Tema 1: A poesía das Irmandades da Fala. Características, autores e obras representativas. Asistimos nestes primeiros anos do século XX a profundos cambios sociais en Galicia que influirán definitivamente na obra de Ramón Cabanillas e Antón Noriega Varela, os máis xenuínos representantes dos poetas que serven de ponte entre o legado decimonónico e a literatura galega do século XX, aínda que sen conciencia de grupo xeracional, illados e sen conexión. Quizais o único aglutinante foi o agrarismo de Basilio Álvarez. Antón Noriega Varela, mestre en Foz, compón poemas cívicos alentando á loita agraria e forma parte da redacción do periódico local Guau Guau, de carácter anticaciquil. Trasladado a Ourense, coñece a Otero Pedrayo quen o poñerá en contacto coa literatura portuguesa que deixará unha innegable pegada na súa produción poética. Posteriormente, Noriega reacciona contra o modernismo e reafirma a súa estética de lirismo paisaxístico renegando das novas tendencias poéticas ao tempo que se desvencella progresivamente do movemento agrarista. É autor dun único libro, que coñeceu sucesivas transformacións e que apareceu co título Montañesas e logo co de Do ermo. Os aspectos máis salientables da súa obra son: Poesía costumista. Composicións que se manteñen na liña do realismo costumista característico do século XIX a través das que expresa nun ton popular a dura vida dos labregos e tamén as alegrías festeiras da aldea. Lirismo da natureza. O poeta identifícase coa soidade do ermo, aínda que nos sonetos, o poeta abandona a fala popular e introduce numerosos cultismos, moitos deles tirados do portugués, coidando a musicalidade do verso e cunha actitude esteticista e culturalista que os diferenza das composicións breves. Ramón Cabanillas Enríquez, o poeta da raza, publica o seu primeiro libro na Habana, en 1913, co título No desterro. Dous anos máis tarde, pouco antes de volver a Galicia, publica o segundo: Vento mareiro. De volta en Galicia colabora nas Irmandades da Fala e no seu periódico A Nosa Terra, converténdose na máis importante voz lírica do momento. Máis tarde chegan Da terra asoballada, Na noite estrelecida e A rosa de cen follas. Virán máis obras e recompilacións ata que finalmente aos oitenta e dous anos publica a súa derradeira obra: o poema extenso Samos, composto no mosteiro do mesmo nome. Na súa obra poética podemos diferenciar dúas grandes liñas: Poesía lírica. Maniféstase en tres direccións principais: a poesía social ou combativa, de carácter agrarista e anticaciquil (o que lle vale o apelativo de sucesor de Curros); a poesía de tipo intimista (que pode lembrar a Rosalía), e a poesía costumista onde se poden observar as pegadas do Modernismo. - Poesía narrativa. O bendito San Amaro, un poema que narra brevemente a lenda dese santo galego, Na Noite estrelecida recolle temas da Materia de Bretaña, galeguizándoa e insuflándoa coas arelas de redención e liberdade da nosa Terra. Galicia convértese en protagonista da obra. A obra Samos ten un carácter máis descritivo que narrativo, e moitas partes son puramente líricas. Outros poetas destacables deste período son Gonzalo López Abente, natural de Muxía, e Xerardo Álvarez Limeses, autor de composicións de gran liberdade métrica, sumido nun lirismo agarimoso e superficial que fai gala dun galego rico e rexo. (515 palabras) Tema 2: A prosa do primeiro terzo do século XX. As Irmandades e o Grupo Nós: narrativa, ensaio e xornalismo.
A prosa galega acadou por obra dos homes da xeración das Irmandades e do Grupo Nós unha abondosa produción de calidade que lle conferiu á cultura galega unha altura que non tivera ata entón. Con eles a narrativa galega ábrese a horizontes novos, máis universais e, ao mesmo tempo, máis enraizados na nosa cultura. Ademais a actividade editorial adquiriu un pulo sen precedentes.
O Grupo Nós supuxo a consolidación e modernización da prosa galega nos seus máis variados rexistros (narrativa curta, novela, ensaio, discurso científico…). Con Nós, os inadaptados, Arredor de si e Dos nosos tempos, Risco, Otero e Cuevillas sintetizan a descuberta de Galicia e a súa xente como a máis apaixonante aventura intelectual destes individualistas que inician un traballo sistemático e colectivo de estudo, desenvolvemento e dignificación da realidade de Galicia, conectándoa directamente con Europa nun afán de modernización e de superación do illamento rural da cultura galega. A produción narrativa de Vicente Risco, autor en 1920 de Teoría do Nacionalismo Galego, ten un carácter intelectual que se vencella coa súa obra ensaística e vén ser unha continuación do seu pensamento filosófico, o que supón unha ruptura coa narración galega de tipo folclórico ou costumista. A obra narrativa de Otero Pedrayo, o Patriarca das Letras Galegas, céntrase nos distintos aspectos da historia e da realidade de Galicia. Os camiños da vida (1928) amósanos a sociedade galega rural no transo da súa transformación durante o século XIX. En Arredor de si retrata a súa xeración e retrátase a si mesmo na figura do seu protagonista, o intelectual Adrián Solovio. Algúns temas recorrentes na súa obra son: a tradición, a fidalguía e a paisaxe. De entre a súa fecunda produción ensaística destaca especialmente o seu Ensaio histórico sobre a cultura galega (1939), síntese do desenvolvemento histórico e cultural de Galicia dende os tempos prehistóricos ata os comezos do século XX. Coa súa obra, Castelao opta por mostrar a realidade daquel tempo amosando as diferentes facetas das clases populares, que son os protagonistas fundamentais das súas obras. A súa é unha prosa que se decanta pola sinxeleza. Xunto co humor, o lirismo constitúe outra das claves da súa obra. Con estas características consegue textos breves e sintéticos. Un ollo de vidro é un claro exemplo. Cousas é un conxunto de prosas con ilustracións. Retrincos é unha colección de cinco contos que se nos presentan como autobiográficos e ordenados cronoloxicamente. Os dous de sempre é a única novela de Castelao e consiste nunha sucesión de relatos que gardan unidade entre eles pola referencia a dous protagonistas constantes: Pedriño e Rañolas. O labor ensaístico de Castelao vén representado principalmente polo seu libro Sempre en Galiza. Próximos a estes autores, aínda que sen constituír un grupo homoxéneo, están varios escritores nados en torno ao 1900 que son coñecidos cos nomes de Novecentistas ou Xeración do 25. O máis destacado narrador é Rafael Dieste, autor de Dos arquivos do trasno, que ten como eixo temático a psicoloxía e as experiencias extraordinarias da xente galega. (499 palabras)
