Historia
Historia
WO II - Een onafwendbare oorlog?
Waarom besteedden de nazi’s zoveel aandacht aan hun ‘look & feel’? Hoe slaagde het Duitse leger erin België zo snel onder de voet te lopen? Wat was de impact van de oorlog op ons dagelijkse leven? Deze Knack Historia brengt de aanloop en de begindagen van de tweede grote wereldbrand in kaart, met pakkende verhalen en verrassende inzichten.
€ 14,95
BELGIË ISSN 0772-3210 P509557
22 AUGUSTUS 2019
Hoe zag het managementmodel van Hitler eruit?
WO II - DEEL 1
Waarom konden fascisme en nazisme zich in het hoofd van zoveel burgers nestelen?
KNACK HISTORIA REF 19
Hoe onafwendbaar was de Tweede Wereldoorlog, die officieel begon op 1 september 1939?
WO II
Een onafwendbare
OORLOG?
INHOUD
TIJDSLIJN
6
1934. 8 Hitler wordt opperbevelhebber
1935-1936. Weg met Versailles
10
1937-1938. Het opperbevel plooit
DE AANLOOP
22
24
Het ‘Wonder van 80 Duinkerken’: nederlaag krijgt allures van overwinning
Oorlog en vrede, vrede en oorlog
32
De democratie faalt
40
De lange aarzeling
WINSTON CHURCHILL
gelijk aan geweld”
82
“Aanvallen met de snelheid van het licht”
88
Mussolini blundert op beide oevers van ‘zijn’ zee
116 Oorlog? It’s the
economy, stupid
124 HEINRICH
HIMMLER
BURGERS
PORTRET
150 MAARSCHALK 152 Hitler en de
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 4
NEVILLE CHAMBERLAIN
92
MUSSOLINI
PORTRET
108 “Fascisme staat
PÉTAIN
48
PORTRET
FACISME
106
1939. De première van de blitzkrieg
PORTRET
PORTRET
72
12
vrouwen
157
126 Het design van
het Derde Rijk
PORTRET
158 Kind van de
vijand
162 FRANKLIN D.
ROOSEVELT
08/08/2019 16:52
14
1940. De blitzkrieg ten top
16
1941-1942. 18 ‘Operatie Barbarossa’, het front te veel
MILITAIR
56
1943-1944. Het begin van het einde
20
1945. Het definitieve einde
68
Eben-Emael, slachtoffer van de bunkermentaliteit
PORTRET
58
Achttiendaagse veldtocht: de totale overrompeling
66
LEOPOLD III VAN BELGIË
PORTRET
94
De doodlopende weg naar Stalingrad
100 STALIN
PORTRET
134 JOSEPH
GOEBBELS
102 Engeland zwicht
niet voor luchtaanvallen
104 Churchill vreest
U-boten meer dan Luftwaffe
PORTRET
136 Adolf Hitler
140 RUDOLF HESS
142 Hitlers manage-
170 Waarom
174 “Bij bombard
mentmodel als verklaring voor zijn succes
PORTRET
164 Het lot van
de CRAB’s: veel ellende en verveling
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 5
168 CHARLES
DE GAULLE
Belgische vrouwen Duitse kogels vullen
menten hadden we altijd wijwater bij”
08/08/2019 16:52
FRANS DE SMET spreekt met BRUNO DE WEVER
“FASCISME STAAT GELIJK AAN GEWELD” Het fascisme stuurt de Tweede Wereldoorlog aan. Maar wat is fascisme? Professor in de geschiedenis (UGent) Bruno De Wever gidst ons door het oerwoud van ultranationalistische bewegingen voor en tijdens de oorlog. “Het belangrijkste gemeenschappelijke kenmerk is de bereidheid om geweld te gebruiken om de fascistische revolutie te verwezenlijken.”
Bruno De Wever
B
runo De Wever (°1960, Mortsel) groeit op in wat hijzelf typeert als “een antiBelgisch, extreemrechts, Vlaams-nationalistisch milieu”. In zijn jonge jaren is
hij lid van het Vlaams Nationaal Jeugdverbond (VNJ). Zijn grootvader is lid van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV), waarover hij aan de UGent zijn doctoraal proefschrift schrijft. Sindsdien is hij in Gent hoogleraar geschiedenis. Tijdens zijn studies vervreemdt hij van het Vlaams-nationalisme en schuift hij op naar links. Maar hij looft nog altijd de vrije debatcultuur binnen zijn rechtse ouderlijke nest. Hij is de oudere broer van N-VA-voorzitter Bart De Wever waarover hij liever geen uitspraken in de pers doet “uit een soort van familiale deontologie”. Hij is (co-)auteur van ruim 350 wetenschappelijke publicaties. Zijn boek op basis van zijn proefschrift Greep naar de macht, Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde: het VNV (Lannoo, 1994) wordt algemeen erkend als een standaardwerk.
