Dlaczego Wielki Post trwa czterdzieści dni? iczba czterdzieści ma głębokie znaczenie symL boliczne i tradycyjnie wskazuje na pełnię i doskonałość. W Starym Testamencie to okres szczególnego działania Boga: tyle właśnie dni trwał potop (zob. Rdz 7, 17), tyle dni Mojżesz przebywał na górze (zob. Wj 24, 18), tyle trwała wędrówka Eliasza do góry Horeb (zob. 1 Krl 19, 8). Czterdzieści lat odpowiada życiu jednego pokolenia, a więc liczba czterdzieści symbolizuje także odnowę. Również lud Izraela wędrował przez pustynię czterdzieści lat, zanim dotarł do Ziemi Obiecanej (zob. Wj 16, 35). W Nowym Testamencie czytamy, że Jezus objawiał się uczniom przez czterdzieści dni po swojej męce i śmierci na krzyżu (zob. Dz 1, 3), wiemy też z Ewangelii, że wcześniej, jeszcze przed rozpoczęciem publicznego nauczania, pozostawał On czterdzieści dni na pustyni (zob. Mt 4, 2). „Kościół co roku przez czterdzieści dni Wielkiego Postu jednoczy się z tajemnicą Jezusa na pustyni.”3 To czas, który symbolizuje całe życie, czas walki i cierpienia, przygotowania i nawrócenia w oczekiwaniu na zbawienie.
3 Katechizm Kościoła Katolickiego, nr 540, Pallottinum, Poznań 2002, s. 138.
• 12 •
Co oznacza słowo Czterdziestnica? łowo Czterdziestnica to w zasadzie dokładne S tłumaczenie określenia Wielkiego Postu stosowane4
go w językach pierwotnego Kościoła – łac. Quadragesima, gr. Tessarakostè. Łaciński termin quadragesima (dosł. „czterdziesta”) jest rzeczownikiem rodzaju żeńskiego od przymiotnika quadragesimus – oznaczającego tyle co „czterdziesty”, a więc „czterdziesty dzień przed Wielkanocą”. To, kiedy rozpocznie się Wielki Post, zależy bowiem od tego, kiedy w danym roku wypada Wielkanoc, święto, które z racji swojego znaczenia od najwcześniejszych wieków było poprzedzone okresem szczególnych przygotowań, intensywnego wsłuchiwania się w Słowo Boże, modlitwy i postu. We współczesnej praktyce liturgicznej (choć jest to stary zwyczaj sięgający przynajmniej V stulecia) Wielki Post rozpoczyna się w Środę Popielcową – od czasu wprowadzenia ustaleń podjętych w trakcie Soboru Watykańskiego II – a kończy się w Wielki Czwartek o dziewiątej godzinie dnia (łac. hora nona), czyli o trzeciej po południu, kiedy to Msza Święta Wieczerzy Pańskiej otwiera Triduum Paschalne. 4
Według Encyklopedii Staropolskiej Zygmunta Glogera w języku polskim dawniej powszechnie funkcjonowało określenie Wielkiego Postu jako Czterdziestnicy.
• 13 •
Kiedy wprowadzono Wielki Post?
Po wydaniu w 313 roku edyktu mediolańskiego Kościół katolicki rozwijał się w warunkach względ5
nego pokoju. Wraz z rozpowszechnianiem się chrześcijaństwa zaczął nabierać strukturalnej formy również kalendarz kościelny, skoncentrowany wokół dwóch najważniejszych wydarzeń: Paschy, czyli tajemnicy Zmartwychwstania, oraz Bożego Narodzenia, czyli tajemnicy Wcielenia. Przywykliśmy do tego, że Wielkanoc, największe święto chrześcijaństwa, rozpoczyna szczególny okres roku liturgicznego trwający do Pięćdziesiątnicy, a poprzedzona jest czterdziestodniowym przygotowującym postem. Praktyka zachowywania okresu pokutnego sięga wprawdzie początków chrześcijaństwa, ale nie zawsze miała taki sam charakter i przebieg. Pierwotnie polegał on na pokucie zachowywanej przez całą wspólnotę chrześcijańską, która niejako towarzyszyła Panu w perspektywie wydarzeń paschalnych, ale tylko w Wielki Piątek i w Wielką Sobotę. W III wieku poszczono już przez cały tydzień poprzedzający Paschę. 5
Edykt ogłoszony wspólnie przez dwóch cesarzy: Konstantyna Wielkiego i Licyniusza – władających odpowiednio zachodnią i wschodnią częścią imperium rzymskiego – mówił o wprowadzeniu w cesarstwie wolności wyznania, co oznaczało również uzyskanie prawa swobodnego praktykowania wiary przez chrześcijan.
• 14 •
W IV wieku, między innymi wobec zwiększania się liczby katechumenów, którzy w Wielkim Poście uczestniczyli w obrzędach chrześcijańskiej inicjacji, czy penitentów pragnących w tym szczególnym czasie dostąpić pojednania z Bogiem, konieczne stało się bardziej precyzyjne określenie formy i czasu trwania okresu pokutnego. W pierwszej połowie IV stulecia Wielki Post został przedłużony do czterdziestu dni. Niedziele, jako dni świąteczne, nie były nigdy do niego wliczane. Coraz precyzyjniejsze definiowanie charakteru Wielkiego Postu odbywało się w kolejnych stuleciach. Na przykład w VII wieku Kościół przyjął za początek Wielkiego Postu szóstą niedzielę przed Wielkanocą, a ponieważ niedziele były z postu wyłączone, aby zachować czterdzieści dni pokutnych jego początek przypadał na środę.
• 15 •