STRES W ORGANIZACJI

Publikacja wydana we współpracy ze Stowarzyszeniem Coachingu Biznesowego Recenzja: dr hab. Beata Pastwa-Wojciechowska, prof. UG Redaktor prowadzący: Beata Żukowska Redakcja językowa: Beata Żukowska Korekta: Ewa Staszkiewicz Redakcja techniczna: Witold Preyss Wykonanie okładki: Sandra Dudek wg projektu serii Copyright © by Harmonia Universalis, 2014 Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała książka, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden sposób reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody wydawnictwa Harmonia Universalis.

Redakcja i Biuro Handlowe: 80–283 Gdańsk, ul. Szczodra 6

tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51

fax 58 348 09 00

e-mail: universalis@universalis.com.pl Harmonia Universalis należy do Grupy Wydawniczej HARMONIA, którą tworzą trzy wydawnictwa: Wydawnictwo Harmonia, Harmonia Universalis i Wydawnictwo Józef Częścik.

Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.universalis.com.pl Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym.

Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.

Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki

ISBN 978-83-7744-093-3 Gdańsk

2018 2017 2016 2015 2014 ostatnia liczba rokiem I wydania I wydanie

Spis treści Miejsce nauk społecznych we współczesnej gospodarce 7 Różnice w rozumieniu pojęcia stresu 13 Sylwia Celińska-Nieckarz, Tadeusz Konieczny

Definicja i perspektywa badawcza 13

Rodzaje i źródła stresu 22

Odporność na stres a choroby cywilizacyjne 26

Cechy indywidualne a odczuwanie stresu 29

Jeden skutek 37 Stres organizacyjny 41 Tadeusz Konieczny, Zdzisław Nieckarz

Stres jako element pracy zawodowej 41

Stres chroniczny i wypalenie zawodowe 46

Radzenie sobie ze stresem 55 Stres i efektywność pracy menedżera 63 Zdzisław Nieckarz

Nowe zadania menedżera 63

Modele stresu zawodowego 65

Model Michigan 65

Model DCS (demand-control-support model) 65

Model ERI (effort-reward imbalance model) 66

Transakcyjny model stresu zawodowego (transactional model of occupational stress) 66

Model JD-R (job demand-resources model) 67

Stres i różnice indywidualne 68

Radzenie sobie 69

Cechy osobowości 70

Temperament 73

Efektywność organizacyjna i indywidualna 75 Wiek a poziom stresu i indywidualne sposoby radzenia sobie ze stresem u menedżerów 83 Dorota Godlewska-Werner

Istota pracy menedżera 83

Stresory w pracy menedżera 85

Poziom stresu u menedżerów 88

Pojęcie radzenia sobie ze stresem 88

Organizacyjne sposoby radzenia sobie ze stresem 90

5

Spis treści

Indywidualne sposoby radzenia sobie ze stresem 92

Zwiększanie odporności na stres 93

Przebieg badania wśród menedżerów 45+ 95

Poziom stresu u menedżerów 45+ 96

Dyskusja wyników 100

Podsumowanie 103 Umiejętność znajdowania rozwiązań w stresujących sytuacjach menedżerskich a inteligencja emocjonalna 107 Mariusz Lipowski, Piotr Dąbrowski

Rola inteligencji emocjonalnej 107

Procedura badań 112

Wyniki badań 113

Dyskusja wyników 118 Trening mentalny pomocą w radzeniu sobie ze stresem oraz efektywnym funkcjonowaniu u menedżerów 127 Dagmara Budnik-Przybylska, Jacek Przybylski

Pojęcie treningu mentalnego jako metody neutralizacji stresu 127

Trening mentalny i coaching biznesowy 129 Praktyka treningu mentalnego w sporcie 132 Techniki radzenia sobie ze stresem 137