108
KNACK HISTORIA / WOII Een onafwendbare oorlog?
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 108
08/08/2019 16:56
“FASCISME STAAT GELIJK AAN GEWELD”
“Het begrip fascisme is nog moeilijker eenduidig te definiëren dan andere politieke -ismes. In mijn proefschrift van 1992 – in boekvorm uitgegeven als Greep naar de macht, Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde: het VNV – zoek ik ruim 70 bladzijden lang naar een omschrijving die alle varianten overkoepelt. Herman von der Dunk, de in 2018 overleden Nederlandse historicus, beschrijft die moeilijke zoektocht zo: “Historici, sociologen, politicologen en wie zich verder in dit debat mengt, lijken op gestoorde geesten die met elkaar een gesprek trachten te voeren waarbij elk het in een andere taal over andere dingen heeft.” Essentieel minimum
De Italiaanse premier Benito Mussolini (links) woont met de Britse nationalist Oswald Mosley een fascistische bijeenkomst bij in Rome (1932).
“Tot en met de val van de Berlijnse Muur in 1989 zit er veel ruis op het debat, onder andere omdat veel marxistische historici het fascisme alleen analyseren vanuit hun eigen klassenperspectief. Bovendien kleeft op fascisme onvermijdelijk het stigma van Auschwitz, het meest sprekende embleem van het Derde Rijk, en dat stigma helpt het wetenschappelijke debat evenmin. Sinds de val van de Muur groeit er meer consensus over de ware aard van het fascisme. De Amerikaanse onderzoeker Stanley Payne stelt in 1980 een checklist op van gemeenschappelijke kenmerken. In 1991 omschrijft de Britse Oxford-onderzoeker Roger Griffin het essentiële minimum van fascisme. Met het begrip palingenetic ultranationalism schetst hij een ultranationalistische groep die de zuiver-ideale natie wedergeboren wil laten worden.” “Payne en Griffin zoeken naar gemeenschappelijke kenmerken van het historisch fascisme van Benito Mussolini en het nationaalsocialisme van Adolf Hitler. Daarnaast groeit er tijdens het interbellum een oerwoud van nationale varianten, zoals de Pijlkruisers in Hongarije, de Action Française (AF) in Frankrijk, de British Union of Fascists (BUF) van Oswald Mosley, de
Musssolini tijdens de Conferentie van München (1938), met gastheren Hitler en Göring.
KNACK HISTORIA
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 109
109
08/08/2019 16:56
“FASCISME STAAT GELIJK AAN GEWELD”
Links. De Noorse diplomaat en fascistische leider Vidkun Quisling schouwt nazitroepen tijdens een bezoek aan Duitsland in 1935. Rechts. Het concentratiekamp van Dachau begin jaren 30. Heinrich Himmler, Anton Mussert en Oswald Pohl - een SS-generaal die verantwoordelijk was voor de financiële exploitatie van de dodenkampen brengen een bezoek aan wat een hel op aarde zal worden.
110
Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) van Anton Mussert in Nederland, de Nasjonal Samling van Vidkun Quisling in Noorwegen enzovoort. Ze hebben een gemeenschappelijke kern.” Revolutionair aspect “De natie is een centraal gegeven en dat moet samenvallen met de staat. Elke nationalist vraagt dat, maar de fascisten gaan daarin een stap verder: zij streven naar de wedergeboorte van een zuivere natie, en iedereen buiten die natie valt meteen ook buiten hun ideale staat. Minder extreme nationalisten geloven dat een buitenstaander zich kan integreren – fascisten niet. Zij koppelen aan hun ideale natiestaat namelijk allerlei strenge regels, en dan wordt inbreken in die constructie bijzonder moeilijk. Bovendien wijzen ze allerlei groepen aan die er per definitie niet toe (kunnen) behoren. Die uitsluiting kan men biologisch-racistisch invullen, maar evengoed politiek. Een voorbeeld: fascisten geloven dat communisten met hun klassenstrijd de natie verdelen en er bijgevolg van moeten worden uitgesloten.”
