SPOTKANIE Z DRAMĄ by Grupa Wydawnicza Harmonia

Redakcja: Renata Gromuł Opracowanie graficzne: Marek Sibila Skład: Magdalena Sibila Projekt okładki: Sandra Dudek

Redakcja i Biuro Handlowe:

80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl

Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl

Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.

ISBN 978-83-7134-506-7 Gdańsk 2011 – Wydanie I

Zdecydowałyśmy się napisać tę książkę, ponieważ naszym zdaniem na rynku wydawniczym brakuje publikacji, która traktuje temat dramy dla dzieci w wieku przedszkolnym w sposób praktyczny. Kiedy rozpoczęłyśmy pracę z dziećmi na tym poziomie edukacji, same szukałyśmy lektur, które wzbogaciłyby nasz warsztat. Większość publikacji na temat dramy została opracowana z myślą o starszych dzieciach. Od nas samych zależało to, czy będziemy umiały naszą wiedzę dostosować do maluchów i ich sposobu odbioru świata. Wiedzę o dramie zdobywałyśmy na studiach i dodatkowych kursach, a doświadczenie zbierałyśmy w codziennej pracy. Jedna z nas posiada wykształcenie i praktykę w zakresie psychologii, druga – pedagogiki. Inspirując się własnymi doświadczeniami, stworzyłyśmy autorskie narzędzia pracy. Chcemy dać wychowawcom, instruktorom, psychologom, a nawet rodzicom i opiekunom książkę, która pozwoli im uzyskać wiedzę zarówno teoretyczną, jak i praktyczną z zakresu stosowania dramy. Wielu nauczycieli pracujących z dziećmi w wieku przedszkolnym intuicyjnie stosuje tę metodę. W naszej książce osoby te znajdą wskazówki, jak wzbogacić swoje pomysły. Ponieważ dramę można wykorzystywać na wielu rodzajach zajęć, publikacja ta jest skierowana do wszystkich osób pracujących z dziećmi i chcących urozmaicić swój warsztat pracy. W książce znajdują się cenne informacje i wskazówki na temat dramy w kontekście pracy z małymi dziećmi. Opisujemy, jak metodę dramy stosowanej przekształcić i wykorzystać w pracy z przedszkolakami. Wymieniamy cele, w jakich stosuje się dramę, oraz efekty wykorzystywania tej metody. Podpowiadamy też, jak przygotować dzieci do udziału w zabawach dramowych. Poza tym w publikacji zawarłyśmy przykładowe scenariusze zajęć przeznaczone do wykorzystania przy 3

różnych okazjach. Równie przydatna i atrakcyjna może okazać się Skarbnica zabaw obejmująca opisy aż 55 ćwiczeń, które mogą być stosowane w praktyce albo mogą stanowić jedynie inspirację. Mamy nadzieję, że nasza publikacja zachęci do posługiwania się tą niezwykłą metodą w pracy z najmłodszymi odbiorcami. Życzymy miłej lektury, dużo inspiracji i ciekawych pomysłów na urozmaicanie zajęć.

Agata Rainka i Karolina Taranko

Rozdział 1

Drama w przedszkolu – wprowadzenie Czytelnik sięgający po tę książkę prawdopodobnie zetknął się już z pojęciem dramy. Kojarzone jest ono z teatrem czy grą aktorską. Zanim przejdziemy do szczegółów dotyczących praktyki, doprecyzujemy, jakim sposobem rozumienia dramy posługujemy się w książce. Słowo drama jest zapożyczeniem z języka angielskiego. Pochodzi od starogreckiego słowa drao, czyli usiłuję, działam, albo greckiego dráma oznaczającego czynność lub akcję. W literaturze i na szkoleniach, z których czerpałyśmy wiedzę, spotykałyśmy się z różnymi definicjami dramy i jej podziałami. Tam, gdzie mówi się o pracy z dorosłymi czy młodzieżą, często dramę określa się jako dramę stosowaną, czyli „wykorzystanie działań teatralnych do osiągnięcia często wcześniej określonej zmiany w danym społecznym kontekście” (Sommers, 2007, s. 13). Drama stosowana korzysta z technik takich, jak: Karty ról, Stop-klatka, Rzeźby czy Teatr Forum. Większość z nich w pełnej wersji jest zbyt trudna do wykonania z małymi dziećmi. Jednak metodą prób i błędów udało się nam dostosować niektóre z tych technik do poziomu poznawczego przedszkolaków. W pracy z maluchami używamy ćwiczeń, które na zajęciach z dorosłymi funkcjonują jako tak zwane rozgrzewki dramowe. Przykłady tego rodzaju aktywności znajdą Państwo głównie w zabawach rozwijających wyobraźnię, opisanych w rozdziale Skarbnica zabaw. Udało nam się dostosować ćwiczenia typu Stop-klatka czy Rzeźby. Idea tego podejścia do dramy, opierająca się na spontaniczności w przyjmowaniu różnego rodzaju ról, przyniosła nam wiele inspiracji. Drama jest też znana ze swoich zastosowań w psychoterapii czy psychiatrii (Konieczna, 2007; Sommers, 2007). Rozróżnia się pojęcie psychodramy rozumiane 5