Tema 3: A poesía de vangarda. Características, autores e obras representativas. Os escritores nados arredor do 1900, coñecidos co nome de novecentistas, vangardistas ou xeración do 25, incorporaron á nosa literatura os principios estéticos e as novidades características dos principais movementos vangardistas europeos, aqueles que responden a unha reformulación teórica das artes. Todos teñen en común a reivindicación da materia artística como algo autónomo, sen conexión co mundo real e a innovación da linguaxe figurada: a sintaxe e as imaxes fanse irracionais, mesmo absurdas, por veces. Os poetas galegos danse a coñecer contra o 1925, publicando ademais unha serie de revistas (Ronsel, Alfar, Resol...) que se constituíron como a súa principal canle de expresión. Esta xeración de autores incorporan as novidades das vangardas, mais sen renunciar ao sentimento, ao espírito nacionalista e mais á descuberta dos Cancioneiros medievais. A vangarda plena está representada polo creacionismo de Manuel Antonio, autor de De catro a catro (1928), único libro que chegou a publicar en vida. Antes, en 1922, asinara conxuntamente co artista plástico Álvaro Cebreiro o manifesto Máis Alá! onde propoñía unha ruptura total coa literatura galega que se viñera facendo ata a data. De catro a catro constitúe unha sorte de caderno de bitácora (follas sen data dun diario de abordo). Está composto por dezanove poemas e reflicte, seguindo unha liña temporal, a viaxe marítima que realizou. No texto creacionista, a xustaposición de imaxes é a auténtica creadora, unha imaxe baseada na
prosopopea que nos presenta a realidade desde distintos puntos de vista, nunha completa fragmentación da perspectiva que reduce o poema a unha superposición de visións. A segunda vía seguida pola xeración novecentista é o chamado hilozoísmo ou imaxinismo, escola que ten como principal representante ao pontevedrés Luís Amado Carballo, autor de dous poemarios, Proel e O Galo, quen tivo unha ampla aceptación e múltiples seguidores. Claramente influenciado polas vangardas europeas, mestura imaxes de raíz vangardista con metros e ritmos populares para nos ofrecer unha visión plástica e animada da paisaxe. Na descrición que nos ofrece da paisaxe, o elemento humano case desaparece, humanizando en troques o inanimado. A terceira gran corrente, que se vén chamando tradicionalmente neotrobadorismo, xorde polo influxo da lectura dos Cancioneiros medievais. O abraio e conmoción que a lectura da lírica medieval provoca nos poetas novos, fai que viren os seus ollos cara á tradición, introducindo na súa poesía numerosos elementos estilísticos e temáticos medievais. Prodúcese, polo tanto, unha recreación e reformulación de estilos e temas, engadindo imaxes propias da poesía moderna. Os representantes sobranceiros desta corrente son Fermín Bouza Brey, que dá ao prelo Nao senlleira en 1933, e Álvaro Cunqueiro, autor de Cantiga nova que se chama ribeira, editado o mesmo ano. Álvaro Cunqueiro será o poeta galego que conecte máis decididamente co surrealismo, publicando dous libros de contido vangardista, Mar ao norde (1932) e Poemas do si e non (1933). Outras voces poéticas importantes desta xeración vangardista son Manuel Luís Acuña, Roberto Blanco Torres e Luís Pimentel, presente nas iniciativas da vangarda galega dende a aparición da revista Ronsel. (495 palabras)
Tema 4: O teatro do primeiro terzo do século XX: As Irmandades, o Grupo Nós e as vangardas. O teatro galego recibe no tempo das Irmandades un pulo extraordinario. No seu seo créase en 1919 o Conservatorio Nacional de Arte Galega coa intención de promover o teatro galego. Precisamente a súa primeira función é a representación de A man da Santiña de Ramón Cabanillas, unha comedia de asunto amoroso que se desenvolve nun ambiente de clase alta. O seu protagonista é Ricardo, un emigrante que volve das Américas con fortuna. Cabanillas compuxo tamén O Mariscal en 1926 a petición de Antón Vilar Ponte, que quería unha peza política coa lenda do mariscal Pardo de Cela, mitificado como bandeirante da oposición galega ao centralismo. Os membros do Grupo Nós coinciden co afán xurdido nas Irmandades de crear unha dramaturxia galega capaz de ofrecer produtos de calidade e que puidesen interesar a un público culto, co ánimo de interesalos na causa galeguista. Vicente Risco foi o primeiro en presentar a obra O bufón d’El-Rei, editada en 1928 e estreada en Bos Aires en 1933. Trátase dun drama en catro pasos que desenvolve a súa acción na época medieval, con mencións diversas á Materia de Bretaña. A lagarada (1929) é a primeira peza dramática de Otero Pedrayo. Trátase dunha traxedia dionisíaca na que a vendima e o viño fan agromar a forza das paixóns máis elementais: a cobiza e a luxuria. Os personaxes son populares e están deseñados con gran realismo. O desengano do prioiro (1952) é unha peza humorística que ten como asunto a implantación da industria dos cadaleitos no Ribeiro. Na obra mestúranse vivos e mortos con diálogos satíricos en contra do novo comercio. Tamén escribiu Noite compostelana (1973) e dezaseis pezas breves que foron publicadas en 1975 co título Teatro de máscaras. A farsa Os vellos non deben de namorarse foi estreada en Bos Aires en 1941. Segundo o seu autor, Castelao, “é unha obra imaxinada por un pintor e non por un literato”. O motivo do vello namorado repítese tres veces en versións diferentes nos tres lances dos que consta a obra. A morte, que aparece como un personaxe, advirte en cada un dos lances ao vello do risco que leva consigo o seu namoramento serodio. A obra remata cun epílogo no que os tres vellos se encontran no cemiterio despois de mortos. Láianse do seu imprudente namoramento e coñecen grazas a un defunto chegado alí, noticias das súas mozas respectivas.