“Een volgend minimaal kenmerk is het revolutionaire aspect. Moeilijk te slikken voor marxisten, want voor hen is de enig denkbare revolutie de communistische overwinning op het kapitalisme. Maar tegenwoordig leeft er consensus dat alleen revolutionaire middelen de wedergeboorte van de ideale natiestaat kunnen bewerkstelligen. Anders gezegd: het fascisme is wel degelijk een politieke ideologie die toekomstgericht is, en geen potpourri van extreemrechtse bewegingen, zoals sommigen nog altijd beweren. De fascisten willen een volkomen nieuwe maatschappij creëren. Dat biedt een vooruitgangsperspectief aan ‘de nieuwe mens’, buiten en boven de klassentegenstellingen.” Geweld gebruiken “Een derde belangrijk minimaal element: de bereidheid om geweld te gebruiken om de fascistische revolutie mogelijk te maken. Aan die minimale elementen van Griffin koppelt Payne nog drie negaties: antiliberalisme, anticommunisme en anticonservatisme. Er bestaan
KNACK HISTORIA / WOII Een onafwendbare oorlog?
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 110
08/08/2019 16:56
“FASCISME STAAT GELIJK AAN GEWELD”
natuurlijk gelijkenissen tussen conservatisme en fascisme – maar een conservatief is nooit een revolutionair. Precies daarom ziet Hitler in zijn Spaanse bondgenoot Francisco Franco geen echte fascist. Franco werkt uiteraard nauw samen met de Falange, met de Spaanse fascisten, maar zijn regime steunt vooral op de oude elites van adel, grootgrondbezitters, clerus en het leger. Hij schuwt allerminst geweld maar hij staat zeer zeker niet voor een revolutionaire transformatie van de samenleving.” “Ook Stanley Payne stelt dat de nieuwe nationalistische staat niet groeit vanuit traditionele modellen of principes. Binnen het fascisme is
er geen rol weggelegd voor adel of andere traditionele elites. En dat stemt dan weer overeen met het palingenetics ultranationalism van Roger Griffin. De wedergeboren natiestaat draait op een geïntegreerd klassensysteem dat de sociale relaties transformeert. Zo ontstaan de termen nationaal-syndicalisme, nationaalsocialisme, en nationaal-corporatisme. Vooral het historisch fascisme van Mussolini steunt op klassensamenwerking. Al wat de natie verdeelt, is slecht. De tegenstelling tussen werkgevers en werknemers is fout. Er bestaan in de nieuwe staat geen klassenvijanden. Het fascisme houdt wel vast aan privé-eigendom en winstmaximalisatie, een essentieel verschil met het marxisme.”
Het fascisme is wel degelijk een politieke ideologie die toekomstgericht is, en geen potpourri van extreemrechtse bewegingen, zoals sommigen nog altijd beweren
“Het groepsbelang overstijgt alle universele rechten”
R
obert O. Paxton is een Amerikaans historicus die in The Anatomy of Fascism (2004) een checklist opstelt van de ‘mobiliserende hartstochten’ van het fascisme. “Dat lijstje stemt goed overeen met het model van Stanley Payne dat ikzelf gebruik”, bevestigt De Wever. Het lijstje van Paxton ziet er zo uit: - een fascist voelt zich overweldigd door een crisis die niet kan worden overwonnen met traditionele oplossingen - een fascist is volstrekt onderhorig aan de groep (het volk, de natie) waartoe hij behoort en die verplichting overstijgt alle individuele of universele rechten - hij ziet zijn groep als een slachtoffer van de geschiedenis, en dat gevoel rechtvaardigt verweer met alle mogelijke middelen, zonder legale of morele grenzen, tegen de vijanden van buitenaf of van binnenin - hij vreest de neergang van de eigen groep als gevolg van de ondermijnende effecten van liberaal individualisme, klassentegenstellingen en volksvreemde invloeden
- hij voelt de nood aan een hechtere integratie van de groep in een zuiverdere samenleving, met onderlinge instemming indien mogelijk of door gewelddadige uitsluiting indien nodig - de groep heeft behoefte aan vanzelfsprekende leiders (altijd mannelijk) onder het oppergezag van een nationale leider die de historische lotsbestemming van de groep belichaamt - de instincten van de leider zijn superieur aan abstracte en universele logica - geweld is bewonderenswaardig en de wilskracht overstijgt alles als geweld en wilskracht worden aangewend ten bate van het succes van de groep - het eigen volk heeft het recht om anderen te overheersen zonder enige terughoudendheid op basis van menselijke of goddelijke wetten – en dat recht wordt exclusief toegekend op basis van het welslagen van de groep in de darwinistische overlevingsstrijd.
