Tema 1: A poesía das Irmandades da Fala. Características, autores e obras representativas. ¡En pé!
ACCIÓN GALLEGA
¡Irmáns! En pé sereos a limpa fronte erguida, envoltos na brancura da luz que cae de riba, o corazón aberto a toda verba amiga e nunha man a fouce e noutra man a oliva, arredor da bandeira azul e branca, arredor da bandeira de Galicia, ¡cantémo-lo dereito á libre nova vida! Validos de traidores a noite de Frouseira a patria escravizaron uns reises de Castela. Comestas polo tempo xa afrouxan as cadeas... ¡Irmáns asoballados de xentes estranxeiras, ergámo-la bandeira azul e branca! E ó pé da enseña da nación galega cantémo-lo dereito á libertá da Terra! ¡Irmáns no amor a Suevia de lexendaria historia, ¡en pé! ¡En pé dispostos a non morrer sen loita! ¡O día do Medulio con sangue quente e roxa mercámo-lo dereito á libre, honrada chouza! ¡Xa está ó vento a bandeira azul e branca! ¡A oliva nunha man, a fouce noutra, berremos alto e forte: “A nosa terra é nosa”.
Himno ¡Irmáns! ¡Irmáns galegos! ¡Dende Ortegal ó Miño a folla do fouciño fagamos rebrillar! Que vexa a Vila podre, coveira da canalla, a Aldea que traballa disposta pra loitar. Antes que ser escravos, ¡irmáns, irmáns galegos! que corra o sangue a regos dende a montaña ó mar. ¡Ergámonos sen medo! ¡Que o lume da toxeira envolva na fogueira o pazo señorial! Xa o fato de caciques, ladróns e herexes, foxe ó redentor empuxe da alma rexional. Antes que ser escravos, ¡irmáns, irmáns galegos! que corra o sangue a regos dende a montaña ó val.
Ramón Cabanillas, Vento mareiro, 1915
Ramón Cabanillas, Da terra asoballada, 1917 ¡Sementador! O trigo dos beirales mostra as espigas mestas e douradas, e as segadoras fouces. afiadas, teñen tráxico brillo de puñales. O teu verbo, estalante nos pinales, troca, ó chegar ás chouzas das valgadas, os salaios das gorxas abafadas en ruxidos guerreiros e triunfales
A aldea érguese co claror da aurora agardando o sinal, e non sosega en anxo de loita vingadora. ¡Xa a luz do sol do mediodía cega, sementador! ¡Sementador xa é hora de da-lo berro e comenza-la sega! Ramón Cabanillas, No desterro, 1913
Ramón Cabanillas Enríquez (Cambados, 1876-1959) é denominado “o Poeta da Raza". É o máximo referente do seu tempo na práctica dunha poesía de combate e reivindicativa. Vinculado aos movementos agrarios, ás Irmandades da Fala, á revista “Nós” e ao Seminario de Estudos Galegos. A súa obra serve de ponte entre o Rexurdimento e a poesía do século XX.
Antonio Noriega Varela, nado en Mondoñedo o 19 de outubro de 1869 e finado en Viveiro o 27 de marzo de 1947. Estudou no seminario de Mondoñedo, onde trabou amizade con Leiras Pulpeiro. En 1901 ocupou o posto de mestre de escola en Foz, onde coñeceu a Antón Villar Ponte e entrou en contacto co movemento agrario que abandeiraba Basilio Álvarez. Neste intre foi cando Noriega comezou a escribir poemas cívicos alentando á loita agraria e formou parte do periódico local Guau Guau. Por estas actividades foi trasladado forzosamente a Calvos de Randín, no extremo sur de Ourense, preto da fronteira portuguesa. Tres anos despois logrou o seu traslado á escola de Trasalba, preto da cidade de Ourense, onde fixo amizade con Otero Pedrayo e os demais integrantes do Grupo Nós. Grazas ás lecturas na extensa biblioteca do pazo de Trasalba, propiedade de Otero Pedrayo, Noriega Varela coñeceu en profundidade a literatura portuguesa, que deixaría unha gran pegada na súa obra. Noriega Varela é autor dun único libro, Montañesas (1904), que a partir da 3ª edición cambia o seu título polo de Do ermo (1920), que viu a súa edición definitiva en 1946. Toda humilde belleza... As floriñas dos toxos Vago xirón de brétema, atavío soberbio de irta xesta, reidora, fulgurante doíña de rocío (pazo do sol e lágrima da aurora); raiola de lunar que bica o río, flor mareliña que entre espiñas chora, ou das redes da araña un tenue fío, toda humilde belleza me namora. É un vermiño de luz o amigo caro do meu nume saudoso... Antes reparo na nudez adorable dunha estrela que nas rosas dos vales, que sorríen, que nos mantos dos pinos, que se engríen, que nas blondas do mar, que se rebela.
