1
LIÑAS DE COMENTARIO DE “O CASO DOS TRES FORNOS”, DE RAFAEL DIESTE. 1. AUTOR, OBRA, CONTEXTO: Estamos ante un relato pertencente ao libro Dos Arquivos do Trasno, do autor rianxeiro Rafael Dieste González. O libro está composto por vinte relatos breves, aínda que cando foi publicado en 1926 por primeira vez, constaba só de oito. Dieste foi engadíndolle outros ata que acadou os vinte da versión definitiva, editada en 1962. Un dos grupos xeracionais importantes anterior á guerra civil creouse arredor do Seminario de Estudos Galegos, fundado en 1923 por profesores e estudantes da Universidade de Santiago, co obxecto de promover o estudo científico da realidade galega. Próximos a este grupo, aínda que sen constituír un grupo homoxéneo, están varios escritores nados en torno ao 1900 que son coñecidos cos nomes de Novecentistas ou Xeración de 1925. Rafael Dieste constitúese como o grande narrador deste grupo xeracional. Nace en Rianxo, en 1899. Matricúlase na Escola Normal (Maxisterio) de Compostela. Interrompe os seus estudos para viaxar a México da man dun dos seus irmáns. De regreso a Rianxo, finaliza a carreira e inicia a súa relación coa literatura. Entra en contacto co nacionalismo a través do maxisterio de Vicente Risco, como tantos outros do seu tempo. De regreso da guerra de Marrocos colabora en varios xornais de Vigo. Un ano despois da publicación de Dos Arquivos do Trasno publica a peza dramática A fiestra valdeira. En 1932 trasládase a Madrid e participa nas Misións Pedagóxicas. A sublevación fascista sorpréndeo sendo director do Teatro Español de Madrid. Forma parte da Alianza de Intelectuais Antifascistas e colabora na revista Nova Galiza. Despois dunha estadía en Uruguai, estableceuse en Bos Aires, onde traballou como director literario na Editora Atlántica. En 1948, viaxou por Europa como comisionado do Museo Nacional de Artes Plásticas de Montevideo, e aceptou un posto de lector de Lingua e Literatura Españolas na Universidade de Cambridge, ao que seguiría outro lectorado no Instituto Tecnolóxico de Estudos Superiores de Monterrei. En 1954 regresou a Bos Aires e á Editorial Atlántida. En 1961 volveu a Rianxo e, un ano despois, publica en Galaxia unha reedición de Dos Arquivos do Trasno, ampliando o número de contos a 20. A mediados desa década instálase na Coruña e en 1970 ingresa na Real Academia Galega como membro de número. O seu discurso de ingreso é Da vontade de estilo na fala popular, discurso que le o día 18 de abril. Poucos meses antes da súa morte (15/10/1981), apareceu o volume Antre a terra e o ceo, que recolle artigos publicados en El Pueblo Gallego na década de 1920. En 1981 foi nomeado Membro de Honra da Asociación de Escritores en Lingua Galega e, en 1995, dedicóuselle o Día das Letras Galegas. Dos Arquivos do Trasno, libro publicado en 1926, contiña inicialmente oito relatos; dende a segunda edición, en 1962, Dieste ampliou o número a vinte. O libro ábrese cunha introdución que condensa unha moderna teoría do conto exposta en forma de proverbios. Dous son os principios que a gobernan: unidade emotiva e remate esencial. O eixo temático da narrativa de Dieste xira arredor da psicoloxía e das experiencias extraordinarias da xente galega. Segundo o autor "O conto é o remuíño que fan arredor dunha lámpada moitas bolboretas, todas mergulladas na mesma luz". Son contos breves, intensos, de linguaxe estilizada, nos que o sobrenatural e o misterioso se introducen na realidade. O propio título indica que o libro ten parte de realidade (arquivos) e parte de fantasía (trasno). Os acontecementos que conta son as
2
historias que contaban os maiores, acontecementos reais, un pouco misteriosos e contados cun chisco de imaxinación e fantasía. Os seus personaxes ben poderían ser os que forman a sociedade galega, en toda a súa amplitude e diversidade. A temática, moi variada, vai dende a morte, a morriña, a presenza dos mortos, o misterio, a dignidade…, ata a emigración e o retorno á terra. A historia do século XX vén marcada polas dúas guerras mundiais, a revolución rusa e a denominada guerra fría. O período entre guerras (1920-1936) iníciase cunha euforia económica que rematará co “crack do 29”. É un período moi dinámico a nivel estético e artístico; en xeral, sucédense numerosas correntes. A arte social tende a