UWIERZ W SIEBIE. by Grupa Wydawnicza Harmonia

Redakcja: Agnieszka Zielińska Korekta: Adam Guła Redakcja techniczna: Grzegorz Janik Projekt okładki: Sandra Dudek

Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl

Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl

Przedruk części lub całości książki bez pisemnej zgody Wydawnictwa zabroniony.

ISBN 978-83-7134-411-4 Gdańsk 2010 – Wydanie I

Nauczanie i wychowywanie osób niepełnosprawnych wymaga ogromnej miłości, cierpliwości, opanowania, pomysłowości i zaangażowania. Jest zadaniem trudnym i pięknym zarazem; jest jak cyzelowanie drogocennego kamienia, ale zawiera w sobie także ogromną dynamikę i zmienność. Dla jednych treść życia, dla innych konieczny obowiązek. Dla mnie? Wyzwanie! dr Krystyna Dymek-Balcerek

Wstęp Pierwsze szkolne kłopoty dziecka wynikają bardzo często z trudności w pisaniu i czytaniu. W kształceniu zintegrowanym, w którym podstawowym założeniem jest właśnie nauka czytania, niepowodzenia w tym zakresie decydują o dalszych losach dziecka, stają się często powodem zniechęcenia do nauki, wystąpienia reakcji nerwicowych oraz problemów wychowawczych. Aby je przezwyciężyć, trzeba poznać przyczyny tego stanu rzeczy i znaleźć odpowiednie środki zaradcze. Do zasadniczych źródeł trudności należą: obniżona sprawność intelektualna, przewlekłe schorzenia, zaburzenia mowy, wzroku i słuchu, brak pozytywnej motywacji do nauki, brak pełnej dojrzałości szkolnej, złe metody nauki pisania i czytania, fragmentaryczne zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych oraz zła sytuacja rodzinna. Wśród dzieci uczących się w szkole jest spora liczba takich, które na pewnym etapie swojego rozwoju, okresowo lub trwale, mają obniżoną sprawność jakiegoś organu lub funkcji. Określa się je mianem niepełnosprawnych. Ich obniżona sprawność często utrudnia wykonywanie różnych czynności czy zadań szkolnych oraz zabawę i uczestniczenie w zajęciach z dziećmi pełnosprawnymi. Najwięcej w szkołach jest uczniów z niepełnosprawnością intelektualną (z pogranicza upośledzenia lub z upośledzeniem w stopniu lekkim i umiarkowanym). Drugą co do liczebności grupę stanowią dzieci z niepełnosprawnością ruchową, głównie z porażeniem mózgowym. Trzecia grupa to dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi w zachowaniu oraz deficytami analizatora percepcji wzrokowej, słuchowej czy kinestetycznej, a także przewlekle chore. Ich trudności można znacznie złagodzić lub całkowicie usunąć, udzielając im specjalnego wsparcia. Formy i metody tej pomocy są bardzo różne, w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności. Mogą być świadczone zarówno przez odpowiednich specjalistów, jak i przez osoby z najbliższego otoczenia, w tym rodziców, rodzeństwo, nauczycieli, wychowawców 3