Techniki relaksacyjne 137

Relaksacja progresywna 138

Trening autogenny 138

Sugestia i autosugestia w stanie relaksu 139 Biofeedback 140

Trening koncentracji uwagi 141

Trening kontroli uwagi (attention control training) 144

Trening wyobrażeniowy 145

Podsumowanie 149 Stres i rola pozytywnych emocji 155 Sylwia Celińska-Nieckarz

Nie tylko negatywne uczucia 155

Rodzaje pozytywnych emocji 161

Optymizm 161

Nadzieja 161

Radość 162

Zainteresowania 162

W obliczu pracy zawodowej 162

Pozytywne przywództwo 168

Zdrowe miejsce pracy 172 Spis tabel 178 Spis rysunków 179

Miejsce nauk społecznych we współczesnej gospodarce Zawrotna kariera słowa „kryzys” trwa dłużej, niż ktokolwiek mógł się spodziewać. Wbrew wielu modelom ekonomicznym naukowe podejście do zjawisk społecznych i gospodarczych nie przynosi spektakularnych efektów, które pomogłyby opanować negatywne skutki globalnego kryzysu. Również porzucenie klasycznego modelu człowieka racjonalnego jako jednostki zdolnej do podejmowania najlepszych decyzji wskazuje na dostrzeżenie faktu, iż zachowania ludzi nie da się w pełni przewidzieć, ponieważ zbyt często korzystają oni z uproszczonych i irracjonalnych schematów, stając się raczej wyznawcami szybkiej satysfakcji niż racjonalnymi decydentami, dążącymi do osiągnięcia optymalnych korzyści. Tym samym szczegółowe prognozy dotyczące przyszłej koniunktury gospodarczej lub pojawiania się i przebiegu procesów społecznych można uznać za mało precyzyjne.

Tego rodzaju spostrzeżenia przyczyniły się do wzrostu zainteresowania nie tylko szczegółowym poznawaniem zjawisk ekonomicznych, ale przede wszystkim ich związków z innymi naukami, szczególnie zaś z psychologią. Pierwsze prace na temat racjonalności i nieracjonalności ludzkich wyborów pojawiły się w latach 40. ubiegłego wieku. Wówczas Herbert A. Simon (1916–2001) wykazał, że obok teoretycznego modelu człowieka racjonalnego, kierującego się zasadami ekonomii i chęcią osiągnięcia maksymalnego zysku, w praktyce organizacje mają do czynienia z ludźmi wykazującymi skłonność do wybierania nie tego, co rzeczywiście najlepsze (np. w perspektywie długoterminowej), ale tego, co wydaje się im korzystne w chwili dokonywania konkretnego wyboru. Podobną ścieżką podążyli tacy badacze zagadnienia racjonalności zachowań 7

Stres w organizacji

jak Daniel Kahneman (Nagroda Nobla w 2002 r.) i Amos Tversky.

Ich teoria perspektywy opisywała procesy podejmowania decyzji w warunkach niepewności, stając się jednocześnie jednym z kamieni milowych ekonomii behawioralnej.

Efekty tych i podobnych badań pozwoliły na sformułowanie wniosku, iż zasady ekonomii neoklasycznej, zakładające racjonalność zachowań podmiotów gospodarczych, mogą dobrze opisywać sytuacje o dużym stopniu ogólności. Do wyjaśnienia zjawisk o wyższym poziomie szczegółowości niezbędne jest korzystanie zarówno z dorobku nauk ekonomicznych, jak i społecznych. Istotne stają się bowiem nie tylko działania na szeroką skalę prowadzone przez państwo czy wspólnoty państw członkowskich skupionych wokół tożsamych interesów, ale także poczynania reprezentantów ważnych grup społecznych (np. pracodawców).

Niepewność związana z trwającym kryzysem wymaga wzięcia odpowiedzialności nie tylko za rozwój gospodarki w skali makro, lecz przede wszystkim za działania na poziomie pojedynczego decydenta. Brak możliwości pełnego oszacowania wielkości przyszłego ryzyka powinien zmuszać do poszukiwania nowych sposobów radzenia sobie z nieprzewidywalnymi zdarzeniami. Nadszedł czas, by każdy pracodawca podjął próbę oceny swojej postawy wobec problemów, którym jest zdolny zapobiegać na gruncie własnego przedsiębiorstwa. Może to poprawić skuteczność prowadzonych działań biznesowych, a także przyczynić się do zmian, które pozwolą złagodzić skutki globalnego kryzysu. Aby takie inicjatywy przynosiły pozytywne efekty, niezbędna jest powszechność ich wprowadzania oraz powiększanie zasobu wiedzy na temat ludzkiej natury wraz z dużą dozą samoświadomości wśród osób odpowiedzialnych za takie działania.