Rafael Dieste ( Xeración do 22) contribuíu á historia do teatro galego coa obra A fiestra baldeira (1927), unha comedia de estrutura clásica en tres lances e de carácter simbólico. O personaxe principal, don Miguel, e un cadro onde aparece retratado este ollando a través dunha fiestra un fondo mariñeiro constitúen o centro da acción. Don Miguel é un indiano que fora mariñeiro e a súa muller e a súa filla opóñense a que no cadro aparezan motivos mariñeiros para ocultar a súa humilde orixe. O desenlace é feliz ao reconciliarse don Miguel co seu pasado e reivindicar os valores do pobo mariñeiro. (497 palabras)
Tema 5: A literatura do exilio entre 1936 e 1976: poesía, prosa e teatro. Como consecuencia da diáspora á que se viron obrigados unha boa parte dos intelectuais galegos por mor da represión iniciada no 36, o centro da actividade literaria galega trasládase a México e Bos Aires. Entran en contacto cos emigrados antes da sublevación militar e comezarán a publicar revistas, libros e reimpresións, para establecer deste xeito a continuidade dunha cultura ameazada e manter acesa a chama da tradición literaria. Castelao escribe no exilio parte da súa obra Os vellos non deben de namorarse, que é estreada en Bos Aires en 1941. Publica tamén no exilio Sempre en Galiza, en 1944. Blanco Amor publica A esmorga no ano 1959 e Xosé Neira Vilas Memorias dun neno labrego, en 1961. Baixo o mecenado do exilio leváronse a cabo iniciativas como a Historia de Galicia (1963) dirixida por Otero Pedrayo e publicacións periódicas como Galicia emigrante (Bos Aires, 1954) e Vieiros (México, 1959). En poesía destacan Emilio Pita. Publica no exilio a súa primeira obra Jacobusland (1942), ilustrada por Castelao. Un libro testemuña que pon de relevo a traxedia da guerra civil en Galicia en medio dunha nostálxica visión da natureza galega. Luís Seoane, fillo de emigrantes galegos nacido en Bos Aires. Estudou na Coruña e Santiago. Exiliouse en Bos Aires no 36. A súa obra poética iníciase coa publicación de Fardel de exiliado, unha visión moi persoal da epopea anónima da emigración galega. Posteriormente publica outras obras nas que amosa as preocupacións que inzan a súa poesía: a social e política, o coñecemento histórico e cultural e o reflexo do mundo artístico. Lorenzo Varela. Nace na Habana en 1917. Volveu a Galicia para cursar os seus estudos e exiliouse en México tras a guerra civil. Marcha posteriormente a Bos Aires, onde inicia a súa produción poética. En 1954 publica Lonxe, a súa obra máis importante. Unha obra marcada pola anguria do desterro, tinguida pola visión onírica da lonxanía de Galicia. Os prosistas máis destacados son Ramón Valenzuela Otero, colaborador de Galicia emigrante con narracións que máis tarde se publicarían no libro O naranxo (1974). En 1957 publica a novela Non agardei por ninguén, narrada en primeira persoa por un fidalgo galeguista republicano. Esta temática continúa tamén en Era tempo de apandar (1980). Silvio Santiago foxe a Portugal a raíz da guerra e de alí a Venezuela. Escribiu no exilio unha novela que publicaría ao seu regreso a Galicia en 1961: Vilardevós. Escrita con sinxeleza técnica e con intención crítica e social. É unha pintura de costumes na que exalta o popular, servíndose das súas lembranzas de neno e de mozo nun medio rural. En teatro, Manuel Varela Buxán, autodidacta, fundou a compañía “Aires da Terra” que estreou a súa primeira obra Se o sei… non volvo a casa con grande éxito en 1938 en Bos Aires. Castelao confioulle a estrea de Os vellos non deben de namorarse, alternando a súa representación –cada dez días- con outra obra do propio Buxán: Taberna sen dono. En 1950 volta a Galicia. O seu teatro caracterízase por ser un teatro directo, popular, de liña cómica e sentimental (sen refugar por iso o problema social de Galicia) e encadrado nun ambiente rural. (524 palabras)
Tema 6: A prosa entre 1936 e 1976. Os renovadores da prosa (Fole, Blanco Amor, Cunqueiro e Neira Vilas). O estancamento de posguerra vai prevalecer ata a década dos 50, ano da fundación da editorial Galaxia. Tamén en 1950 aparece a primeira novela escrita en galego, A xente da Barreira, de Ricardo Carballo Calero. Neste contexto e para entendermos globalmente a narrativa galega deste período deberemos ter en conta as seguintes circunstancias: a) Mestura xeracional: Autores de distintas cronoloxías, biografía, formación, gustos estéticos… coinciden na construción dunha obra narrativa. b) Variación do rexistro literario: Unha especie de cambio de rexistro, xa que autores que teñen realizado a súa actividade antes da guerra no campo da lírica ou do teatro, agora, despois da guerra, dedícanse preferentemente á narrativa. c) Presenza notable do conto e do relato curto. Soamente a partir dos anos 70 vaise afianzando a novela longa. d) Certa insularidade creativa. Os autores desta época non participan en tarefas colectivas e abordan a literatura dun xeito absolutamente solitario. e) A narrativa móvese entre a tradición e a renovación: Deste xeito, podemos delimitar entre 1950 e 1976 algunhas correntes narrativas: Escritores procedentes da etapa anterior, como Otero Pedrayo