oraz pełnosprawnych kolegów i koleżanki. Wszystkie te starania są związane z troską o pełny rozwój dziecka, podkreślaniem tego, co jest u niego najbardziej twórcze, co stanowi jego mocne strony, a nie skupianiem się na wyrównywaniu deficytów. Zróżnicowany poziom intelektualny dzieci niepełnosprawnych i ich zdolność opanowania programu nakazują nauczycielom tak organizować tok zajęć, aby wychowankom łatwiej było odnosić indywidualne sukcesy, adekwatne do ich możliwości i niezbędne do dalszego rozwoju. Pomoc dzieciom w nauce jest istotnym zagadnieniem zwłaszcza obecnie, kiedy duża liczba uczniów już w pierwszych latach uczęszczania do szkoły potrzebuje pomocy pedagogiczno-psychologicznej. Rodzice, często z braku czasu i wiedzy, nie są w stanie sami rozwiązać zaistniałych problemów, a możliwość specjalistycznej pomocy w ramach zajęć kompensacyjno-korekcyjnych lub zajęć rewalidacyjnych z zakresu terapii pedagogicznej jest, jak na razie, ograniczona. Dlatego też jednym z ważniejszych zadań współczesnej szkoły jest jak najwcześniejsza interwencja (zorganizowanie oraz udzielenie pomocy uczniom o specjalnych i specyficznych potrzebach edukacyjnych i terapeutycznych), która pozwoli w znacznej mierze zmniejszyć lub złagodzić, a w najlepszym przypadku wyeliminować skutki indywidualnych deficytów rozwojowych każdego dziecka. Konieczne jest zatem otoczenie takiego ucznia szczególną troską i opieką terapeutyczną przez odpowiednich specjalistów, wyjaśnienie rodzicom i opiekunom istoty zaburzeń, a co najważniejsze – wskazanie im właściwych sposobów reedukacji dziecka. Ważne jest, aby uzmysłowić im, że niepowodzenia szkolne ich pociechy nie są spowodowane czynnikami zależnymi od chęci i woli ucznia, lecz często wynikają z nieprawidłowych reakcji środowiska rodzinnego. System opieki i pomocy uczniom o specyficznych i specjalnych potrzebach edukacyjnych obejmuje profilaktykę, diagnozę i terapię. Dokładne rozpoznawanie nieprawidłowości w rozwoju i ich ujemnych konsekwencji stanowi podstawę doboru form, metod i środków pedagogicznej interwencji. Terapia, której celem jest eliminowanie niepowodzeń, polega na oddziaływaniu za pomocą środków pedagogicznych na przyczyny i przejawy trudności dziecka w uczeniu się poprzez organizowanie aktywności, zaspokajanie potrzeb, wyzwalanie zmian motywacyjnych, usprawnianie zaburzonych procesów poznawczych, korygowanie zachowań i kompensowanie braków w funkcjach przy jednoczesnym podkreślaniu mocnych stron ucznia. Głównym celem terapii pedagogicznej jest wszechstronny rozwój każdego dziecka. Wymaga to opracowania szczegółowego programu terapii, to jest stymulacji, usprawniania rozwoju funkcji psychomotorycznych oraz rekonstrukcji materiału programowego 4

(wiedzy i umiejętności), co w konsekwencji pozwoli łagodzić i kompensować deficyty rozwojowe dziecka oraz eliminować jego trudności szkolne. Zajęcia kompensacyjno-korekcyjne są nastawione na usprawnienie zaburzonych funkcji (korekcja) i wspomaganie funkcji rozwijających się prawidłowo (kompensacja), aby stały się wsparciem dla funkcji zaburzonych. W terapii pedagogicznej niezbędne jest stosowanie oddziaływań psychoterapeutycznych, a przede wszystkim respektowanie głównej reguły postępowania, czyli: nie szkodzić, nie karać za to, co nie jest winą dziecka, nie pogłębiać istniejących zaburzeń i nie przyczyniać się do powstawania nowych, nie ośmieszać i nie dyskwalifikować. Niezmiernie ważne jest zaspokajanie potrzeby odniesienia sukcesu. W tym celu warto stwarzać sytuacje dydaktyczno-wychowawcze dające dziecku poczucie zadowolenia i radości z kolejnych osiągnięć w procesie uczenia się. Działania terapeutyczne zmierzają do wprowadzenia pozytywnych zmian w zakresie sfery poznawczej i emocjonalno--motywacyjnej oraz w strukturze wiedzy i umiejętności szkolnych dziecka poprzez: – usuwanie bezpośrednich przyczyn niepowodzeń, – wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach, – przywrócenie prawidłowego nastawienia ucznia do nauki szkolnej. Aby więc przezwyciężyć trudności w nauce pisania i czytania, należy prowadzić ćwiczenia usprawniające funkcję analizatora słuchu i wzroku, sprawności manualnej i graficznej, a także stosować ćwiczenia i techniki relaksacyjne oraz gry i zabawy sprzyjające uczeniu się. Trzeba również na tyle uatrakcyjnić proces dydaktyczno-wychowawczy, aby od samego początku stwarzać dziecku okazje do odczuwania satysfakcji i zadowolenia przez rozwijanie jego zamiłowań i predyspozycji rozwojowych. Ponadto powinniśmy skupić się nie tylko na korekcji, kompensacji, łagodzeniu, eliminowaniu zaburzonych funkcji czy wyrównywaniu braków w nauce, lecz – przede wszystkim – na metodach wykorzystujących potencjał tkwiący w dziecku. Uwierz w siebie. Program terapeutyczny dla uczniów o specyficznych i specjalnych potrzebach edukacyjnych jest publikacją dla terapeutów, logopedów, oligofrenopedagogów. Program został skonstruowany tak, aby w przyjętych w nim założeniach, celach, treściach nauczania, a także metodach ich realizacji uwzględnione zostały potrzeby intelektualne dziecka, a sam program sprzyjał wyrównywaniu braków edukacyjnych. Do napisania programu wykorzystano wiele materiałów i publikacji istniejących na rynku oraz doświadczenie zawodowe nauczycieli pracujących z uczniami o specyficznych i specjalnych potrzebach edukacyjnych. Może on być wykorzystany do pracy z uczniami w klasach 1–3 oraz 4–6 szkoły podstawowej. 5