Túa divisa ¿Unha fouce? Mais... ¡non! Túa divisa ¡unha cruz sinxeliña!, prenda cara que a Tradición ó Ermo lle legara coas lágrimas da aurora i a sorrisa. Mimosa pasión da alma é a pythonisa que á singular Galicia benfadara: doise do sol que morre, non repara na rudeza do déspota que a pisa. Dun natural piedoso, que eu admiro, ¡en presencia da Virxen é un suspiro!, i aínda esmagar un verme lle repuna. Cos ánxeles das trebas non quer nada, e mellor que asistindo a unha asonada, se alcontra, amouchadiña, onda unha cuna.
Nin rosiñas brancas, nin claveles roxos! Eu venero as floriñas dos toxos. Dos toxales as tenues floriñas, que sorrín, a medo, entre espiñas. Entre espiñas que o ceo agasalla con diamantes as noites que orballa. Oh, do ermo prezado tesouro: as floriñas dos toxos son d'ouro! De ouro vello son, mai, as floriñas dos bravos toxales, das devocións miñas! A brétema (Prá miña filla Cándida) A brétema, ¿tu sabes?, é ceguiña: os piñeirales pouco a pouco explora, i anda sempre descalza, e si se espiña, sangrar, non sangra; pero chorar, chora... ¡Chora copiosamente a pobresiña!, como chorou Jesús, cal chora a aurora; i en maus do sol é cada lagrimiña derramada, unha estrela briladora... ¡Lagrimiñas preciosas!, recollelas mil veces se me ocurre, pra con elas facer... (si xa non soño, ¿que eu faría?) ¿Unha sarta me pides? Lograreina, ¡como un rei a quixera pra unha reina!, como nunca se veu na xoiería.
2
Tema 2: A prosa do primeiro terzo do século XX. As Irmandades e o Grupo Nós: narrativa, ensaio e xornalismo. ¿Ten Galiza un idioma proprio? Estamos fartos de saber que o povo galego fala un idioma de seu, fillo do latín, irmán do castelán e pai do portugués. Idioma apto e axeitado para ser vehículo d-unha cultura moderna e co que ainda podemos comunicarnos con máis de sesenta millóns de almas. O galego foi instrumento maravilloso da grande e única poesía lírica de Hispania e n-el escrebían os enxeños peninsuares -tanto de dentro como de fora de Galiza-, cando a língoa de Castela non tiña categoría literaria. O galego é un idioma estenso e útil, porque -con pequenas variantes- fálase no Brasil, en Portugal e nas colonias portuguesas. O galego rexurdeu no século pasado con poetas tan esgrevios como Rosalía, Curros e Pondal. O noso idioma ten tal fremosura que un poeta andaluz como García Lorca -o poeta mártir- non foi quén de resistir o seu engado e compuxo poemas en galego. O galego -somentes refugado pol-os señoritos ou por traballadores que quixeran ser señoritos- é hoxe o idioma que prefiren os inteleituaes como vehículo da nosa cultura; pero ainda que carecerá de tantos méritos contraídos, abondaríalle ser a fala do povo traballador para estar dignificado de por sí, pois o galego é unha executoria viva do traballo e unha cédula honrosa de cibdadanía e democracia. Non esquezamos que si ainda somos galegos é por obra e gracia do idioma. A esta fala popular, viva e gloriosa, os imperialistas chámanlle dialecto. Mais eu perguntaríalles: "¿Dialecto de que idioma?". "¿Do que vós chamades español?". De ningunha maneira, porque o idioma que vós impuxéchedes pol-a forza é un irmán menor do galego. "¿Acaso queredes decir que é dialecto do latín?". Pois entón chamádelle dialecto ao francés, ao italiano, ao rumano, porque tamén son fillos do latín e irmáns do galego. E diríalles máis: Prohibíchedes o galego nas escolas para producir no espirito dos nosos rapaces un complexo de inferioridade, facéndolles creer que falar galego era falar mal e que falar castelán era falar ben. Espulsáchedes o galego das eirexas, facendo que os representantes de Cristo esplicaran o Evanxeo no idioma oficial, que o povo non falaba nin comprendía ben. Refugáchedes o galego ante os Tribunaes de xusticia e chegáchedes a castelanizar bárbaramente as toponimias galegas. ¿E de que vós valeu? Porque dispois de máis de catro séculos de política asimilista, exercida con toda riqueza de astucias e violencias, o noso idioma está vivo. Sodes, pois, uns imperialistas fracasados. Algúns galegos de boa fé coidan que o cultivo do noso idioma é unha impedimenta de traballo na emigración. Mais eu quero invítalos a meditar: ¿Pensades que a nosa Terra pode seguir sendo un criadeiro de carne human, para enviar as Américas en paquetes teutóns? Porque o noso deber está en asegurar o dereito ao traballo remunerado, para que ningún irmán noso emigre por necesidade. ¿Pensades que os galegos poden seguir andando pol-o mundo a ofereceren indignamente a mercancía dos seus lombos e dos seus brazos? Porque o noso deber está en armar ao povo d-unha instrución primaria, profesional e téinica, que lle permita ser digno en todas partes, i en todas partes atopar as ventaxas que se lle oferecen a un inglés, a un alemán... ¿Ou é que na emigración resulta superior un castelán a un galego por falar unha língoa máis estensa? A superioridade