Mowa nie trawa by Grupa Wydawnicza Harmonia

Opinia logopedyczna: dr Anna Walencik-Topiłko Redakcja: Beata Żukowska Korekta: Magdalena Hinz Opracowanie graficzne: Andrzej Szymański Ilustracje: Krzysztof Spychał Projekt okładki: Sandra Dudek Zdjęcie na okładce: © Kurhan / Fotolia.com © Copyright by Wydawnictwo Harmonia, 2011

Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl

Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl

Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.

ISBN 978-83-7134-570-8 Gdańsk 2012 – Wydanie I

Wstęp O terapii logopedycznej dla młodzieży i osób dorosłych mówi się w literaturze przedmiotu głównie w kontekście kształcenia dykcji, emisji i higieny głosu. Trudno znaleźć dane statystyczne, które obrazowałyby jakościowy i ilościowy stan wad artykulacyjnych w tych grupach populacji. Logopedzi praktycy zauważają, że wśród młodzieży i dorosłych z problemami w mówieniu liczną grupę stanowią osoby z pozanormatywną artykulacją głoski [r]. Przyczyną formalną tego zjawiska są głównie zaniedbania tych osób (do czego niejednokrotnie przyznają się sami), brak konsekwencji w uczęszczaniu na terapię i słaba systematyczność w wykonywaniu zalecanych ćwiczeń, co w przypadku młodzieży ma swoje źródło w niewystarczającej opiece ze strony rodziców (opiekunów). Prostą konsekwencją takiej sytuacji jest silne utrwalenie nieprawidłowych wzorców artykulacyjnych. Ponadto – na co zwracają uwagę pedagodzy – u osób z wadami artykulacyjnymi obserwuje się postawę wycofania i ograniczania kontaktów interpersonalnych. Dla dojrzewającego młodego człowieka, dla którego ważne są prawidłowe stosunki z rówieśnikami i dobre funkcjonowanie w środowisku szkolnym, relacje komunikacyjne są tak samo istotne jak dla osoby dorosłej pragnącej odnosić sukcesy zawodowe. Zauważono też, że wraz z wiekiem wzrasta motywacja do szybkiego i efektywnego pokonywania trudności artykulacyjnych. Pomocą w realizacji tych celów może być niniejsza publikacja. Zawiera ćwiczenia, które z powodzeniem można zastosować w terapii rotacyzmu. Są one użyteczne na etapie utrwalania i automatyzacji, a porządek ich prezentacji odpowiada ogólnej metodycznej chronologii postępowania terapeutycznego. Zaprezentowana kolejność ćwiczeń nie jest jednak obligatoryjna, gdyż przebieg terapii w dużej mierze zależy od metody, jaką wybierze logopeda. Materiał językowy wybrany do ćwiczeń zawiera wyrazy i pary wyrazów, wyrażenia, zwroty, zdania oraz teksty do czytania i obrazki do opowiadania. Niniejsza publikacja składa się z siedmiu części. W części I przedstawiono ogólne informacje o głosce [r], przyczyny i sposoby jej deformowania; zaproponowano też zestaw ćwiczeń wstępnych usprawniających motorykę narządów mowy oraz ćwiczenia głosowe wywołujące głoskę [r]. Część II to propozycje ćwiczeń utrwalających i automatyzujących głoskę [r] w różnych pozycjach wokalicznych i sąsiedztwach fonetycznych. Ćwiczenia te powinno się stosować na wczesnym etapie terapii rotacyzmu. Książka jest adresowana w pierwszej kolejności do młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, dlatego przy konstrukcji zadań za cel postawiono wzbogacanie zasobu słownictwa. W wielu ćwiczeniach pojawiają się polecenia doboru synonimów, antonimów, homonimów i paronimów. Zebrany materiał językowy pomaga utrwalić pisownię wyrazów oraz zapoznać się z ciekawostkami językowymi, dlatego ważne jest, aby upewnić się, że osoba przystępująca do wykonywania konkretnego ćwiczenia rozumie wszystkie zawarte w nim pojęcia. Prezentowany zestaw ćwiczeń uwzględnia również wybrane treści programowe z zakresu nauki o języku w szkole średniej. Na przykład w części VI ćwiczenie 6 opiera się na zagadnieniach dotyczących treści i zakresu wyrazu; z kolei w ćwiczeniu 30 (też w części VI) pojawia się materiał z zakresu poetyki – tutaj zadanie polega na rozpoznaniu i nazywaniu typowych środków artystycznego wyrazu w utworach lirycznych. Tego typu wiedza jest pomocna uczniom przez cały czas nauki szkolnej. 3