Za pomoc w opracowaniu programu dziękujemy nauczycielce języka polskiego i oligofrenopedagogowi mgr Ewie Korzeniewskiej, nauczycielce kształcenia zintegrowanego i oddziału przedszkolnego oraz logopedzie mgr Krystynie Koszałce oraz nauczycielce wspomagającej uczniów w klasie integracyjnej, oligofrenopedagogowi i terapeucie mgr Zofii Stankiewicz. Autorki

Rozdział I Autostymulacja Jestem matką nie matką, mam nie mam syna, cóż to za miłość, jeśli nie znam twych oczu błysku. Nie matka, nie syn niemowa, lecz krzyk, pocałunek śladem zębów, a jednak miłość, bo bez tulenia, szczypania, rękoma trzepotania, w zróżnicowaniu zapamiętania uczuć, odtrącona jestem z tobą obok. Pomóż mi zwalczyć twoją samotność. Beata Mróz-Gajewska

Dziecko niepełnosprawne w systemie zintegrowanym Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych diametralnie zmienił sytuację osób niepełnosprawnych. Ministerstwo Edukacji Narodowej reformując polską oświatę, położyło ogromny nacisk na stworzenie integracyjnego modelu kształcenia i wychowania dzieci zdrowych oraz dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Takie działanie daje szansę uzyskania lepszych wyników rozwoju, a kontakty dzieci sprawnych z osobami niepełnosprawnymi rozwijają u nich wrażliwość i zdolność empatii, uczą zrozumienia i kształtują nawyk pomagania sobie nawzajem. Pomysł na taką organizację procesu nauczania dzieci niepełnosprawnych bynajmniej nie jest nowy. Już w XVII wieku czeski uczony Jan Komeński kreślił wizję szkoły uniwersalnej w słowach: „Szkoła powinna objąć wszystkie dzieci, skoro do tej samej szkoły uczęszczają dzieci rodziców bogatych i biednych, dziewczęta i chłopcy, to mogą także uczęszczać bardziej i mniej zdolne. Dzieciom słabszym i ograniczonym szkoła powinna poświęcić więcej czasu, wysiłku i troski (…)”1. Idea kształcenia integracyjnego wymaga zmiany podejścia do zjawiska ludzkiej niepełnosprawności i do osób dotkniętych tym problemem. Konieczne jest nowe spojrzenie na takiego ucznia, polegające na zwracaniu uwagi na jego indywidualne, zmienione przez dysfunkcje potrzeby, a także podejmowanie konkretnych działań zmierzających do ograniczenia form kształcenia segregacyjnego w szkole specjalnej oraz zahamowania procesu społecznego naznaczania. Pracom reformatorskim kierującym się tą myślą J. Popławska, B. Sierpińska, Zacznijmy razem. Dzieci specjalnej troski w szkole podstawowej. Poradnik dla nauczycieli szkół integracyjnych, Warszawa 2001, s. 6.