non está no idioma que se fala; está no que se sabe, no que se di e no que se fai. Algúns homes -galegos tamén- andan a falaren d-un idioma universal, único para toda a nosa especie. Son os mesmos que buscan a perfeición babeando pol-a escada zoolóxica, deica sentiren envexa das formigas e das abellas. Son os mesmos que perderon o anceio de chegaren a ser deuses, e renegan das inquedanzas que produz a sabiduría. Son os mesmos que consideran o mito da Torre de Babel como un castigo, e renegan da vida ascendente. Mais eu dígolles que a variedade de idiomas, co-a súa variedade de culturas, é o signo distintivo da nosa especie, o que nos fai superiores aos animaes. Velahí vai a demostración: Un can de Turquía oubea igoal que un can de Dinamarca; un cabalo das Pampas arxentinas rincha igoal que un cabalo de Bretaña. ¿E sabedes por qué? Porque os probes animaes ainda están no idioma universal... Un idioma non nasce pol-a vontade xenial d-un grupo de homes; nasce pol-a predisposición psicolóxica d-un povo, que, en condicións hestóricas favorables, crea unha cultura e a súa correspondente maneira de eispresión. Porque un idioma é o corpo sensible d-unha cultura, e todo atentado á língoa peculiar d-un povo representa un atentado á súa cultura peculiar. Máis os povos teñen unha forza máxica, invulnerable, e por eso as nacións asoballadas poden verse privadas do seu poder creador, ou poden convertirse en parásitos da cultura dominante; pero endexamáis se deixan asimilar. O problema do idioma en Galiza é, pois, un problema de diñidade e de liberdade; pero máis que nada é un problema de cultura. Estamos fartos desa cultura esterilizada que nos fan mamar por biberón. Nos queremos mamar a cultura na propria teta. Pedimos garantías legaes para o desenrolo natural do noso esprito, porque queremos volver a presentarnos diñamente no mundo, levando nas mans o ouro da nosa cultura (sabiduría manifestada) para ofrendarllo ao acervo espritual da Humanidade. As numerosas caras do problema dan materia para un libro; pero co dito xa queda patente a coincidencia do galeguismo coas doutrinas máis prestixiosas e predominantes n-este punto concreto das nosas reivindicacións. Quero afirmar,
3
tamén, que a ideoloxía liberal -defensora da diñidade dos homes e da autonomía moral dos povos- non pode refugar os nosos anceios de liberdade, afincados en principio de xusticia e de progreso. (Afonso R. Castelao, Sempre en Galiza) "O pai de Migueliño" …..O pai de Migueliño chegaba das Américas e o rapaz non cabía de gozo no seu traxe festeiro. Migueliño sabía cos ollos pechados como era o seu pai; pero denantes de saír da casa botoulle unha ollada ó retrato. …..Os americanos xa estaban desembarcando. Migueliño e a súa nai agardaban no peirao do porto. O corazón do rapaz batíalle na táboa do peito e os seus ollos esculcaban nas greas en procura do pai ensoñado. …..De súpeto avistouno de lonxe. Era o mesmo do retrato, ou aínda mellor portado, e Migueliño sentiu por el un grande amor, e canto máis se achegaba o americano, máis cobiza sentía o rapaz por enchelo de bicos. Ai, o americano pasou de largo sen mirar para ninguén, e Migueliño deixou de querelo. …..Agora si, agora si que o era. Migueliño avistou outro home moi ben traxado e o corazón dáballe que aquel era o seu pai. O rapaz devecía por bicalo a fartar. …..¡Tiña un porte de tanto señorío! Ai, o americano pasou de largo e nin tan sequera reparou en que o seguían os ollos angurentos dun neno. Migueliño escolleu así moitos pais que non o eran e a todos quixo tolamente. E cando esculcaba con máis anguria, fíxose cargo de que un home estaba abrazando á súa nai. Era un home que non se parecía ó retrato; un home moi flaco, metido nun traxe moi floxo; un home de cera, coas orellas fóra do cacho, cos ollos encoveirados, tusindo... Aquel si que era o pai de Migueliño. (Afonso R. Castelao, Cousas)
"O retrato" …..Por amainar a conciencia guindei co meu título de médico no fondo dunha gabeta, e busquei outra maneira de me valer. As xentes xa non sabían que eu era dono de tan tremenda licenza oficial; mais unha noite foron requiridos os meus servizos. …..Era domingo. Melchor, o taberneiro, agardaba por min ó pé da porta. Deume as boas noites e rompeu a chorar, e por entre os saloucos saíanlle as verbas tan estruchadas que soamente logrou dicirme que tiña un fillo a morrer. …..O pobre pai turraba por min, e eu deixábame levar, enfeitizado pola súa dor. ¡Despois de todo eu era médico titulado e non podía negarme! E tiven tan fortes anceios de compracelo que sentín xurdir nos meus adentros unha grande ciencia. …..Cando chegamos á casa de Melchor logrei arriarme das súas mans, e con finxido acoutamento confeseille que sabía pouco da carreira. …..-Repara que hai moitos anos que non visito enfermos. E entón Melchor, facendo un esforzo, díxome quedamente: …..-O meu fillo xa non precisa de médicos. Eu xa sei que o coitado non pasa da noite. E váiseme, señor; ¡váiseme e non teño ningún retrato seu! …..Ai, eu non fora chamado como médico; eu fora chamado como retratista, e no intre sentín ganas acedas de botarme a rir. …..E por verme ceibe de xeira tan macabra díxenlle que unha fotografía era mellor ca un deseño, asegureille que de noite poden