Rozdział VII to ćwiczenia na różnicowanie głosek [r] : [l]. U starszej młodzieży szkolnej, a tym bardziej u dorosłych, nie odnotowuje się już (pod warunkiem prawidłowego słuchu fizycznego) potrzeby wykonywania ćwiczeń słuchu mownego z zakresu różnicowania głosek [r] : [l] (tego typu problemy z kolei u małych dzieci mogą być przyczyną rerania). Relacje logopedów zdają się potwierdzać taki stan, niemniej jednak zarejestrowanie jednego przypadku osoby uczęszczającej do gimnazjum, mającej wyżej opisaną trudność artykulacyjną dała wystarczający powód do umieszczenia materiału językowego do ćwiczenia umiejętności w tym zakresie. Książka zawiera także aneksy z przydatnymi materiałami do wzbogacenia ćwiczeń: wyrazy, wyrażenia, opowiadania, a także grę sylabową utrwalającą artykulację głoski [r] w pozycji interwokalicznej, w sąsiedztwie samogłosek. Dopełnieniem całości jest klucz do ćwiczeń z odpowiedziami do zadań. Ważną częścią publikacji jest słownik (aneks VII), czyli spis wyrazów z głoską [r] (niestety nie wszystkich), podzielonych w sposób ułatwiający tworzenie nowych wyrażeń, zwrotów, tekstów. Mowa nie trawa ma za zadanie nie tylko wspomagać proces terapii rotacyzmu, ale ma również na celu stymulować spostrzeganie, koncentrację uwagi, pamięć wzrokową i słuchową, a także rozwijać umiejętność efektywnej nauki – służy więc wspieraniu całości procesów poznawczych człowieka. Szczególne wyrazy podziękowania składam moim uczniom z Zespołu Szkół nr 26 w Warszawie: A ni, Michałowi, Marii, Adrianowi, Joannie, Karolinie A., Karolinie Z., Patrykowi, Wojtkowi, Mateuszowi, Bartkowi, Justynie, Damianowi, Andrzejowi oraz Trang i Hoang – tym wszystkim, bez których udziału ta praca by nie powstała. Równie ciepłe słowa wdzięczności kieruję do osób, które miały znaczny wpływ na kształt tej książki: Ewie Januszewskiej-Kołakowskiej – za cenne wskazówki i równie ważne wsparcie duchowe, oraz Danusi Natuniewicz – za inspirujące i wartościowe uwagi. Wyrazy szczerej wdzięczności mam także dla moich bliskich – męża Jarka oraz mojej wiernej „recenzentki” córki Igi. Dziękuję im za cierpliwość i wyrozumiałość w czasie powstawania tej pracy. Zainteresowanym życzę przyjemnej i efektywnej terapii! Monika Malicka

SYMBOLE UŻYTE W KSIĄŻCE dodatkowy materiał językowy do powtórzeń dodatkowe zadanie do rozwiązania

zadanie trudne

 4

ciekawostka językowa

Część I

Rotacyzm – zarys istoty i przyczyn. Rodzaje wadliwej artykulacji. Ćwiczenia wstępne terapii rotacyzmu