KNACK HISTORIA
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 111
111
08/08/2019 16:56
“FASCISME STAAT GELIJK AAN GEWELD”
Nieuwe grenzen “De wedergeboren natiestaat streeft naar een nieuw imperium. Dat vereist een revolutie in de relaties met de buren. Men stelt de bestaande grenzen ter discussie. Mussolini zweert bij de Romanidad, de terugkeer naar het oude Romeinse rijk. Zo legt hij meteen een claim op gebieden aan de overkant van de Adriatische Zee en eist hij eigen kolonies op. Hitler droomt van de wedergeboorte van het Heilige Roomse Rijk uit de middeleeuwen en bijgevolg maakt hij aanspraak op alles waar de Duitsers ooit zaten in Midden-Europa.”
Joris Van Severen op een Verdinaso-bijeenkomst in Hotel Bellevue.
“Bij ons in België bestaan er in het interbellum niet veel bewegingen die zichzelf expliciet fascistisch noemen. Neem het Verbond van Dietse Nationaal Socialisten (Verdinaso) van Joris Van Severen. Dat is volgens mij de meest zuivere fascistische beweging in Vlaanderen - wel, zelf noemen de aanhangers van het Verdinaso zich geen fascisten maar wel nationaal-solidaristen. De grootste groep van Vlaams-nationalisten, het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) van Staf de Clercq, bekent zich evenmin direct tot het fascisme. Met mijn proefschrift wou ik uitmaken of het VNV wel of niet tot het generieke
fascisme behoort. En door te zoeken naar gelijkenissen, aan de hand van de modellen van Stanley Payne en Roger Griffin, kom ik tot de slotsom: ja, het VNV kleurt vanaf zijn ontstaan in 1933 binnen de grondlijnen van het fascisme. Zowel Verdinaso als VNV streven naar de wedergeboorte van hun ideale natiestaat. Bij Verdinaso is dat het herstel van Dietsland, met Frans Vlaanderen erbij. Het VNV streeft naar het herstel van een rijk dat eigenlijk nooit heeft bestaan: de vereniging van Vlaanderen met Nederland, of de hereniging van de noordelijke en zuidelijke Nederlanden maar dan wel zonder Wallonië en zonder taalgrens.” “Fascistische bewegingen vertonen veel soortgelijke stijlkenmerken – uniformen voor de partijmilities, met vlaggen zwaaien tijdens massamobilisaties enzovoort – maar die behoren tot de algemene tijdsgeest van de jaren 30. Fascisten doen wel opvallend vaak een beroep op romantische en mythische symbolen: ze cultiveren de mannelijke dominantie binnen de samenleving, ze dwepen met de jeugd en ze richten zich graag op een charismatische leidersfiguur. Een fascistische staat is onvermijdelijk totalitair – maar het stalinisme is dat ook. Allebei doen ze een beroep op terreur. Het onderscheid: marxisme is een kind van de Verlichting, terwijl het fascisme zich eerder keert tegen de Verlichting met die wedergeboorte van een geïdealiseerde oudere natiestaat.” “Sociaal darwinisme” “Het biologisch racisme is meer een kenmerk van het nationaalsocialisme van Hitler dan van het fascisme van Mussolini. Hitler definieert het Duitse volk raciaal en maakt onderscheid tussen meerder- en minderwaardige rassen. Ogenschijnlijk doet Mussolini dat niet, maar evengoed maak je binnen de Romanidad weinig kans op succes als je geen echte Italiaan bent. De fascisten noemen hun biologisch racisme graag sociaal darwinisme, om er een wetenschappelijke legitimiteit aan te verlenen, maar
112
KNACK HISTORIA / WOII Een onafwendbare oorlog?