4
facerse fotografías, e botando man de moitos razoamentos logrei que Melchor largase de min á cata dun fotógrafo. A cousa quedaba arrombada, e funme durmir, con mil ideas ensarilladas na chola. …..Cando estaba prendendo no sono petaron na miña porta. Era Melchor. …..-¡Os fotógrafos din que non teñen magnesio! …..E díxomo tremendo de anguria. A face albeira, e os ollos coma dous tetos de carne vermella de tanto chorar. …..Endexamais fitei a un home tan desfeito pola dor. …..Pregaba, pregaba, e collíame as mans, e turraba por min, e o malpocado dicía cousas que me rachaban as entrañas: …..-Considérese, señor. Dous riscos de vostede nun papel e xa poderei ollar sempre a cariña do meu neno. ¡Non me deixe na escuridade, señor! …..¡Quen tería corazón para negarse! Collín papel e lapis, e alá me fun con Melchor, disposto a facer un retrato do rapaz moribundo. …..Todo estaba quedo e todo estaba calado. Unha luz cansa alumeaba, en amarelo, dúas facianas arrepiantes que ventaban a morte. O neno era o centro daquela pobreza da materia. …..Sen dicir nada senteime a debuxalo que ollaban os meus ollos de terra, e soamente ó cabo dalgún tempo conseguín afacerme ó drama que fitaba e aínda esquecelo un pouco, para poder traballar afervoado, coma un artista. E cando o deseño estaba xa no seu punto a voz de Melchor, agrandada por tanto silencio, feriume con estas verbas: …..-Pola alma dos seus defuntos, non mo retrate así. ¡Non lle poña esa cara tan encoveirada e tan triste! …..Confeso que ó volver á realidade non souben que facer, e púxenme a repasalas liñas xa feitas do retrato. O silencio foi esgazado novamente por Melchor: …..-Vostede ben sabe como era o meu rapaciño. Faga memoria, señor, e debúxemo rindo. …..De súpeto naceume unha grande idea. Rachei o traballo, ensumín o meu ollar nun novo papel branco e debuxei un neno imaxinario. Inventei un neno moi bonito, moi bonito: un anxo de retablo barroco, a sorrir. …..Entreguei o debuxo e saín fuxindo, e no intre de poñe-lo pé na rúa sentín que choraban dentro da casa. A morte viñera. …..Agora Melchor consólase ollando a miña obra, que está pendurada enriba da cómoda, e sempre di coa mellor fe do mundo: …..-Tiven moitos fillos, pero o máis bonito de todos foi o que me morreu. Velaí está o retrato que non mente. (Afonso R. Castelao, Retrincos) Na postguerra, D. Celidonio ascendeu de porco a marrán e chegou a ser alcalde. A parenta inflou coma o fol da gaita.[...] Don Celidonio é gordo e artrítico. O carrolo sáelle para fóra; na calva ten unha que outra serda; ten as fazulas hipertrofiadas, da cor do magro do xamón, e tan lustrosas, que semellan que botan unto derretido; ás nádegas e o bandullo vánselle un pouco para abaixo. O lardo rezúmalle por todo o corpo, e no vran súdao en regueiros aceitosos e en pingotas bastas, coma as que deitan os chourizos cando están no fumeiro. Así como é graxento o corpo, tamén o miolo de D. Celidonio. Se lle escachasen a testa, tiña que ser con pau-ferro e picaraña, en lugar dunha sesada había atopar un unto. Corpo e alma, tanto ten, todo é graxa e manteiga. Don Celidonio é igual por dentro ca por fóra: carne e espírito son a mesma zorza, misturada e revolta, co mesmo adubo de ourego e pemento).
Vicente Risco, O porco de pé. 1928
Fragmentos de ‘Nós, os inadaptados’: (I) Eu caracterizaría os homes do meu tempo preocupados polas cousas do espírito, dicindo que eramos –e somos– os auténticos vencidos da vida (...) insatisfeitos, non conformistas, decote rebeldes. Vencidos da vida por inadaptados. (...) Efectivamente: introvertidos fomos ata non chegar a nós o galeguismo. (II) Os inadaptados son por definición os insatisfeitos do mundo sensible, os inimigos da realidade cotiá, os que procuran fuxir do medio que os rodea. de aquí a concepción da arte como evasión. (...) A nosa rebeldía consistía en segregármonos espiritualmente da sociedade, desapegármonos das súas tendencias e dos seus problemas, isolármonos na nosa alteirosa indiferenza dos seus afáns e trafegos, das loitas e porfías e a cumprirmos o noso rol sen ledicia e sen pena, e principalmente sen interese ningún. (III) Eramos sinxelamente individualistas. (...) Non hai máis que ver o diferente significado que agora e entón ten e tiña a verba nós. Cando un do meu tempo dicía nós, se non refería endexamais aos da súa xeración, nin aos da súa clase; referíase decote a un pequeño agrupamento identificado no pensar e no facer, a unha escola, a unha capela, a un cenáculo (...)