denunciar os problemas sociais e políticos. A arte experimental caracterízase pola vontade de romper con todo o anterior e pola busca de innovacións orixinais. Esta tendencia culmina coas vangardas. Por outra banda, ante a dor e a morte experimentada nestas primeiras décadas do século XX, xorde a anguria existencial e a necesidade de lle atopar sentido á vida nunha situación que chega a ser de profunda desesperación. En España, o reinado de Afonso XIII está marcado polas tensións sociais e das distintas rexións. A ditadura de Primo de Rivera suspende a Constitución e as liberdades políticas. A II República revitalizou as arelas dun estado plurilingüe e multicultural. A guerra civil e o Franquismo marcaron un período escuro na historia de España, con consecuencias negativas para o desenvolvemento das linguas e culturas peninsulares. En Galicia, o agrarismo e a crise económica marcan os primeiros anos do século. A aparición do nacionalismo, a partir das Irmandades da Fala (1916) e do Partido Galeguista (1931) deulle un gran pulo á lingua e cultura propias. Neste contexto xorde Rafael Dieste (1899-1981) e a súa obra Dos Arquivos do Trasno (1926, 1962). 2. ANÁLISE DO CONTIDO: Tema. Trátase dunha historia que conta un home de mar, fogoeiro, para sermos máis precisos, coa que nos quere demostrar como actuou con dignidade ante un conflito laboral. É un caso de amor propio, de integridade moral, manifestada por un traballador de carácter ante unha situación de posible explotación laboral. Argumento. Ante un público de ambiente mariñeiro, en tempo presente, un home que fora fogoeiro nun barco, xustifica o seu comportamento de dignidade e orgullo nun caso que lle acontecera. Para que ninguén dubide da veracidade do seu relato, pon de testemuña dos feitos a un dos presentes, compañeiro de abordo del naquel tempo. Primeiro, explica con todo detalle como é o traballo dos fogoeiros nun barco, aclarando perfectamente cales son as súas obrigas: alimentar os tres fornos, mais limpar de escorias un só. Despois conta a historia. O maquinista mándalle limpar os tres fornos (para aforrar gastos), cousa á que se nega o fogoeiro repetidamente, insistindo en que limparía soamente un. O maquinista dálle parte ao capitán e volta coa resposta irónica de que limpe só un, que ben lle abonda. O fogoeiro, doído no seu amor propio e indignado, conta como limpou os tres fornos e como cando chegaron a porto se presentou ante o capitán e como lle pediu a conta e lle dixo
3
que marchaba. O capitán négalla e marcha sen ela. Finalmente, despois de andar todo o día por Marsella adiante, o fogoeiro atópase nunha tasca, alguén lle pousa unha man no lombo e dille: busqueite todo o día, compañeiro. Logo disto, no que podemos considerar un epílogo, xa no tempo presente, o fogoeiro explícalles aos presentes que volveu ao barco xa que aquel que lle pousara a man no lombo era o seu capitán. Narrador: Estamos ante un narrador protagonista que nos conta en primeira persoa uns feitos que lle aconteceron no pasado. Adopta unha postura obxectiva e pretende ser fiel á realidade. Pon de testemuña a un compañeiro que tamén coñece a historia. Relata a súa experiencia cun ton serio e certamente confidencial, ante uns ouvintes que o escoitan con atención. Estrutura: Introdución: Dende o principio ata que se inicia o diálogo co maquinista. Nesta introdución podemos observar tres partes claramente diferenciadas. O primeiro parágrafo correspóndese coa discusión que provoca que o narrador-protagonista conte uns feitos que lle aconteceran tempo atrás e que servirá de exemplo e argumento probatorio da súa tese na discusión. O segundo parágrafo é a referencia á testemuña que está presente e que acreditará que o que se conte é certo. A terceira parte desta introdución é a explicación do traballo do fogoeiro a respecto dos fornos. Desenvolvemento: En primeiro lugar, o diálogo que mantén co maquinista e as negativas do fogoeiro a limpar os tres fornos. Unha segunda parte que vai dende que o maquinista dá parte ao capitán e que inclúe a resposta deste ata a reacción indignada do protagonista e como limpa os tres fornos. A terceira parte, na que se produce o momento de máxima tensión, correspóndese co diálogo co capitán, xa en porto, como lle pide a conta e marcha sen ela. Desenlace: Unha primeira