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 112
08/08/2019 16:56
“FASCISME STAAT GELIJK AAN GEWELD”
dat is natuurlijk kletskoek. De evolutieleer van Darwin heeft niets vandoen met racisme. De Joden in Duitsland maken bij het aantreden van Hitler niet meer uit dan één procent van de bevolking en dat maakt van hen gewoon de ideale zondebokken waar de rest zich klasse-overstijgend tegen kan verenigen.” “Wel of geen beroep doen op biologisch racisme is een ondergeschikt punt van verschil. Anton Mussert noemt zijn groep de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) maar is eerder gericht op Mussolini. Zijn NSB is aanvankelijk helemaal niet antisemitisch, er zitten ook joden bij. Maar zodra Hitler aan de macht komt, wordt hij een steeds sterkere aantrekkingspool. Daardoor stemt Mussert zijn ideologie steeds meer af op Hitler, met inbegrip van het biologisch racisme.” “Ook in Vlaanderen zie je die verschuiving. De theorie van Hitler over de Germaanse superioriteit klinkt de Vlaams-nationalisten als muziek in de oren, want Vlamingen zijn natuurlijk ook Germanen en dus gaan zij tot de winnaars behoren en de Walen niet. Het VNV evolueert mee in de richting van het biologisch racisme. Het Verdinaso oriënteert zich vanaf 1934 met de Nieuwe Marsrichting van Van Severen eerder op Mussolini, weg van het antibelgicisme van het VNV.” “Hitler, Mussolini en de andere fascisten zijn per definitie antidemocraten – want partijen verdelen de natie – maar ze maken soms wel gebruik van de omweg langs het parlement om aan de macht te komen. Als je deelneemt aan verkiezingen moet je oppassen, want ook een democratie stelt zich teweer. Zie wat er Charles Maurras van de Action Française overkomt. In 1935 gaat hij de confrontatie aan met de Franse staat, die zijn beweging dan verbiedt. Na de Bierkellerputsch van 1923 is de Weimarrepubliek nog sterk genoeg om Hitler (eventjes) op te sluiten. In Nederland worden in 1933 alle NSB’ers ontheven uit hun staatsfunctie. Ook bij ons probeert het systeem een dam op te werpen, al
verbiedt het zeer liberale België fascisten niet, maar het is zeer moeilijk om als verkozen VNV’er burgemeester te worden. Dat had waarschijnlijk meer te maken met de afkeer van het systeem voor het Vlaams-nationalisme dan met angst voor het fascisme.”
De Nederlandse leider van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), Anton Mussert (tweede van links) ontmoet in München (van links naar rechts): Arthur Seyss-Inquart, Franz Xaver Schwarz en Heinrich Himmler.
Eendagsvlieg Degrelle “Ook tegen Léon Degrelle (1906-1994) en zijn rechts-populistische beweging Rex wordt weerwerk geboden. Rex begint in de jaren 30 als dissident een conservatief-katholieke beweging. Degrelle verwijt de katholieke partij dat ze haar eigen ziel verraadt door samen te werken met de socialisten. Hij klaagt elk echt of vermeend schandaal aan. Met zijn discours – het grootkapitaal bedreigt de volksmensen; alle beroeps-
Het is denkbaar dat het autoritaire denken ooit een comeback beleeft, al zal dat dan natuurlijk geen perfecte kopie zijn van het fascisme. De geschiedenis herhaalt zich nooit.
Leon Degrelle (1943).
KNACK HISTORIA
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 113
113
08/08/2019 16:56
“FASCISME STAAT GELIJK AAN GEWELD”
Twee posters: “Ons legioen is het leger van het volk” en “Sluit u aan bij ons”. Léon Degrelle rekruteert voor de Waffen-SS.
politici zijn zakkenvullers; we betalen allemaal te veel belastingen enzovoort – wint hij in 1936 de verkiezingen. Hij haalt 21 zetels in de Kamer. Dat veroorzaakt een enorme schok. Vergelijkbaar met de schok die mijn broer veroorzaakt met de doorbraak van N-VA in 2010.” “Daarna herstelt het democratisch bestel zich vrij succesvol. De katholieken leggen de paradoxen bloot in het denken van Degrelle. Ze treden voor een stuk de ontevreden groepen tegemoet waarop Degrelle mikt. Degrelle blijkt een zeer goede populist te zijn, maar een verschrikkelijk onbeholpen politicus. Hij sluit een pact met het VNV, de andere overwinnaar van de verkiezingen van 1936, terwijl een groot deel van zijn kiezers ontevreden conservatieve katholieken zijn – in meerderheid belgicisten voor wie de Vlaams-nationalisten even grote boemannen zijn als de communisten. Dat pact is een zware politieke misrekening die de katholieke partij ongenadig afstraft.” “Dan blundert Degrelle nog maar eens door zich te presenteren als de enige echte katholiek. Kardinaal Van Roey geeft hem met zijn kromstaf een doodsklap. Aan de vooravond van een tussentijdse verkiezing van 1937 die Degrelle zelf had uitgelokt, spreekt Van Roey in een herderlijke brief een banvloek uit over Degrelle. Rex houdt daarna nog vier Kamerzetels over. De politieke eendagsvlieg Degrelle radicaliseert en wordt openlijk fascist vanaf 1939. Hij werft
SS’ers van Degrelle glunderen als ze een bloemetje krijgen van een vrijwilligster.