jako forma pracy terapeutycznej polegającej na przepracowywaniu własnych problematycznych przeżyć i konfliktów w formie improwizacji. Tego typu działalność powinien prowadzić psycholog lub psychiatra. Metoda ta miała po części wpływ na nasz stosunek do pracy nad trudnymi zachowaniami u dzieci. W książce nie opisujemy pełnych działań terapeutycznych w tym zakresie, jednak fragmenty dotyczące pracy nad rozwiązaniem problemów przedszkolaków są inspirowane właśnie psychodramą. Znane jest też pojęcie dramoterapii. Z założenia za pomocą tej metody pracuje się z pacjentami zaburzonymi psychicznie. Polega ona na rozwijaniu umiejętności społecznych poprzez ćwiczenia dramowe, w czasie których uczestnicy odgrywają dane role, a następnie analizują to i dzielą się z innymi swoimi wrażeniami. Wiele technik tej metody można zastosować w pracy z dziećmi. W literaturze na temat arteterapii zdarza się rozróżnienie pomiędzy dramą i pantomimą, czyli wyrażaniem zdarzeń poprzez same gesty, bez użycia słów (Konieczna, 2007). Pantomimę traktujemy jako technikę dramy przydatną w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym. Jej obecność można dostrzec w wielu proponowanych w książce zabawach. W literaturze pedagogicznej spotykamy się także z pojęciem dramy właściwej, czyli pedagogicznej metody przyśpieszającej naukę oraz twórczy i społeczny rozwój dziecka (Machulska, 1992). W dużej mierze definicja ta pokrywa się ze sposobem rozumienia dramy przedstawianym w tej książce. Opierając się na własnych doświadczeniach, możemy potwierdzić, że po odpowiednim dostosowaniu metoda dramy sprawdza się w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym. Żeby wprowadzić ją z powodzeniem na zajęcia z małymi dziećmi, należy pamiętać, na jakim etapie rozwojowym maluchy się znajdują. Świadomość ograniczeń i potrzeb charakterystycznych dla ich wieku ułatwi zaplanowanie programu aktywności, pozwalając uniknąć nieporozumień i niepowodzeń. Należy uwzględniać rozwój zarówno fizyczny, jak i emocjonalny, poznawczy oraz psychospołeczny. Grupy, w których pracowałyśmy metodą dramy, często nie były spójne wiekowo – bywały tam zarówno tak zwane Krasnale, jak i Starszaki. Spróbujemy 6

zatem scharakteryzować ogólny profil przedszkolaka, zwracając uwagę na konkretne przedziały wiekowe. Dzieci w młodszym wieku przedszkolnym, a zwłaszcza do trzeciego roku życia, i te, które dopiero adaptują się w warunkach grupowych, potrzebują rytuałów. Czynności następujące w stałym porządku dają maluszkom poczucie bezpieczeństwa, są ważne w przypadku zajęć cyklicznych. O powtarzalność można dbać, zachowując porządek kolejnych aktywności, na przykład zaczynając zajęcia od powitania piosenką, następnie przeprowadzając ćwiczenia ruchowe, potem polecając pracę plastyczną (techniczną), a na koniec prezentując konkretny sposób pożegnania. Można też na każdym spotkaniu stosować jedno czy dwa ćwiczenia, które dzieci najbardziej lubią. Powtarzanie ćwiczeń jest cennym zabiegiem. Dzieci uczą się przez doświadczenie. Z czasem aktywność, którą grupa potrafi wykonywać tylko poprzez naśladownictwo osoby prowadzącej, może przekształcić się w spontaniczne wchodzenie w role. Dzieci często reagują entuzjastycznie na powtarzalne magiczne rytuały, typu przenoszenie się do świata teatru za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Maluchy do trzech lat mają mały zasób słów, dlatego mogą niechętnie włączać się do ćwiczeń i mieć trudności w rozumieniu poleceń. Na początku należy im pokazywać, w jaki sposób powinny wykonać dane czynności, lub ćwiczyć razem z nimi. W tym wieku dzieci mają również duży problem z samodzielnym nadawaniem cech odgrywanym przez siebie postaciom. Posiadają z kolei rozwiniętą umiejętność nadawania przedmiotom cech istot ożywionych. Dlatego na zajęciach z maluszkami świetnie sprawdza się praca z pacynką lub rekwizytami czy swobodna zabawa na przykład w dzień na plaży. Najmłodsze dzieci wypowiadają się dopiero, gdy zaufają prowadzącemu i oswoją się z sytuacją. Na początkowym etapie pracy lepiej nie zakładać ich aktywnego udziału w pogadankach – można się raczej liczyć z odmową współpracy. Z kolei dzieci po trzecim roku życia często chcą powiedzieć wiele, ale nie zawsze na temat. Należy zatem zarezerwować trochę czasu w ciągu zajęć na rozmowę, żeby uniknąć przerywania ćwiczeń przez maluchy, które chcą o czymś powiedzieć. W trakcie ćwiczeń można pytać dzieci o różne cechy odgrywanych ról i zachęcać 7