Wsparciem dla takiej idei powinna być możliwość dysponowania aktualnymi i jak najpełniejszymi informacjami, które dotyczą ważnego, dla konkretnych organizacji, obszaru rzeczywistości. Posługiwanie się danymi opisującymi „tu i teraz” jest w stanie ułatwić i uprawdopodobnić sukces związany z procesem podejmowania 8

Miejsce nauk społecznych...

istotnych decyzji biznesowych. Ważne, by w niejasnej sytuacji być przygotowanym na takie wykorzystanie wiedzy (doświadczenie, kompetencje, informacje), które pozwoliłoby na uzyskanie dobrego rezultatu. Akceptacja faktu, iż działania zarówno jednostek, jak i grup społecznych nie są w pełni racjonalne, nie powinna zwalniać od dążenia do uzyskiwania jak najbardziej optymalnych, nie tylko satysfakcjonujących, wyników.

Przyglądając się praktykom biznesowym, można stwierdzić, że najlepsi przedsiębiorcy sprawnie posługują się zarówno wiedzą ekonomiczną, jak i tą z zakresu nauk społecznych. Życie w erze informacji sprawia, że racjonalna analiza wszystkich docierających do człowieka danych staje się praktycznie niemożliwa. Być może fakt ten przyczynił się do pojawienia się globalnego kryzysu, którego pierwsze symptomy zostały zignorowane jako nieistotne lub niepasujące do funkcjonujących modeli ekonomicznych. W efekcie tego, do minimalizowania negatywnych skutków dekoniunktury trzeba było wykorzystać również inne dostępne zasoby, bazujące na informacjach dotyczących człowieka i jego zachowań. Kryzys bowiem wyraźnie pokazał, że wielkie teorie makroekonomiczne nie mogą być wyłącznym źródłem wiedzy biznesowej. Wydaje się zatem, że renesans zainteresowania psychologicznymi aspektami funkcjonowania ludzi stanowi ważny krok ku lepszemu radzeniu sobie z prowadzeniem działalności gospodarczej. Kluczowym problemem staje się pozyskanie rzetelnej i aktualnej wiedzy, obejmującej specyficzny dla poszczególnych podmiotów gospodarczych fragment rzeczywistości. Odpowiedzią może być współpraca dwóch ważnych partnerów: przedstawicieli biznesu i nauki. Elementarną zaletą takich relacji jest wspólne poszukiwanie rozwiązań problemów, które stanowią przeszkodę w harmonijnym rozwoju przedsiębiorstw „tu i teraz”, w realiach charakterystycznych dla polskich firm. Tego rodzaju stanowisko jest zgodne z poglądami wielu ekonomistów, którzy podkreślają, iż poszczególne gospodarki potrzebują różnych rozwiązań, właśnie ze względu na swoją specyfikę.

9

Stres w organizacji

Niniejsza publikacja ma służyć właśnie temu celowi, wzajemnej inspiracji oraz poszukiwaniu elementów mogących budować konkurencyjność polskich przedsiębiorstw. Prezentowana tu tematyka oparta jest na założeniu, iż realizacja celów biznesowych i ekonomiczna wartość organizacji zależy od czynnika ludzkiego, i to nie tylko samych pracobiorców, ale również pracodawców. To oni bowiem budują kulturę firmy, propagują określone wartości i podejmują strategiczne decyzje. Są liderami odpowiedzialnymi za kierunek działania oraz charakter wprowadzanych zmian. Dlatego też ich opinia będzie stanowiła doskonały materiał w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o miejsce psychologii we współczesnej gospodarce.

Mamy nadzieję, że prezentowane w serii Psychologia Biznesu publikacje będą stanowić ciekawą lekturę i inspirację w podejmowaniu działań związanych z zarządzaniem kapitałem ludzkim w organizacjach.

Autorzy Tadeusz Konieczny – redakcja Stowarzyszenie Coachingu Biznesowego Sylwia Celińska-Nieckarz Stowarzyszenie Coachingu Biznesowego Zdzisław Nieckarz Uniwersytet Gdański Dorota Godlewska-Werner Uniwersytet Gdański Mariusz Lipowski Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku Piotr Dąbrowski Uniwersytet Gdański Dagmara Budnik-Przybylska Uniwersytet Gdański Jacek Przybylski Uniwersytet Gdański

Różnice w rozumieniu pojęcia stresu Sylwia Celińska-Nieckarz Tadeusz Konieczny

Definicja i perspektywa badawcza Pojęcie stresu stało się integralną częścią codziennego słownictwa, a do powszechnego użycia zostało wprowadzone przez Hansa Selye’a, który badaniu tego zjawiska poświęcił 50 lat pracy naukowej.