e outros que continúan na liña da Xeración Nós, como o mencionado Ricardo Carballo Calero. Un grupo de autores que fan literatura de circunstancias, tratando o tema da guerra e da posterior represión franquista. Autores como Ramón Valenzuela e Silvio Santiago que constrúen as súas novelas en clave documental e autobiográfica para dar testemuño histórico desta época. Un grupo de narradores fundamentais nas nosas letras, caracterizados dende o punto de vista literario pola súa individualidade: Eduardo Blanco Amor. Escritor realista de marcado carácter social, autor de tres obras ambientadas no seu Ourense natal: A esmorga (1959), editada en Bos Aires e considerada obra cume da nosa literatura, que narra en clave de traxedia o percorrido que fan tres esmorgantes marxinais polas rúas e arrabaldos de Ourense; Os biosbardos, e Xente ao lonxe. Ánxel Fole. quen retomando a tradición da narrativa oral en Galicia nos amosa unha Galicia rural e misteriosa. A súa obra narrativa está formada por Á lus do candil, Terra brava, Contos da néboa e Historias que ninguén cre. Álvaro Cunqueiro. Na súa obra conxúganse os mundos mitolóxicos e literarios cos espazos galegos. Elabora unha literatura de grande orixinalidade, inzada de elementos fantásticos nos que se reformulan temas universais. Pon o lector nun mundo no que se combinan realidade e fantasía. As novelas
son: Merlín e familia, As crónicas do sochantre e Se o vello Sinbad volvese ás illas. Os relatos breves están integrados por Escola de menciñeiros, xente de aquí e de acolá e Os outros feirantes, unha triloxía de retratos galegos que no seu conxunto perfilan o ser do rural galego. Xosé Neira Vilas, autor dunha grande produción que chega ata os nosos días. Dende un realismo que mantén sempre unha actitude crítica coa realidade social, reflectiu nas súas obras dunha maneira constante os temas da vida do neno rural e da emigración. É autor de Memorias dun neno labrego, Historias de emigrantes, Cartas a Lelo, Querido Tomás … Un grupo de mozos que xorde en torno ao ano 1960, que integran o movemento coñecido como Nova Narrativa Galega, por incorporaren as innovacións técnicas que coñecera a novela europea. Trátase dunha xeración que supón a renovación total das estruturas da nosa narrativa. Os seus representantes son Gonzalo R. Mourullo, Xosé Luís Méndez Ferrín, Carlos Casares, Xohana Torres e María Xosé Queizán, fundamentalmente. (568 palabras)
Tema 7: A poesía entre 1936 e 1976. Xeración do 36 e poesía do exilio. Promoción de enlace. Xeración das Festas Minervais. No renacer do labor poético na posguerra podemos establecer tres promocións poéticas: Xeración de 1936. Un grupo de autores nados entre 1910 e 1920, que viviron de cheo a guerra civil, formados no tempo da República e discípulos directos da Xeración Nós. A súa obra callará despois de 1936. Unha póla reverdecerá en América, onde cantan os poetas Luís Seoane, Emilio Pita e Lorenzo Varela. A outra farase evidente, aínda que serodiamente, arredor das novas revistas e sobre todo na colección Benito Soto, dirixida por Celso Emilio Ferreiro. O silencio que seguiu á sublevación militar de 1936 rompeuno en 1947 Aquilino Iglesia Alvariño coa publicación de Cómaros verdes, libro onde aparecen poemas na liña do neotrobadorismo e do hilozoísmo e outros nos que o autor se mergulla na paisaxe natal e no mundo rural. Xosé María Díaz Castro é autor de Nimbos. É o poeta do home como individuo e dos seus problemas transcendentais: o amor, a vida e a morte. Álvaro Cunqueiro publica en 1950 Dona do corpo delgado, libro que incorpora composicións de corte clásico ademais de continuar explorando a liña neotrobadoresca. A súa derradeira obra Herba aquí ou acolá é un conxunto heteroxéneo de poemas pertencentes a distintas épocas. Celso Emilio Ferreiro é considerado o máximo representante en Galicia da poesía social. A súa primeira obra é de 1954, O soño sulagado. Aparece xa nesta obra unha voz persoal, inscrita na chamada Escola da Tebra, que ten en común certos aspectos temáticos: intimismo, desacougo, extravío existencial…, pero tamén alusións ao amor a súa nai e a súa muller, Moraima. A publicación de Longa noite de pedra (1962) supuxo o grande acontecemento da poesía galega do século XX, pola resonancia que tivo. O título do poema inicial e do propio libro foi interpretado como un símbolo da situación de España durante a ditadura: a longa noite de pedra da opresión, insolidariedade e falta de liberdade. A chamada Promoción de enlace presenta as seguintes características: - Son poetas nados entre 1920-1930 que non constitúen un grupo homoxéneo e elaboran illadamente os seus discursos literarios nos anos máis negros da posguerra. - Formados na cultura castelá, comezan, polo xeral, publicando nesa lingua. Acusan as pegadas surrealistas da xeración do 27 española e das vangardas da literatura galega. - Colaboran nas mesmas revistas poéticas (Alba, Aturuxo, Posío, Cristal…) en que se dan a coñecer os autores das novas promocións de posguerra e do mesmo xeito ca eles a súa poesía caracterízase pola temática existencial e angustiada, sen que tampouco falte o compromiso social.