114
fondsen bij Mussolini en Hitler. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt Degrelle een moderne condottiere: een huurling in wapendienst om er persoonlijk op vooruit te gaan.” “Hij lijdt een tijdlang onder het nadeel dat hij een Waal is en dat Hitler met zijn Flamenpolitik de Vlamingen als Germanen bevoordeelt. Maar Degrelle begrijpt beter dan wie ook hoe het nationaalsocialisme in elkaar zit. Hij smijt zich in het Duitse leger. Hij richt met zijn aanhangers het Waals Legioen op na Operatie Barbarossa (22 juni 1941). Die eenheid wordt in Rusland ingezet bij de Wehrmacht – nog niet bij de Waffen-SS want die elite rekruteert uitsluitend raszuivere Germanen. Hij loopt aan het front in de kijker en overtuigt Hitler er in 1943 van dat Walen eigenlijk ook Germanen zijn. Dan kan hij naar de Waffen-SS.” “Als groot-Duitser wordt hijin het bezette België nog marginaler dan hij al was, maar daar trekt hij zich niets van aan. Hij zet heel zijn Rex-beweging in het teken van zijn persoonlijke carrière. Het VNV, dat zich vanaf eind 1940 openlijk nationaalsocialistisch noemt, kampt tijdens de oorlog met een paradox. De politieke SS ziet in het VNV een tegenstander van de bezetting – maar omdat de SS het monopolie verwerft over de oprichting van een grootDuits rijk, gaat het VNV uiteindelijk toch militair collaboreren en levert het net als Degrelle manschappen aan de Waffen-SS.”
KNACK HISTORIA / WOII Een onafwendbare oorlog?
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 114
08/08/2019 16:56
“FASCISME STAAT GELIJK AAN GEWELD”
Is een comeback denkbaar? “Heeft het fascisme nog een toekomst? Ik ben zeker geen specialist in het hedendaags populisme of de successen van illiberale bewegingen in Europa. Ik hoor natuurlijk sommigen het hernieuwd succes van het Vlaams Belang toeschrijven aan de koppeling van hun ultranationalistisch profiel aan een uitgesproken sociaal-links programma. Daarbij maakt men meteen verwijzingen naar de opmars van het nationaalsocialisme onder de Weimarrepubliek. Wel, dat houdt volgens mij geen steek. Wie die verwijzingen maakt, doet dat met een politiek doel: de mensen bang maken en hun radicaal-rechtse tegenstanders stigmatiseren.” “Onze West-Europese democratieën staan ver van Weimar af. We leven nu in welvaartsstaten waar men de koopkracht niet sterk onderuit haalt, ook niet onder rechtse regeringen. Goed, er leeft ook nu veel sociaal onbehagen, maar vergelijk dat niet met Weimar wanneer de middenklasse letterlijk op straat wordt gezet door de duizelingwekkende inflatie en de crash op Wall Street. Onze economie stort vooralsnog niet in elkaar.” “De historische context is compleet anders. Geen Duitser neemt onder Weimar vrede met het dictaat van Versailles. Niet met de onrealistische herstelbetalingen en niet met de nieuwe grenzen die de geallieerden aan Duitsland opdringen. Goed, de Europese Unie heeft het moeilijk, maar ik zie binnen Europa momenteel geen imperialistische bewegingen die andermans grondgebied willen inlijven. De Duitsers van nu hebben vrede genomen met hun grenzen. In Oost-Europa en dan vooral op de Balkan leven er nog tal van onverteerde kwesties uit het verleden, maar er dreigen niet meteen nieuwe oorlogen. Dat ligt destijds helemaal anders. Zodra hij aan de macht komt in 1933, herbewapent Hitler Duitsland. Hij bezet het gedemilitariseerde Rijnland. Hij annexeert Sudetenland. Wie de aard van het fascisme doorgrondt, weet dat de oorlog eraan zit te komen.”
