Ηλεκτρονική έκδοση χωρίς εμπορικούς σκοπούς. Αυτό-εκδότρια: Θεώνη Ξάνθη Κείμενα: Θεώνη Ξάνθη Επιμέλεια Κειμένων: Ανθή Κοσμά Εξώφυλλο και γραφιστικά: Μαργαρίτα Ζακυνθινού Ημερομηνία: Απρίλιος 2019 Τόπος: Αθήνα ISBN:
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΡΓΟ (1988-2008)
1. Γλυπτό: Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
Η Θεώνη Ξάνθη είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Με το αρχιτεκτονικό της γραφείο και τους συνεργάτες της έχει διακριθεί σε μια σειρά σημαντικών ελληνικών και διεθνών αρχιτεκτονικών διαγωνισμών. Αυτό το τεύχος περιγράφει την ερευνητική διάσταση του αρχιτεκτονικού της έργου στα πλαίσια της έρευνάς της γύρω από την αρχιτεκτονική εκπαίδευση και την μεθοδολογία των αρχιτεκτονικών συνθέσεων.
2. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
ΠEΡIEXOMENA Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΡΓΟ (1988-2008).................................................................... 1 1.
ΟΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ ΜΕ ΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ................................................................................ 5
2.
ΤΑ «ΓΟΝΙΜΑ» ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΚΕΝΑ........................................................................................... 9
3.
ΤΟ ΜΕΡΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΛΟΝ........................................................................................................ 15
4.
ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ............................................................................................. 17
5.
Ο ΤΟΠΟΣ, ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ............................................... 20
ΕΝΑΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΕΙΣ................................................................................ 24
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
3. Σκίτσο: Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
8
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
Για την κατανόηση των κατευθύνσεων και αρχών του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ: Η ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΜΕ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Το κείμενο που ακολουθεί δεν έχει σαν κύριο άξονα την παρουσίαση μελετών και έργων. Αποσκοπεί περισσότερο στην κατανόηση των κατευθύνσεων και των αρχών του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, που συστήνεται εξελικτικά μέσα στα χρόνια και τις αναζητήσεις, γίνεται το πεδίο έρευνας από το οποίο αντλούνται προβληματισμοί και συμπεράσματα αλλά και ερωτηματικά και αμφιβολίες που γονιμοποιούν τον τρόπο διδασκαλίας γύρω από την προσέγγιση του συνθετικού προβλήματος και, με την ευρύτερη έννοια, των χωρικών μεταμορφώσεων. Προβληματισμοί και διερευνήσεις για τις αρχιτεκτονικές ποιότητες που υποβάλλει η ανάγνωση και η εμπειρία του ελληνικού χώρου, οι επιρροές και αναγνώσεις από σύγχρονες και μεταλλασσόμενες εκφάνσεις των διεθνών ρευμάτων, αποτελούν πεδίο εντατικών δοκιμών και προβληματισμού στο σχεδιαστήριο και ερευνητικά εργαλεία προσωπικής σπουδής. Τα συνάγωγά τους αποτελούν θεματικό απόθεμα για την διδακτική δραστηριότητα, που σχετίζεται με τη διδασκαλία της Σύνθεσης στην Αρχιτεκτονική εκπαίδευση και επανατροφοδοτείται από αυτήν.
Περιγράφοντας τις πτυχές μιας τέχνης
Θεωρώντας την διαδικασία του να «μπουν σε λέξεις» τα άρρητα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού είναι καταρχήν μια ανάγκη αντίστασης, στους «καιρούς της εικόνας» και του «τελικού αποτελέσματος» αλλά, κι ένα «βήμα» συνειδητοποίησης, απαραίτητο για την εξέλιξη κάθε «τεχνίτη» μιας εφαρμοσμένης τέχνης1. Έτσι με τρόπο απλό μέσα από τα προσωπικά έργα περιγράφονται κάποιες βασικές αρχές του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στο ξεκίνημά του. Κατανοώντας πως η περιγραφή και η παρατήρηση είναι τα πρώτα βήματα για οποιαδήποτε μεθοδολογική προσέγγιση2, μετά από χρόνια συνεχούς ενασχόλησης κρίνεται πως είναι χρήσιμη μία προσπάθεια αναφοράς στις γενικές κατευθύνσεις τους, στο βαθμό που αυτές μπορούν να γίνουν διακριτές και αναγνωρίσιμες, χωρίς να χάνονται συγγενή ή αλληλοεπικαλυπτόμενα περιεχόμενα. 1 Σέννετ, Ρίτσαρντ. “Ο Τεχνίτης.” Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 2011, 18. 2 Maturana R. Humberto, Varela Fransisco. “Το δέντρο της γνώσης. Οι βιολογικές ρίζες της ανθρώπινης νόησης.” Kάτοπτρο, 1992, 54.
4. Μακέτα: Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
9
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
Είναι φανερό ότι μια τέτοια προσπάθεια δεν έχει σαν στόχο να τεκμηριώσει μια ακριβή μεθοδολογική αλληλουχία αρχών και κανόνων που διέπουν τα έργα που έχουν πραγματοποιηθεί. Στόχος της είναι περισσότερο η συνειδητοποίηση γύρω από τα «πως» και την πολυπλοκότητα της δημιουργικής διαδικασίας στο πεδίο της αρχιτεκτονικής εφαρμογής, στις αρχικές «χειρονομίες» και αποφάσεις. Άλλωστε όλα τα έργα, στα οποία γίνεται αναφορά, δεν είναι ούτε ισότροπα σε ότι αφορά το μέγεθος, το χαρακτήρα, τις ιδιαιτερότητες του χρόνου και του τρόπου πραγμάτωσής τους. Πολύ περισσότερο που εκ των πραγμάτων μεταφέρουν όλο το πλέγμα των σχέσεων παραγωγής αρχιτεκτονικού έργου στην Ελλάδα. Θα επιχειρηθεί όμως, έστω και παρακινδυνευμένα, να δοθούν οι νύξεις σε μια σειρά από αναζητήσεις με τρόπο που θα βοηθήσει στην παρουσίαση βασικών κατευθύνσεων του προσωπικού αρχιτεκτονικού έργου με τη πεποίθηση ότι η παρούσα ανάλυση και ερμηνεία μπορεί να αποτελέσει οδηγό για την «ανάγνωση» και την «σύνθεση» άλλων έργων μικρότερων ή μεγαλύτερων, απλότερων ή πιο πολύπλοκων. Οι κατευθύνσεις αυτές, με τα χρόνια, αποτελούν το πεδίο έρευνας από το οποίο αντλούνται προβληματισμοί και συμπεράσματα, που χρησιμοποιούνται στη διδασκαλία για την προσέγγιση του συνθετικού προβλήματος και την οργάνωση των μεθοδολογικών του προσεγγίσεων. Η καταγραφή και ο συλλογισμός βοηθά σταδιακά στην κατανόηση, την εμβάθυνση και ως εκ τούτου στο άνοιγμα και το μοίρασμα αυτής της, χωρίς τέλος, εξελικτικής δημιουργικής διαδικασίας.
10
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
Πέντε χαρακτηριστικές αρχές
Παρακάτω παρουσιάζονται πέντε χαρακτηριστικές αρχές που καθορίζουν τις σχέσεις και τις προσεγγίσεις μιας αρχιτεκτονικής μελέτης: 1. «Οι συσχετίσεις με τα περιβάλλοντα», δηλαδή τον κόσμο, τα γύρω και τους Άλλους. 2. «Τα γόνιμα συνθετικά κενά», δηλαδή την επεξεργασία μέσω των κενών ως εσωτερικά κέντρα αναφοράς. 3. «Το μέρος και το όλον», την ισορροπία στην προσέγγιση «από το όλο στα μέρη» (κλασσικιστική) και «από τα μέρη στο όλο» (πιο σύγχρονη). 4. «Οι πολλαπλές προσεγγίσεις - πολλαπλές αναγνώσεις», συλλογισμοί και αναζητήσεις για την επεξεργασία της φόρμας. 5. «Ο τόπος, προβληματισμοί για τον ελληνικό χώρο», δηλαδή την σχέση του σχεδιασμού με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου.
«εκ των έσω», «από την πράξη»
Τα παραπάνω κριτήρια παρουσιάζονται περισσότερο σαν ένα πεδίο σχεσιακών στοιχείων που καθορίζουν την διαμόρφωση μιας αρχιτεκτονικής πρότασης παρά σαν μια ανάλυση σε μορφολογικά στοιχεία ή σαν προδιαγεγραμμένα συνθετικά κριτήρια ή εργαλεία. Ενώ, παράμετροι όπως τα συστήματα δομής ή τα υλικά, είτε ως πιο καθοριστικά είτε ως αναλυτικά στοιχεία, χωρίς να αποκλείονται δεν περιλαμβάνονται σε αυτή την καταγραφή. Με βάση την προσωπική εμπειρία, «εκ των έσω», και την πρακτική, μέσα «από την πράξη», παρουσιάζονται σκέψεις και συλλογισμοί με στόχο, στην «επιστροφή» στο «σχεδιαστήριο» και στις «αίθουσες», αυτές οι σκέψεις και οι συλλογισμοί να αποτελέσουν την αφετηρία για νέες παρατηρήσεις και, φυσικά, την εξέλιξή τους.
11
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
5. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου. Οι συσχετίσεις.