Constitúen esta xeración Antón Tovar, Luz Pozo Garza, e Manuel Cuña Novás, quizais o poeta máis representativo da Escola da Tebra. A xeración de 1950 ou xeración das Festas Minervais, son os poetas nados entre 1930-1940. Son chamados con esta segunda denominación porque moitos deles foron premiados nestes certames restaurados en Santiago de Compostela a partir de 1953. Participarán tamén no suplemento cultural do diario compostelán “La noche”. Empezan a publicar as súas obras na colección “Illa Nova”, creada pola editorial Galaxia. Adóitanse distinguir dous grupos ben definidos: Por unha banda, un grupo compostelán próximo ao proxecto cultural de Galaxia, e por outra, o grupo Brais Pinto, constituído en Madrid en 1958 por universitarios e emigrantes que crean unha colección de poesía na que publican as súas creacións. A nómina de poetas desta xeración é extensa, polo que destacaremos de entre todos a Xosé Luís Méndez Ferrín. Publicou en 1976 Con pólvora e magnolias, obra que supuxo a renovación da poesía galega estancada no realismo crítico dos imitadores de Celso Emilio Ferreiro. Nesta obra alíanse a poesía revolucionaria –a pólvora- co lirismo persoal ( a lembranza do pasado, o tempo, o amor, a morte) e mais o luxo estético –as magnolias-. Autores destacados desta xeración son tamén Manuel María, o primeiro e máis prolífico poeta novo da posguerra. Autor de Muiñeiro de brétemas (1950), primeira obra escrita en galego despois da guerra por un novo poeta. Autor que amosa unha preocupación pola renovación da linguaxe poética sen deixar de ser unha lírica de evidente contido ideolóxico. Bernardino Graña, autor de Profecía do mar, obra coa recrea o mar, os mareantes, as vilas e os ambientes mariñeiros, ofrecéndonos unha cosmovisión moi persoal e íntima, afastada do mero descritivismo. Uxío Novoneyra, autor de Os eidos (libro do Courel), caracterizado pola condensada expresión e a brevidade na procura de reflectir a natureza espida, esencial, do Courel, onde o ser humano é un elemento mínimo dentro desa inmensidade cósmica. (747 palabras)
Tema 8: O teatro galego entre 1936 e 1976: a Xeración dos 50 e o Grupo de Ribadavia. Ata mediados da década dos 50, a actividade teatral desprazouse ao exilio, onde conseguiu unha continuidade fundamental para a recuperación do discurso literario galego. Foi precisamente en Bos Aires onde se estrou, en 1941, a peza Os vellos non deben de namorarse, de Castelao, cun considerable éxito e cunha grande importancia simbólica. Entre os anos 1950-1970 aparece en Galicia un teatro que presenta como trazo común caracterizador o desexo de transcender a propia realidade física e social na que viven para presentar conflitos, situacións e personaxes cunha proxección universal, ofrecendo unha visión escura e conflitiva do mundo e da existencia. Non hai lugar para o realismo, non existe un compromiso político de denuncia directa, senón un compromiso co home, con ese home que vive angustiado pola frustración dun presente cheo de acedume e dun futuro imposible. Trátase de teatro máis para ler que para ser representado, pois as posibilidades de seren plasmadas esas obras no escenario eran máis ben escasas. Os autores máis relevantes desta etapa son: - Álvaro Cunqueiro. Recolleu parte da súa obra dramática no libro Don Hamlet e tres pezas máis onde se inclúen O incerto señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca, A noite vai coma un río, Palabras de víspera e Función de Romeo e Xulieta. O seu teatro caracterízase polo clasicismo, sendo Shakespeare o autor preferido a partir do cal ofrece unha nova versión da historia de Hamlet. - Ricardo Carballo Calero compuxo diversas pezas de carácter experimental e próximas ao teatro do absurdo ou de orientación psicolóxica e existencial nas que predomina o simbolismo. - Xenaro Mariñas del Valle serve de ponte entre esta xeración e a seguinte, pois é o verdadeiro iniciador do teatro social. Tendo como referente as novas tendencias e correntes que triunfaban en Europa, novos autores inician a aventura no eido da dramática cuns resultados verdadeiramente salientables. O texto dramático vai servir para realizar unha reconstrución crítica da realidade, analizando aqueles factores que determinan e condicionan esa realidade, converténdose nun instrumento de loita, de intervención, procurando non soamente un produto socialmente útil senón tamén un produto literariamente válido. Esa é a
transcendencia deste grupo de escritores entre os que debemos citar a Bernardino Graña (20 mil pesos crime), Tomás Barros (O dragón), Xohana Torres (A outra banda do Iberr) e Daniel Cortezón (Prisciliano). Ao remate dos anos sesenta empezan a constituírse en Galicia colectivos teatrais cunha clara actitude de ruptura respecto das prácticas escénicas que viñan desenvolvendo as agrupacións do teatro de cámara, as de carácter folclórico e recreativo e outras asociacións cunha maior proxección. Con estes grupos nace o que se chama “novo teatro”; novo en canto aos principios estéticos, no seu posicionamento ideolóxico e no seu devezo de proxección profesional. Un feito de capital importancia, tanto dende o punto de vista literario como teatral, vai ser a celebración da Mostra de Teatro de Ribadavia que se inicia no 1973 baixo a organización da Organización Cultural Abrente, e que se prolongará ata o ano 1980. A actividade dinamizadora xurdida arredor da devandita Mostra foi fundamental para a recuperación do teatro nestes anos. Foi tal a importancia destes encontros que se adoita empregar a denominación Xeración Abrente para agrupar autores que se deron a coñecer grazas ás distincións recibidas na Mostra: - Manuel Lourenzo, autor dunha extensa obra que podemos clasificar en tres grandes tendencias: ciclo mítico, composto por obras da tradición dramática grega; ciclo histórico, no que recupera determinadas figuras históricas, e ciclo da dramática urxente, máis numeroso e diversificado para o traballo diario cos actores e actrices. - Euloxio Rodríguez Ruibal, autor de Zardigot, que dedicou parte da súa obra ao teatro infantil. - Roberto Vidal Bolaño, autor, director, actor e fundador do grupo Antroido. Autor, entre outras moitas, de Laudamuco, señor de ningures,e Memoria de mortos e ausentes. Esta iniciativa da Mostra de Ribadavia estendeuse a outras cidades e vilas de Galicia, como A Coruña, cidade na que O Facho convoca o Concurso Nacional de Teatro Infantil, ou o Concurso de Teatro do Ateneo Ferrolán, en Ferrol. (670 palabras)
