada jednej sylabie. Im dłuższy wyraz lub zdanie, tym
dłuższy będzie ślimaczek. Rysowanie dziecko rozpoczyna od zaznaczonego punktu.
7
26
Sylabowe tasiemki
Cel: poprawianie funkcjonowania systemu pętli fonologicznej.
Przebieg: Dziecko odczytuje kolejno sylabowe tasiemki lub słucha ciągów sylab czytanych przez nauczyciela, a następnie powtarza je. 27
Sylabowy maraton
Cel: poprawianie funkcjonowania systemu pętli
fonologicznej.
Przebieg: Uczniowie wykonują to ćwiczenie w parach.
Na przemian powtarzają z pamięci ciąg sylab, dodając do niego za każdym powtórzeniem kolejną sylabę. 28
Sylabowe schody
Cel: ćwiczenie czytania wydłużających się ciągów sylab, tworzących nonsensowne słowa.
Przebieg: Uczeń czyta coraz dłuższe ciągi sylab. 29
Sylabowe domki
Cel: ćwiczenie czytania sylabami wyrazów i zdań. Przebieg: Dziecko odczytuje sylaby, które
są umieszczone na piętrach domków, rozpoczynając
od najwyższego piętra. Następnie łączy sylaby, odczytuje wyrazy i zdania, a potem je zapisuje.
Część II, Języki przybyszów z innych planet, polecamy dzieciom od 7. roku życia jako dobrą
zabawę rozwijającą pamięć słuchową. Zabawa ta polega na tworzeniu według określonego klucza
wyrazów w języku Marsjan, Wenusjan, Jowiszan i Saturnian. Ćwiczenia może wykonywać jedno
dziecko lub cała grupa. Zadania tego typu przyczyniają się do polepszenia funkcjonowania systemu pętli fonologicznej. Według D. Schactera2 liczba nonsensownych słów, które dziecko potrafi powtó-
rzyć w jednym ciągu, pomaga przewidzieć rozwój jego słownictwa. Jak buduje się wyrazy w języku Marsjan?
Pierwszą sylabą każdego wyrazu jest mar, czyli początkowa sylaba wyrazu Marsjanie. Drugą
cząstką marsjańskiego słowa jest pierwsza sylaba liczebnika wskazującego wiek dziecka, na przykład
sie – siedem, o – osiem, dzie – dziewięć, dziesięć, je – jedenaście. Trzecią sylabę stanowi ostatnia sylaba wyrazu, który jest tłumaczony na język marsjański, na przykład la – fasola, ło – krzesło, ry – okulary. Ostatnia sylaba jest powtórzeniem pierwszej, czyli mar. Przykłady wyrazów w języku Marsjan
Dziecko siedmioletnie powie i zapisze: dobranoc – marsienocmar
przepraszam – marsieszammar dziękuję – marsiejęmar zima – marsiemamar.
2
8
Schacter D. L., Siedem grzechów pamięci, Warszawa 2003, s. 53–54.
Swoje rysunki dziecko siedmioletnie podpisze w języku Marsjan następująco: gruszka – marsiekamar żyrafa – marsiefamar
kokarda – marsiedamar
grosz – marsiegroszmar.
Dziecko ośmioletnie powie i zapisze: chodzi – marodzimar sprząta – marotamar
maluje – marojemar.
Dziecko dwunastoletnie powie i zapisze: lustro – mardwatromar Kasia – mardwasiamar
ołówek – mardwawekmar. Jak powstają wyrazy w języku Wenusjan?
Początkiem każdego wenusjańskiego wyrazu jest we, czyli pierwsza sylaba wyrazu Wenusjanie.
Kolejną cząstkę wyrazu tworzy pierwsza sylaba nazwy aktualnego dnia tygodnia, czyli po – poniedziałek, wto – wtorek, śro – środa itd. Trzecia sylaba słowa to pierwsza zgłoska wyrazu, który jest
tłumaczony na wenusjański, na przykład do – domek, ko – komórka, o – ołówek. Ostatnia sylaba,
podobnie jak w języku Marsjan, jest powtórzeniem pierwszej. Przykłady wyrazów w języku Wenusjan W poniedziałek uczeń powie i zapisze: mama – wepomawe tata – wepotawe
woda – wepowowe.
We wtorek wyrazy będą brzmiały następująco: deszczyk – wewtodeszwe parasol – wewtopawe
bałwan – wewtobałwe.
Wyrazy wypowiedziane i zapisane w środę to: zeszyt – weśrozewe
klucze – weśrokluwe
ręcznik – weśroręwe.
9
W piątek dziecko podpisze swoje rysunki w języku Wenusjan następująco: żaba – wepiążawe jeż – wepiąjeżwe
waga – wepiąwawe. Jak tworzy się wyrazy w języku Jowiszan?
Pierwszą sylabą każdego wyrazu w języku mieszkańców Jowisza jest jo. Kolejną – pierwsza sy-
laba rzeczownika wskazującego płeć dziecka lub pierwsza sylaba jego imienia, na przykład chło – chłopiec, dzie – dziewczynka, ka – Kasia. Trzecią cząstką jowiszańskiego wyrazu jest pierwsza litera lub dwuznak kodowanego wyrazu, na przykład ż – żyrafa. Zakończeniem wyrazu jest sylaba jo. Przykłady wyrazów w języku Jowiszan Chłopiec powie i zapisze: żyrafa – jochłożjo
szakal – jochłoszjo lew – jochłoljo.
