Opinia wydawnicza: dr Anna Walencik-Topiłko Redakcja: Renata Gromuł Redakcja techniczna: Grzegorz Janik Projekt okładki: Sandra Dudek Ilustracje: Fotolia.com Na stronach 5–7 wykorzystano zdjęcia Wiktora Korzekwy wykonane przez Annę Czerniakowską © Copyright by Wydawnictwo Harmonia, 2011
Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.
ISBN 978-83-7134-472-5 Gdańsk 2011 – Wydanie I
Wstęp Głoski szumiące: sz, ż(rz), cz, dż w języku dziecka powinny pojawić się około 4.–5. roku życia. Wymagają one nie tylko prawidłowej budowy narządów mowy, ale także ich właściwego funkcjonowania. Do najczęstszych przyczyn nieprawidłowej wymowy głosek szumiących należą: • uszkodzenia w budowie aparatu mowy, • nieprawidłowe funkcjonowanie języka i warg (w szczególności słaba pionizacja języka), • anomalie uzębienia, • zaburzenia słuchu fonematycznego, • zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi, • uszkodzenie słuchu, • nieprawidłowy wzorzec językowy, • upośledzenia umysłowe, • obniżona inteligencja. Szczaw Szczepana to książeczka logopedyczna dla dzieci, które mają kłopoty z właściwą realizacją głosek sz, ż(rz), cz, dż. Pozycja zawiera odpowiednio dobrany materiał wyrazowo-obrazkowy do ćwiczeń i utrwalania wywołanych już głosek. Zadania ułożone są zgodnie z zasadą stopniowania trudności i według ściśle określonego schematu postępowania logopedycznego. Dlatego należy przestrzegać właściwej kolejności wykonywanych ćwiczeń i nie przechodzić do etapu następnego w przypadku, gdy poprzedni nie został odpowiednio utrwalony. Książeczka przeznaczona jest nie tylko dla logopedów, ale także dla rodziców do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Materiał do ćwiczeń został dobrany tak, aby motywować dzieci do ćwiczeń logopedycznych, bawić je i zaciekawiać. Kolorowe ilustracje, krzyżówki, wykreślanki, zagadki oraz rymowanki będą dodatkowo uprzyjemniać maluchom obcowanie z publikacją.
Życzę powodzenia i miłej pracy! Autorka
3
Jak korzystać z materiałów do ćwiczeń Zeszyt ćwiczeń skierowany jest do dwóch grup odbiorców. Są nimi maluchy niepotrafiące jeszcze czytać i pisać oraz dzieci, które posiadają te umiejętności. W przypadku pierwszej grupy najważniejszą rolę pełnić będzie rodzic (opiekun) dziecka, który krok po kroku poprowadzi je przez świat ćwiczeń i zagadek zawartych w tejże publikacji. Głównym zadaniem rodzica będzie odczytywanie dziecku wszystkich poleceń i zachęcanie go do prawidłowego rozwiązywania zadań. Dorosły powinien pamiętać, iż nie jest ważne to, że maluch nie wypełni sam krzyżówki lub nie przeczyta samodzielnie wierszyków. Istotne jest natomiast, że prawidłowo nazwie zamieszczone w książeczce obrazki, powtórzy odczytywane przez dorosłych zdania. Dzieci starsze z kolei powinny samodzielnie rozwiązywać zadania. Rola rodzica (opiekuna) w tym wypadku będzie polegać na sprawdzaniu poprawności wykonywanych ćwiczeń. Wszystkie błędy powinny być korygowane na bieżąco.
4
Ćwiczenia narządów mowy przygotowujące do prawidłowej artykulacji głosek sz, ż(rz), cz, dż Oblizuj wargi przy szeroko otwartej buzi.
Wysuń język z buzi i kieruj go do nosa, a następnie na brodę i do kącików ust.
5
Podnieś język za górne zęby, na wałek dziąsłowy.
Unieś czubek języka do podniebienia przy szeroko otwartej buzi.
Wypychaj językiem policzki.
6
Wysuń wargi do przodu i utwórz tzw. ryjek.
Oblizuj górne zęby.
7
Jak wymawiać głoski szumiące
Aby prawidłowo wymawiać głoski szeregu szumiącego, należy zwrócić uwagę na poprawne ułożenie 3 narządów mowy:
sz ż(rz) cz dż
– Język powinien być szeroki, a jego czubek podniesiony i zbliżony do górnego wałka dziąsłowego (miejsce tuż nad wewnętrzną stroną siekaczy górnych). Strumień wydychanego powietrza podczas wymowy głosek powinien przepływać środkiem buzi. Przy wymowie głosek cz, dż język wykonuje szybki ruch. Na początku dotyka wałeczka dziąsłowego, a następnie przesuwa się ku dołowi. – Wargi należy wysunąć do przodu i zaokrąglić w tzw. ryjek, dzióbek. – Zęby powinny być zbliżone do siebie, delikatnie zamknięte.