Tema 9: A Nova Narrativa Galega. Características, autores e obras representativas. Aplícase a denominación de Nova Narrativa Galega a un grupo de escritores que comezan a escribir a fins dos anos 50 e na década dos 60. Mozos de formación universitaria que incorporan ás nosas letras novos modelos culturais e novos procedementos técnicos. Non se circunscribe a un feito único e concreto e non ten un mestre iniciador. O que une aos autores deste grupo é que todos eles teñen intención de aplicar nos seus textos novas formas narrativas e manifestan unha clara vontade de ruptura co que se viña facendo na literatura galega anterior. Tratan de construír unha literatura artificial como recurso para fuxir do mundo hostil que os rodeaba. Esta xeración de novos narradores (nados entre a década dos trinta e os primeiros 40) está vinculada por catro acontecementos da cultura galega que tiveron lugar naquela etapa histórica: A celebración das Festas Minervais dende 1953 en Santiago de Compostela, a colaboración periodística no xornal “La Noche” de Santiago, a creación da colección “Illa Nova” da editorial Galaxia e a fundación do grupo “Brais Pinto” en Madrid. As características literarias comúns maniféstanse nos seguintes aspectos: Fuxida da localización concreta nos espazos narrativos. Creación de mundos literarios artificiais, evitando a descrición realista do agro galego, que caracterizaba a narrativa anterior. Emprego dos mesmos recursos técnicos: Monólogo interior, personaxes anónimos, diferentes voces narradoras nun mesmo relato e redución temporal. Tratamento intensivo do tema do absurdo existencial, intentando producir un sentimento de anguria no lector.
Hai unha presenza reiterada da violencia. A tortura aparece como unha manifestación máis da xenreira que invade aos personaxes. As relacións humanas fanse tensas, rodeadas por unha forte agresividade ambiental. O tema sexual, tabú na literatura anterior, trátase aquí con liberdade. Fusión dos mundos real e fantástico ou sobrenatural, confundindo a realidade vivida polo protagonista coa ficción que este mesmo crea. Os autores e obras que adoitan adscribirse a este movemento son: Gonzalo Rodríguez Mourullo. Autor de Nasce unha árbore, e Memorias de Tains, relatos que aparecen baixo a forma de 7 cartas que o narrador dirixe a diferentes destinatarios, onde os personaxes actúan movidos por un destino tráxico que os atolda. Xosé Luís Méndez Ferrín, con obras como Arrabaldo do Norte, Percival e outras historias, O crepúsculo e as formigas, colección de relatos nos que insiste na recreación dun ambiente de terror, onde as persoas camiñan como formigas en fila, movidas por forzas cegas que impoñen un tráxico destino. María Xosé Queizán, coa novela A orella no buraco, narración na que se amosan tres situacións autobiográficas parellas do protagonista, desenvolvéndose en tres espazos fundamentais, París, un porto galego e unha pequena vila. Carlos Casares Mouriño. Autor de Vento ferido, libro de relatos nos que emprega as innovacións técnicas da nova narrativa inseríndoas nunha realidade galega, Xoguetes para un tempo prohibido, xa do 1975, unha novela baseada en datos autobiográficos e en experiencias persoais. Camilo González Suárez-Llanos. Publicou Lonxe de nós e dentro, libro de relatos nos que a angustia, a soidade e o absurdo están presentes, e Como calquer outro día. Xohana Torres. A súa única novela Adiós, María amosa o enfrontamento entre o mundo rural e o urbano a través das experiencias dunha rapaza. (528 palabras)
Tema 10: A poesía de fins do XX e comezos do XXI. Temas e autores dos 80 e dos 90. Poetas e tendencias actuais máis relevantes. A poesía galega inicia unha nova etapa a partir de Con pólvora e magnolias, que supuxo una ruptura co social realismo, movemento que comezaba a ser rexeitado como forma inoperante pola súa falta de rigor estético supeditado a unha mensaxe social repetitiva. Vai ser nos anos 80 cando se poida considerar a nosa poesía máis universal e actual, unha poesía caracterizada pola multiplicación temática e formal. A poesía dos 80 presenta unhas características que se determinan nos seguintes trazos: Culturalismo Empréganse referencias literarias, filosóficas, mitolóxicas, musicais, pictóricas, artísticas… Experimentalismo Os poetas desta época céntranse na pescuda de novas formas rítmicas e retóricas e na investigación idiomática á procura dunha nova linguaxe poética de elaborado rexistro e nivel culto. Esteticismo Predomina a beleza construtiva sobre os aspectos morais, sociais ou de calquera outra índole. Extrema preocupación polas cuestión formais. Europeísmo e cosmopolitismo O espírito renovador e aperturista leva a estes poetas a mirar ao exterior e a interesarse por outros países e culturas. Prodúcese deste xeito un redescubrimento do espírito das vangardas e a incorporación dos movementos artísticos modernos, cunha inclinación cara á lírica anglosaxoa e á de expresión portuguesa.