Dziewczynka powie i zapisze: lustro – jodziewljo
grzebień – jodziewgjo spinka – jodziewsjo.
Kasia powie i zapisze: mydło – jokamjo szafa – jokaszjo zegar – jokazjo.
W języku Jowiszan Kasia podpisze rysunki następująco: szyba – jokaszjo
czapka – jokaczjo. Jak konstruuje się wyrazy w języku Saturnian?
Pierwszą sylabą każdego wyrazu w tym języku jest sa. Kolejną częścią wyrazu jest pierwsza sylaba
nazwy aktualnej pory roku: wio – wiosna, la – lato, je – jesień, zi – zima. Trzecią cząstkę stanowi ostat-
nia litera tłumaczonego wyrazu, na przykład a – tata, c – owoc, o – dziecko. Ostatnią sylabą jest sa. Przykłady wyrazów w języku Saturnian Zimą dziecko powie i zapisze: noc – sazicsa
mysz – saziszsa
mecz – saziczsa. 10
Wiosną wyrazy będą brzmiały: tata – sawioasa
balon – sawionsa
kozioł – sawiołsa.
Latem dziecko powie i zapisze: słońce – salaesa plaża – salaasa
rower – salarsa.
„Jesienne” wyrazy to na przykład: tata – sajeasa
długopis – sajessa brat – sajetsa.
Rysunki wykonane zimą dziecko podpisze w języku Saturnian następująco: bałwan – sazinsa sanki – saziisa
narty – saziysa. Po wykonaniu wszystkich ćwiczeń dziecko otrzymuje tytuł Mistrza sylabowego maratonu. Wesołej zabawy podczas wykonywania ćwiczeń życzą Autorki
11
Część I
Sylabowy maraton Ćwiczenie 1 Co słychać na początku? • Nazwij obrazki.
• Powiedz, jakie głoski słyszysz na początku słów.
• W puste miejsce na obrazkach wpisz pierwsze litery wyrazów. • Pokoloruj obrazki.
12
Ćwiczenie 2 Co słychać w środku? • Nazwij obrazki.
• Powiedz, jakie głoski słyszysz w środku wyrazów. Te głoski są samogłoskami. • Wpisz w okienka litery, które są w środku wyrazów. • Pokoloruj obrazki.
13
Ćwiczenie 3 Co słychać na końcu? • Nazwij obrazki.
• Powiedz, jakie głoski słyszysz na końcu wyrazów.
• W puste miejsca na obrazkach wpisz ostatnie litery wyrazów. • Pokoloruj rysunki.
14
Ćwiczenie 4 Literka do lusterka Literki przeglądają się w lusterkach. Odczytaj każdą z nich. Możesz pomóc sobie,
przykładając lusterko pionowo z lewej strony każdej litery. Jakie wyrazy powstały? Zapisz je.
T
o
l
a
p
i
e
r
n
o
g
a
n
o
s
l
i
z
a
k
z
e
g
a
k
a
p
n
o
s
o
g
i
r
e
k
u
s
t
a
ż
y
c
e
z
c
z
o
t
k
a
k
a
p
e
l
u
s
z
c
y
t
r
y
n
a 15
SPIS TREŚCI WSTĘP........................................................................................................................................ 3 Część I. Sylabowy maraton ..................................................................................................... 12
Co słychać na początku?........................................................................................................ 12 Co słychać w środku?............................................................................................................. 13 Co słychać na końcu?............................................................................................................. 14
Literka do lusterka.................................................................................................................. 15 Cyferka do lusterka................................................................................................................. 16 Z liter wyrazy czyta Gerwazy................................................................................................. 17
Mała Hania czyta zdania........................................................................................................ 18 Od końca przeczytamy – wyrazy rozpoznamy....................................................................... 18 Sylaby łączymy – czytanie ćwiczymy.................................................................................... 19
Sylaby łączy Ania i czyta zdania............................................................................................ 20 Gdy pomyślimy, to ka skreślimy............................................................................................ 21
Kto z was wie, kiedy jest a, b, c?............................................................................................ 24 Psotnik wiatr........................................................................................................................... 26 Ślady na piasku....................................................................................................................... 28 Kasia pisała, literki zamalowała............................................................................................. 29
Janek osiem razy układał z liter wyrazy................................................................................. 31 Sylabowa drabinka................................................................................................................. 34
Tasiemkowy język.................................................................................................................. 35 Szyfrowanie............................................................................................................................ 36 Chochlik................................................................................................................................. 37 Czy zapamięta głowa, jakie to słowa?.................................................................................... 38
Logiczne zdania...................................................................................................................... 41
Sylabowa przeskakiwanka...................................................................................................... 41 Pionowe zdania....................................................................................................................... 44
Ślimaczki................................................................................................................................ 46
Sylabowe tasiemki.................................................................................................................. 51 Sylabowy maraton.................................................................................................................. 54
Sylabowe schody.................................................................................................................... 55 Sylabowe domki..................................................................................................................... 58
Część II. Języki przybyszów z innych planet . ....................................................................... 60 Marsjanie................................................................................................................................ 60
Wenusjanie............................................................................................................................. 64 Jowiszanie............................................................................................................................... 68
Saturnianie.............................................................................................................................. 72
BIBLIOGRAFIA......................................................................................................................... 76 DYPLOM DLA MISTRZA SYLABOWEGO MARATONU.................................................... 77