je do wymyślania dalszego ciągu inscenizacji. Tego typu działania sprawdzają się jeszcze lepiej z czterolatkami. W przypadku pracy z trzylatkami dobrze jest pokazywać im przykładową interpretację danego ćwiczenia lub wykonywać je razem z nimi. Dzieci trzy- i czteroletnie mają często silnie rozwiniętą fantazję: rozmawiają z nierzeczywistymi postaciami, łatwo przenoszą się w wyobraźni w wymyślone sytuacje. Pięciolatki i starsze dzieci najczęściej dobrze rozumieją polecenia i mogą je wykonywać bez współudziału osoby prowadzącej. Przedszkolaki potrzebują dużo ruchu. Drama daje tu dużo możliwości. Trzeba jednak pamiętać również o odpoczynku, czyli przeplataniu zabaw mocno męczących ze spokojnymi, oraz o przerwach. Dzieci szybko wchodzą w role czy w wymyślone sytuacje, ale pamiętajmy także, że często mylą świat rzeczywisty z bajkowym. Ważne są zatem rytuały wychodzenia z ról mocno angażujących emocjonalnie. Jeśli dziecko grało postać o cechach niepożądanych lub wstydliwych, na koniec ćwiczenia należy zrobić rytualne wychodzenie z roli. Może to być na przykład zabawa w zdejmowanie z siebie roli, tak jakby był to kombinezon, czy zmywanie jej na niby prysznicem. Po każdym dłuższym odgrywaniu jakiejś sytuacji, dobrze jest słownie zaznaczyć koniec tej zabawy. Można powiedzieć na przykład: „Nie jesteście już zwierzakami. Jesteście z powrotem dziećmi” lub „Wróciliśmy już z plaży, jesteśmy z powrotem w sali przedszkolnej”. Gdy używamy jakiejś pacynki do zabaw dramowych, lepiej nie zostawiajmy jej na półce do swobodnej zabawy. Dzieci myląc rzeczywistość z fikcją, mogą na przykład przestraszyć się, że coś stało się ulubionej Zuzi, lub po prostu nie zareagować, kiedy następnym razem będzie chciała z nimi porozmawiać. Ta zasada dotyczy zwłaszcza pacynek w formie skarpet, które nie zachowują właściwego sobie wyglądu po zdjęciu z ręki. Obecnie okres edukacji przedszkolnej rozpoczynają już maluszki 2,5-letnie, a edukację szkolną – dzieci 6- i 7-letnie i ten okres życia przy opracowywaniu zabaw dramowych traktujemy jako górną granicę wieku. Nasza książka dotyczy stosowania metody na zajęciach z dziećmi w wieku przedszkolnym niezależnie od tego, czy uczęszczają one do przedszkola. Ćwiczenia i scenariusze bowiem adresowane są również do prowadzących zajęcia dodatkowe czy animacje. Jeśli pracujemy 8

z dziećmi, które nie są objęte pełną edukacją przedszkolną, należy więcej pracy poświęcić na przyzwyczajanie do bycia w grupie. Czasami z okresem adaptacji w nowym środowisku wiążą się sytuacje, w których dzieci płaczą na pierwszych zajęciach z tęsknoty za mamą. Wtedy można również za pomocą dramy spróbować przepracować kłopoty podopiecznych. Są w tym pomocne zabawy z elementami relaksacji, takie jak masażyki z fabułą czy poruszanie się do spokojnej muzyki. Oczywiście etap rozwojowy nie jest jedynym czynnikiem, o którym warto pamiętać, pracując metodą dramy. Należy zwracać uwagę także na indywidualny rozwój każdego dziecka oraz potrzeby i ograniczenia charakterystyczne dla grupy. W początkowej pracy warto jest sprawdzać, jakie zabawy spotykają się z największym entuzjazmem podopiecznych, co maluchy najbardziej lubią. Może się okazać, że jedna grupa wykaże dużą chęć odgrywania ról do podkładu muzycznego, a w innej, z dziećmi w tym samym wieku, muzyka nie będzie mile widziana, ale sprawdzi się na przykład używanie rekwizytów. Dla przedszkolaków zabawa we wchodzenie w rolę jest czymś naturalnym. Na podwórku czy podczas czasu wolnego w przedszkolu maluchy często bawią się w parzenie herbaty, dom, sklep itp. Dajmy im tylko trochę swobody i natchnienie, a zdołamy wykorzystać i rozwinąć ich naturalne predyspozycje.