Apertura temática Vanse multiplicando os temas. Os universais e ineludibles como o paso do tempo, a morte, o amor… son abordados dende perspectivas que van dende a intimista ata a metafísica ou existencial. Redescúbrese o erotismo e ofrécese unha nova visión da paisaxe e da natureza. Moitos dos poetas dos 80, nados a partir da segunda metade dos 40 e de todo os 50, danse a coñecer no seo de determinados colectivos poéticos; trátase de movementos de vangarda na retagarda do século XX. Os principais son: Rompente: Alberto Avendaño, Manuel Romón, Antón Reixa e Alfonso Pexegueiro. Cravo Fondo: Ramiro Fonte, Xesús Rábade Paredes, Xavier Rodríguez Barrio, Xulio L. Valcárcel, Fiz Vergara Vilariño e Helena Villar Janeiro. Alén: Miguel Anxo Mato Fondo, Francisco Salinas Portugal e Xosé Ramón Pena. Revista Loia: Manuel Rivas, Vicente Araguas, Lois Pereiro. A irrupción, a comezos dos 90, dunha nova promoción de autores procedentes de diferentes territorios literarios ou intelectuais que se estrean como poetas, devólvelle unha certa vitalidade ao mundo da poesía galega, que, con todo, mantén as liñas básicas e os fundamentos poéticos iniciados na década precedente. Algúns dos factores que determinan a nova situación nos anos 90 son: aparición de novos premios literarios, creación de novas coleccións de poesía, recuperación de festivais e recitais poéticos, nacemento de novas publicacións literarias, notable nivel de competencia lingüística e de formación literaria e desenvolvemento dunha destacada creación poética feminina cun discurso feminista. A poesía dos 90 continúa en esencia a ruta creativa comezada polos poetas da Xeración dos 80, aínda que se tende a mostrar preferencia por una expresión máis directa e menos alambicada, rexeitando o excesivo culturalismo e procurando chegar máis sinxela e doadamente ao lector. Nesa mesma liña están o recurso ao ton coloquial, a maior carga narrativa e o aproveitamento poético do cotián. Obsérvase, por outra banda, un certo renacer da temática social, orientada agora cara ás actuais modas e modos de manifestar o compromiso: ecoloxismo, pacifismo, feminismo, causas solidarias… As tendencias máis salientables da última poesía galega son: Poética feminina-feminista. Chus Pato, Ana Romaní, Xela Arias, Marta Dacosta, Iolanda Castaño e Olga Novo. Poética do cotián. Caracterizada polo uso dunha linguaxe directa. Fran Alonso, Enma Couceiro e Estevo Creus. Poética experimental. Antón Reixa (procedente dunha etapa anterior), Xavier Santiago e Arturo Regueiro. Poética do coñecemento. Elaboración formal e gravidade dos temas tratados. É a liña que máis se aproxima á anterior. Miro Villar, Martín Veiga, Arturo Casas… (594 palabras)
Tema 11: A prosa de fins do XX e comezos do XXI. Temas e autores dos 80 e dos 90. Prosistas e tendencias actuais máis relevantes. O panorama social galego evolucionou ostensiblemente no período democrático a respecto da etapa anterior, o cal se ve reflectido na nosa narrativa. Os autores tratarán temas que acadan especial relevancia nos últimos tempos como a corrupción, o narcotráfico, o paro, a delincuencia… Polo que respecta ás técnicas empregadas, xa vimos que dende os anos cincuenta a nosa narrativa comezara a explorar novos camiños proporcionados por outras literaturas. Estes novos modelos seguen a desenvolverse dende os anos oitenta e poden resumirse deste xeito: Ás veces pode chegar a desaparecer o argumento nunha obra. Os personaxes deixan de ser os heroes centrais arredor dos cales xira o relato.