12
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
Τα ορατά και τα αόρατα
«Σε σχέση» με τα «γύρω»
1. ΟΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ ΜΕ ΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ Η πρώτη σταθερή επιδίωξη είναι «οι συσχετίσεις με τα περιβάλλοντα». Αυτή που ίσως ακούγεται πιο αυτονόητη παρόλα αυτά για εμάς εμπεριέχει σχεδόν πάντα τα σπάργανα της πρωταρχικής ιδέας. Και αυτό γιατί όλα τα κτίσματα ή οι διαμορφώσεις αναζητούν να προσδιορίσουν τη σχέση με το περιβάλλον τους ορατό ή μη ορατό (είτε αυτό είναι η φύση και η τοπογραφία, είτε ο πολεοδομικός ιστός και οι γειτονικές κλίμακες, τα όρια, τα κενά, τα μεγέθη, το κλίμα και ο προσανατολισμός, οι φυγές ή οι πορείες, το γενικότερο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον κι ακόμα η ιστορία του τόπου με τη γενικευμένη της έννοια) και προσπαθούν να αποδίδουν σ› αυτό ότι εισπράττουν. Αυτές οι συσχετίσεις είναι που γεννούν, βοηθούν (ή υποσκάπτουν) την κεντρική ιδέα κάθε θέματος. Οι «θέσεις» και οι «σχέσεις» απέναντι στα περιβάλλοντα προσεγγίζονται καταρχήν πέρα από εννοιολογικές συνδέσεις ή μεταφορές. Με την παρατήρηση «των γύρω», «των κινήσεων» και «των αναγκών», δηλαδή με γνώμονα τα «πραγματικά» ορατά ή αόρατα, δηλαδή το φυσικό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον και των συνθηκών, αναγνωρίζεται και διαμορφώνεται ένα πρόβλημα προς επίλυση και οι παράμετροι του. Οι αρχικές χειρονομίες και η διαμόρφωση της πρότασης πραγματοποιούνται θα λέγαμε σε απάντηση ενός προβλήματος και σε μια προσπάθεια να διευρυνθούν μορφολογικά, λειτουργικά και ως προς το ζην τα εκάστοτε ζητούμενα. Ας αρχίσουμε την ανάλυση αυτών των συνθετικών αρχών σε σχέση με τα γύρω με περιβάλλοντα που σχετίζονται περισσότερο με τη φύση και τη σχέση εδάφους – κτιρίου. 6. Κατόψεις
13
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
«Εκ του φυσικού»: Η Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου «Χαράξεις» πολεοδομικής κλίμακας, «συνδέσεις» και «πλαστικότητα»
Στην Διαμόρφωση της Αφετηρίας του Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου επιχειρείται η δημιουργία ενός “νέου τοπίου» που θα ανασυγκροτήσει την αλωμένη πραγματικότητα της ιστορικής περιοχής και θα ανασυντάξει τα όρια, αλλού με πιο ριζικές παρεμβάσεις και αλλού με συνέχεια της γεωμορφίας, ενός τοπίου ήρεμου, με μεγάλες ευθείες και οπτικές φυγές. Δηλαδή με «χαράξεις» πολεοδομικής κλίμακας, «συνδέσεις» και «πλαστικότητα» σε επίπεδο τοπίου επιχειρείται ένα τοπίο υποδοχής και αφετηρίας.
Τόποι και τοπία υποδοχής
Στην «αφετηρία του κλασσικού Μαραθώνιου δρόμου» παρατηρείται η δημιουργία ενός νέου “φυσικού περιβάλλοντος” όπου οι διαμορφώσεις και τα κτίρια θα αναδύονται από την τοπογραφία του φυσικού εδάφους.
7. Το έδαφος σαν προέκταση
Με κριτήριο τη συγκρότηση ενός πλαστικού ανάγλυφου, χαραγμένου με άξονες, διαρθρωμένου με επίπεδα και ορισμένου με σαφή ή χαλαρά όρια, ανάλογα με τις γειτνιάσεις. Πρόκειται για την διαμόρφωση ενός χώρου μεγάλων μεγεθών, που θα διευκολύνει την αθρόα παρακολούθηση του αγωνίσματος μέσο ενός φυσικού “θεάτρου” της εκκίνησης και των πρώτων μέτρων διαδρομής. Η ανάδειξη της αφετηρίας και του άξονα του δρόμου σχεδιάστηκαν σαν τα σημεία όπου «συγκλίνει» συνολικά το «τοπίο» σημαίνοντας το ξεκίνημα του αγώνα. Ακόμα επιτυγχάνεται η διαμόρφωση ενός χώρου, σχεδόν αυθύπαρκτου, όπου το βλέμμα μπορεί να περιπλανηθεί ακολουθώντας τις κινήσεις και τις πορείες, και τον οποίο εύκολα αναγνωρίζεις και φαντάζεσαι να τον περιδιαβαίνεις. Παράλληλα συνθετικά νήματα
Ταυτόχρονα πρόκειται για ένα χώρο που εξυπηρετεί τις καθημερινές ανθρώπινες δραστηριότητες δημιουργώντας μικρότερες ενότητες και τόπους για συλλογικές δράσεις. Τέλος, ζητούμενο είναι η ανάδειξη της συμβολικής παρακαταθήκης του χώρου, που θα γίνεται αντιληπτή στον περαστικό ταξιδιώτη. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο συνθετικά νήματα που έπρεπε να διευθετηθούν και αφορούν τις κινήσεις που έπρεπε ταυτόχρονα να ανταποκριθούν στις αυστηρές απαιτήσεις του διεθνούς Μαραθώνιου, στην καθημερινή λειτουργία και στις περιστασιακές χρήσεις και εκδηλώσεις. Και όλα αυτά χωρίς η υλοποίηση των δεσμεύσεων να αλλοιώνει την κεντρική ιδέα και αντίληψη που διέπει το θέμα.
14
8. Το έδαφος σαν αφαίρεση
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
«χειρισμοί» του εδάφους:
-Προέκταση -Αφαίρεση -Συσσώρευση -Εγχάραξη -Ανάδυση -Μονοτονικά
Συγκεκριμένα το έδαφος «σμιλεύεται» με διαφορετικού χειρισμούς: Άλλοτε με την προέκταση του, όπως στις κεκλιμένες κερκίδες “αφήνοντας” το ανάγλυφο του βουνού να καταλήξει φυσικά στη λεκάνη του γηπέδου. Άλλοτε με την αφαίρεση, όπου προκειμένω να «χωνευτούν» οι όγκοι των κτιρίων δημιουργείται μία χαμηλωμένη πλατεία. Άλλοτε με τη συσσώρευση, για να δημιουργηθεί το πρανές που συμπληρώνει αντικατοπτρικά την πλατεία στην πλευρά του ρέματος. Άλλοτε με την εγχάρακτη ή έκτυπη διαμόρφωση των κινήσεων, που συνδυάζεται με τα βατά δώματα και τις γλυπτικές αναδύσεις των όγκων. Και άλλοτε με την πλήρη ανάδυση κτιρίων από το έδαφος, που αναδεικνύουν την αυτοτέλεια της μορφής τους. Για την ενσωμάτωση με τα περιβάλλοντα ο γενικότερος χειρισμός εδάφους και κτιρίων ολκληρώνεται επίσης μέσα από την επιλογή των υλικών και μία μονοτονική αντιμετώπιση εμφανούς εγχρώμου σκυροδέματος. Σαν σε μια άσκηση ισορροπίας η πρόταση αναπτύσσεται γύρω από τον προβληματισμό του πότε το κτίριο χάνει την «αυτοτέλειά» του, δηλαδή την κτιριολογική του οργάνωση, τα στοιχεία της καινούργιας παρέμβασης και την «παραχωρεί» στο έδαφος, δηλαδή σε αυτό που προϋπήρχε.
9. Το έδαφος σαν εγχάρακτη ή έκτυπη διαμόρφωση των κινήσεων
Προκύπτει έτσι μια μικρή συλλογή από χειρισμούς του εδάφους με αφορμή το έργο στο Μαραθώνα: • Προεκτείνοντας χαράξεις, την τοπογραφία ή και μορφολογικά στοιχεία του εδάφους διευκολύνεται η συνέχιση κινήσεων αλλά και επιλογών σε υλικά, αισθήσεις ή νοήματα. • Αφαιρώντας μάζα-όγκο, παρεμβαίνοντας δηλαδή με διαδικασίες ή χειρονομίες που απομακρύνουν δημιουργούνται νέα πεδία δράσης και κατοίκησης. • Συσσωρεύοντας, αθροίζοντας μάζα ή στοιχεία είτε για να διαμορφωθεί ένα νέο όριο, ανάγλυφο ή όγκος. • Εγχάρακτα ή έκτυπα, διαμορφώνοντας δηλαδή εκ του αρνητικού, «αφήνοντας» τα κενά ανάμεσα στα πλήρη να διαμορφώσουν νέες ανάγλυφες επιφάνειες. • Αναδύοντας, θα λέγαμε χωρίς να «αγγίξει» το έδαφος.
10. Το έδαφος σαν ανάδυση
• Χρωματικά, επιλέγοντας τους χρωματικούς τόνους που θα δέσουν αρμονικά με τα γύρω. 15
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
Τα κενά του ημιαστικού χώρου
«Συνθέτοντας ανάμεσα»: Παρέμβαση στα Ταμπάκικα της Δραπετσώνας Στην περίπτωση της παρέμβασης στα Ταμπάκικα της Δραπετσώνας συμβαίνει κάτι αντίστοιχο καθώς η παρέμβαση προσπαθεί να αποκαταστήσει το χαμένο τοπίο του ρέματος, αφήνοντας «ελεύθερη» επιφάνεια μετατρέποντας τα νέα κτίσματα σε τοίχους αντιστήριξης και πρανή στις παρειές του. Τα δώματά τους γίνονται προεκτάσεις των υπερκείμενων μικρών ακαλύπτων και των διαδρομών που διατρέχουν τη διαμόρφωση. Η διαχείριση των αστικών κενών και ο σχεδιασμός οριοθετημένος από «έντονα» αστικά στοιχεία μετατρέπεται σχεδόν σε μια άσκηση για ελάχιστη παρέμβαση, αποκατάσταση, συνδέσεις και σχεδιασμός στο ανάμεσα.