służą zmiany uchwalone w resorcie oświaty. Związane są one między innymi z opublikowaniem programów nauczania i wychowania dla szkół pracujących z uczniami niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu lekkim oraz ze zmianą zasad organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkołach masowych dopuszczającą łączenie kształcenia masowego i specjalnego. Oznacza to, że w odpowiednio do tego przygotowanych szkołach ogólnodostępnych mogą się uczyć – bez wprowadzania zmian w strukturze organizacyjnej procesu nauczania – zarówno dzieci pełnosprawne, jak i ich niepełnosprawni koledzy. Integracja społeczna osób niepełnosprawnych była w ostatnich latach przedmiotem wielu teoretycznych rozpraw, konferencji naukowych i kontrowersyjnych dyskusji. Można powiedzieć, że idea ta zrewolucjonizowała teorię pedagogiki specjalnej, podważając przekonanie o determinującym wpływie rodzaju i stopnia niepełnosprawności na rozwój i przystosowanie społeczne dotkniętych tą niepełnosprawnością osób. Od nas, ludzi zdrowych, zależy w dużej mierze powodzenie ich integracji społecznej. We współczesnej pedagogice specjalnej integracja społeczna definiowana jest jako kompleksowe, interdyscyplinarne działanie mające na celu rewalidację jednostki niepełnosprawnej; pozwala więc jej być sobą wśród innych. Tak rozumiana integracja może mieć zastosowanie we wszystkich sferach życia człowieka: w życiu rodzinnym, w kształceniu ogólnym i zawodowym, w pracy, w sposobie spędzania czasu wolnego oraz w sferze aktywności społecznej. Jej celem jest umożliwienie osobom niepełnosprawnym prawidłowego funkcjonowania, samodzielnego działania i dobrego samopoczucia oraz pełnego rozwoju ich osobowości i indywidualnych możliwości, a więc przygotowanie ich do normalnego życia w rodzinie i pracy oraz uczestnictwa w życiu społecznym. Trzeba jednak pamiętać, że osiągnięcie tego celu jest możliwe jedynie wówczas, gdy cały proces integracji będzie miał początek we wczesnych fazach rozwoju człowieka. Integracja szkolna i pozaszkolna powinna prowadzić do integracji społecznej w życiu zawodowym i pozazawodowym oraz umożliwiać budowanie więzi z osobami w normie intelektualnej. Janina Doroszewska słusznie stwierdziła, że uczyć się życia można tylko tkwiąc w jego nurcie, a nie w izolacji od niego. Obecnie utrwaliły się następujące formy kształcenia integracyjnego dla dzieci niepełnosprawnych: – zwykłe klasy, w których nie organizuje się dla tych dzieci w sposób celowy pomocy specjalnej (integracja pozorna), 8