Rozdział 2

Zastosowania dramy W naszej książce chcemy pokazać, jak metodę dramy można wplatać w różnego rodzaju działania. Dzięki temu z publikacji skorzystają nie tylko osoby, które chcą bawić się z maluchami w teatr, ale także nauczyciele, wychowawcy, psychologowie, a nawet rodzice. Zastanawiając się nad tym, jak opowiedzieć Państwu o zastosowaniach dramy w sposób prosty do przełożenia na praktykę, postanowiłyśmy wyróżnić cztery główne możliwości wykorzystania metody w pracy z przedszkolakami. Znalazło się tu zatem jej zastosowanie najbardziej oczywiste, czyli na zajęciach dramowo-teatralnych. Ponadto opisałyśmy, jak można używać dramy na potrzeby animacji okolicznościowej oraz do zajęć stricte edukacyjnych. Ze względu na nasze kwalifikacje i doświadczenie z zakresu psychoedukacji i udzielania dzieciom wsparcia psychologicznego, zdecydowałyśmy się przybliżyć Państwu czwarte zastosowanie polegające na działaniach terapeutycznych i interwencji w sytuacjach wychowawczo trudnych. Z tego podrozdziału może skorzystać zarówno nauczyciel przedszkolny, jak i psycholog czy rodzic, który chce rozwijać u dziecka inteligencję emocjonalną, umiejętności psychospołeczne oraz odpowiednio reagować na niepokojące zachowania maluszka. Do każdego z tych czterech wymienionych zastosowań znajdą Państwo po dwa warianty scenariuszy. Mogą one być wykorzystane w praktyce albo stanowić źródło inspiracji do stworzenia własnych konspektów spełniających konkretne cele. W tworzeniu programów autorskich będą pomocne liczne zabawy, które opisałyśmy w części Skarbnica zabaw. Szczegółowy opis poszczególnych zastosowań znajdą Państwo na kolejnych stronach.

Zajęcia dramowo-teatralne Zajęcia dramowo-teatralne różnią się od zajęć teatralnych w ścisłym znaczeniu głównie tym, że dzieci nie otrzymują scenariusza i sztywnych instrukcji do wykonania zadania. Ważniejsze niż techniczne umiejętności aktorskie jest wczucie się w rolę, przeżywanie jej. Sytuacja, w jaką mają wejść dzieci, jest jedynie zarysowana przez instruktora, wiele zależy od ich spontanicznej reakcji oraz wyobraźni. Dzięki takim zajęciom dzieci poprzez obserwację i naśladownictwo innych uczą się, jak można pokazać wiele znanych im, codziennych czynności oraz nadać im własną interpretację. Doskonalą w ten sposób zachowania przydatne w realnych sytuacjach życiowych i przygotowują się do podjęcia nowych wyzwań. Podczas tego typu zajęć zaczynamy od odgrywania sytuacji znanych dzieciom z codziennego życia. Dopiero później warto wprowadzać nowe okoliczności. Na początku pracy skupmy się na prostych, pojedynczych scenkach, potem możemy przejść do bardziej złożonych. Co interesujące, pokazywanie najprostszych czynności, takich jak na przykład: wstawanie z łóżka, mycie rąk i buzi, jedzenie śniadania będzie inne u każdego uczestnika zajęć. Dzięki temu pokazujemy dzieciom, że każdy może inaczej zinterpretować zadanie. Uczymy tym samym tolerancji i poszerzamy wiedzę o otaczającym świecie. W takich momentach ważne jest podkreślenie indywidualizmu dziecka. Jeśli zdarzy się sytuacja, w której maluch nie ma pomysłu na wykonanie zadania, warto wraz z grupą wesprzeć go i pokazać możliwe rozwiązania. Zajęcia grupowe pozwalają dzieciom na otworzenie się i poznanie innych osób. Dzięki kolejnym ćwiczeniom grupa integruje się oraz wzmacnia więzi z osobą prowadzącą. Ważne jest, aby rozwój psychospołeczny dziecka odbywał się w prawidłowy sposób. Jeśli w zajęciach uczestniczy dziecko bardzo nieśmiałe, to zadaniem prowadzącego jest poprzez zadania ośmielić je, sprawić, by czuło się pewniej w grupie rówieśniczej. Wzmacnianie pewności siebie jest istotnym celem zajęć dramowo-teatralnych. Każde wystąpienie, nawet w małej i znanej grupie osób, może być dla dziecka stresujące. Ważne jest to, by zachęcać je do działania, ale do