Głoska [r] jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, dźwięczną, ustną, półotwartą, twardą. Przy jej artykulacji wibruje koniuszek języka, a jego boki przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. Wibracja czubka języka wymaga jego elastyczności, co wpływa na szybkość i precyzję wykonywanych ruchów. Niedostateczna sprawność ruchowa koniuszka języka, który nie wykonuje subtelnych ruchów wibracyjnych, jest najczęstszą przyczyną wady wymowy – rotacyzmu. Rotacyzm (łac. rhotacismus), inaczej reranie, to zaburzenie artykulacji polegające na nieprawidłowej realizacji fonemu /r/. Ponadnormatywna realizacja głoski [r] występuje w trzech formach: może być zastępowana innymi głoskami – pararotacyzm, pomijana – mogirotacyzm, lub zniekształcana, deformowana – reranie właściwe. Deformowanie głoski [r] ma wiele przyczyn: drgają wargi lub górna warga (rotacyzm wargowy), czubek języka wsuwa się między dolne i górne zęby (rotacyzm międzyzębowy), drga policzek pod wpływem skierowanego nań strumienia powietrza (rotacyzm policzkowy lub boczny), wibruje języczek przy uniesionym podniebieniu miękkim, język nie bierze udziału w artykulacji (rotacyzm języczkowy), następuje zbliżenie podniebienia miękkiego do tylnej części języka (rotacyzm podniebienny), wibracja powstaje między obsadą języka a tylną ścianą gardła (rotacyzm gardłowy) i inne. Wśród przyczyn wadliwej artykulacji głoski [r], obok niedostatecznej sprawności ruchowej czubka języka, wymienia się między innymi: nieprawidłową budowę języka (język jest zbyt duży i gruby, wędzidełko podjęzykowe jest krótkie), brak pionizacji języka, wzmożone lub osłabione napięcie języka, zbyt mocno wysklepione podniebienie twarde, wady zgryzu, obniżony poziom słuchu, zaburzenia słuchu mownego, nieprawidłową postawę artykulacyjną najbliższego otoczenia. W literaturze przedmiotu spotyka się wiele propozycji ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne, które biorą udział w wymowie głoski [r]. Oto wybrane przykłady : 1. Ćwiczenia bezgłosowe: –– nagryzanie zębami brzegów języka, czyli jego rozciąganie i masowanie; –– przeciskanie języka przez maksymalnie zbliżone do siebie zęby; –– delikatne żucie przedniej części języka; –– wysuwanie szerokiego języka z ust; –– ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i unoszenie jego czubka do wałka dziąsłowego; –– szybkie unoszenie i opuszczanie języka w kierunku górnych i dolnych zębów; –– klaskanie czubkiem języka o podniebienie twarde w tempie od wolnego do najszybszego; –– mlaskanie, czyli kilkakrotne odrywanie języka przyklejonego całą powierzchnią do podniebienia; –– odklejanie językiem od podniebienia lekkich przedmiotów typu chrupki, płatki śniadaniowe; –– zdmuchiwanie skrawków papieru z czubka języka przy górnym wałku dziąsłowym. 2. Ćwiczenia głosowe: –– szybkie wymawianie głoski [l]; –– szybkie i wielokrotne artykułowanie [ly], czubek języka uderza o górną wargę; –– szybkie, delikatne i wielokrotne wymawianie głoski dziąsłowej [t], usta otwarte, żuchwa nieruchoma; –– szybkie, delikatne i wielokrotne wymawianie głoski dziąsłowej [d], usta otwarte, żuchwa nieruchoma; –– szybkie, delikatne i wielokrotne wymawianie naprzemienne głosek dziąsłowych [t], [d]; –– szybkie i wielokrotne wymawianie zbitki spółgłoskowej [tdn]; –– ułożenie skrawka papieru na języku, a następnie wypowiadanie głoski [t]; –– akcentowanie głoski [t] podczas wielokrotnego wymawiania – najpierw szeptem, potem głośno – zbitki spółgłoskowej [trl]; –– wymawianie – najpierw szeptem, potem głośno – [trla], [trla]…; [trlo], [trlo]…; [trlu], [trlu]…;[trle], [trle]…; [trly], [trly]…; [trli], [trli]… 6

Część II

Głoska [r] po spółgłoskach w nagłosie, śródgłosie i wygłosie

Ćwiczenie 1 Wstaw odpowiednią literę – t lub d – w puste miejsce.