– klasy integracyjne lub przedszkolne oddziały integracyjne, w których uwzględnia się specjalne potrzeby dziecka i udziela mu specjalnej pomocy (integracja funkcjonalna), – klasy specjalne organizowane w szkołach ogólnodostępnych. Stopień integracji jest różny: największy w klasach i oddziałach integracyjnych, a najmniejszy w klasach specjalnych. Mimo że integracyjny system kształcenia i wychowania jest wdrażany w system edukacji, nadal budzi wiele kontrowersji, ma swoich zwolenników i przeciwników. O jego powodzeniu w znacznej mierze decydują sami nauczyciele i rodzice. Różne sondaże świadczą o tym, że pozostawianie dziecka niepełnosprawnego w szkole masowej często spotyka się z brakiem akceptacji. Jak pisze Doroszewska, nauczyciele nierzadko podają jako przyczynę swej niechętnej postawy to, że nie czują się kompetentni do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi umysłowo. Mają świadomość niepowodzeń integracji, do której nie zostali odpowiednio przygotowani i do której nie ma warunków organizacyjnych, warsztatowych oraz programowych. Równie ważną rolę odgrywa nastawienie rodziców dzieci pełnosprawnych: ich stosunek do takiego rozwiązania nie zawsze jest właściwy i może powodować utrudnienia w kształtowaniu pozytywnych kontaktów między dziećmi, a także pomiędzy ich rodzicami. Niestety dziecko niepełnosprawne nie zawsze jest w pełni akceptowane przez środowisko, w którym żyje. Jednym z warunków skutecznej integracji jest maksymalne usprawnienie fizyczne dzieci niepełnosprawnych. Nie docenia się potrzeby wczesnego leczenia ich chorób i usprawniania w czynnościach, których opanowanie sprawia im trudność z powodu różnych upośledzeń. Zaniedbanie w leczeniu czy wyposażaniu w niezbędne aparaty, protezy i inne pomoce techniczne ułatwiające im w miarę możliwości sprawne funkcjonowanie mają niewątpliwie negatywny wpływ na integrację. Ważne jest również przygotowanie osób niepełnosprawnych do pełnienia określonych funkcji społecznych i pracy zawodowej. W odniesieniu do środowiska społecznego i otoczenia fizycznego istotne jest także: – włączenie w ten proces rodziny jako ważnego ogniwa integracji i normalizacji życia, – uchylenie przepisów prawnych ograniczających społeczne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych, – wychowywanie dzieci i młodzieży w postawie zrozumienia i tolerancji dla odmienności cech osobowościowych i zachowań, które mogą przejawiać osoby niepełnosprawne. 9

Dobra, efektywna integracja nie jest łatwym zadaniem: wymaga wprowadzenia zmian w zbiorowej świadomości, a społeczny opór i niezrozumienie jej głębokiego sensu mogą niweczyć stawiane cele i założenia. Raz rozpoczęta musi być rozwijana oraz doskonalona przez wiele lat. Do jej najważniejszych zadań należą: lepsze przygotowanie do funkcjonowania w społeczeństwie osób niepełnosprawnych, podnoszenie jakości ich życia, stymulacja rozwoju poprzez wspólną naukę, zabawę oraz równoczesne kształtowanie właściwego podejścia dzieci zdrowych do rówieśników z dysfunkcjami. Integracyjny system kształcenia „polega (…) na maksymalnym włączeniu dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy do zwykłych szkół i innych placówek oświatowych, umożliwiając im – w miarę możliwości – wzrastanie w grupie zdrowych rówieśników. W przypadku zaś jednostek przebywających w zakładach opiekuńczych – troskę o zapewnienie jak najczęstszych kontaktów z zewnętrznym środowiskiem społecznym”2. Pedagog specjalny stoi przed tymi samymi zadaniami co nauczyciel kształcenia zintegrowanego czy nauczyciel przedmiotowy, a ponadto jest zobowiązany wspierać uczniów niepełnosprawnych w czasie zajęć i po lekcjach (na przykład prowadząc z nimi zajęcia kompensacyjno-korekcyjne, rewalidacyjne). Niezwykle istotną sprawą jest współpraca oraz wymiana doświadczeń nauczycieli. W celu zaspokojenia potrzeb wychowanków wszelkie działania powinny być przez pedagogów planowane wspólnie (dotyczy to między innymi opracowania programu nauczania w danej klasie). Błędem byłoby sądzić, że rola pedagoga specjalnego ogranicza się jedynie do pracy z uczniami niepełnosprawnymi. Klasa integracyjna stanowi jedną grupę pracującą w oparciu o jeden i ten sam program nauczania i wychowania, który to program należy – ze względu na zróżnicowane potrzeby edukacyjne uczniów – dostosować do zdiagnozowanych możliwości wszystkich dzieci. W ten sposób zdecydowanie ułatwi się im przyswajanie wiedzy i umiejętności. Bardzo konstruktywnym elementem współpracy nauczycieli jest układ partnerski, zarówno pod względem wsparcia metodycznego, jak i psychicznego. Niedostateczna wiedza na temat dzieci niepełnosprawnych może powodować u ich zdrowych rówieśników niechęć oraz lęk przed nawiązywaniem kontaktów. Niezwykle ważną rolę w takich sytuacjach odgrywa pedagog specjalny, który powinien inicjować przełamywanie wszelkich barier w relacjach uczniowskich. Jego priorytetowym zadaniem jest więc kształtowanie właściwej postawy dzieci wobec siebie nawzajem: powinien on dążyć do zmiany sposobu myślenia o osobach niepełnosprawnych, starać się wykorzenić Tamże.

