spowiedz_w_szkole2il:spowiedz_w_szkole
3/31/15
8:29 PM
nieco historii
Chrześcijanin to święty
W pierwszych trzech wiekach Kościoła chrztu udzielano przede wszystkim nawróconym dorosłym. Wówczas motywację kandydatów do życia chrześcijańskiego wystarczająco gwarantowała długa i wymagająca formacja (katechumenat), odbywana wcześniej w środowisku, w którym przeważającą większość stanowili poganie. Zasadnicza pokuta odbywała się więc przed chrztem, a zgorszenie św. Pawła błędami postępowania chrześcijan z Koryntu pokazuje, że układanie się z pogaństwem nie było akceptowalne: „Dlatego pisałem wam wówczas, byście nie przestawali z takim, który nazywając się bratem, w rzeczywistości jest rozpustnikiem, chciwcem, bałwochwalcą, oszczercą, pijakiem lub zdziercą. Z takim nawet nie siadajcie wspólnie do posiłku” (1 Kor 5, 11). Sankcja jest tu prosta: wykluczenie ze wspól-
Page 9
spowiedz_w_szkole2il:spowiedz_w_szkole
3/31/15
8:29 PM
10 pokuta w życiu chrześcijańskim
noty świętych, czyli ekskomunika. Wydaje się, że w niektórych miejscach św. Paweł bierze pod uwagę ponowne włączenie takich fałszywych braci do społeczności wiernych, ale sam fakt, że wspomina o tym tak rzadko, dość jasno pokazuje, że zdeklarowaną normą życia chrześcijańskiego była świętość. Wyraźnie widać, że taka praktyka ekskomuniki nie dotyczy grzechów wynikających ze zwykłej słabości: ich usuwanie jest przedmiotem codziennej walki duchowej, szczególnie przez post, modlitwę i jałmużnę, dlatego przez kilkaset lat nie wchodzą one w zakres oficjalnej i liturgicznej pokuty Kościoła, co pojawia się później.
„Drugi, ciężko zapracowany chrzest”
Wiele wskazuje, że przez pięć pierwszych wieków pokuta za grzech ciężki popełniony po chrzcie oznaczała konieczność powtórnego wejścia do wspólnoty, stopniowego i obwarowanego wie-
Page 10
spowiedz_w_szkole2il:spowiedz_w_szkole
3/31/15
8:29 PM
loma wymogami. Postrzegano to jako drugi katechumenat, przygotowujący na to, co Ojcowie Kościoła nazywali „drugim, ciężko zapracowanym chrztem”, sprawowanym uroczyście po całych miesiącach czy latach ciężkiej próby. Pasterze wspólnoty mają świadomość, że wypełniają w tym względzie zalecenie pozostawione apostołom przez Jezusa: „Którym odpuścicie grzechy, są im odpuszczone, a którym zatrzymacie, są im zatrzymane” (J 20, 22). Ponowne włączenie do wspólnoty wiązało się więc z bardzo surowymi wymogami i przyjęciem zobowiązania, by nawet po odbyciu pokuty w ścisłym rozumieniu prowadzić życie pełne umartwień. Słowem, pojednany pokutnik musiał przestrzegać ograniczeń w spożywaniu pokarmów, zrezygnować z pełnienia funkcji publicznych, z zawarcia małżeństwa czy też, jeśli już był żonaty, żyć tak, jakby nie miał żony. Po ponownym włączeniu do wspólnoty myśl o nowym upadku i nowej pokucie jest dla grzesznika niemożliwa. Czy oznacza to, że powszechna była wiara, że niektórych, szczególnie ciężkich grzechów
Page 11
spowiedz_w_szkole2il:spowiedz_w_szkole
3/31/15
8:29 PM
12 pokuta w życiu chrześcijańskim
Bóg nie może odpuścić? Z pewnością nie, gdyż stawianie Bożemu miłosierdziu jakichkolwiek granic podważałoby sam fundament wiary chrześcijańskiej, ale czym innym jest to, co Bóg może zrobić dla skruszonego grzesznika, a czym innym to, co instytucja Kościoła może uświadomić w sposób widzialny na ziemi. Właśnie tutaj widać konieczność istnienia spójności gestów uświęcenia, czyli sakramentów, ze świętością życia ludzi, którzy te sakramenty przyjmują, zarówno dawniej, jak i dziś.