11. Ανάπλαση Ταμπάκικα της Δραπετσώνας
Η προσέγγιση με την «δημιουργία κενών» θυμίζει επίσης τη διαμόρφωση στο Χαλικάκι Ηλιούπολης. Εκεί, σε ένα μεγάλο κενό του πυκνοδομημένου ιστού, γίνεται προσπάθεια να δημιουργηθεί ένας νέος χώρος, ενδυναμώνοντας και οριστικοποιώντας τα μέτωπα και [από]καθιστώντας κυρίαρχα τα φυσικά στοιχεία του χώρου που, κατά τη γνώμη μας και στα πλαίσια της μνήμης του τόπου, έπρεπε να υπάρχουν, όπως ο φυτεμένος λόφος και τα ξέφωτα. Θα λέγαμε πως το ημιαστικό κενό που δημιουργούν τα όρια από τα «μέτωπα» των πολυκατοικιών στο έδαφος διαμορφώνεται κατά βάση με κατακόρυφα στοιχεία, από αναλημματικούς τοίχους, και οριζόντια στοιχεία, από φυτεμένα δώματα. Εδώ ο χειρισμός του εδάφους και των δωμάτων, για να γεφυρωθεί το μεγάλο ύψος και να βρεθεί η «κλίμακα», γίνεται κυρίαρχο στοιχείο στην αναζήτηση της σχέσης με τα περιβάλλοντα.
12. Διαμόρφωση στο Χαλικάκι Ηλιούπολης
16
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
Με αναφορά τους κοινούς χώρους
2. ΤΑ «ΓΟΝΙΜΑ» ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΚΕΝΑ Δεύτερη σταθερή συνθετική επιδίωξη (που βοηθάει τις άμεσες ή έμμεσες συσχετίσεις να γίνονται πιο πυκνές και ουσιαστικές) είναι να αναζητηθεί ο χειρισμός που λειτουργικά βοηθάει στην ανάγνωση και αντίληψη του χώρου, και εν τέλει στην οικειοποίηση και βίωσή του. Τα κτίρια και οι διαμορφώσεις που μελετάμε, συνήθως «γεννιούνται» γύρω από κοινόχρηστους χώρους, εσωτερικούς ή υπαίθριους, «γόνιμα κενά» με τα χαρακτηριστικά της πλατείας, του αιθρίου, της αυλής, του δρόμου-στοάς, είτε ακόμη του ημιυπαίθριου ή της πορείας. Ο σχεδιασμός των χώρων αυτών αναδεικνύει τον κοινωνικό τους χαρακτήρα, στοχεύοντας στο να βιωθούν σαν χώροι συνάντησης, συνάθροισης και επικοινωνίας, επιτρέπει συμπληρωματικές δράσεις κινήσεις και πορείες καθιστώντας τις ανθρώπινες δραστηριότητες επίκεντρο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Με την μεταφορά «γόνιμα κενά» οι κοινόχρηστοι χώροι παρουσιάζονται με την ιδιότητά τους να επηρεάζουν με τρόπο δημιουργικό, συντελώντας στην παραγωγή ζωτικών χώρων. Ο σχεδιασμός των χώρων αυτών αναδεικνύει τον κοινωνικό χαρακτήρα τους, στοχεύοντας στο να βιωθούν σαν χώροι συνάντησης, συνάθροισης και επικοινωνίας, καθιστώντας τις ανθρώπινες δραστηριότητες επίκεντρο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης.
13. «Ζώνες προστασίας και ανοιγμάτων».
Οι χειρισμοί των συνθετικών κενών ως κοινών τόπων και αφετηριών στην εξέλιξη μιας αρχιτεκτονικής πρότασης παρουσιάζονται μέσα από έξι χαρακτηριστικά παραδείγματα: Το Δημαρχείο στο Αρκαλοχώρι, αυτό της Αγ. Παρασκευής και του Χαλανδρίου, τα Δικαστήρια της Θήβας και της Κατερίνης, όπως και στο Πνευματικό κέντρο στο Ζεφύρι. Σε αυτά, τα «γόνιμα» συνθετικά κενά, πάντα σε σχέση με τα γύρω, προκύπτουν «αφαιρώντας ή μετατοπίζοντας» μάζα προκειμένω να επιτευχθούν: - «συνδέσεις με τα γύρω», -να «αρθρωθούν τα μέσα», -να «δημιουργηθούν χώροι συναντήσεων», -οι «ζώνες προστασίας και ανοιγμάτων».
14. Χώροι συνάντησης
17
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
«Συνδέσεις με τα γύρω»: Το Δημαρχείο στο Αρκαλοχώρι. Τι χαρακτήρα παίρνουν όμως αυτές οι αναζητήσεις για το κενό στο ημιαστικό και κατά κανόνα αδιάρθρωτο και ασύνταχτο περιβάλλον μιας επαρχιακής πόλης; Με βάση τα γύρω και την θέα-φυγές
Δημιουργία περασμάτων
Σε μια «ασύνταχτη» πολεοδομικά επαρχεία, στην κωμόπολη του Αρκαλοχωρίου, στο άκρο του οικισμού από την μια πλευρά βρισκόμαστε μπροστά σε έναν κεντρικό δρόμο, απέναντι από το γιαπί μιας μεγάλης εκκλησίας, συνορεύοντας με ένα σχολείο και δίπλα σε «σκορπισμένα» σπίτια. Και, από την άλλη, σε ένα τοπίο που, όσο κι αν αντιπαλεύει τον εαυτό του, έχει δίπλα την Κνωσό, θέα στα κρητικά βουνά ενώ διατηρεί τον ορίζοντα ακόμα ανοιχτό, όπως και κάποιες χαρακτηριστικές αλάνες. Η κλίση του σκάμματος, προς το νότο και την ανατολή, η θέα που είναι «αντίθετη» από αυτή της κεντρικής όψης, και οι γειτνιάσεις γέννησαν αυτό το θέμα. Στο δημόσιο μέτωπο του δρόμου αναπτύσσεται ο κύριος κορμός του κτιρίου με τον όροφο των αιρετών να δημιουργεί ένα ισόγειο «φίλτρο» από μια σκιερή στοά. Αυτή παραλαμβάνει την κύρια είσοδο και την αίθουσα Δημοτικού Συμβουλίου, και κυρίως αφήνει να συνέχονται οι υπαίθριες φυγές της πόλης και στις γειτνιάσεις το προαύλιο της εκκλησίας, η αυλή του σχολείου, ο πάνω δρόμος και ο κάτω πεζόδρομος. Δηλαδή «η μετακίνηση προς τα επάνω» της κτιριακής μάζας για την «δημιουργία υποδοχών» στο επίπεδο του πεζού ήταν μια από τις βασικότερες χειρονομίες σε αυτή την περίπτωση. Άλλη μια υποδοχή- δεύτερη πρόσβαση κρίνεται και δημιουργείται για όσους θα έφταναν από τις κάτω γειτονιές με τρόπο που η αυλή – πλατεία του δημαρχείου, ο χώρος των υπαίθριων εκδηλώσεων να στήνεται «ανάμεσα», σε ένα χαμηλότερο επίπεδο από την κεντρική είσοδο. Με τον τρόπο αυτό ο κύριος εσωτερικός χώρος γεννιέται από την τομή του εδάφους και την ανάγκη να βλέπεις από μέσα τη θέα και τον κάμπο. Είναι ένας διώροφος εποπτικός χώρος, στεγασμένος με σκίαστρα – προστασία και όφελος της κρητικής καλοκαιρίας – που επιτρέπει να αντιλαμβάνεσαι τα επίπεδα των υπηρεσιών. Η Αίθουσα χωνεύτηκε
18
15. Δημαρχείο στο Αρκαλοχώρι
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
στο χαμηλότερο επίπεδο έχοντας επικοινωνία με το κτίριο στην ψηλότερη στάθμη της, οριοθετώντας την πλατεία και ανοίγοντας την είσοδό της και στο χαμηλότερο πλάτωμα, άκρο του οικοπέδου. Η όλη διάρθρωση του κτιρίου επέτρεπε ελευθερία κινήσεων και σύντομα περάσματα ακόμα και στους πιο εστιακούς του χώρους, αφήνοντας να υπάρξει αυτό που ακόμα είναι ζωντανό στις επαρχίες, το “κόβω δρόμο”. Το περιβάλλον της επαρχιακής πόλης, οι ιδιομορφίες του ιστού και οι γενικότερες αναζητήσεις για εστιακούς χώρους, μας έδωσαν – σε δύο πρώτες μας μελέτες – την ευκαιρία να αναζητήσουμε αυτές τις συσχετίσεις.
16. Κάτοψη δημαρχείο στο Αρκαλοχώρι
19
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
«Αρθρώνοντας τα μέσα»: Τα δικαστήρια της Θήβας και της Κατερίνης Πρόκειται για τα Δικαστήρια της Θήβας και τα Δικαστήρια της Κατερίνης, δύο διαγωνισμούς που πραγματοποιήθηκαν τον ίδιο χρόνο κι έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Κινούμενοι ανάμεσα
Πρόκειται για δύο αρθρωτά κτίρια που αναδεικνύουν τα κύρια λειτουργικά τους μέλη - Στοά κοινού, Αίθουσες, Γραφειακοί χώροι - και συντίθενται από διαδοχικές πλατείες και μικρότερα αίθρια που παρακολουθούν τη στοά και χρησιμεύουν για εισαγωγή, φωτισμό και εκτόνωση των λειτουργιών.
Κινούμενοι κατά μήκος
Στην περίπτωση της Θήβας κυρίαρχο στοιχείο της σύνθεσης υπήρξε η Στοά, που αποτελεί το χώρο του κοινού των Ακροατηρίων και διατρέχει το μήκος του οικοπέδου. Όπου ο επισκέπτης κινούμενος ανάμεσα στο φως και την σκιά αντιλαμβάνεται τα δρώμενα στο βάθος του χώρου και έξω από αυτόν με έντονες φυγές και προοπτικές. Στο χειρισμό και τα υλικά έχει τα χαρακτηριστικά ενός δρόμου όπου η μάζα και το κενό εναλλάσσονται καθώς βλέπει στα αίθρια και πλαισιώνεται από τους τούβλινους τοίχους των Ακροατηρίων, που αρθρώνονται γύρω του και κλιμακώνουν τα μεγέθη πλησιάζοντας τον ιστό. Ο χώρος παρέμεινε ημιυπαίθριος, καθώς η στοά στο άνω μέρος είναι ανοιχτή. Τέλος, τόσο στους κεντρικούς όσο και στους περιφερειακούς κοινόχρηστους, επιζητείται η διαμπερότητα και η διαπλοκή μάζας και κενού ή και ακόμα η οπτική επικοινωνία μέσα από χαρακτηριστικές φυγές και προοπτικές.