....ron ....rut ....rop ....rań ....raf ....rud ....rąg ....rup ....ren

....rąd ....ruk ....rik ....rio ....ruh ....ran ....res ....rób ....rend

Gdzie pasuje zarówno t, jak i d?

Ćwiczenie 2 Połącz wyrazy z kolumn w pary tak, aby tworzyły wyrażenia.

drewniane truskawkowe treningowe drogie trelujące tresowane

dresy trufle drapieżniki dropsy drozdy tratwy

WYRAŻENIA

trakcja tramwajowa, trójka trefl, trojaczki Trudy, trasa trolejbusowa, drobny druk, druh drużynowy, druciany drapak, drewniana drabina, drugi tryb, dryfujący trójmasztowiec, drukowany traktat, trykotowy dres, trylogia dramatu, transport drogowy, drogowskazy na trasie, tropiciel drapieżników, troskliwy drużba, draśnięty treser, trądzik dryblasa, drużyna trenera, drobne trociny, drugie trafienie, trener na trybunie, treść dramatu, drenaż trawnika

Ćwiczenie 3 Do podanych wyrażeń przyimkowych dobierz odpowiednie wyrazy z ramki.

.......................................... w instrumencie .......................................... pod hydrantem .......................................... na opatrunku .......................................... z podróży .......................................... na estradzie .......................................... w uzdrowisku .......................................... na autostradzie .......................................... w melodramacie .......................................... w podręczniku .......................................... na kutrach patrol, struna, zdrowie, wiadro, kontrabasista, pozdrowienia, plastry, flądry, strona, zdrada WYRAŻENIA

elektrownia wiatrowa, litrowy atrament, ilustrowana strona, wytrawna potrawa, antrakt teatralny, ekstrakt cytrynowy, struna kontrabasu, stragan z pietruszką, kwadratowa kołdra, wiadro hydraulika, wędrowiec w podróży, katedra madrycka, kadrowiec w uzdrowisku, musztra dragonów, mądry Patryk, patron katedry, cytrynowa landrynka, metro w Madrycie, elektrownia jądrowa, ilustrowany podręcznik, cedrowy instrument 9

Ćwiczenie 4 Dobierz w pary kojarzące się wyrazy. przykład: prababcia – prawnuczek

profesor pracownicy producent proszku pracuś premier proboszcz

praczka próżniak prezydent prymas prezes prymus



protoplasta – najstarszy członek rodu, założyciel rodziny

Ćwiczenie 5 Wstaw odpowiednią literę – k lub g – w puste miejsce, aby prawidłowo podpisać rysunki.

....rab

....ra

....ram ....ram

....raty ....raty

....romy ....romy

....reta

Ćwiczenie 6 Połącz wyrazy z kolumn, tak by utworzyły wyrażenia.

krojenie granie kreślenie grypsowanie kruszenie graniczenie

zza krat grahama z krajem graffiti w krykieta granitu

WYRAŻENIA

kronika kryminalna, kręgi w kręgosłupie, kruchy kryształ, krój krawata, królewski krawiec, królowa Krystyna, kryjówka kreta, krypta krakowska, grupa grajków, granitowa grota, gruby Grek, groźna grypa, gryzienie gruszki, granica Gruzji, gramatyka grecka, gromada gryzoni, gród Kraka, gruba kreska, krewny Grażyny, granatowa kredka, gracz w kręgle, krajobraz Grenlandii, gryzione krokiety, kradzież Graala, krem gruszkowy, grobowce na Krecie, gryps kryminalisty, gryzak Krystianka, gram krupczatki



grafoman – maniak pisania utworów literackich pozbawiony talentu

Ćwiczenie 7 Przeczytaj wyrazy. „Zapisując” w pamięci ich pierwsze litery w podanej kolejności, utwórz nowy wyraz.