pewne stereotypy tkwiące w świadomości społecznej i zapobiegać wszelkim przejawom etykietowania, a także kształcić u dzieci postawę wzajemnego szacunku i gotowości do niesienia pomocy w trudnych sytuacjach. Nie tylko bowiem uczniowie niepełnosprawni, ale także zdrowe dzieci czerpią korzyści z kształcenia integracyjnego. Stworzenie uczniom niepełnosprawnym właściwej atmosfery, służenie im pomocą w pokonywaniu lęków i kompleksów oraz eliminowanie poczucia obcości i niższości w zetknięciu ze zdrowymi rówieśnikami to wyzwania, którym powinien sprostać pedagog specjalny w procesie dydaktyczno-wychowawczym.

Rozdział II Potrzeba szczególnej wrażliwości ze strony wszystkich, którzy pracują w szkole, aby stworzyć w niej klimat przyjaznego i otwartego dialogu. Jan Paweł II

Teoretyczne podstawy terapii pedagogicznej Według słownika terapia (z gr. therapeia ‘leczenie’) to „podstawowe działanie mające na celu przywracanie zdrowia ludziom i zwierzętom”3 za pomocą „różnych zabiegów i środków zmierzających do usunięcia samej przyczyny lub niekorzystnych, dokuczliwych objawów. To system działań stosowanych nie tylko w stosunku do ludzi chorych, lecz także jednostek mających wszelkiego rodzaju zaburzenia”4. W innym źródle czytamy: „Terapia pedagogiczna stanowi swoistą interwencję wychowawczą, zmierzającą do spowodowania określonych, pozytywnych zmian w zakresie sfery poznawczej i emocjonalno-motywacyjnej oraz w strukturze wiedzy i umiejętności szkolnej dziecka5. Z kolei Aleksandra Maciarz pisze, że „terapia pedagogiczna to proces specjalnych działań stosowanych wobec dzieci z trudnościami wychowawczymi, zaburzeniami zachowania oraz trudnościami w nauce na tle parcjalnych zaburzeń rozwoju. W procesie tym wykorzystuje się elementy psychosocjoterapii, ćwiczenia korekcyjne i kompensacyjne”6. Terapia pedagogiczna, zwana dawniej reedukacją lub zajęciami korekcyjno-kompensacyjnymi, to specjalistyczne działania o charakterze psychologiczno-pedagogicznym, profilaktycznym i medycznym mające na celu niesienie pomocy dzieciom ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu oraz ujawniającym różnego rodzaju nieprawidłowości rozwoju i zachowania. Celem terapii pedagogicznej jest: – usprawnianie percepcji wzrokowej, orientacji przestrzennej, sprawności manualnej oraz koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej, – stymulowanie i usprawnianie rozwoju funkcji psychomotorycznych, – wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów, Słownik wyrazów obcych, Mirosław Jarosz, red. nauk. Irena Kamińska-Szmaj, Wrocław 2001, s. 754. 4 Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1995, s. 437. 5 I. Czajkowska, K. Herda, Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole. Poradnik dla nauczyciela, Warszawa 1989. 6 A. Maciarz, Dziecko niepełnosprawne: podręczny słownik terminów, Zielona Góra 1996, s. 58. 3

– eliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich emocjonalnych i społecznych konsekwencji, – korygowanie i ukierunkowywanie nietypowych zachowań zgodnie z potrzebami dziecka i ogólnie przyjętym ideałem wychowawczym. Brak osiągnięć oraz częste niepowodzenia w nauce zazwyczaj związane są z trudnościami w czytaniu, pisaniu, liczeniu i innych czynnościach szkolnych. Odnoszą się do dzieci: – o inteligencji przeciętnej i niższej niż przeciętna, – z zakłóceniami funkcji wzrokowych i słuchowych, – z zakłóceniami i opóźnieniami rozwoju ruchowego i procesu lateralizacji, – o zaburzonym rozwoju procesów emocjonalno-motywacyjnych, – z zaburzeniami mowy, – z zaburzeniami zdolności matematycznych, – z zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych. Niepowodzeniom szkolnym często towarzyszą także trudności wychowawcze oraz zaburzenia aktywności, emocji i relacji społecznych. Terapia pedagogiczna stwarza dzieciom z zakłóceniami rozwojowymi możliwości wszechstronnego rozwoju. Prowadzona jest w formie zajęć indywidualnych lub grupowych (liczba uczestników wynosi od dwojga do pięciorga uczniów) i ma na celu spowodować określone pozytywne zmiany w sferze poznawczej i emocjonalno-motywacyjnej oraz w zakresie wiedzy i umiejętności dziecka. W praktyce szkolnej terapia pedagogiczna odbywa się zazwyczaj w postaci zajęć korekcyjno-kompensacyjnych i wyrównawczych.

Organizacja działań terapeutycznych Planowanie Planując pracę terapeutyczną, należy: – zdiagnozować przejawy i przyczyny trudności szkolnych ucznia, – opracować ramowy indywidualny program pracy z dzieckiem, – zaplanować kolejne jednostki zajęciowe. Plan powinien obejmować: – postępowanie ogólnorozwojowe, – postępowanie psychokorekcyjne, – postępowanie psychoterapeutyczne, – postępowanie psychodydaktyczne. 13

Postępowanie ogólnorozwojowe to pobudzanie i wszechstronne usprawnianie psychofizycznego oraz emocjonalno-społecznego rozwoju dziecka oraz dynamizowanie procesów poznawczych: pamięci, uwagi, wyobraźni, myślenia. Postępowanie psychokorekcyjne polega na stosowaniu wielu zabiegów specjalistycznych zmierzających do osiągnięcia zgeneralizowanej sprawności całokształtu funkcji i procesów psychofizycznych zaangażowanych w proces uczenia się. Aspekt korekcyjny obejmuje program percepcyjno-motoryczny w obrębie analizatora słuchowego, wzrokowego i artykulacyjnego oraz ćwiczenia integrujące poszczególne analizatory. Należą do nich: – ćwiczenia w obszarze percepcji słuchowej i wzrokowej oraz motoryki i orientacji przestrzennej, – zwiększanie sprawności manualnej i grafomotorycznej, – ćwiczenia stałości kształtu postrzeganych przedmiotów, figur i matematycznych symboli graficznych, – ćwiczenia pamięci słuchowej i słuchu fonematycznego, – ćwiczenia korekcyjno-kompensacyjne zaburzonej funkcji w koordynacji z bardziej sprawnymi funkcjami, – ćwiczenia relaksacyjne i odpoczynkowe, – usprawnianie koordynacji wzrokowo-ruchowej w zakresie spostrzegania i zapamiętywania stosunków przestrzennych, – synchronizowanie elementarnych funkcji w integracje wielomodalne typu: koordynacja wzrokowo-słuchowa, związki wzrokowo-ruchowo-słuchowe w różnych wariantach. Postępowanie psychoterapeutyczne to indywidualne oddziaływanie kształtujące postawę świadomego uczestnictwa dziecka w przezwyciężaniu trudności i pozytywnego nastawienia do siebie. Polega na umożliwieniu uczniowi prawidłowego funkcjonowania w zespole klasowym, zachęcaniu do uczestnictwa w życiu klasy, zapoznawaniu go z konkretnymi sposobami pokonywania trudności i opanowywania emocji oraz budowaniu wiary we własne siły i umiejętności. Postępowanie psychoterapeutyczne obejmuje ćwiczenia w zakresie: – wzbudzania zrozumienia i akceptacji własnych trudności, – wyrabiania nawyku ich pokonywania, – mobilizowania do aktywnego działania, – wzbudzania wiary we własne siły i możliwość osiągnięcia sukcesu, – stymulowania zaburzonych funkcji percepcyjno-motorycznych, – stosowania form pozytywnych w celu zwiększenia motywacji do nauki (gry i zabawy dydaktyczne). 14