niego nie zmuszać. Być może maluch potrzebuje więcej czasu niż inni uczestnicy lub danego dnia wydarzyło się coś, co bardzo przeżywa. Inne dziecko, które na przykład jest skoncentrowane tylko na sobie, podczas zajęć dramowych będzie się uczyło współpracy, pozna różne punkty widzenia. W naszej pracy wiele razy dzieci zaskoczyły nas sposobami pokazywania najprostszych rzeczy. W takich momentach warto dopytać malucha o to, co chciał przekazać – odpowiedź będzie cenną informacją dla grupy. Oto przykład takiej sytuacji. Na pewnych zajęciach zadaniem dzieci było ubranie przed spacerem kilku elementów: butów, szalika, rękawiczek, czapki, kurtki. Jedno z dzieci założyło „coś”, a potem usiadło i patrzyło, jak inni zakładali poszczególne części ubrania. Na pytanie, co założyło, odpowiedziało: „Magiczny kombinezon nieprzepuszczający deszczu, śniegu i zimna”. Mimo że nie było to odzwierciedlenie realnej sytuacji, warto docenić kreatywność i wyobraźnię dziecka. Dla nauczyciela ważniejsza powinna być chęć wykonania zadania przez dziecko i umiejętność pokazania tego, co wymyśliło, niż idealne odzwierciedlenie rzeczywistości. Jeśli przedszkolak z powodu złego odegrania scenki spotka się z naganą, może nie wykonać więcej zadań i stracić pewność siebie. Kiedy maluchy nabiorą już pewności siebie i nie będą wstydzić się występów przed grupą, mogą ćwiczyć kontrolę nad swoim ciałem. Dzięki samokontroli ich ruch stanie się łatwiejszy do odczytania zarówno na zajęciach, jak i w codziennych sytuacjach. Warto na początku wprowadzać ćwiczenia rozwijające świadomość własnego ciała. Następnie można popracować nad mimiką twarzy i gestami przedszkolaków. Kolejnym krokiem jest wzbogacanie ekspresji ruchu, pokazanie, jak ciałem można wyrazić swój nastrój lub daną sytuację. Dzieci w wieku przedszkolnym odczuwają dużą potrzebę ruchu, dlatego warto zaspokajać ją podczas zajęć każdego rodzaju. Gdy grupa pozna już możliwości mowy ciała, zaczynamy rozwijać komunikację werbalną. Zajęcia dramowo-teatralne mają za zadanie wzbogacić słownictwo dzieci oraz pokazać, jak tonem, natężeniem głosu można przekazać innym informacje. Na zajęciach często korzystamy z krótkich, znanych wierszyków. Jeśli dzieci nie rozumieją w nich jakichś słów, należy im je wytłumaczyć, porozmawiać na dany 12

temat. Potem można powiedzieć wierszyk bardzo cichutko lub bardzo głośno, smutno lub wesoło. Dzięki temu dzieci dostrzegą różnice, możliwości i znaczenie mowy.

Rozrywka okolicznościowa i animacje Jeśli przyjrzymy się dzieciom podczas ich swobodnej zabawy w przedszkolu lub na placu zabaw, zauważymy, że duża część ich aktywności to spontaniczne wchodzenie w role. Zobaczymy, jak bawią się w dom, zapraszają na wyimaginowaną herbatkę czy też jadą gdzieś pociągiem stworzonym z krzeseł. Pamiętajmy, że drama to nie tylko metoda, którą wymyślili dorośli. Jest to jedna z bardziej ulubionych form spędzania czasu przez nasze pociechy. Co się z tym wiąże – jest idealnym sposobem na sprawienie im przyjemności. Gdy chcemy z dziećmi uczcić jakieś ważne, radosne święto, chodzi nam właśnie o to, żeby skojarzyły je z pozytywnym samopoczuciem, z wyjątkową, dobrą zabawą. Drama dobrze sprawdza się na przyjęciach urodzinowych, zabawach karnawałowych, imprezach z okazji Gwiazdki oraz szeregu innych wartych uczczenia wydarzeń. Scenariusze na potrzeby takich okoliczności tworzymy, mając na uwadze głównie zaakcentowanie wydarzenia oraz rozrywkę, ale zajęcia te oczywiście zawsze będą pozytywnie wpływać na rozwój dziecka w różnych obszarach. Spotkania okolicznościowe silnie pobudzają wyobraźnię małych uczestników. Możemy podczas nich wykorzystać ćwiczenia, które również edukują, dają narzędzia do radzenia sobie w realnych sytuacjach, pobudzają kreatywność czy integrują grupę. Jest tu bardzo duże pole do popisu, ale w tym przypadku przede wszystkim trzeba pamiętać o odbiorcach, ich potrzebach oraz możliwościach. Układając plan takiego wydarzenia, należy koniecznie uwzględnić to, z jaką grupą mamy do czynienia. Gdy chodzi o dzieci dobrze nam znane, które tworzą zwartą grupę i nieraz wprowadzaliśmy do pracy z nimi elementy dramy, to możemy pokusić się nawet o skomplikowane zabawy zakrawające o gry fabularne, wyznaczać im złożone zadania dramowe i wprowadzać w zawikłane historie. 13