“Dat soort scenario’s zie ik vandaag toch niet de kop opsteken. Vandaag bestaat er geen enkele radicaal-rechtse beweging die de parlementaire democratie an sich in twijfel trekt. Je hebt wel de zogenaamde illiberalen die het parlement zien als een formeel gegeven en die een aantal democratische waarden in twijfel trekken – maar dat is klein bier in vergelijking met de fascisten van de jaren 30 die de democratie gewoon afschaffen. Ik hoor vandaag niemand zeggen dat de partijen moeten worden afgeschaft.” “Het is denkbaar dat het autoritaire denken ooit een comeback beleeft, al zal dat dan natuurlijk geen perfecte kopie zijn van het fascisme. De geschiedenis herhaalt zich nooit. Maar stel u voor dat de maatschappij werkelijk zeer zwaar onder druk komt te staan, door uitdagingen die we misschien nog niet of nog maar gedeeltelijk kennen. Stel u voor dat we als gevolg van de klimaatverandering in een ongekend diepe crisis verzeilen. Dat er zich dan tientallen of zelfs honderden miljoenen mensen vanuit onleefbaar geworden gebieden in beweging zetten in onze richting. In een dergelijke crisis zullen de rattenvangers natuurlijk argumenteren dat die ellende de schuld is van de vluchtelingen zelf – ze hadden maar dijken moeten bouwen. Er zal dan vanzelfsprekend weer gepleit worden voor autoritaire staten met sterke leiders die met alle mogelijke middelen de vluchtelingen tegenhouden, door ze desnoods te vernietigen.” “Dat alles sluit ik absoluut niet uit. Maar zolang onze democratieën behoorlijk functioneren, zolang ze een behoorlijk rechtvaardige verdeling van de welstand kunnen verzekeren en de gepaste bijstand verlenen, zie ik dat scenario zich niet onmiddellijk voltrekken. De meeste mensen kiezen nog altijd voor de democratie zoals we die vandaag kennen.”
KNACK HISTORIA
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 115
115
08/08/2019 16:56
Lees ook het vervolg van WOII. Een onafwendbare oorlog? Verschijnt in april 2020 De historici en journalisten van Xpair Communication duiken graag in boeken en archieven en spreken met specialisten om geschiedenis een gezicht te geven. Gedreven door actuele vragen en de ambitie om het ‘oude’ ‘nieuw(s)’ te maken. Die inzichten vinden hun weg naar het brede publiek in talrijke boeken en publicaties en de organisatie van exposities en evenementen. In de reeks Knack Historia tekende Xpair voor de realisatie van Mao (2016), Onsterfelijk sinds 2016 (2017), 1917 – De Russische Revolutie (2017) en Van Achnaton tot Trump. Gek of geniaal? 75 waanzinnige wereldleiders (2018).
Historia
Amerika en zijn presidenten Amerika en zijn presidenten
WO II - Een onafwendbare oorlog?
ldoorlog, die officieel begon op 1 september 1939?
e zich in het hoofd van zoveel burgers nestelen?
ementmodel van Hitler eruit?
s zoveel aandacht aan hun ‘look & feel’?
rin België zo snel onder de voet te lopen?
de oorlog op ons dagelijkse leven?
e begindagen van de tweede grote wereldbrand in kaart, alen en verrassende inzichten.
Betekent einde
WO II
begin van een nieuwe wereld?
• Waarom duurt de militaire eindstrijd zo lang? • Doen de jaknikkers rond de Führer het naziregime de das om? • Wie trekt vanuit België naar het Oostfront en waarom? • Wie wist van de gruwelen van de Holocaust? • Brengt de naoorlogse periode gerechtigheid? • Hoe zwaar wegen collaboratie en verzet op ons land?
Op 23 april 2020 verschijnt het vervolg op deze Knack Historia. Onder de titel ‘Betekent einde WOII begin van een nieuwe wereld?’ gaat de aandacht naar de eindfase en de nadagen van de Tweede Wereldoorlog.