H. Selye opublikował ponad 1400 artykułów i 30 książek na temat stresu i jako pierwszy postawił hipotezę, że wiele chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stresem. Zjawisko to nazwał niewydolnością syndromu ogólnej adaptacji (ang. general adaptation syndrome). Jego koncepcja zapoczątkowała badania naukowe nad zjawiskiem stresu, które w znacznym stopniu przyczyniły się do poszerzenia wiedzy z tego zakresu (Rosch, 2013).

Zainteresowanie pojęciem stresu nie rozpoczęło się jednak w XX wieku. Samo słowo „stres” pochodzi prawdopodobnie od łacińskiego słowa stringere, czyli 'zaciskać'. Jego użycie w kontekście zdrowia było pierwszym sygnałem pojawienia się zainteresowania czynnikami wywołującymi różne choroby, występujące bez żadnej widocznej przyczyny, jak na przykład histeria czy neurastenia. Ilustracją tego zainteresowania mogą być prace Kartezjusza omawiające związek między psychiką a ciałem i chorobami fizycznymi. Wiek XVIII przyniósł dalszy rozwój tematyki związanej z czynnikami psychicznymi wywołującymi konkretne, fizyczne objawy chorobowe. Pojawiło się 13

Stres w organizacji

przekonanie, że za tego rodzaju schorzenia może być odpowiedzialny układ nerwowy, który wraz z rozwojem cywilizacyjnym mniej efektywnie radzi sobie ze szkodliwymi bodźcami napływającymi ze środowiska zewnętrznego. I tak na przykład „wyczerpanie nerwowe” (ang. nervous exhaustion) było spowodowane niezdolnością do radzenia sobie z codziennymi trudnościami, a jego typowe objawy to chorobliwy lęk, niewyjaśnione zmęczenie czy nieracjonalne zamartwianie się (Cooper i Dewe, 2004).

Wraz z zainteresowaniem czynnikami środowiskowymi pojawiła się koncepcja dotycząca mechanizmów adaptacyjnych. Pierwsze prace z tego zakresu rozpoczął Claude Bernard, francuski lekarz i fizjolog, który stwierdził, że fundamentalnym warunkiem życia organizmów jest ich zdolność do utrzymywania stałości swojego środowiska wewnętrznego za pomocą procesów fizjologicznych i biochemicznych. Mechanizm homeostazy zakłada, że organizm może efektywnie funkcjonować tylko w tych granicach, które zapewniają mu szybką adaptację do zmieniających się warunków zewnętrznych (Cooper i Dewe, 2004; Terelak, 2008).

Wiek XX to rozwój naukowego podejścia do tematyki stresu. Nie mówi się jedynie o obciążeniu organizmu (ang. strain), ale również o stresie jako zjawisku psychologicznym, mogącym być przyczyną wielu zaburzeń fizycznych. Pojawia się zainteresowanie takimi terminami, jak „chroniczne zmęczenie” czy „higiena umysłowa”. „Stres” definiuje się jako możliwą przyczynę zaburzeń zdrowotnych i zaburzeń umysłowych, a naukowcy starają się wyjaśnić zależności między jednostką a środowiskiem. Tym bardziej, że zjawiska związane ze stresem wpływają nie tylko na indywidualną jakość życia jednostki, ale również na jej efektywność jako pracownika. Zauważono bowiem, że stres może być przyczyną obniżenia wydajności przedsiębiorstwa i pojawiania się problemów związanych z zarządzaniem ludźmi.

Z całą pewnością to nowoczesne podejście do zagadnień związanych ze stresem przyczyniło się do wzrostu zainteresowania tym obszarem ludzkiego życia (Cooper i Dewe, 2004).

14

Różnice w rozumieniu pojęcia stresu

Pojęcie stresu jest zagadnieniem niezwykle szerokim, na co wskazuje chociażby duża liczba definicji funkcjonujących w literaturze przedmiotu. Poniżej dla przykładu zostaną przedstawione dwie z nich: jedna zwracająca uwagę na aspekt fizjologiczny, druga – psychologiczny. (1) Stres jest działaniem prowadzącym do zmian funkcjonalnych w organizmie, mającym na celu poprawę jego zdolności do utrzymania homeostazy oraz zwiększenie szans na przetrwanie.

W procesie tym szczególny udział mają podwzgórze, przysadka oraz hormony nadnerczy: adrenalina i noradrenalina oraz glikokortykoidy (Chrousos i Gold, 1992). (2) Stres to taka zmiana w środowisku jednostki, która u przeciętnego człowieka wywołuje wysoki stopień napięcia emocjonalnego, niepozwalający na normalne funkcjonowanie i prawidłowe reagowanie na wydarzenia (Heszen-Niejodek, 2008a).