Od starożytnej pokuty do naszej współczesnej spowiedzi
Stosowanie tej zasady było jednak coraz mniej rygorystyczne w miarę jak rozprzestrzeniał się Kościół, zwłaszcza gdy w IV wieku chrześcijaństwo stało się oficjalną i dominującą religią w Cesarstwie Rzymskim. Dwa nowe czynniki znacząco zmieniły wówczas praktykę chrześcijańskiej pokuty, a przynajmniej jej aspekt instytucjonalny i liturgiczny. Z jednej
Page 12
spowiedz_w_szkole2il:spowiedz_w_szkole
3/31/15
8:29 PM
strony fakt liczebnej przewagi chrześcijan umożliwił rozpowszechnienie się chrztu małych dzieci, gdyż ich przyszłość była coraz pewniejsza, a z drugiej strony masowemu wejściu do Kościoła w VI wieku ludów barbarzyńskich towarzyszył znaczny spadek gorliwości chrześcijańskich wspólnot. Chrztu nie poprzedzało już długotrwałe dojrzewanie duchowe i moralne jak w pierwotnym katechumenacie. W tej nowej sytuacji głębokie nawrócenia najczęściej miały miejsce już po chrzcie, a sytuacja penitenta była wówczas odpowiednikiem owego drugiego wejścia w życie chrześcijańskie. Tym sposobem dyscyplina pokutna częściowo przejęła zadania pedagogii zanikającego katechumenatu. Ostatecznie w Kościele, do którego należały liczne rzesze, ugruntowało się znane współczesności rozróżnienie na dwie kategorie chrześcijan – „wierzących” i „praktykujących”. Wtedy też ustała praktyka przystępowania niemal wszystkich wiernych do komunii podczas Mszy świętej. W tej raczej chłodnej atmosferze duchowej doszło do paradoksalnego od-
Page 13
spowiedz_w_szkole2il:spowiedz_w_szkole
3/31/15
8:29 PM
14 pokuta w życiu chrześcijańskim
wrócenia roli praktyki pokutnej: choć pierwotnie była ona przeznaczona dla największych grzeszników, to teraz do jej zaleceń stosowali się najwierniejsi chrześcijanie, dla których stała się ona drogą do bardziej osobistego przeżywania wiary. Skądinąd wiara tej niewielkiej liczby wiernych coraz częściej szukała pożywienia w środowiskach monastycznych, w których z reguły w kroczeniu drogą wewnętrznego rozwoju towarzyszył mistrz duchowy. I chociaż początkowo przyjmowano to z trudem, dość szybko rozpowszechniła się praktyka oficjalnego i sakramentalnego pojednania po wyznaniu grzechów w ramach kierownictwa duchowego. Dodajmy, że grzechy te nie były tak ciężkie i gorszące jak grzechy podlegające ekskomunice w pierwszych wiekach. W rozpowszechnieniu tego nowego sposobu sprawowania pokuty w całej Europie Zachodniej zasadniczą rolę odegrali misjonarze przybyli w VII wieku z Irlandii. Z jednej więc strony stopniowo wychodzą z praktyki surowe zasady publicznej pokuty za grzechy ciężkie, z drugiej zaś w zakres li-
Page 14
spowiedz_w_szkole2il:spowiedz_w_szkole
3/31/15
8:29 PM
turgii i sakramentu pokuty w ścisłym znaczeniu stopniowo wchodzi praktyka pokuty mającej na celu wyłącznie rozwój duchowy. W wyniku procesu zmierzającego do pokuty mającej coraz bardziej prywatny i coraz mniej uroczysty wymiar, mniej więcej w X wieku ostatecznie ukształtowała się współczesna „spowiedź”. O ile jednak objęcie grzechów lekkich oficjalną pokutą znacząco wpłynęło na ostateczny kształt liturgii pokutnej, to nie przesłoniło ono tego, co podkreślała bardziej starożytna praktyka: chrześcijanin, który w jakiś sposób wyparł się swojego chrztu – gdyż tym właśnie jest grzech ciężki – nie może ponownie zostać włączony do widzialnej wspólnoty bez widzialnego pojednania, i to zgodnie z takimi formami, których ustalenie należy do następców apostołów, na mocy mandatu udzielonego im w tym celu przez Jezusa.
Page 15