17. Δικαστικό μέγαρο Θήβας 20
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
Δημόσιες υποδοχές στο αστικό περιβάλλον
Στην Κατερίνη το οικόπεδο είναι παρεμφερές γεωμετρικά χαμένο όμως στα αδιαμόρφωτα όρια της πόλης, με μεγάλες φυγές στον κάμπο και χωρίς συστηματική κατοίκηση. Επιλέχτηκε ένας συγκεκριμένος γενετικός τύπος, αυτός του δρόμου στον οποίο αρθρώνονται διακριτές οι αίθουσες και που «τρέχει» ανάμεσα σε αίθρια. Καθώς σε αυτή την περίπτωση είχαμε εμπεδώσει το πολύπλοκο λειτουργικό πρόγραμμα, από την περίπτωση του δικαστηρίου στη Θήβα, επιλέξαμε ένα σχεδόν ισόγειο κτίριο, με στόχο να μην εισάγουμε κινήσεις πολυώροφου κτιρίου. Πάνω και κάτω από μια οριζόντια πλατφόρμα δημιουργούνται δυο επάλληλοι δρόμοι, αυτός του ορόφου της λειτουργικής ενότητας των Ακροατηρίων και αυτός του ισογείου, σπονδυλική στήλη αρθρωτών ισόγειων γειτονιών – Υπηρεσιών. Γύρω από τα αίθρια των γραφειακών ενοτήτων, σαν μικρές γειτονιές, σχημάτισαν το κτίριο οι χώροι, διακριτοί και επικοινωνούντες σαν ενότητες, άφηναν ελεύθερες τις κινήσεις των δικαστηρίων και της πόλης. Ο χωρικός σχηματισμός είχε μετατραπεί σε πλατεία κρατώντας τη μικρή κλίμακα του ύψους και αναζητώντας να γίνει το κενό του ιστού όταν αυτός μεγάλωνε και πύκνωνε.
18. Δικαστικό μέγαρο Κατερίνης
19. Σκίτσο Δικαστικό μέγαρο Θήβας 21
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
Στο καθαρά αστικό περιβάλλον της μεγάλης πόλης, τα προβλήματα παίρνουν άλλο χαρακτήρα και θέτουν άλλα ζητούμενα. Εδώ, η ασφυκτική πολλές φορές πυκνότητα του ιστού θέτει ως κυρίαρχο ζητούμενο την ανάκτηση του δημόσιου χώρου. «Δημιουργώντας χώρους συναντήσεων»: Δημαρχείο Χαλανδρίου και Αγ. Παρασκευής Η δημιουργία ενός ορίου
Στο Δημαρχείο Χαλανδρίου, είχαμε να αντιμετωπίσουμε ένα μεγάλο κτίριο σε ένα ιδιόμορφο οικόπεδο, που η κύρια χωρητικότητα του ήταν στο πίσω μέρος, απόμερα από το δημόσιο γίγνεσθαι του χώρου της πλατείας. Οπότε προκύπταν τα βασικά διλήμματα: Αν έβαζες το κτίριο εκεί που χώραγε δεν θα συμμετείχε όσο έπρεπε στον πιο κεντρικό και εγνωσμένο δημόσιο χώρο. Αν πάλι έφερνες μπροστά το κτίριο δεν έμενε χώρος εισαγωγής, με δεδομένη μάλιστα τη βαριά κυκλοφορία των δρόμων. Οι παρατηρήσεις αυτές οδήγησαν στην ανάταξη των προβλεπόμενων λύσεων. Έτσι το κυρίως «σώμα» – των Υπηρεσιών - υποχώρησε εκεί που χωρούσε, στην «κοιλιά» του πίσω χώρου γύρω από ένα εσωτερικό αίθριο, ενώ οι αιρετοί τοποθετήθηκαν στην ψηλότερη στάθμη, σε ένα ορθογωνικό σώμα, που επεκτείνεται μπροστά από το χώρο της πλατείας. Η χωρική και λειτουργική αυτή επιλογή, πέραν του ότι ο υπερκείμενος όγκος σχημάτισε το νοητό περίγραμμα του ιστού της πλατείας – καθώς είναι στο ίδιο ύψος με την εκκλησία και τις πολυκατοικίες – και έδωσε τη δυνατότητα του υπαίθριου χώρου κάτω από αυτόν, λόγω της κλίσης του εδάφους να γίνει σημείο εστίασης από την πόλη. «Αφαιρώντας και μετατοπίζοντας» καθ’ ύψος δημιουργήθηκε ένας υπαίθριος χώρος που απέκτησε τα χαρακτηριστικά μιας πλατείας-στοάς με μεγάλο διασκελισμό υποστυλωμάτων, που μπορούσε να παραλάβει την υποδοχή και εκτόνωση του κτιρίου ή όποιες άλλες δημόσιες εκδηλώσεις ή ακόμα το απλό περπάτημα του περαστικού. Αυτό το «γόνιμο» συνθετικό κενό «πέρασε» στο εσωτερικό διασχίζοντας το κτίριο και «βγήκε» στον πίσω δρόμο, έχοντας σαν οδηγό το πλευρικό παλλόμενο όριο ενός ξύλινου τοίχου, που αφού έκρυψε τη γειτονική μεσοτοιχία διέτρεξε όλο το κτίριο. Σε επέκταση των χειρισμών των κενών, από την πίσω πλευρά το έδαφος χαμήλωσε για να γίνει μια πιο αβίαστη, κλιμακωτή είσοδος προς το φουαγιέ της αίθουσας που βρίσκεται κάτω από τη στοά. Καθώς ο όγκος των αιρετών έγινε ο ίδιος «στέψη»,
22
20. Δημαρχείο Χαλανδρίου
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
δημιουργήθηκε για να τον ισοζυγίσει μια βάση. Τον ίδιο εξισορροπητικό ρόλο έχει και ο «κορμός» του υαλόφρακτου δίπατου χώρου της εισόδου, με τακτικές περσίδες που επιτρέπουν την οπτική επαφή.
Το κλίμα
ο μικρό μέτωπο και μεγάλο βάθος του οικοπέδου στο Δημαρχείο της Αγ. Παρασκευής οδήγησε να ζητήσουμε τη σαφή αναφορά του κτιρίου στην πλατεία και ταυτόχρονα τη δημιουργία υπαίθριου χώρου υποδοχής και εκτόνωσης. Ο βασικός όγκος -των αιρετών- «συρράφει» σε πρώτο επίπεδο το κενό του ιστού, και είναι σε μεγάλο τμήμα της βάσης του κενός, δημιουργώντας μία στοά ύψους δύο ορόφων, που επιτρέπει την διαμπερότητα προς το βάθος του οικοπέδου και την προέκταση του δημόσιου χώρου στο εσωτερικό του κτιρίου. Υποδέχεται έτσι τις καθημερινές κινήσεις και ενοποιείται με την εσωτερική αυλή - αίθριο σε έναν ενιαίο υπαίθριο χώρο με διαστάσεις πλατείας. Η διώροφη πτέρυγα στο Νότο καταλήγει στον χαμηλό και αυτόνομο όγκο του Πολιτιστικού χώρου, που διατάσσεται στο βάθος του οικοπέδου οριοθετώντας την εσωτερική αυλή, την «καρδιά» του κτιρίου και αποδίδοντας την αίσθηση της «κοινότητας». Το δώμα του, βατό και διαμορφωμένο, ενοποιείται με τον υπαίθριο υπάρχον χώρο στην ανατολική πλευρά και αφήνοντας να «αναπνεύσουν» τα γειτονικά κτίσματα φιλοξενεί έναν θερινό κινηματογράφο. Μια αναρτημένη οθόνη στο χώρο της στοάς, δίνει στην εσωτερική αυλή τη δυνατότητα να μετατρέπεται σε χώρο πολύμορφων πολιτιστικών εκδηλώσεων και παράλληλα αναφέρεται στην πόλη.
«Ζώνες προστασίας και ανοιγμάτων»: Προφυλασσόμενα κενά
Το πνευματικό κέντρο στο Ζεφύρι, Στο Πνευματικό κέντρο στο Ζεφύρι, το κτίριο στήνεται με πλάτη στο βορρά, απέναντι σε μία πυκνή συστάδα ευκαλύπτων, που λειτουργεί σαν μέτωπο. Διατηρεί όμως το ισόγειό του ανοιχτό για να επικοινωνεί και να διαχέεται στον βορινό πεζόδρομο. «Στρέφεται» νότια, δημιουργώντας ένα παιχνίδι ανάμεσα στο κύριο σώμα του κτιρίου και αυτό της μάζας των δένδρων. Ανάμεσα στα δύο δημιουργείται μία εκτενής, πολυεπίπεδη πλατεία, που λόγω του μήκους της και των ισχυρών παρειών λογίζεται σαν δρόμος. Ένα τμήμα του κτιρίου, που στεγάζει τη βιβλιοθήκη ανασηκώνει το βάρος του για να υποθάλψει το αναψυκτήριο και να κάνει ορατά τα δρώμενα από τον
21. Δημαρχείο της Αγ. Παρασκευής
23
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
Υποδιαιρέσεις και συνθέσεις
κεντρικό δρόμο. Οι δραστηριότητες εξελίσσονται σε διάφορα επίπεδα. Τα ανυψωμένα επίπεδα φιλοξενούν το θέατρο και την αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, που βγαίνουν σε μικρότερα πλατώματα, ενώ στα δώματά τους επεκτείνονται οι δραστηριότητες των εργαστηρίων του ορόφου. Το καλοκαίρι, το ελαφρά βαθμιδωτό δώμα λειτουργεί σαν κινηματογράφος. Τέλος, για να προφυλαχτούν οι υπαίθριες δραστηριότητες αλλά και για να σχηματοποιηθεί αυτό το δραστήριο κενό ανάμεσα σε κτίριο και δένδρα, προτείνεται ένα ημιδιάφανο σύστημα από τέντες, γνώριμο σε μια περιοχή σαν το Ζεφύρι. Παρά την κινητικότητα και ποικιλία της κάτοψης σε μεγέθη χώρων και λειτουργιών, κλειστούς και ανοιχτούς χώρους, τα επίπεδα και τις λογχοειδείς κινήσεις, όλα χαράσσονται και ελίσσονται σε έναν ισχυρό ορθογωνικό κάναβο που επιβάλλει το υπόγειο γκαράζ. Το κτίριο μελετήθηκε επίσης στο σύνολό του βιοκλιματικά σε σχέση με τον προσανατολισμό, τον ηλιασμό, τον αερισμό για την βέλτιστη προστασία του. Εδώ κρίνεται σημαντική μια αναφορά στο κλίμα. Τα τελευταία χρόνια μάθαμε να το «διαβάζουμε» το κλίμα με διαφορετικό τρόπο. Και από εκεί που «κλείναμε» τις βορινές πλευρές των κατοικιών και ανοίγαμε τις νότιες, τώρα αναζητάμε ανακουφιστικές βεράντες στο βορρά και προστατεύουμε όλο και περισσότερο το νότιο προσανατολισμό.