5
(X) Ora o problema é como sendo como eramos e como somos, individualistas, inadaptados, antisociais, antigregarios, introvertidos, puidemos vir parar nunha cousa que semella tan cotiá e gregaria, como é o nacionalismo galego que na esencia é a afirmaza teimosa da grei galega. A resposta está dada, moito mellor do que eu puidera facelo, por Ramón Otero Pedrayo na súa novela Arredor de si. Arredor de si, máis que unha novela, é a autobiografía non dun só home, senón dun agrupamento, case dunha xeración. É a autobiografía do cenáculo do autor ao que eu pertencín tamén. Polo seu mesmo individualismo, polo seu por min confesado egocentrismo, o noso agrupamento andou todo o tempo dando voltas arredor de si –e cada un arredor de si mesmo– sen atoparse endexamais de todo. (...) Despois de tantas voltas e revoltas, despois da tantas viravoltas e trasvoltas polas lonxanías do espazo e do tempo, en procura de algo inédito que nos salvara do habitual e vulgar, viñemos dar na sorprendente descuberta de que Galicia, a nosa Terra, oculta ao noso ollar por un espeso estrato de cultura allea, falsa e ruín, vulgar e filistea, ofrecíanos un mundo tan esteso, tan novo, tan inédito, tan descoñecido, como os que andabamos a procuar por aí adiante. Vicente Risco, Nós, os inadaptados. 1933 LUCES | XENTE DE AQUÍ Otero Pedrayo, arredor de si SUSO DE TORO 4 xuño 2010 Don Ramón, así se referían a el nos últimos anos da súa vida: case unha estatua por tamaño e solemnidade. Resulta unha figura que asusta, tan esmagadora. No canto diso, aquel xigante era un rapaz alegre e gozador até a fin. Queixábase na vellez ao seu amigo e médico Domingo García-Sabell: "Case non teño pulos para lle escribir, pois levo arredor dun mes sen viño, algún vasiño ao xantar, sen o grolo de coñac, sen o café que desde Voltaire e Schopenhauer parés indispensábel a todo home que sinta a tonada do Rhin, o recender dos castiñeiros das Tullerías, a armunía da frase latina e o meigallo da pedra gris de pupila de Santiago". Talmente Otero, alguén que, grazas á cultura, vive esa hora cotiá de tomar o café sentindo con el os anos, as épocas, os séculos da súa Europa. Especialmente Chautebriand. As circunstancias en que viviu obrigárono a encarnar a seriedade, a gravidade, mais nunca deixou de ser un rapaz alegre. E por que había ser triste un rapaz que naceu fillo único dunha nai cariñosa e un pai liberal e confiado, un médico ourensán da Rúa da Paz. O pai ficou na memoria do rapaz como fidalgo paternal que na súa casa grande de Trasalba daba tratamento médico aos campesiños sen lles cobrar. Esa imaxe foi a que educou ao seu fillo, para o Ramonciño así debera ser o mundo: un pai xeneroso e compasivo que coida da xente. O pensamento social de Otero Pedrayo estivo sempre suxeito a ese ideal. Non foi conservador por convicción intelectual nin por intereses de clase, nin sequera por esteticismo, foino por lealdade á súa infancia. "Doume conta de que falo dunha Galicia lonxana, que hoxe as cousas teñen que ser doutro xeito. A min gustaríame unha Galicia grande e campesiña (...) unha grande república campesiña". Otero nunca traizoou o seu país e tampouco a si propio, á súa infancia. Porén, para lembrar o meniño que levaba dentro primeiro tivo que esquecelo e viaxar lonxe de aquí e lonxe de si. Con todo ser el alguén aberto á vida, era espírito delicado e retraído, "un áspero ourizo" diría el de si propio. E foi dar con dous rapaces semellantes, Vicente Risco e Florentino Cuevillas: un trío intelectualmente prodixioso, de señoritos exquisitos que desprezaban a sociedade provinciana na que vivían e o país que os creara, a Galiza invisíbel. Un trío de lambidos e elitistas, fascinados por París entre cursis e elegantes. Así lembraba o seu amigo Cuevillas, "con su alto cuello, su bombín, sus botines y su bastón para saludar a señoras y señoritas asomadas a los balcones, para entrar en la tertulia siempre viva desde media mañana de Temes". En 1905, con 17 anos, intelectual exquisito e elitista pasa abril en Santiago e asiste á universidade, "todo era vellote e poeirento". En setembro viaxa a Madrid, encontra a cidade de Pérez Galdós e unha universidade que tampouco o satisfacía con profesores absurdos. E o Ateneo e as tertulias. "Escribir no mármol da mesa do café significaba o mellor símbolo do destino literario. Os diváns dos vellos, senatoriales, acollían os corpos xa cansos no Madrid inzado de serpes e medos blenorráxicos." "Moitos de nós andabamos por Madrid coma sen búsola, como o Solovio da novela. (...) Lía Filosofía, Teoloxía, Ética, estudei os clásicos españois da Idade Media e do Século de Ouro, farteime de lecturas francesas