8. gangrena 4. okręt 5. bankrut

12. igraszki 7. ogryzek

13. agrest 9. rekrut

2. ukrop

6. iskra 10. agronom

1. agrafka

11. fotograf

3. tygrys

WYRAZY

[-kr-] akryl, dekret, dwukropek, ekran, makrela, mikrob, mikrofon, nakrętka, odkrywca, okres, okręt, okruch, pokrowiec, pokrywka, sekret, skrawek, skroń, skrytka, stokrotka, wykręt, zakręt, zaskroniec [-gr-] agresja, dygresja, emigrant, geografia, kilogram, kongres, migrena, nagroda, ogrodnik, ogryzek, pogrom, segregacja, telegram, zagroda, zgraja, zgroza, zgryz

WYRAŻENIA

okrągła pokrywka, pogromca tygrysów, emigrant na okręcie, wygrana nagroda, zagraniczny kongresmen, ogrom okrucieństwa, kilogram winogron, stokrotki w ogrodzie, pokrętło agregatu, odkrycie sekretu, mikroby pod mikroskopem, akrobata na fotografii, niedyskretny biograf, nakruszenie okruchami, agrafka na pokrowcu, ukraiński imigrant

Spis treści Wstęp

Część I Rotacyzm – zarys istoty i przyczyn. Rodzaje wadliwej artykulacji. Ćwiczenia wstępne terapii rotacyzmu 5 Część II Głoska [r] po spółgłoskach w nagłosie, śródgłosie i wygłosie 7 1. [tr-], [dr-] – wyrazy 8 2. [tr-], [dr-] – wyrażenia 8 3. [-tr-], [-dr-] – wyrażenia 9 4. [pra-], [pro-], [pru-], [pre-], [pry-] – wyrazy 10 5. [kr-], [gr-] – wyrazy 10 6. [kr-], [gr-] – wyrażenia 12 7. [-kr-], [-gr-] – wyrazy, wyrażenia 13 8. Głoska [r] po różnych spółgłoskach w nagłosie – wyrazy 14 9. Głoska [r] po różnych spółgłoskach w nagłosie – wyrażenia 15 10. Głoska [r] po różnych spółgłoskach w wygłosie – wyrazy 15 Część III Głoska [r] w sąsiedztwie samogłosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie 1. [ra-], [ro-], [ru-], [re-], [ry-] – wyrazy, wyrażenia 18 2. [ra-], [ro-], [ru-], [re-], [ry-] – zdania 19 3. [-ara-], [-oro-], [-uru-], [-ere-], [-yry-] – wyrazy 20 4. [-ara-], [-oro-], [-uru-], [-ere-], [-yry-] – wyrażenia 21 5. [-r-] w sąsiedztwie dwóch różnych samogłosek – wyrazy 22 6. [-r-] w sąsiedztwie dwóch różnych samogłosek – wyrażenia 22 7. [-ar], [-or], [-ur], [-er], [-ir], [-yr] – wyrazy 23 Część IV Głoska [r] przed spółgłoskami 25 1. [-rt-], [-rd-] – wyrazy 26 2. [-rt-], [-rd-] – wyrażenia 27 3. Głoska [r] przed różnymi spółgłoskami – wyrazy 28 4–5. Głoska [r] przed różnymi spółgłoskami – wyrażenia 29–30 Część V Głoska [r] – reduplikacje i zbitki spółgłoskowe 1. Reduplikacje – wyrażenia 32 2. Reduplikacje – zwroty 32 3. Zbitki spółgłoskowe – wyrazy 33

142

Część VI Głoska [r] w różnych pozycjach wokalicznych i sąsiedztwach fonetycznych 1–18. Wyrazy 36–51 19–24. Wyrażenia 52–56 25–27. Zwroty 56–60 28–30. Wyrazy, wyrażenia, zdania 61–64 31. „Sport to zdrowie” 66 32. „Jarmark w Rembertowie” 67 33. „Wyprawa po ryby” 69 Część VII Różnicowanie głosek [r] i [l] 1–3. Wyrazy 72–74 4. Wyrażenia 75 Klucz do ćwiczeń

Aneks I Rzeczowniki zawierające głoskę [r] więcej niż jeden raz Aneks II Dodatkowe wyrażenia

Aneksy III–V Dodatkowe teksty do czytania i opowiadania

86–87

Aneks VI Gra sylabowa (głoska [r] w sąsiedztwie samogłosek) Aneks VII Słownik – spis wyrazów z głoską [r]

143