Spis treści Wstęp.......................................................................................................................................3 Rozdział I Dziecko niepełnosprawne w systemie zintegrowanym....................................................... 7 Rozdział II Teoretyczne podstawy terapii pedagogicznej.................................................................... 12 Organizacja działań terapeutycznych................................................................................13 Planowanie.............................................................................................................................13 Rodzaje zajęć usprawniających.............................................................................................15 Cele i zadania pracy w gabinecie terapii pedagogicznej.......................................................19 Formy i metody pracy terapeutycznej....................................................................................19 Wybrane metody i ćwiczenia.................................................................................................20 Zasady oddziaływania terapeutycznego................................................................................ 22 Rozdział III Specyficzne trudności w uczeniu się................................................................................... 24 Symptomy wskazujące na występowanie dysleksji rozwojowej......................................26 Zasady postępowania z uczniem z dysleksją rozwojową..................................................39 Sposoby postępowania nauczyciela z uczniem z dysleksją rozwojową...........................40 Rozdział IV Zaburzenia rozwoju mowy..................................................................................................42 Terapia logopedyczna..........................................................................................................45 Rodzaje ćwiczeń logopedycznych.......................................................................................46 Ćwiczenia ortofoniczne......................................................................................................... 46 Rozdział V System pomocy terapeutycznej w Polsce........................................................................... 49 Budowa i zasady prowadzenia zajęć kompensacyjno-korekcyjnych..............................50 Przebieg zajęć........................................................................................................................50 Program zajęć kompensacyjno-korekcyjnych dla ucznia klas 1–3.................................52 Wiadomości wstępne............................................................................................................. 52 Ramowy program zajęć kompensacyjno-korekcyjnych dla ucznia klas 1–3........................54 Szczegółowy program zajęć kompensacyjno-korekcyjnych dla ucznia klas 1–3.................58 Ewaluacja programu..............................................................................................................67 Rozdział VI Kształcenie specjalne uczniów z niepełnosprawnością intelektualną............................. 68 Zajęcia rewalidacyjne............................................................................................................ 69 Program terapeutyczny dla dzieci i młodzieży o specyficznych i specjalnych potrzebach edukacyjnych..............................................................................................................70 Wiadomości wstępne.............................................................................................................70 167

Ramowy program terapeutyczny dla dzieci i młodzieży o specyficznych i specjalnych potrzebach edukacyjnych....................................................................................................... 75 Szczegółowy program terapeutyczny dla dzieci i młodzieży o specyficznych i specjalnych potrzebach edukacyjnych....................................................................................................... 78 Uwagi o realizacji programu . ............................................................................................. 137 Ewaluacja programu............................................................................................................ 137 Zakończenie........................................................................................................................ 139 Aneks...................................................................................................................................141 Załącznik nr 1 Wskazówki do sporządzenia diagnozy pedagogicznej........................................................ 141 Załącznik nr 2 Ocena opisowa ucznia.......................................................................................................... 146 Załącznik nr 3 Scenariusz zajęć logopedycznych........................................................................................ 148 Załącznik nr 4 Scenariusz zajęć z dzieckiem jąkającym się........................................................................150 Załącznik nr 5 Scenariusz zajęć z emisji głosu............................................................................................ 154 Łamańce językowe............................................................................................................... 156 Literatura............................................................................................................................159 Informacje o autorkach programu...................................................................................166

168