e alemás, ateigueime de doutrinas, correntes intelectuais moi de moda na Europa daquelas datas... Os meus anos en Madrid e en xeral os meus anos fóra da Galiza, foron naquel tempo unha busca sen acougo. (...) Quen era eu?". Marcha lonxe, vaga, "Madrid, Toledo, Burgos, París, Berlín...". Otero é un caso único na literatura galega e raro en calquera literatura dun intelectual que se ve a si propio con distancia, como se a súa vida fose un relato e el o protagonista. Reflexiona sobre a súa identidade con gran lucidez, nárranos o momento no que está a piques de dar un salto: "¡Canto me costou descubrir a nosa Terra dando voltas polo universo e os libros! De cando en vez volvía cheo de preocupacións diletantes á miña terra de Trasalba e ¿que atopa alí? Unha Galicia campesiña e asoballada, xentes ignorantes, esquecidas de todos no seu curruncho, namentras eu andaba detrás das verdades dos libros, e aquilo queimábame no peito cada vez máis". O salto que está a piques de dar o mozo Ramón é tan grande como a enorme distancia de todo tipo que había entre un señorito fidalgo intelectual exquisito de mundo e aqueles labregos analfabetos e pobres. Para salvar esa distancia precísase unha grande humanidade, un gran corazón e unha gran intelixencia. Mais o intelectual rigoroso consigo mesmo
6
non podía construír esa ponte para comunicarse con esoutro lado do país sen razoalo. Tivo axuda: "A Antón Losada Diéguez. A el lle debo os meus primeiros achados, el foi quen venceu teimudamente o meu escepticismo o meu diletantismo de lector de Chateaubriand, a filosofía moderna e a historia de España, a miña casca de home culto". Claramente Otero relata unha transformación. Non é unha conversión, pois segue a ser o mesmo intelectual esixente. Trátase dun descubrimento: dentro de si hai un outro Ramón que sendo quen é vai máis aló e intégrase nun ser colectivo, nun pertencer a unha terra e a unha xente. O mozo desarraigado: "Hai quen non entende nin entenderá nunca este sentimento, pero para moitos de nós era unha verdadeira traxedia o non ser de ningures". O intelectual individualista e exquisito tivo que vivir esa angustia da identidade persoal para descubrir que podía pertencer ao mundo a través do seu país. E transformarse así nun home reconciliado de vez. Iso permítelle vivir con plenitude o mundo: "Podo chorar diante da natureza.(...) Eu sentinme sempre un campesiño" Que ese é o momento máis significativo da súa vida demóstrao que o narrase nunha interesante novela, Arredor de si. Aparecen nela dúas características que se funden no estilo de Otero: é un narrador, conta historias, sucedidos, mais para el a acción, a anécdota, é o pé para falar de ideas, de época, de historia da cultura. É un narrador culturalista. E toda a obra novelística que desenvolverá hai que entendela como unha obra culturalmente ambiciosa, que reconstrúe a historia da Galiza, Os camiños da vida, e un presente cheo de esperanza, Devalar, experimento literario de grande valor. De inmediato ven a súa integración nas Irmandades da Fala e de seguido o Partido Galeguista. No PG manterá posicións conservadoras mais sempre na lealdade e con humildade: "Eu fun sempre un soldado de tropa". Irmandade é a palabra, unha fratría de homes. Xunto ao vencello coa súa nai e a amizade coa súa esposa, Fita, o compañeirismo nun mundo de varóns rexos e comprometidos case relixiosamente co seu país é o sostén da súa vida. Tivéronse uns aos outros para sobrevivir á historia terríbel, para transmitirnos a memoria prohibida da Galiza. Tras o golpe dos xenerais nacionalistas españois no 36, quítanlle a cátedra de Xeografía e vendo aos seus compañeiros asasinados ou fuxidos, retírase á súa casa de Trasalba. Vén un tempo terríbel de inferno e purgatorio, Otero resiste con dignidade e pouco e pouco, conforme o réxime se sinte máis seguro e tolera parcialmente a edición en lingua galega, vai saíndo do ostracismo e reintégrase no círculo dos galeguistas do interior, para quen encarnará a continuidade republicana. De volta nun Santiago que fai máis seu que nunca reparte sabedoría e difunde esperanzas, segue a escribir novelas, a monumental Historia de Galicia, fala en público, publica artigos en La Noche. Poida que no seu abondoso xornalismo estea o mellor Otero. A vida transcorreu non como el quixera: "Puido ser mellor. Tería podido chegar a ser un bo novelista, pero non tiven tempo nin acougo". Mais cumpriu un destino, o seu. "Faime feliz a xente moza que me ven visitar a miúdo e na que vexo como viven e medran con novos pulos as vellas ideas que nós defendemos noutro tempo". Quitada Rosalía, non hai figura de igual tamaño na cultura galega.