Hoofdredacteur Knack: Hoofdredacteur Knack: Bert Bultinck Bert Bultinck Concept: en redactie:Xpair Communication Concept Dirk Remmerie voor Hoofdredacteur Knack:Maarten Mahieu, Hannelore Vandebroek, Bert Bultinck Redactie: Piet Boncquet, Frans De Smet, Jakob Ulens, Johan Raats en GorikVan Goris, Anne Peeters, Eva Van Collectief den Peter derredactie: Hallen van Geheugen en Concept Eynde, Linde Walters voor Xpair Communiwww.geheugencollectief.be Hannelore Vandebroek, Maarten Mahieu, cation Ulens, (xpair.be). Hubert Van Humbeeck. Hubert Van Humbeeck, Jakob Johan RaatsPiet en Piryns Peter Van der Hallen van Geheugen Collectief Beeldredactie: Beeldredactie: www.geheugencollectief.be Peter Frison voor Xpair Communication Petra Gunst voor Tekst en Beeld Hubert Van Humbeeck, Piet Piryns (xpair.be) Eindredactie en begeleiding: Beeldredactie: Eindredactie enTekst begeleiding: Petra Gunst voor en Beeld Petra Gunst voor Tekst enRemmerie Beeld Virginie Eurlings en Dirk voor Vormgeving: Xpair Communication (xpair.be) en begeleiding: Eindredactie Christine Margodt, Ingrid Vanhecke Petra Gunst Vanden voor Tekst en Beeld Vormgeving: en Annelies Berghe Peter Frison en Els Ruppol voor Vormgeving: Xpair Communication (www.xpair.be) Christine Margodt, Ingrid Vanhecke en Annelies Vanden Berghe 178 AMERIKA EN ZIJN PRESIDENTEN
Druk: Druk: Roularta Printing Roularta Printing Nationale reclameregie: Nationale Roularta reclameregie: Media Group, Druk: Roularta Media Group, Z.I.Zellik Researchpark Z.I. Researchpark 120, 1731 (Brussel), Roularta Printing 120, 1731 Zellik (Brussel), tel. 02 467 56 11, fax 02 467 57 57, tel. 02 467 56 11, fax 02 467 57 57, reclameregie: Nationale www.roulartamedia.be www.roulartamedia.be Roularta Media Group, Z.I. Researchpark Directeur magazines: 120, 1731 Zellik (Brussel), magazines: Directeur Jos Grobben tel. Grobben 02 467 56 11, fax 02 467 57 57, Jos Verantwoordelijke uitgever: www.roulartamedia.be Verantwoordelijke Sophie Van Iseghem uitgever: Directeur Sophie Vanmagazines: Iseghem (sophie.van.iseghem@roularta.be) Jos Grobben (sophie.van.iseghem@roularta.be) p/a Roularta Media Group p/a Roularta Media Group uitgever: Verantwoordelijke Meiboomlaan 33, 8800 Roeselaere Meiboomlaan 33 Sophie Van Iseghem 8800 Roeselare (sophie.van.iseghem@roularta.be) p/a Roularta Media Group Meiboomlaan 33 8800 Roeselare
Dit magazine is auteursrechterlijk beschermd. Dit magazine is auteursrechtelijk beschermd. Wenst u artikels te scannen, digitaal op te Wenst u artikels te scannen, digitaal op te slaan, te drukken, meermaals te kopiëren slaan, te drukken, meermaals te kopiëren of commercieel te gebruiken? Contacteer of commercieel gebruiken? Contacteer Dit magazine is te auteursrechtelijk beschermd. soete.ann@roularta.be. Info over uw rechten soete.ann@roularta.be. Info over uw op rechten Wenst u artikels te scannen, digitaal te www.presscopyrights.be www.presscopyrights.be slaan, te drukken, meermaals te kopiëren of commercieel teHistoria gebruiken? Contacteer De ‘Amerika en zijn DeKnack Knack Historia soete.ann@roularta.be. Infouitgave over uw rechten presidenten’ is een ‘Van Achnaton tot Trump,van www.presscopyrights.be Roularta Media wereldleiders’ Group, 75 waanzinnige Meiboomlaan 33, Roeselare, De Knack Historia ‘Amerika en zijn is een uitgave van8800 tel. 051 26 61Media 11, faxuitgave 051 26 86 66 presidenten’ is een van Roularta Group, Roularta Media Group, Meiboomlaan 33, 8800 Roeselare, Meiboomlaan Roeselare, tel. 051 26 6133, 11, 8800 fax 051 26 86 66 tel. 051 26 61 11, fax 051 26 86 66 PEFC-gecertifieerd
Dit product (of de naam van het product) komt uit duurzaam beheerd bos, gerecycleerde of gecontroleerde bronnen www.pefc.org
PEFC-gecertifieerd Dit product (of de naam van het product) komt uit duurzaam beheerd bos, gerecycleerde of gecontroleerde bronnen www.pefc.org
Beeldmateriaal: Cover: Hitler en Mussolini in München, Juni 1940 (AKG-images) 178 AMERIKA EN ZIJN PRESIDENTEN Copyright GETTY IMAGES Behalve onderstaande pagina’s BELGA: 45 onder, 46, 53, 64, 102, 106, 138 rechts, 139, 170, 178 AKG-IMAGES: 52, 54, 55 boven en onder, 57, 58, 59, 67, 68, 69, 70 boven, 73 boven en onder, Privébezit: 157, 158, 162, 174, 175, 176, 177
KNACK HISTORIA WO II NL DRUK.indd 179
07/08/2019 17:22