Wskazówka do ćwiczeń Prawidłowe ułożenie narządów mowy charakterystyczne dla artykulacji poszczególnych głosek szeregu szumiącego logopeda powinien uprzednio zademonstrować pacjentowi przed lustrem.
8
Ćwiczenia głoski sz w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów Sz jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, szczelinową, bezdźwięczną. W mowie dziecka pojawia się zwykle około 4.–5. roku życia. Głoskę tę wymawia się we wszystkich pozycjach w wyrazie: w nagłosie, śródgłosie oraz wygłosie.
Ważne! Dopiero po wywołaniu prawidłowej wymowy głoski sz w izolacji przechodzimy do ćwiczeń, w których łączymy głoskę sz z samogłoskami. Później utrwalamy ją w wyrazach, zdaniach, historyjkach obrazkowych, zagadkach, rebusach i mowie spontanicznej. Pamiętamy o tym, że głoska sz powinna być dobrze utrwalona, zanim przejdziemy do wywołania kolejnych głosek szeregu szumiącego. Prawidłowa artykulacja głoski sz jest podstawą do dalszych ćwiczeń z tego szeregu. Na początkowym etapie ćwiczeń zamieszczonych w książce występują wyrazy zawierające jedynie trenowaną głoskę, bez sąsiedztwa głosek z innych szeregów. Wraz ze wzrostem trudności w kolejnych zadaniach pojawiają się wyrazy z głoskami z szeregu syczącego i ciszącego. Jeśli dziecko będzie miało problem z wymową tych głosek (np. w zdaniu Szymon poszedł do sklepu po szachy), wówczas zwracamy uwagę tylko na prawidłową artykulację reedukowanej głoski. Nieco inaczej sprawa wygląda w ćwiczeniach zawierających materiał wyrazowy na różnicowanie głosek np. sz–s. Jeśli dziecko nie ma kłopotów z właściwą realizacją głosek s, z, c, dz, wtedy po uzyskaniu prawidłowej artykulacji głoski sz różnicujemy ją z głoską s. W tym wypadku pacjent powinien wymówić poprawnie cały wyraz, np. szansa. Podobnie postępujemy przy różnicowaniu głosek ż–z, cz–c, dż–dz.
Przedłużaj wymowę głoski „sz” (naśladuj szum wiatru).
szszszszszszszszszszszszszszszszszszszszsz Powtórz.
sza asza osza
szo aszo oszo
szu aszu oszu 9
sze asze osze
szy aszy oszy
usza esza ysza asz
uszo eszo yszo osz
uszu eszu yszu usz
usze esze ysze esz
uszy eszy yszy ysz
Nazwij i podpisz obrazki.
Powtórz wyrazy.
szafa, szata, szampon, szelki, szeroki, szum, szopa, szminka, szuflada, sznurek, sznurowadło, szok, szkoła, szatnia, szalik, szal, szew, szał, Szymon, szuka, szanuje, szakal, szmatka, szopka, szlak, sztandar, szpilka, szpula, sztuka, szynka, szyny, szyk, szyja, szabla, szatyn, szept, szajka, szofer, szpital, szpara, szpony, szpak 10
Spis treści, czyli co się wewnątrz mieści Wstęp....................................................................................................................................................................... 3 Jak korzystać z materiałów do ćwiczeń.................................................................................................................. 4 Ćwiczenia narządów mowy przygotowujące do prawidłowej artykulacji głosek sz, ż(rz), cz, dż........................... 5 Jak wymawiać głoski szumiące.............................................................................................................................. 8 Ćwiczenia głoski sz w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów............................................................................ 9 Głoska sz w różnych sąsiedztwach fonetycznych. Ćwiczenia artykulacyjne, wykreślanki, zagadki.............. 12 Różnicowanie głosek sz–s............................................................................................................................... 25 Ćwiczenia głoski ż(rz) w nagłosie i śródgłosie wyrazów........................................................................................ 27 Głoska ż(rz) w różnych sąsiedztwach fonetycznych. Ćwiczenia artykulacyjne, wykreślanki, zagadki.......... 29 Różnicowanie głosek ż(rz)–z........................................................................................................................... 40 Ćwiczenia głoski cz w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów........................................................................... 43 Głoska cz w różnych sąsiedztwach fonetycznych. Ćwiczenia artykulacyjne, wykreślanki, zagadki............. 45 Różnicowanie głosek cz–c.............................................................................................................................. 54 Ćwiczenia głoski dż w nagłosie i śródgłosie wyrazów........................................................................................... 56 Różnicowanie głosek dż–dz............................................................................................................................ 58 Ćwiczenia grupy spółgłoskowej szcz...................................................................................................................... 59 Ćwiczenia utrwalające prawidłową wymowę wszystkich głosek szumiących: sz, ż(rz), cz, dż............................... 61 Różnicowanie głosek sz, ż(rz), cz, dż oraz s, z, c, dz................................................................................................ 86 Wyszumianki-utrwalanki. Wierszyki utrwalające prawidłową wymowę głosek szumiących................................ 95 Bibliografia.............................................................................................................................................................. 110