Podane przykłady definicji pokazują, że problematyka stresu łączy takie dziedziny nauki, jak medycyna i psychologia, a także to, iż definicje skupiają się przede wszystkim na dwóch aspektach stresu: biologicznym i psychologicznym. Pojęcie stresu leży również w obszarze zainteresowania socjologii. Dla badaczy istotne są tu przede wszystkim sposoby adaptacji jednostek w sytuacji stresu w zależności od populacji czy działania różnych czynników społecznych (Wheaton, 1994).

Zainteresowanie pojęciem stresu Przeciwdziałanie negatywnym skutkom stresu nie jest jedynie domeną lekarzy i psychologów. Coraz ważniejszą rolę w tym obszarze odgrywają piony zarządzania zasobami ludzkimi (ZZL), które badają i rozpatrują wpływ polityki HR na poziom zdrowia i efektywnego zachowania się pracownika. Dostrzeżono bowiem, że wykorzystanie formalnych narzędzi i procedur (np. zapewnienie opieki nad dziećmi osób zatrudnionych) mających na celu wsparcie pracownika znacząco przyczynia się do zmniejszenia konfliktu praca – rodzina. Dalsze działania pozwoliły wykazać, że jeszcze większe znaczenie mogą mieć czynniki nieformalne (np. emocjonalne wsparcie przełożonego czy współpracowników). Wiele działów HR stara się dopasowywać uzyskane informacje do działań mających na celu zmniejszenie stresu u pracowników,

15

Stres w organizacji

tym bardziej że na rynku pracy nastąpiły znaczne zmiany demograficzne (pokolenie Millenium, pokolenie 45+), a globalna konkurencja wymusza coraz więcej zmian w systemach pracy (np. niepewność zatrudnienia, presja ekonomiczna, wzrost obciążeń związanych z czasem pracy) (Kossek, Pichler, Bodner i Hammer, 2011).

Wspomnianą wcześniej koncepcję H. Selye’a zalicza się do grupy teorii podkreślających biologiczne podłoże stresu. Według tego badacza istotą stresu jest wywołanie w organizmie nieswoistej reakcji na różnego rodzaju nietypowe zakłócenia wewnętrzne i zewnętrzne. Aktywują one układ wewnątrzwydzielniczy, pobudzając organizm do mobilizacji. Mechanizm reakcji stresowej rozpoczyna się od pobudzenia podwzgórza, co powoduje zwiększone wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) przez przysadkę.

ACTH pobudza korę nadnerczy do produkcji kortykoidów. Ten stan nieswoistego pobudzenia organizmu został nazwany ogólnym syndromem adaptacyjnym (ang. general adaptation syndrome – GAS).

Można w nim wyróżnić trzy fazy: reakcji alarmowej, odporności oraz wyczerpania. Faza reakcji alarmowej obejmuje dwa etapy: szoku, kiedy organizm zostaje pobudzony do obrony przez stresor oraz przeciwdziałania, kiedy ze strony organizmu pojawiają się reakcje obronne na działanie stresora. Stadium odporności to etap adaptacji, w którym organizm może funkcjonować mimo mniejszej odporności i działania szkodliwych czynników. Faza wyczerpania pojawia się, gdy na organizm działa zbyt duża liczba stresorów lub działają one w zbyt długim dla danego organizmu czasie. Pojawia się wówczas stres patologiczny, który nie pozwala organizmowi na normalny proces adaptacji, a człowiekowi na adekwatne działanie. W swojej teorii H. Selye wyróżnił jeszcze tak zwany lokalny syndrom adaptacyjny (ang. local adaptation syndrome – LAS), są to zmiany specyficzne powstające w miejscu kontaktu czynnika szkodliwego z ciałem, na przykład zaczerwienienie czy podwyższona temperatura, kiedy następuje aktywizacja mechanizmów obronnych za sprawą układu nerwowego i hormonalnego. Rozwijając swoją teorię, badacz wyróżnił 16

Różnice w rozumieniu pojęcia stresu

dwie grupy pojęciowe związane ze stresem: (1) deprywacja i przeciążenie stymulacyjne (ang. understress, overstress) – pojęcia określające ilościowy aspekt stresu, a więc wartość stymulacyjną stresorów; (2) dobry i zły stres (ang. eustress, distress) – pojęcia, które odnoszą się do jakościowego aspektu stresu i określają stres motywujący do wysiłku i działania oraz stres powodujący dezintegrację i zniszczenie (Selye, 1978; Terelak, 2008).