SOBRE DA MORTE DE BIEITO Foi preto do camposanto cando eu sentín boligar dentro da caixa ao pobre Bieito. (Dos catro levadores do cadaleito eu era un). ¿Sentino ou foi aprensión miña? Entón non podería aseguralo. ¡Foi un rebulir tan maino!... Como a teimosa puvulla que rila, rila na noite, rila de entón no meu maxín afervoado aquel mainiño rebulir. Pero é que eu, meus amigos, non tiña seguranza, e polo tanto -comprendede, escoitade- polo tanto non podía, non debía dicir nada. Imaxinade nun intre que eu dixese: O Bieito vai vivo. Todas as testas dos velliños que portaban cirios ergueríanse nun babeco aglaio. Todos os pícaros que viñan estendendo a palma da man baixo o pingotear da cera, virían en remuíño arredor meu. Apiñocaríanse as mulleres a carón do cadaleito. Escorregaría por todos os beizos un marmular sobrecolleito, insólito: ¡O Bieito vai vivo, o Bieito vai vivo!... Calaría o lamento da nai e das irmás, e axiña tamén, descompasándose, a gravidosa marcha que planxía nos bronces da charanga. E eu sería o gran revelador, o salvador, eixo de todos os asombros e de todas as gratitudes. E o sol na miña face cobraría unha importancia imprevista. ¡Ah! ¿E se entón, ao ser aberto o cadaleito, a miña sospeita resultaba falsa? Todo aquel magno asombro viraríase inconmensurable e macabro ridículo. Toda a arelante gratitude da nai e das irmás, tornaríase despeito. O martelo espetando de novo a caixa tería un son sinistro e único na tarde estantía. ¿Comprendedes? Por iso non dixen nada. Houbo un intre en que pola face dun dos compañeiros de fúnebre carga pasou a insinuación leviá dun sobresalto, coma se el estivese a sentir tamén o velaíño boligar. Mais non foi máis que un lampo. De seguida ficou sereno. E non dixen nada. Houbo un intre en que case me decidín. Dirixinme ao da miña banda e, acobexando a pregunta nunha surrisa de retrouso, deslicei: -¿E se o Bieito fose vivo? 7
O outro riu picaramente coma quen di: "Que ocorrencias temos", e eu amplifiquei adrede a miña falsa surrisa de retrouso. Tamén me vin a rentes de dicilo no camposanto, cando xa pousaramos a caixa e o crego requeneaba. "Cando o crego remate", pensei. Mais o crego acabou e a caixa deceu á cova sen que eu puidese dicir nada. Cando o primeiro cadullo de terra, bicado por un neno, petou dentro da cova nas táboas do ataúde, rubíronme ata a gorxa as verbas salvadoras... Estiveron a punto de xurdiren. Mais entón acudiu novamente ao meu maxín a case seguranza do arrepiante ridículo, da rabia da familia defraudada, se o Bieito se topaba morto e ben morto. Ademais o dicilo tan tarde acrecía o absurdo desorbitadamente. ¿Como xustificar non o ter dito antes? ¡Xa sei, xa sei, sempre se pode un explicar! ¡Si, si, si, todo o que queirades! Pois ben... ¿E se tivese morto despois, despois de o sentir eu remexerse, como quizais puidese adiviñarse por algún sinal? ¡Un crime, si, un crime o me ter calado! Oíde xa o rebumbio da xente... -¡Pediu auxilio e non llo deron, malpocado!... -El sentía chorar, quíxose erguer, non puido... -Morreu de espanto, saltoulle o corazón ao se sentir decer na cova... -¡Velaí o tendes, coa cara torta dos esforzo! -¡E ese que o sabía, tan campante, aí a surrir coma un pallaso! -¿É parvo ou que? Todo o día, meus amigos, andei tolo de remorsos. Vía ao pobre Bieito grafiñando as táboas nese espanto absoluto, máis alá de todo consolo e de toda conformidade, dos enterrados en vida. Chegoume a parecer que todos lían nos meus ollos adormiñados e longanos a obsesión do delicto. E alá pola alta noite -non o puiden evitar- funme de camiño do camposanto, coa solapa subida, ao arrimo dos muros. Cheguei. O cerco por unha banda era baixiño: unhas pedras mal postas, apreixadas por edras e silveiras. Paseino e fun dereito ao sitio... Deiteime no chan, apliquei a orella, e axiña o que oín xioume o sangue. No seo da terra unhas unllas desesperadas rabuñaban nas táboas. ¿Rabuñaban? Non sei, non sei. Alí preto había un sacho... Ía xa cara a el cando fiquei suspenso. Polo camiño que pasa a rentes do camposanto sentíanse pasadas e rumor de fala. Viña xente. Entón si que sería absurda, tola, a miña presencia alí, daquelas horas e cun sacho na man. ¿Ía dicir que o deixara enterrar sabendo que estaba vivo? E fuxín coa solapa subida, pegándome aos muros. A lúa era chea e os cans latricaban lonxe. Rafael Dieste, Dos arquivos do Trasno, 1926 Galaxia.