Często jednak zdarza się tak, że animacje prowadzimy w grupach, których nie znamy. Co więcej zespoły te mogą składać się z uczestników, którzy nie znają siebie nawzajem, a my z kolei nie wiemy, na ile mieli oni do czynienia z zabawami dramowymi. Przykładem takich zajęć są imprezy okolicznościowe dla dzieci pracowników dużych firm, bale otwarte w centrach edukacyjnych czy też bardzo ostatnio popularne, prowadzone przez animatorów na zlecenie rodziców, przyjęcia urodzinowe. W tego typu sytuacjach naszym zadaniem jest szybko dotrzeć do grupy. Kiedy prowadzimy zajęcia cykliczne, na początku możemy eksperymentować z zabawami – najpierw sprawdzać, w czym maluchy się odnajdują, a potem planować dalszą pracę. Gdy chodzi o jednorazowe zajęcia ze szczególnej okazji, lepiej ostrożnie dawkować dramę. Bardzo rozbudowany i ciekawy scenariusz w takim przypadku może po prostu się nie sprawdzić. Mając do czynienia z nieznaną grupą, lepiej skoncentrować się na mocno angażujących ruchowo, radosnych, prostych aktywnościach. Podczas imprez można ograniczyć się tylko do wplatania pojedynczych ćwiczeń dramowych, ale za to warto pokusić się o scenariusz tematyczny. Taka forma spotyka się z dużym entuzjazmem. Chodzi o to, by wprowadzając konkretną tematykę, na czas spotkania przenieść się do związanej z nią rzeczywistości. Może to być na przykład kraina magii, dno oceanu, średniowieczny zamek czy też wyspa skarbów. Bardzo pomocne dla przebiegu takich zajęć są rekwizyty, dekoracje oraz przebrania dla dzieci i animatorów. Przyśpieszają one proces wcielania się w role, ułatwiają prowadzenie i czynią spotkanie wyjątkowo atrakcyjnym. Animacje dramowe warto zabarwiać humorem, stosować dużo zabaw połączonych z tańcem i muzyką. Mają to być energetyczne, wesołe zajęcia. Dobrze, jeśli będą poprzedzone teatrzykiem czy inną rozrywką związaną z tematyką spotkania.

Drama w dydaktyce Zajęcia dramowe mogą zostać wykorzystane również w celach edukacyjnych. Prowadzący zawsze powinien układać scenariusz zajęć, biorąc pod uwagę to, czego chce nauczyć dzieci. Dzięki aktywnej metodzie, jaką jest drama, dzieci łatwiej 14

przyswoją wiedzę. Dobrze, żeby zdobywanie informacji odbywało się w atmosferze gier i zabaw, które dadzą przedszkolakom wiele radości oraz ułatwią zapamiętanie nowych wiadomości. Dla małych dzieci forma przedstawienia wiedzy jest bardzo ważna. Przede wszystkim nie umieją one jeszcze, tak jak dzieci w wieku szkolnym, skupić swej uwagi na długo. Potrzebują dużo ruchu i atrakcyjnych rekwizytów, by nauka nie była dla nich monotonna. Dlatego dorośli, czy to w domu, czy w przedszkolu, powinni wykorzystać w edukacji naturalną skłonność dzieci do zabaw dramowych. Niepozorną zabawę w sklep można potraktować jako świetną okazj do nauki liczenia, a zabawę w Czerwonego Kapturka jako sprzyjającą okoliczność do przestrzegania przed rozmową z obcymi na ulicy. Wykorzystujmy naturalną formę nauki, by zarówno spędzić miło czas z dziećmi, jak i zrealizować cele edukacyjne. Zaletą tak prowadzonych zajęć edukacyjnych jest to, że dzieci uczą się poprzez doświadczanie, próbowanie, przeżywanie. Tak podana wiedza nie będzie ani szybko zapomniana, ani nudna. Dzieci chętnie będą wracać do tych samych ćwiczeń, utrwalając zdobyte informacje, a prowadzący może z czasem modyfikować, utrudniać zadania, dodając nowe elementy. Ponownie warto podkreślić, że oprócz zdobywanej wiedzy, ważna powinna być dla nas radość dziecka z udziału w zajęciach. Na co warto zwrócić uwagę podczas takich ćwiczeń? Najpierw należy w ciekawy sposób wprowadzić dzieci w temat. Niezwykle istotne jest, aby wstęp przebiegał na zasadzie interakcji, w atmosferze zaciekawienia, tajemniczości. Mogą nam w tym pomóc przeróżne zdjęcia, obrazki, rekwizyty. Z reakcji dzieci dowiemy się, co już wiedzą, a co jest dla nich nowe. Następnie uczestnicy mogą wcielać się w różne role i odgrywać krótkie scenki. Jeśli mamy za zadanie nauczyć dzieci nazw najważniejszych polskich miast, sprawmy, by wspominały tę lekcję z uśmiechem na twarzy. Zaproponujmy podopiecznym podróż pociągiem, który ma przystanki w różnych miejscach na mapie. Każdy przystanek powinien być wspaniałą przygodą. Działając na wyobraźnię maluchów, wspólnie odegrajmy scenki, zatańczmy lub powiedzmy wierszyk związany z charakterystycznymi przedmiotami-symbolami, które dzieci skojarzą z danym 15