Το κλίμα, αντιστρέφοντας τις προτεραιότητες
24
Η μέριμνα να σχεδιαστεί ένα έργο εν οικονομία αποτελεί επιδίωξή μας τόσο στα κτίρια όσο και στις διαμορφώσεις. Συνήθως όμως προσπαθεί να είναι γενεσιουργό στοιχείο του σχεδιασμού -μεγάλα ανοίγματα ή στοές στον εύκολα διαχειρίσιμο νότο, αίθρια που οι φωτισμένες οροφές τους αποδίδουν όλο το ημερήσιο φως, τη χρήση υλικών που η συντήρησή τους δεν απαιτεί νέο ξόδεμα ενέργειας-. Δηλαδή με μέριμνα και με στόχο να μην προκύπτει εκ των υστέρων, η επίλυση ενός προβλήματος λόγω κλίματος, με λύσεις όπως πολλαπλές επικαλύψεις και περιττά στοιχεία. Η διαχείριση του ήλιου και του προσανατολισμού σε σχέση με τις γενικότερες επιλογές αποτελεί ένα ζητούμενο που δεν έχει πάντα εύκολη απάντηση.
22. Δημαρχείο της Αγ. Παρασκευής
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
3. ΤΟ ΜΕΡΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΛΟΝ Ένα τρίτο ζητούμενο είναι η ανάγνωση και αντίληψη του συνόλου από τα οργανικά μέλη του. Δηλαδή από μικρότερους τόπους, σημεία, στοιχεία ακόμα και υλικά ή λεπτομέρειες. Τα μέρη και το όλο. Συνύπαρξη, αναγνωσιμότητα, διάσπαση του όγκου, ευελιξία στην τοποθέτηση των διάφορων λειτουργικών ενοτήτων. Υποδιαιρέσεις αλλά και συνδέσεις ανάμεσα στα στοιχεία εκείνα που έχουν ιδιαίτερες προδιαγραφές. Εδώ δεν τίθεται ακριβώς μια κλασσική προσέγγιση των αρχιτεκτονικών μορφών από το όλο στα μέρη δηλαδή από ένα καλά καθορισμένο «σώμα» προς τα «μέλη» του3, ούτε μόνο μια σύγχρονη που συνθέτει από τα μέρη στο όλο σαν ένα πεδίο που διαμορφώνεται από τα επιμέρους του. Ωστόσο αυτό που αναζητείται είναι η ισορροπία για αυτό και τα έργα σχεδιάζονται σε ένα διαρκές «μπρος-πίσω» αναζητώντας τη συνύπαρξη μεταξύ των επιμέρους και του όλου. Παρατηρώντας και αναλύοντας τις σχέσεις του όλου στα μέρη του στο αρχιτεκτονικό μας έργο προκύπτει μια σειρά από χαρακτηριστικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις όπως: -Η επανάληψη του τύπου και του όγκου μιας ενότητας, όπως οι ορθογώνιες συμπαγείς αίθουσες ακροατηρίων Θήβας - Κατερίνης, Η οργάνωση ενός δομικού τα επαναλαμβανόμενα στοιχεία βαριάς προκατασκευής στο Στάδιο του συστήματος Μαραθώνα Η επανάληψη ενός τύπου
Η κανονικότητα κατασκευαστικών λεπτομερειών
- Η οργάνωση ενός δομικού συστήματος όπως ο χωροκάνναβος δηλαδή ένα δομικό σύστημα με επαναλαμβανόμενα στοιχεία, όπως συμβαίνει στο παράδειγμα για το κτίριο του ΤΕΕ ή η κανονικότητα των μεταλλικών κατασκευών (στη Θήβα)
Η σύνθεση σε ομάδες
- Η σύνθεση σε ομάδες γειτονιάς όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Μαλεσίνας με την επανάληψη των ίδιων μονάδων κατοικίας. Χειρισμός που ενισχύει τόσο την αυτοτέλεια της μονάδας, όσο και
Η διαίρεση σε μικρότερα στοιχεία
- Η διαίρεση σε μικρότερα στοιχεία ενός μεγάλου μεγέθους. 3
23. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
Μιχελής Α. Παναγιώτης. Η αρχιτεκτονική ως τέχνη. Αθήνα: Ίδρυμα Μιχελή, 2008, 138. 25
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
Η άρθρωση των στοιχείων
Αυτό βοηθά στο να κατανοήσει κανείς το μέτρο και το ρυθμό του κτιρίου, να μετρήσει το χρόνο, να ανασυνθέσει το κτίριο ή να ανατρέξει σε ένα γενικότερο κανόνα. Ο προσανατολισμός, το αίσθημα ασφάλειας, η κατανόηση του χώρου είναι κάποια από τα ζητούμενα του χειρισμού «όλου και μέρους» όπως επίσης και η αντιμετώπιση ισότητας προς τους «κατοίκους». Από την άλλη πλευρά υπάρχει η συγκρότηση του όλου από την άρθρωση των στοιχείων όπως για παράδειγμα: το μαθηματικό μοντέλο συναρμογής στις προκατασκευασμένες κερκίδες του Μαραθώνα, η τοποθέτηση των αιθουσών στη στοά των δικαστηρίων, κάθετα ή παράλληλα σε αυτήν σε απόσταση αρμού ή υποχώρηση κανάβου, ο χωροκάναβος στο κτίριο του ΤΕΕ, τα σκίαστρα και τα πανέλα στην βιβλιοθήκη του ΕΜΠ.
Από τις λεπτομέρειες
Η αρτιμέλεια και αυτοτέλεια των συσχετιζόμενων μερών του συνόλου εξασφαλίζει την καθαρότητα της δομής αλλά και την επανάληψη των οικοδομικών λεπτομερειών που ξεκαθαρίζουν και διευκολύνουν την κατασκευή στο σύνολό της. Μας γοητεύει και υπάρχει συχνά σαν στόχος τα κτίρια να υλοποιούνται από τις λεπτομέρειες της οικοδομικής τους. Δεν υλοποιούνται δηλαδή σαν τελικός διάκοσμος, αλλά σαν δομικά μέλη που χτίζουν με τον ίδιο κανόνα «εν αρμώ». Έτσι η διάκριση και η σχέση των υλικών και των μελών, οι λεπτομέρειες της διάκρισης ή της σύνδεσης, γίνονται τα εργαλεία για να «διαβαστεί» μία γενικότερη κατασκευαστική λογική ή μία συνθετική επιλογή, που αφορά στον τρόπο άρθρωσης όλου του έργου. Για παράδειγμα, η διάκριση του εμφανούς τούβλου σαν στοιχείου πλήρωσης από το εμφανές μπετόν του σκελετού, η σχέση των μεταλλικών υποστυλωμάτων με τα αναρτημένα υαλοστάσια, ή ακόμα η χρήση της σκοτίας στις επιφάνειες, του παρεμβύσματος στις λεπτομέρειες των μεταλλικών κατασκευών, των μαρμάρινων φιλέτων στα δάπεδα, γίνονται τα επιμέρους στοιχεία που συγκροτούν το όλο.
24. Δικαστικό μέγαρο Θήβας
Σταθερός στόχος είναι η κεντρική ιδέα στη σύλληψη ενός θέματος να διαπερνά το κτίριο μέχρι την λεπτομέρειά του, αναδεικνύοντας την τεκτονικότητά του μέσα από τη σχέση μελών και υλικών.
25. Δικαστικό μέγαρο Κατερίνης 26
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
4. ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ
Ανοικτό έργο
Τέταρτο ζητούμενο είναι κατά πόσο ένα έργο μπορεί να είναι ανοικτό σε πολλαπλές αναγνώσεις και προσεγγίσεις πέρα από τις προφανείς και κατά πόσο και άλλα στοιχεία προσδιορίζουν την υπόστασή του. Δεν μας απασχολεί πια τόσο η αμηχανία για τις προσδοκώμενες μορφές. Μας απασχολεί πιο πολύ το συνολικό νοηματικό και πραγματικό περιβάλλον αυτού που θα χτιστεί. Πόσο οργανικά μπορεί αυτό να το αποτυπώσουν οι όγκοι, το φως, οι κλίμακες, οι κινήσεις. Διερευνούμε αν μπορεί να συντελεστεί το πλάσιμο ενός ευρύτερου περιβάλλοντος χωρικού και πνευματικού, που να μπορεί να φιλοξενήσει καλά όχι μόνο το προφανές αλλά και να αφήσει τα περιθώρια στις βαθύτερες και περισσότερο πολύπλοκες ανθρώπινες ανάγκες.