O NENO SUICIDA Cando o taberneiro rematou de ler aquela nova inquedante –un neno suicidárase pegándose un tiro na sen dereita– falou o vagamundo descoñecido que acababa de xantar moi pobremente nun curruncho da tasca mariñeira, e dixo: –Eu sei a historia dese neno. Pronunciou a palabra neno dun xeito moi particular. Así foi que os catro bebedores de augardente, os cinco de albariño e o taberneiro calaron e escoitaron con xesto inquiridor e atento. –Eu sei a historia dese neno –repetiu o vagamundo–. E, tras dunha solerte e ben medida pausa, encomenzou: –Alá polo mil oitocentos trinta, unha beata que despois morreu de medo viu saír do camposanto florido e recendente da súa aldea a un vello moi vello en coiro. Aquel vello era un recén nacido. Antes de saír do ventre da terra nai escollera el mesmo ese xeito de nacencia. ¡Canto mellor ir de vello para mozo que de mozo para vello!, pensou sendo espírito puro. A Noso Señor chocoulle a idea. ¿Por que non face-la proba? Así foi que, co seu consentimento, formouse no seo da terra un esqueleto. E despois, con carne de verme, fíxose a carne do home. E a carne do home aformigou a caloriña do sangue. E como todo estaba listo,a terra-nai pariu. Pariu un vello en coiro. De como despois o vello topou roupa e mantenza é cousa de moita risa. Chegou ás portas da cidade e como aínda non sabía falar, os ministros, despois de lle botaren unha capa enriba, levárono a diante do xuíz 8
coma se tivesen sido testigos: Aquí lle traemos a este pobre vello que perdeu a fala coa tunda que lle deron uns ladróns entrañados. Nin roupa lle deixaron. O xuíz deu ordes e o vello foi levado a un hospital. Cando saíu, xa ben vestido e mantido, dicíanlle as monxiñas: Vai feito un bo mozo. Ata parece que perdeu anos. Daquela xa aprendera a falar algo e fíxose esmoleiro. Así andou moitas terras. Alá en Lourdes estivo dúas veces; da segunda tan amozado que, os que o coñeceran da primeira, coidaron fora milagre da Virxe. Cando adquiriu experiencia de abondo pensou que o mellor era manter secreta aquela estraña condición que o facía mías mozo cantos máis anos corresen. Así, non o sabendo ninguén –non sendo un ou dous amigos fieis– podería vivir mellor a súa verdadeira vida. Traballou de vello e fíxose rico para folgar de mozo. Dos cincuenta ós quince anos a súa vida foi a máis feliz que se pode imaxinar. Cada día gustaba máis ás mozas e andou enleado con moitas e coas máis bonitas. E ata disque unha princesa... Pero diso non estou certo. Cando chegou a neno encomenzou a vida a se lle ensarillar. Dáballe medo a sorpresa con que o vían entrar tan ceibe nas tendas a mercar lambetadas e xoguetes. Algún rateiro de viseira calada teno seguido ó longo de moitas rúas tortas. E algunha vez ten comido as súas lambetadas a tremer de anguria, coas bágoas nos ollos e o almibre nos beizos. A derradeira vez que o topei –tiña el oito anos– andaba moi triste. ¡Pesaban, ademais, tanto no seu espírito de neno os recordos da súa vellice! Logo encomenzou a lle escaravellar día e noite unha obsesión tremenda. Cando pasasen algúns anos recolleríano en calquera calexa extraviada. Quizais algunha señora rica e sen fillos. Despois… ¡Quen sabe o que pasaría despois! A lactancia, os paseos nun carriño, cunha soalla de axóuxeres na manciña tenra. E ó remate... ¡Ou! O remate poñía espanto. Cumpri-lo seu sino de home que vive ó revés e refuxiarse no seo da señora rica –poida que cando ela durmise– para ir alí devecendo ata se trocar primeiro nunha sambesuga e despois en arumia e logo en pequenísima semente... O vagamundo ergueuse moi pensabundo, coas mans nos petos, e deu algúns paseíños todo amargurado. Ó cabo dixo: –Explícome, si, explícome que se chimpase un tiro na sen o pobre rapaz. Os catro bebedores de augardente crían. Os cinco de albariño surrían e dubidaban. O taberneiro negaba. Cando todos desortían máis enfervoadamente, o taberneiro ergueuse de súpeto nas puntas dos pés e púxose a mirar todo arredor cos ollos moi abertos. O vagamundo desaparecera sen pagar. En Dos arquivos do trasno, RAFAEL DIESTE
9
10