regionem. Choć wyprawa może zawierać magiczne elementy, powinna też dostarczać ważnych, prawdziwych informacji. Po zakończeniu zajęć dzieci bez problemu przypomną sobie, jakie miejsca odwiedziły i co tam widziały, bo doświadczyły tego bezpośrednio. Zatem cel zdobycia wiedzy o polskich miastach zostanie osiągnięty.

Drama w pracy wychowawczej i terapeutycznej Elementy dramy świetnie sprawdzają się jako narzędzie do diagnozy i wspomagania w radzeniu sobie z kłopotliwymi sytuacjami czy przeżyciami dzieci w wieku przedszkolnym. Zakres pojęciowy małych dzieci nie jest rozwinięty na tyle, żeby mogły przekazać nam wszystko to, czego byśmy chcieli się o nich dowiedzieć. Ich ograniczona zdolność koncentracji uwagi uniemożliwia długie dyskusje, a nieśmiałość i lęki hamują opowiadanie o trudnych przeżyciach. Psycholog, wychowawca, jak również rodzic, aby dowiedzieć się więcej o małym człowieku, musi go obserwować w różnych sytuacjach, być uważnym na jego reakcje i komunikaty. Zachowania dziecka podczas ćwiczeń dramowych są kopalnią wiedzy na temat jego punktu widzenia, poziomu rozwoju emocjonalnego czy też zjawisk zachodzących w bliskim mu otoczeniu. Maluch odgrywający rolę mamy pluszowej zabawki pokaże nam, z jakimi zachowaniami własnej matki ma do czynienia, jakie zachowania rodziców wobec dzieci widział i jakie uważa za prawidłowe. Oczywiście tutaj, jak przy każdej innej formie diagnozy, należy zachować szczególną ostrożność. To, że malec odgrywający rolę rodzica bije swoje dziecko, niekoniecznie oznacza, że sam doświadcza przemocy. Jest to jednak sygnał, że miał kontakt z takim zjawiskiem, i dobra okazja do poruszenia z nim tego zagadnienia, do dopytania. Narzędzie dramy może ułatwić nam nawiązanie kontaktu z podopiecznym i uzyskanie pożądanych informacji. Dziecko chętniej podzieli się swoimi przeżyciami, bawiąc się, niż będąc pytane wprost. O tym, jak wychowanek czuje się w przedszkolu, więcej dowiemy się, gdy on opowie o tym w rozmowie z pacynką pełniącą rolę nowego, zagubionego kolegi. Swoimi reakcjami na zabawy w odgrywanie różnych stanów emocjonalnych 16

maluch pokaże nam, na ile rozpoznaje swoje uczucia, jak je postrzega oraz na ile potrafi sobie z nimi radzić. Gdy już mamy sprecyzowany obszar działania – podczas zabaw odkryliśmy coś, nad czym chcemy popracować, w grupie zaistniały niepokojące zachowania czy też po prostu chcemy przygotować maluchy na jakąś sytuację – planujemy naszą pracę metodą dramy. Jak to zrobić? Przede wszystkim przy tworzeniu czy też dobieraniu scenariuszy i projektowaniu działań pamiętajmy, co chcemy osiągnąć. Wtedy uda nam się odpowiednio dostosować zabawy dramowe oraz poprzedzające lub podsumowujące je aktywności. Warto wiedzieć, że pojedyncze ćwiczenia możemy wykorzystywać do bardzo różnych celów w zależności od kontekstu. Zabawa w pokazywanie strachu może być zarówno rozgrzewką podczas zajęć dramowo-teatralnych ułatwiającą wchodzenie w rolę, jak również częścią zajęć edukacyjnych o istnieniu różnych emocji, ale może też stanowić element zajęć o radzeniu sobie z emocją lęku. A jeśli wybierzemy ostatnią sytuację, to wystąpią znaczne różnice w planie zajęć, w zależności od tego, czy chodzi o obawy przed ciemnością, lęk separacyjny związany z zostawaniem w przedszkolu, czy też po prostu nauczenie się rozpoznawania u siebie tej emocji, komunikowania jej i radzenia sobie z nią. Pamiętajmy, że efektywność metody dramowej tkwi w uczeniu się poprzez doświadczanie, w samodzielnej interpretacji i w indywidualnym dochodzeniu do wniosków. Pracując nad problemowymi zagadnieniami, nie dawajmy dziecku gotowych rozwiązań, nie moralizujmy, ale stwórzmy mu warunki do wyciągnięcia akceptowanych przez nas wniosków i wypracowania swoich własnych ścieżek radzenia sobie z trudnością. Czasem jest to niełatwe, bo jako osoby dorosłe chcemy dzieciom dać gotowe, sprawdzone przez nas samych recepty. Oczywiście mówienie o naszych doświadczeniach jest tu bardzo ważne i potrzebne, może pomóc maluchowi w odnalezieniu własnych rozwiązań. Warto jest przedstawić swój stosunek do tematu, ale dajmy też dziecku możliwość samodzielnego sformułowania wniosków – jeśli samo je wypracuje, lepiej je zapamięta i istnieje większa szansa, że posłużą mu one jako narzędzie do działania w rzeczywistej sytuacji. Podczas zajęć będzie mogło zastanowić się, jak wcielić je w życie, i to przećwiczyć. 17