Πλαστικότητα
Στις επεμβάσεις στην Δραπετσώνα και στον Μαραθώνα, η προσπάθεια για δημιουργία χώρων κοινωνικής ζωής συμβαδίζει με την προσπάθεια να αναδυθούν πλαστικά ανάγλυφα, με χαράξεις, επίπεδα, σκιές, αδρά και στιλπνά μέρη, εγκοπές και χρώματα, που αναδεικνύουν υφές και φόρμες χωρίς αποκλειστικά στενό χρηστικό χαρακτήρα.
Μεταφορές
Στο Δικαστικό Μέγαρο Κατερίνης,, το μεγάλο δημόσιο κτίριο μεταμορφώνεται σε πλατεία, εκεί που η απουσία ιστού άφηνε απροσδιοριστία για τη μελλούμενη εξέλιξή του.
Σινιάλα και μικρογραφίες
Τα στέγαστρα των διαβάσεων στη λεωφόρο Συγγρού είναι ένα δημόσιο σήμα, που τρέχοντας με αντίθετες ταχύτητες στην κάθε πλευρά του μένει ακίνητο. Με τον δικό τους ρυθμό τα στέγαστρα σημαίνουν, οριοθετούν, διαμεσολαβούν.
Οπτικές αναφορές
Τα εξωτερικά πανό της βιβλιοθήκης του ΕΜΠ, που τοποθετήθηκαν για να κρύψουν τον μεγάλο και αμήχανο όγκο των βιβλιοστασίων, γίνονται ένα γλυπτό με αναφορά στην εξέλιξη της γραφής. Για παράδειγμα στο Αρσενάλι του Ηρακλείου ξαναστήνονται οι σκαλωσιές του ναυπηγείου και οι σκοτεινοί χώροι παίρνουν εσωτερικό φως από τα δρώμενα της τέχνης.
26. Ανάπλαση στα Ταμπάκια της Δραπετσώνας
27. Στέγαστρα Λεωφόρου Συγγρού
27
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
Ο χωροκάνναβος του ΤΕΕ είναι, εκτός από ένας καμβάς για να τοποθετηθούν σε εσοχή και σε εξοχή γυάλινοι και κτιστοί όγκοι, μία δομική «σκαλωσιά» του τεχνικού κόσμου. Στην περίπτωση της Θήβας και της Κατερίνης ο κατασκευαστικός κάναβος γίνεται «ζωγραφικός καμβάς» στα δάπεδα και τα δώματα με ανοίγματα για φωτισμό να μετατρέπονται σε μία ακόμη όψη, που προσπαθεί να δει προς τα πάνω. Τα γεωμετρικά κατασκευαστικά συστήματα ως φόντο Η πέμπτη όψη
Τα δώματα στη Δραπετσώνα, στο Χαλικάκι και στα Αποδυτήρια του Μαραθώνα, ξαναγίνονται έδαφος ή προεκτάσεις του εδάφους. Το κτίριο που θέλει να επιστρέψει σε αυτό που είναι πρωταρχικό και οικείο, που παραχωρεί κάτι από την υπόστασή του. Το έδαφος που κρύβει και προστατεύει τις λειτουργίες. Μεγέθη, υλικά και δεδομένα σχολιάζονται μέσα από αντιθετικά ζεύγη (το μόνιμο με το εφήμερο, η μάζα με τη διαφάνεια, το κενό με το πλήρες, το βάρος με την ελαφρότητα, η ευθεία με την καμπύλη, ο κανόνας με το τυχαίο, το παρελθόν με το μέλλον), για να επανερμηνευτεί το καθένα και από μια άλλη σκοπιά. Έτσι κι αλλιώς πάντα υπάρχει η υποκειμενική ματιά, το βίωμα, οι πολιτιστικές καταβολές, οι δράσεις των ανθρώπων, ο χρόνος, που μπορούν να συνηγορήσουν σε πολλές διαφορετικές ερμηνείες. Άλλωστε το να μπορεί ένα έργο να θεωρηθεί “ανοικτό” δεν το αξιολογεί εντέλει θετικά ή αρνητικά. Μάλλον δραστηριοποιεί νέες οπτικές.
28. Βιβλιοθήκη ΕΜΠ
29. Κτίριο ΤΕΕ
30. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου. Εγχάρακτα ή έκτυπα. 28
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
Τρεις μικρές ιστορίες
Γιατί πέρα από τις αρχές, τις διερευνήσεις και τις μελέτες με τις προσδοκίες τους, υπάρχουν οι στάσεις και οι πρακτικές, που σου χαράσσουν ένα τρόπο να βλέπεις την αρχιτεκτονική. Παρακάτω παρουσιάζονται τρεις ιστορίες διαφορετικών ερμηνειών των σχέσεων περιεχομένου, χώρου και τόπου, τρεις διαφορετικές ερμηνευτικές αφετηρίες σε σχέση με: -τα κοινωνικά χνάρια, -το συμβολισμό και -την μνήμη
Σημαίνοντας το ασαφές: Από τα χνάρια που χάνονται
Αθλητικό κέντρο – κατασκήνωση στη Μαλεσίνα Μία επέμβαση που οι απαιτήσεις της έθεταν το ουσιαστικά το θέμα του σχεδιασμού μιας μικρής πόλης. Για να την προσεγγίσουμε αναζητήσαμε τα ίχνη που αφήνουν οι πόλεις όταν χάνονται. Οδηγηθήκαμε σε γειτονιές, γύρω από μικρά κέντρα, το δρόμο που τις συνέδεε, την πλατεία για την δημόσια ζωή, το θέατρο, το λιμάνι. Το κοινωνικό δίκτυο της πόλης ήταν η ραχοκοκαλιά που ζητούσαμε και γύρω της γεννήθηκε με απρόσμενη ευκολία το θέμα σχεδόν από μόνο του. Παρά τον ενθουσιασμό του, ο “επενδυτής” -ένας δημοφιλής αθλητής- δεν άντεξε το βαρύ καθήκον να γίνει ιδιοκτήτης μιας πόλης και επέλεξε να συνεχίσει να κάνει αυτό που ήξερε καλά (με εξαιρετική επιτυχία). Η διαδικασία της μελέτης μας δίδαξε πολλά, αλλά κυρίως να μην εγκαταλείπεις την τέχνη σου για χίμαιρες.
Ανατροπές: Τοπόσημα και μορφολογικές αναφορές
Το κτίριο του ΤΕΕ στο Μαρούσι
31. Αθλητικό κέντρο – κατασκήνωση στη Μαλεσίνα
Το θέμα του γνωστού διαγωνισμού έκλεινε για μας μια υπέρβαση που την «πληρώσαμε» συνειδητά. Παρότι είχαμε έτοιμη μία επίλυση που ακολουθούσε τις παραδοχές του διαγωνισμού, δεν αποδεχτήκαμε τελικά ότι το ΤΕΕ θα έχτιζε το κτίριό του με αντιπαροχή και αποφασίσαμε να αλλάξουμε ρότα. Αγνοήσαμε το κτίριο της αντιπαροχής παρουσιάζοντάς το σαν τα γνωστά γυάλινα κτίρια – καθρέφτες. Για αυτό στήσαμε το κτίριό μας σαν ένα περιμετρικό δομικό χωροκάναβο, όπου θα εντάσσονταν οι γυάλινοι ή έντονα χρωματισμένοι χτιστοί όγκοι των λειτουργιών του Επιμελητηρίου. Μέσα σ’ αυτόν, η μάζα και το κενό διαπλέκονται υλοποιώντας τις ανοιχτές και κλειστές
32. Κτίριο ΤΕΕ 29
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
χωρικές ενότητες που εκφράζουν τη ζωντάνια, και τη δράση του Τεχνικού κόσμου. Η επιλογή μας να συμμετάσχουμε “συμβολικά” και χωρίς πιθανότητα διάκρισης, μας ξεκαθάρισε ότι το δέλεαρ μιας πρόσκαιρης επιτυχίας δεν ανταλλάσσεται με αρχές και αξίες.
Οι αντιθέσεις ως ποικιλία: Αποκατάσταση «επιφανειών»
Αποκατάσταση και χρήση του ανατολικού Νεωρίου στο λιμάνι του Ηρακλείου Μία παρέμβαση στο διατηρητέο κέλυφος ενός ενετικού ναυπηγείου. Η πρότασή μας δε θέλησε να δει το κτίσμα απλά σαν το περίβλημα ενός “καινοφανούς” επειδοδίου αλλά αντίθετα να συνομιλήσει και να συμβιώσει με αυτό που ήδη υπήρχε και ζούσε, βοηθώντας το να επανα-κατοικηθεί και να αναζητήσει το νέο του ρόλο στη ζωή της πόλης. Ανασυνθέτοντας μέσα του τις αρχές μας, αναζητήσαμε το θετικό κενό του μεγάλου εσωτερικού όγκου, πλησιάσαμε τους τοίχους και τους θόλους, δημιουργήσαμε φυγές και πορείες, εστιακούς χώρος και περάσματα. Το πρόσταγμα σε αυτη την περίπτωση ήταν ότι η αρχιτεκτονική χρειάζεται να πειθαρχεί όταν πρέπει να σεβαστεί τη συμβολική σιωπή ενός χώρου. Καμία “δημιουργική” αθωότητα δεν νομιμοποιεί την αυτοπροβολή αλλά ούτε φυσικά τη μίμηση.
30
33. Κτίριο ΤΕΕ
34. Αποκατάσταση και χρήση του ανατολικού Νεωρίου στο λιμάνι του Ηρακλείου
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
5. Ο ΤΟΠΟΣ, ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ Τα ζητούμενα που ήδη αναφέρθηκαν είναι στην ουσία τους προβληματισμοί που έχουν σαν αναφορά και κοινό υπόβαθρο τον ελληνικό χώρο. Οι βασικές αρχές για τον σχεδιασμό παρουσιάζονται πάντα «σε σχέση» με τις ιδιαιτερότητες του τόπου και των ανθρώπων του. Μια προσέγγιση που θα λέγαμε πως συμπνέει με την τάση του κριτικού τοπικισμού4 καθιστώντας συχνά τις τοπικές ιδιαιτερότητες στα πλαίσια μιας πράξης αντίστασης στον παγκοσμιοποιημένο μας πολιτισμό και καθιστώντας, με την προσέγγιση αυτή, τον παράγοντα τόπο, την τοπική κουλτούρα και την κατασκευαστική κληρονομιά ως μείζονα5.