Prodúcense rupturas na presentación cronolóxica dos feitos. O narrador deixa de ser omnisciente. Emprégase o multiperspectivismo. A novela sofre tamén importantes modificacións dende o punto de vista estilístico e formal: Desaparecen os seus límites e inclúense nela textos de diferentes tipos (anuncios, informes, textos xornalísticos, etc.). Suprímense os capítulos. Preséntanse varias historias combinadas (contrapunto). Dende a década dos oitenta a nosa narrativa vai seguir dous camiños básicos, que ás veces se cruzan: por unha parte, a denominada literatura de “quiosco” na que se exploran novas modalidades narrativas (xénero policial, ficción científica, novela do oeste, relato histórico); por outra, unha literatura “máis autóctona”, que entronca coa tradición galega (novela realista, histórica, de aventuras, feminina ou feminista, intimista, artúrica, de misterio ou terror, humorística, centrada no tema da guerra civil, experimentalista…). En canto aos autores destacados destes últimos anos podemos diferencialos segundo a súa data de nacemento e o inicio da súa traxectoria como narradores. De acordo con isto podemos distinguir: Autores de longa traxectoria: Ferrín e Casares. Primeira promoción: Autores nados nas décadas dos trinta e dos corenta que comezan a publicar na década dos 70: Xosé Fernández Ferreiro, Paco Martín, Alfredo Conde, Xavier Alcalá, Manuel Riveiro Loureiro, Xoán Ignacio Taibo, Anxo Rei Ballesteros… Segunda promoción: Nados na década dos 40 e dos 50 que empezan a publicar a comezos dos oitenta: Xosé Manuel Martínez Oca, Xesús Rábade Paredes, Úrsula Heinze, Tucho Calvo, Víctor Freixanes, Margarita Ledo Andión, Xosé Ramón Pena, Darío Xohán Cabana, Suso de Toro, Marilar Aleixandre, Manuel Rivas… Terceira promoción: Conforman este grupo os autores nados na década dos cincuenta e sesenta que, ou ben comezan no mundo da narrativa nos anos noventa, ou achegan o mellor da súa produción nesta década: Xosé Miranda, Xesús Manuel Valcárcel, Manuel Forcadela, Xelís de Toro, Ramón Caride, Aníbal C. Malvar, Gonzalo Navaza, Antón Riveiro Coello, Xosé Cid Cabido, Xurxo Borrazás, Xosé Carlos Caneiro, Miguel Anxo Murado… A implantación das materias de Lingua Galega e Literatura no ensino primario e secundario a comezos dos oitenta vai favorecer especialmente a proliferación de títulos destinados aos lectores máis novos. Os camiños seguidos polos autores son diversos e así van aparecendo obras de distinto signo: As que presentan un mundo fantástico (Das cousas de Ramón Lamote, de Paco Martín). Obras de carácter simbólico e alegórico (Arnoia, Arnoia, de X.L. Méndez Ferrín). Novelas de aventuras (O misterio das badaladas, de Xabier P. Docampo; Todo a cen, de Santiago Jaureguizar). Obras de ficción científica (As flores radiactivas, de Agustín Fernández Paz; Mutacións xenéticas, de Fina Casalderrey). Obras pertencentes ao xénero detectivesco (Mambo negro, de Cristina Frasié; 091, de Pepe Carballude, Días de desterro, de Xavier López Rodríguez). Historias de amor (Anagnórise, de Mª Victoria Moreno). Novelas de viaxe (O dragón de Gondomil, de Xoán Babarro). (564 palabras)
Tema 12. O teatro de fins do XX e comezos do XXI. temas e autores dos 80 e dos 90. Dramaturgos, tendencias e compañías actuais máis relevantes. A importante recuperación do teatro galego a partir da década dos setenta vaise ver fortalecida nas seguintes. Ademais da consolidación de autores como Manuel Lourenzo, Roberto Vidal Bolaño ou Euloxio Ruibal, aparecen outros novos como Xesús Pisón, Joao Guisan Seijas, Miguel Anxo Fernán-Vello, Cándido Pazó, Miguel Anxo Murado e Inma A. Souto que van posibilitar a progresiva normalización da nova dramaturxia. Paralelamente, a produción escénica vai gozar dunha boa saúde grazas á gran diversidade de grupos que comezan a súa singradura a comezos dos oitenta (Uvegá Teatro, Teatro de Ningures, Tranvía teatro, Teatro do Morcego, Sarabela teatro, etc.) e ao mantemento en activo doutras compañías xa existentes (Antroido, Teatro do Noroeste…). Por outra banda, o Centro Dramático Galego vén desempeñando dende 1984 un labor esencial como centro artístico, posibilitando que diversos creadores e profesionais poidan desenvolver a súa actividade. Esta nova xeración dos oitenta vai ir abandonando paseniño o teatro de temática social da década anterior para abordar novos problemas dende perspectivas diferentes. A heteroxeneidade será, pois, o que defina a este grupo de autores que se caracterizan por presentar nas súas obras unha predominante vocación cultista, materializada nuns textos de alta densidade lírica e de forte contido simbólico. A isto pódenselle engadir outras características xerais como o emprego da ironía e o humor, a usual presenza da parodia, ou o anonimato que caracteriza os personaxes. Os autores desta xeración máis destacados son: Xesús Pisón, un dos autores máis representados no ámbito do teatro para a infancia e a mocidade, deu ao prelo obras como O xigante don Gandulfo, señor de Tentequedo; o pauto, e O rei aborrecido (1984). Manuel Guede Oliva. Tradutor e adaptador de autores clásicos foi director do Centro Dramático Galego durante tres lustros, Joao Guisan Seijas, actor, director, investigador etnoteatral, narrador e dramaturgo, escribiu Un cenário chamado Frederico (1985), peza esta última que constitúe un dos textos máis anovadores e interesantes da dramática galega máis contemporánea. Miguel Anxo Fernán-Vello Nos anos 90 o teatro galego caracterízase pola continuidade (e consolidación) de autores de promocións anteriores e pola presenza doutros máis novos que, a través dunha interesante traxectoria profesional, se preocupan por crear obras literarias de coidada estrutura, de fácil representación e cunha menor carga simbólica que as da xeración anterior. Unha característica fundamental desta xeración de novos autores vai ser a estreita vinculación coa práctica teatral de moitos deles, feito que porén non vai incidir nos trazos formais ou temáticos dos seus textos, xa que o texto dramático convértese nun produto literario cun valor propio, produto que para ser consumido xa non precisa do abeiro da escena. Ademais doutros autores, destacan neste período Cándido Pazó, Lino Braxe, Miguel Anxo Murado, Quico Cadaval, Raúl Dans e Inma António Souto. (452 palabras)