parte na que vemos ao fogoeiro deambulando por Marsella, e unha segunda cando estando nun bar de mala xente, sente como alguén lle pousa a man sobre o lombo e lle di: Busqueite todo o día, compañeiro. O final absoluto do conto aparece nunha especie de epílogo no que se dirixe aos ouvintes e lles explica o remate da historia: Volvín ao barco, aquel que me pousara a man no lombo era o meu capitán. Como se pode observar presenta unha estrutura clásica: introdución-desenvolvementoclímax-desenlace. Hai dúas accións centrais, unha física: limpar os fornos, e outra moral: o autodespido por considerar que se está a cometer un abuso laboral. Finalmente, hai unha acción compensadora, a do regreso ao barco pola intervención directa do capitán. Espazo-tempo: O tempo narrativo prodúcese anos despois de ter acontecidos os feitos que se relatan, o cal implica un “flash-back” dende o tempo en que se conta a historia ata o tempo en que se teñen producidos os feitos. O espazo narrativo está constituído por un lugar sen determinar, pero claramente de ambiente mariñeiro. Pode ser un lugar de encontro de vellos mariñeiros, preto dun peirao, ou incluso unha taberna de ambiente portuario. O tempo real é unha mañá estando preto do porto de Marsella ata a noite dese mesmo día que é cando o capitán atopa o fogoeiro. O espazo real está constituído polo barco, especialmente polas “fonduras”, o lugar onde están os tres fornos. Está tamén a cidade de Marsella e, especialmente, os barrios de “mala xente” preto do porto.
4
Personaxes: O protagonista é sen dúbida o fogoeiro, un mariñeiro galego forte, de rexo carácter e de xenio, orgulloso e digno, íntegro, que sabe como actuar nunhas circunstancias difíciles e que sabe loitar polos seus dereitos. Sabe tamén perdoar cando aqueles que se equivocan saben recoñecer o seu erro e pedir desculpas, como fai o capitán. Contraposto ao fogoeiro está o maquinista. Tamén neste sentido de personaxe antagonista ao fogoeiro está o personaxe inicial que provoca a discusión que dá pé á historia. O capitán xoga un papel de árbitro; é quen de atallar o abuso laboral poñéndose á altura do traballador: busqueite todo o día, compañeiro, recoñecendo o seu erro e recoñecendo a valía do fogoeiro. Están tamén os ouvintes, os personaxes ambientais e un compañeiro de abordo por aqueles tempos que o fogoeiro pon como testemuña dos feitos.
3. ANÁLISE FORMAL: Neste apartado debemos preocuparnos dunha maneira sinxela de responder a dúas cuestións básicas: Como nos contan a historia? Que recursos empregan? Por unha banda é bastante evidente que a presenza de certos trazos dialectais (no texto orixinal) e a lingua empregada polos personaxes danlle ao relato un ton apropiado ao ambiente mariñeiro. Por outra banda, poderiamos facer un exercicio de comparación do texto orixinal coa escrita que hoxe se consideraría correcta tendo en conta a normativa actual. Transcribe, polo tanto, a fala popular e coloquial, sen apenas rebuscamentos, coas expresións propias dos personaxes de clases populares. A presenza masiva de verbos, responsables da acción narrada, aparecen predominantemente en primeira persoa. Hai un dominio do modo indicativo, máis obxectivo e denotativo na narración dos feitos iniciais e finais, alternando nos momentos claves de alta tensión co subxuntivo, que connota mellor o estado de ánimo do protagonista (vaia, dea). Tamén aparece o imperativo (limpe, non limpe…). Alterna tamén o presente co uso do pasado, indicando a progresión dos feitos e a regresión temporal. Debemos sinalar tamén a presenza de certos campos semánticos relacionados con palabras do léxico mariñeiro (fornos, cuberta, fonduras, maquinista, botes, fogoeiro, barco…), e tamén con palabras relacionadas co temperamento (varudo, espilido, arroutadas, peito, obrigas, parvo…).
4. CONCLUSIÓN: O autor do texto, escritor comprometido co galego e a súa causa, amósanos unha historia de ambiente mariñeiro a través dun personaxe íntegro, que sabe manter a súa dignidade e loitar polos seus dereitos. Achéganos emotivamente a este fogoeiro que pretende converter en modelo, en representante arquetípico do que é ser galego e de como se debe actuar. Trátase dunha sinxela mostra de como toda unha colectividade debe reaccionar con valentía e dignidade cando lle pisan os seus dereitos.