Πραγματικότητες του ελληνικού χώρου
α. Πραγματικά και μνημονικά τοπία Φυσικό τοπίο, κλίμα, ποικιλία, κλίμακα, το ευσύνοπτο
Αν προσπαθούσαμε να συνοψίσουμε κάποια από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ελληνικού φυσικού τοπίου, θα έπρεπε να αναφέρουμε το ήπιο και ξηρό κλίμα με την μεγάλη ηλιοφάνεια που κάνει τα περιγράμματα σταθερά, τις αντιθέσεις των όγκων σαφείς και τα χρώματα έντονα. Συχνά η «διαφάνεια» του κλίματος κάνει τα αντικείμενα να φαίνονται αφύσικα κοντινά και το μάτι να δυσκολεύεται να εκτιμήσει τις αποστάσεις. Άλλο ένα χαρακτηριστικό είναι η ποικιλία στις εναλλαγές των τόπων, οι διαφοροποιήσεις, η σαφήνεια, το απροσδόκητο στη διαδοχή τους αλλά και η αμεσότητα στην διάρθρωσή τους. ‘Όπως επίσης χαρακτηριστικό είναι και το ευσύνοπτο του ελληνικού τοπίου – θα λέγαμε πως κάθε ελληνικό τοπίο μπορεί να το αγκαλιάσει κανείς με ένα βλέμμα. «Υπάρχουν τόποι όπου ο ουρανός και η γη πραγματοποιούν ένα ιδιαίτερα ευτυχές «πάντρεμα». Σε αυτούς τους τόπους το περιβάλλον εμφανίζεται ως ένα αρμονικό σύνολο μεσαίας κλίμακας, το οποίο επιτρέπει μια σχετικά εύκολη και πλήρη ταυτοποίηση». 6
4 Frampton, Kenneth. “Μοντέρνα αρχιτεκτονική. Ιστορία και κριτική. ” Θεμέλιο, 2009, 287. 5 Lefaivre, Liane, and Alexander Tzonis. Critical regionalism: architecture and identity in a globalized world. Prestel Publishing, 2003, 14. 6 Schulz, Christian Norberg. “Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου”. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, 2009, 49.
35. Πνευματικό κέντρο στο Ζεφύρι
36. Δημαρχείο Χαλανρίου 31
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
Τέλος σε αυτό συναντάμε το μέτρο στην κλίμακα, τα ανθρώπινα μεγέθη, τις κοντινές αποστάσεις. Αυτός είναι ο ζωτικός χώρος στον οποίο καλείται να ζήσει και να ανταποκριθεί ή να ανακαλέσει το αρχιτεκτονικό έργο. Η αρμονική σχέση και η «συνέχεια» του κτίσματος με τον τόπο είναι αυτή που καθορίζει τις περισσότερες φορές την αξία και την διαχρονικότητά του, ακόμα και αν αυτό αναφέρεται σε ένα καθαρά αστικό τοπίο. Ιδιότητες, λοιπόν, όπως η σαφής διάρθρωση, το ευσύνοπτο, η κλίμακα των όγκων και των στοιχείων και η εναλλαγή των χώρων και των κινήσεων, των μικρότερων εσωτερικών και εξωτερικών «τόπων» του αρχιτεκτονικού έργου, αλλά παράλληλα η τάξη, ο κανόνας, ο ρυθμός είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία που πρέπει να συνδιαλλαγούν με την ποικιλία και την ελευθερία. Αυτές είναι κάποιες βασικές αρχιτεκτονικές αξίες που προκύπτουν από μία πρωταρχική ανάγνωση του ελληνικού χώρου και κάθε φορά αναζητούνται με διάφορους τρόπους στις μελέτες. Κοινωνικό τοπίο
Ταυτόχρονα η εξέλιξη των ιστορικών και κοινωνικών δεδομένων δημιουργεί το δικό της πλέγμα πολιτιστικών αναφορών. Είναι αυτές που αντανακλούν στον τρόπο κοινωνικής οργάνωσης, συμπεριφοράς και συνηθειών, βιωμάτων και εντέλει στην αντίληψη της ζωής.
37.
Είναι σαφές ότι οι αλληλεπιδράσεις που προαναφέρθηκαν έχουν καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την ιστορική διαδρομή της παραγωγής των πολιτισμικών έργων αυτού του τόπου και όχι μόνο στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Είναι ταυτόχρονα η εξέλιξη των ιστορικών και κοινωνικών δεδομένων δημιουργεί επίσης το δικό της πλέγμα πολιτιστικών αναφορών. Αυτές αντανακλώνται στον τρόπο κοινωνικής οργάνωσης, κοινωνικής συμπεριφοράς και συνηθειών, βιωμάτων και εντέλει στην αντίληψη της ζωής. Το πλέγμα των ιδιαίτερων πολιτισμικών αναφορών, της τέχνης, των πνευματικών και τεχνικών επιδόσεων και επιτευγμάτων και γενικότερα της κουλτούρας του τόπου επηρέαζε και αναπόφευκτα θα επηρεάζει την παραγωγή του αρχιτεκτονικού έργου. Τάξη και ελευθερία, κανόνας και ποικιλία: Η έννοια του κοινού
Έννοιες που αναφέρονται στην αντίληψη της ζωής, που αποκτά κανείς στον Ελληνικό χώρο όπως η τάξη και η ελευθερία, ο κανόνας και η ποικιλία, η έννοια του κοινού και της επικοινωνίας, της σταθερότητας και της ευελιξίας διαπερνούν την αντίληψη, τη δομή και την οργάνωση του αρχιτεκτονημένου χώρου. Αυτά τα πολυποίκιλα χαρακτηριστικά είναι που θέτουν διαφορετικά όρια και
32
37, 38. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
χωροθετήσεις και κάνουν για παράδειγμα τους κοινόχρηστους χώρους να μην είναι χώροι μαζικής συνάθροισης αλλά χώροι επικοινωνίας, χώροι χωρίς καθηλωτικές συμμετρίες, επιβλητική κλίμακα ή εποπτική λογική. Η τάξη και η γενικότερη οργάνωση, είτε αυτή είναι η δομική άρθρωση, η επανάληψη, ο κάναβος ή η τυπολογία, όπως εκφράζονται δεν έχουν το χαρακτήρα επιβολής αλλά αποτελούν ένα κανόνα κατανοητό στην γένεση και το αποτέλεσμά του, ή ακόμα ένα κρυφό νήμα στο πλέγμα των σχέσεων. Αλλά και η έννοια της μνημειακότητας, όταν αυτή απαιτείται, μοιάζει να μην αναζητά τον θαυμασμό και την καθήλωση μέσω ιεραρχικών σχηματισμών, στιβαρών συμμετριών ή απόλυτων, ολοκληρωμένων, απρόσιτων μορφών - δηλαδή το δέος μέσω του εκμηδενισμού- αλλά το αίσθημα της ανθρώπινης ελευθερίας και επιλογής την ανάταση μέσω της αυτογνωσίας- χαρακτηριστικό όλου του Ελληνικού πολιτισμού. Πλάθονται δηλαδή οι χώροι ώστε να καθοδηγούν και να προτείνουν κινήσεις και δράσεις χωρίς να χειραγωγούν συμπεριφορές.
β. Παρελθόν και συγχρονικότητα Τα πάντα ρει
Και βέβαια όλες αυτές οι έννοιες δεν είναι σταθερές και αμετάβλητες αλλά υπόκεινται στο νόμο της συγχρονικότητας. Αυτό που ίσχυε χθες δεν έχει το ίδιο περιεχόμενο σήμερα. Για παράδειγμα, αν κάποτε η τάξη ήταν αντιληπτή μόνο σαν συμμετρία ή τυπολογία σήμερα θα μπορούσε να εκφραστεί σαν επαναλαμβανόμενη μετάθεση ή τακτικός ή παραμετρικός μετασχηματισμός. Έτσι λοιπόν, ο προβληματισμός που περιγράφηκε αποκτά τον χαρακτήρα μίας συνεχούς και τροφοδοτούμενης διαδικασίας, στην αναζήτηση των σύγχρονων αλλά και μελλοντικών πολιτιστικών αναφορών αλλά και των μονιμότερων και «αρχέτυπων» ανθρώπινων ιδιοτήτων και συμπεριφορών που επιβιώνουν στο χρόνο.
Τυπολογικές συνέχειες
Ωστόσο, όταν κατανοεί κάποιος το παρελθόν μπορεί ευκολότερα να επαναπροσδιορίσει κανόνες για το σήμερα. Πρόκειται για μια “ατελή μοίρα” ειδικά σ’ αυτό τον τόπο. Αλλά οι “ορίζουσες” των αναζητήσεων που αφορούν στον ελληνικό χώρο δεν έχουν μονοδιάστατη κατεύθυνση. Η μία είναι αυτή που ορίζεται από τη φυσική και “γεωγραφική” του υπόσταση, το “πνεύμα του τόπου”7.
7 Schulz, Christian Norberg. “Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου”. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ,
39. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου 33
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
Αυτά που υπήρξαν και υπάρχουν και αποτελούν ζώσες αφετηρίες σκέψης, οι οποίες έδωσαν άλλωστε τη δυνατότητα να αναπτυχθεί ένας τρόπος ζωής με κοινωνικά ριζωμένες αξίες, που παρήγαγαν με τη σειρά τους αρχιτεκτονικούς τύπους, ακόμα και αρχέτυπα (στοές, αίθρια, θέατρα κλπ) επικοινωνούντες χώρους, χώρους ανάγκης και εξαιρετικής πλαστικότητας, και εκφράστηκαν μέσα από αυτούς, τόσο στην παλαιότερη λαϊκή, όσο και στη σύγχρονη παράδοση.