Z punktu widzenia medycyny stres jest stanem zaburzającym naturalną równowagę organizmu, mogącym prowadzić do pojawienia się różnego rodzaju chorób. Zatem stres może powodować utratę zdrowia, które może być definiowane jako stan kompletnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu, niewynikający jedynie z braku choroby czy niedomagania (WHO Constitution, online)1 lub też jako stan anatomicznej, fizjologicznej i psychologicznej nietykalności, zdolność do osobistego wykonywania ważnych dla danej jednostki ról związanych z funkcjonowaniem w rodzinie, pracy i społeczeństwie, dążenie do uzyskania fizycznego, psychologicznego i społecznego dobrostanu oraz unikania ryzyka choroby i przedwczesnej śmierci (Stokes, Noren i Shindell, 1982).

W medycynie stres jest traktowany jako zakłócenie stanu zdrowia, a źródła stresu są predyktorami różnych chorób, w tym cywilizacyjnych. Stresowe zdarzenia życiowe mogą być wywołane obiektywnymi czynnikami środowiskowymi, takimi jak czynniki organizacyjne, lub indywidualnymi cechami danej jednostki, takimi jak typ temperamentu, albo przez ich kombinację. Inną teorię dotyczącą sytuacji kryzysowych i związanego z nimi poziomu stresu przedstawił Robert D. Caplan. Według niego chroniczny stres nie musi mieć jednoznacznie negatywnego charakteru. Z jednej strony pojawiający się kryzys to zespół trudności, które mogą prowadzić do dezorganizacji zachowania, z drugiej jednak pojawienie się sytuacji trudnych zmusza jednostkę do poszukiwania nowych sposobów zachowania i podejmowania prób adaptacji (Terelak, 2008).

Dane ze strony internetowej: http://apps.who.int/gb/bd/PDF/bd47/EN/constitutionen.pdf [dostęp: 21.11.2012].

1

17

Stres w organizacji

Definicje stresu podkreślające jego aspekt psychologiczny kładą szczególny nacisk na potrzebę poznania indywidualnych mechanizmów psychicznych, które są odpowiedzialne za pojawianie się stresu. Szkodliwość bodźców stresowych zależy bowiem nie tyle od źródła ich powstawania, co od osobniczych właściwości jednostki.

One decydują o rozmiarze i intensywności reakcji emocjonalnej człowieka na stres. Zanim jednak zostaną przedstawione psychologiczne koncepcje stresu, warto zapoznać się z teorią, która łączy omawiane wcześniej podejście medyczne z podejściem psychologicznym.

Teoria Aarona Antonovsky’ego zakłada, że organizm człowieka jest w stanie heterostatycznego braku równowagi, co oznacza, że ciągle przemieszcza się na kontinuum zdrowie – choroba, nie osiągając na stałe jednego z tych dwóch stanów. Radzenie sobie z pojawiającym się stresem zależy od uogólnionych zasobów odpornościowych (ang. generalized resistance resources) jednostki. One pozwalają na efektywne unikanie lub zwalczanie pojawiających się stresorów, zaliczyć można do nich zasoby fizyczne, biochemiczne, materialne, poznawcze i emocjonalne danego człowieka. Wszystkie dostępne dla określonej jednostki zasoby przyczyniają się do wytworzenia poczucia koherencji. Im jest ono silniejsze, tym lepiej człowiek radzi sobie z napływającymi stresorami. Indywidualne poczucie koherencji składa się z poczucia zrozumiałości, decydującego o tym, jak oceniane są spostrzegane bodźce: czy jako uporządkowane, logiczne informacje, czy też, jako chaos informacyjny, z którym trudno sobie poradzić; poczucia zaradności, które rozstrzyga o efektywności wykorzystania przez jednostkę dostępnych zasobów, oraz poczucia sensowności, które pozwala człowiekowi zaangażować się i podejmować działania w określonych obszarach życia mimo pojawiających się przeszkód. Ważnym przesłaniem tej koncepcji jest fakt, że nie ma gotowych schematów reakcji adaptacyjnych na pojawiające się stresory – każdy człowiek musi efektywnie zarządzać dostępnymi zasobami odpornościowymi, od tego bowiem zależy jego miejsce na kontinuum zdrowie – choroba (Antonovsky, 1997).

18