Skoro jesteśmy przy temacie pracy nad problemami, warto zaznaczyć ogromną rolę dramy w kształtowaniu empatii, zrozumienia dla innych osób poprzez przyjmowanie ich punktu widzenia. Już wśród dzieci w wieku przedszkolnym mamy do czynienia z agresją, dyskryminacją, przemocą. Próba poznania emocji pozostałych maluchów może znacznie ograniczyć występowanie takich zjawisk. Warto na zajęciach dotyczących problemów stosować zabawy dramowe jako część bajkoterapii, łącząc je z opowiadaniami terapeutycznymi czy psychoedukacyjnymi.

Rozdział 3

Przykładowe scenariusze zajęć z różnymi zastosowaniami dramy 1. Scenariusze zajęć dramowo-teatralnych Zimowy spacer Cicho – głośno 2. Scenariusze zajęć animacyjnych Bal czarownic i czarodziejów Wioska indiańska 3. Scenariusze zajęć dydaktycznych Zwierzęta wiejskie Kraina Liter 4. Scenariusze zajęć wychowawczo-terapeutycznych Przyjazne przedszkole Oswoić złość

Scenariusze zajęć dramowo-teatralnych

SCENARIUSZ ZAJĘĆ: Zimowy spacer Całkowity czas: 40 minut Wiek uczestników: 3 – 6 lat Liczba dzieci: 3 – 20 osób Liczba prowadzących: 1 lub 2 osoby Cele: •• nauka wykonywania codziennych czynności; •• integracja grupy; •• wzbogacenie słownictwa o pojęcia związane z tematem zimy; •• pobudzenie wyobraźni dzieci; •• wzmocnienie ekspresji ruchu.

WPROWADZENIE Przywitanie Czas: 5 minut Grupa siedzi w kole. Prowadzący podaje rękę dziecku siedzącemu po jego prawej stronie i wita się z nim. Każdy maluch po kolei ma zadanie przywitać się z sąsiadem po prawej stronie. Ćwiczenie kończy się, gdy uścisk dłoni wraca do prowadzącego. 20

Spis treści

Wstęp.................................................................................................................. Rozdział 1. Drama w przedszkolu – wprowadzanie............................................. Rozdział 2. Zastosowania dramy.......................................................................... Zajęcia dramowo-teatralne............................................................................. Rozrywka okolicznościowa i animacje............................................................ Drama w dydaktyce........................................................................................ Drama w pracy wychowawczej i terapeutycznej............................................ Rozdział 3. Przykładowe scenariusze zajęć z różnymi zastosowaniami dramy........................................................................ Scenariusze zajęć dramowo-teatralnych......................................................... Zimowy spacer........................................................................................... Cicho – głośno............................................................................................ Scenariusze zajęć animacyjnych..................................................................... Bal czarownic i czarodziejów...................................................................... Wioska indiańska....................................................................................... Scenariusze zajęć dydaktycznych.................................................................... Zwierzęta wiejskie...................................................................................... Kraina Liter................................................................................................. Scenariusze zajęć wychowawczo-terapeutycznych........................................ Przyjazne przedszkole................................................................................ Oswoić złość............................................................................................... Rozdział 4. Skarbnica zabaw................................................................................ Zabawy pogłębiające świadomość własnego ciała......................................... 83

3 5 10 11 13 14 16 19 20 20 26 30 30 35 39 39 44 48 48 52 57 58

Zabawy rozwijające kontrolę ciała.................................................................. Zabawy rozwijające zmysł słuchu................................................................... Zabawy ułatwiające interakcje z innymi i rozwijające empatię....................... Zabawy rozwijające wyobraźnię..................................................................... Zabawy ułatwiające wchodzenie w role......................................................... Bibliografia..........................................................................................................

61 63 66 69 78 82