γ. Η παράλληλη πραγματικότητα Αταξία και αυθαιρεσία
Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά της πραγματικότητας, που καθορίζεται από τις σημερινές ανθρώπινες δράσεις και νοοτροπίες. Η απόλυτη αταξία και αυθαιρεσία, η αχαλίνωτη οικοδομική δραστηριότητα, η αποδιάρθρωση κάθε συνεκτικού ιστού, η απαξίωση του δημόσιου χώρου, o σφιχτός εναγκαλισμός της εμπορικότητας με την αρχιτεκτονική στο υπόβαθρο της εικονολατρικής και καταναλωτικής αφομοίωσης του κτιστού και άκτιστου χώρου. Η αρχιτεκτονική γίνεται αγοραία και κατακερματίζεται. Συνεκτικό νήμα η «ιδιωτία» της ωφελιμιστικής αντίληψης που διαπερνά τη θεώρηση και την πρακτική απέναντι στο χώρο και έχει απονευρώσει την αρχιτεκτονική από κάθε ιδεολογικό και κοινωνικό έρεισμα. Η νοοτροπία που θέλει τους αποδέκτες του χώρου εκπληρωμένους μόνο με επιδερμικά ερεθίσματα εικόνων και καθόλου ανήσυχους για μια ουσιαστική συνάντηση με περιεχόμενες αξίες. Η στερεότυπη αντιμετώπιση όλων των αναγκών με εύκολα καταναλωτικά προϊόντα που όλα αυτά τα βιώνουμε και καθίστανται μέρος ενός εθιμικού πολλαπλών ερμάτων, κατακάθονται στο συλλογικό βίωμα όλων, και εμάς των αρχιτεκτόνων, δημιουργούν σύγχυση και δυσκολεύουν την ανάταξη. Μετά από αυτά, σκέψεις για τον δημόσιο και κοινωνικό χώρο, τον ιστό, ακόμα και τη σχέση του “μέρους με το όλον” αποκτούν νέα διάσταση που αφήνει την αρχιτεκτονική αμήχανη, μετέωρη και ατελή, καθιστώντας την μέρος του προβλήματος, σε βαθμό που να αναρωτιέται αν έχει νόημα να “συμμετέχει” σαν “πράξη” στη ροή της πραγματικότητας. Η ευθύνη του επανα- προσδιορισμού των ρόλων και των δυνατοτήτων ρίχνει το βάρος της στις όποιες αναζητήσεις και καθιστά συνθετότερη την παραγωγή του αρχιτεκτονικού έργου.
34
2009, 5
.
40. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
Ο «βαρύς όγκος της εξουσίας» ρίχνει πυκνή τη σκιά του σε ότι θα ήταν το μέλημα της αρχιτεκτονικής πράξης κρίνοντας αναγκαία ολοένα και περισσότερο την ανάγκη για ανάκτηση του κοινωνικού χώρου.
δ. Για μια ανθρωποκεντρική αρχιτεκτονική Γι› αυτό και οι προβληματισμοί επανέρχονται από το ένα έργο στο άλλο. Άλλα έργα πραγματεύονται το αρθρωτό, άλλα διατάσσονται γύρω από ένα δρόμο, σε άλλες περιπτώσεις ένα δημόσιο κτίριο μετατρέπεται σε πλατεία. Άλλα έργα προκύπτουν από τις χαράξεις, τις φυγές, την ελευθερία των κινήσεων σε μία σχέση όπου το μάτι και το βήμα οδηγούν τη σύνθεση και όχι το χαρτί δηλαδή οι υπολογισμοί ή οι μορφολογικές προτιμήσεις. Και σε άλλα η ολοκληρωμένη μορφή που βασίζεται στα στοιχεία του κανάβου και ταυτόχρονα επιχειρεί την αναίρεσή του αναζητώντας την ποικιλία της ζωής στη λειτουργία και μορφή του κτιρίου προκειμένου να εγκαθιδρυθεί η ανθρώπινη παρουσία. Πεδία αυτοπροσδιορισμού
Με την ανθρώπινη δραστηριότητα
Επίκεντρο «τα μικρά ανθρωπάκια στο σκίτσο»
Ανακεφαλαιώνοντας, συχνά τα δημόσια κτίρια «ανασήκωσαν τη μεγάλη μάζα του κτιριολογικού προγράμματος» για να «περάσει» μέσα η πόλη, προκρίνοντας τη δημόσια κατοίκηση. Εν τέλει, με αυτές τις επιλογές, γίνονται και για μας ανοιχτά πεδία αυτοπροσδιορισμού, αυτοκριτικής και αυτογνωσίας. Η προσπάθεια όμως παραμένει η ίδια. Η ανίχνευση του μέτρου ανάμεσα στις σύγχρονες ανάγκες και τις διαχρονικές ανθρώπινες αξίες και πως αυτό μπορεί να εκφραστεί σε χωρικές σχέσεις που προκύπτουν και δεν επιβάλλονται από προκαθορισμένα στερεότυπα, φορμαλισμούς, εύκολους συμβολισμούς και τρέχοντα ιδεολογήματα. Επίκεντρο παραμένουν εκείνα τα μικρά ανθρωπάκια στο σκίτσο της τομής, που ενώ προσπαθούν να βολέψουν την παρουσία τους, την ίδια ώρα έχουν ανάγκη να συλλάβουν περισσότερες διαστάσεις της ζωής και της τέχνης της. Των ανθρώπων που ζητούν τους χώρους που θα ζήσουν τη μικρή τους καθημερινότητα και τη μεγάλη εορταστική στιγμή. Μένει να δούμε αν αυτή η ανθρωποκεντρική ματιά μπορεί να βρει ένα θετικό κενό για να υπάρξει θραυσματικά, μετατρέποντας τα “εθελούσια” μειονεκτήματά της σε γονιδιακές αντιστάσεις επιβίωσης.
41. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
35
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
42. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
36
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
ΕΝΑΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΕΙΣ
Ερευνητικά συνθετικά εργαλεία & αμφίδρομες σχέσεις: μελέτη, θεώρηση, διδασκαλία
Σκοπός αυτού του σημειώματος ήταν να δείξει, πως κάποιοι «θεωρητικοί» προβληματισμοί γύρω από τις αρχιτεκτονικές ποιότητες που υποβάλει η ανάγνωση και η εμπειρία του ελληνικού χώρου, αποτέλεσαν τις αρχές και τα ζητούμενα σε μία σειρά αρχιτεκτονικών μελετών και συγχρόνως, πώς οι απόπειρες αυτές σχεδιασμού επανατροφοδοτούν τον προβληματισμό και κατόπιν την εκπαίδευση σε μία αμφίδρομη σχέση. Στόχος παραμένει πάντα, η όποια δικαίωση ή αστοχία της προσπάθειας, να προκύπτει μέσα από το κτισμένο έργο γιατί αυτό και «η αλήθεια του» αποτελεί τον μόνο και αδιάψευστο κριτή. Έτσι οι μελέτες γίνονται τα ερευνητικά εργαλεία της αναζήτησης. Μιας αναζήτησης συστηματικής, επίπονης και πολλές φορές αδιέξοδης σε κλειστές διαδρομές. Γι› αυτό και οι προβληματισμοί επανέρχονται από το ένα έργο στο άλλο. Η Θήβα και η Κατερίνη πραγματεύονται το αρθρωτό Δημόσιο κτίριο που με τη σειρά του μετατρέπεται σε πλατεία. Ο Μαραθώνας, το Χαλικάκι, η Δραπετσώνα και η Μαλεσίνα τις χαράξεις, τις φυγές, την ελευθερία των κινήσεων σε μία σχέση όπου το μάτι και το βήμα οδηγούν τη σύνθεση και όχι το χαρτί. Και ακόμα τη σχέση του κτιρίου με το έδαφος μέχρι να συνομιλήσουν σε αρμονική κλίμακα. Το ΤΕΕ και το Ζεφύρι την ολοκληρωμένη μορφή που βασίζεται στα στοιχεία του καννάβου και που ταυτόχρονα επιχειρεί την αναίρεσή του αναζητώντας την ποικιλία της ζωής στη λειτουργία και τη μορφή του κτιρίου. Η προσπάθεια όμως παραμένει ίδια, να φέρει δηλαδή πιο κοντά τις θεωρητικές αναζητήσεις με το εφαρμοσμένο αρχιτεκτονικό έργο, καταστώντας το ερευνητικό εργαλείο προσωπικής σπουδής. Τα συνάγωγά του, είναι θεματικό απόθεμα για την εκπαιδευτική μου δραστηριότητα, που σχετίζεται με τη διδασκαλία της Σύνθεσης στην Αρχιτεκτονική Σχολή και επανατροφοδοτείται από αυτήν. Μέσα από αυτές τις περιγραφές των συνθετικών διερευνήσεων και αποφάσεων παρουσιάζονται βασικές επιλογές, κριτήρια και τρόποι εργασίας με σκοπό τη συνειδητοποίηση, το άνοιγμα και το μοίρασμα όπως αρμόζει στον δάσκαλο/α.
43. Διαμόρφωση Αφετηρίας Κλασσικού Μαραθώνιου Δρόμου
37
ΘΕΩΝΗ ΞΑΝΘΗ
38
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Frampton, Kenneth. “Μοντέρνα αρχιτεκτονική. Ιστορία και κριτική. ” Θεμέλιο, 2009. Lefaivre, Liane, and Alexander Tzonis. Critical regionalism: architecture and identity in a globalized world. Prestel Publishing, 2003. Maturana R. Humberto, Varela Fransisco. “Το δέντρο της γνώσης. Οι βιολογικές ρίζες της ανθρώπινης νόησης.” Kάτοπτρο, 1992. Μιχελής Α. Παναγιώτης. Η αρχιτεκτονική ως τέχνη. Αθήνα: Ίδρυμα Μιχελή, 2008. Schulz, Christian Norberg. “Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου”. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, 2009. Σέννετ, Ρίτσαρντ. “Ο Τεχνίτης.” Εκδόσεις νησίδες, 2011.
39