Hasar Görmüş Bir Gezegende Yaşanabilir Gelecek Tahayyülleri by Yağmur Yıldırım

SANAT DÜNYAMIZ 171

TUTU Ş M U Ş D Ü N YAM IZ DA SANATI N YÖNTE M LE R İ

Hasar Görmüş Bir Gezegende Yaşanabilir Gelecek Tahayyülleri MİMAR YAĞMUR YILDIRIM, DONNA HARAWAY VE ROSI BRAIDOTTI’NİN REHBERLİĞİNDE, SON AYAĞI 13 HAZİRAN TARİHİNDE MATADERO MADRİD’DE AÇILAN GEZİCİ “EKO-VİZYONERLER” (ECO-VISIONARIES) PROJESİ BÜNYESİNDE YER ALAN KİMİ SANAT PRATİKLERİNİ EKOFEMİNİST VE İNSAN SONRASI PRATİKLER OLARAK TARTIŞTI.

YAĞMUR YILDIRIM Görseller: Eco-visionar ies projesinin izniyle.

“Farkında mısın,” diyecek botani-dilbilimci estetik eleştirmenine, “Patlıcanı bile okuyamamışlar.” Cahilliğimize gülümseyerek sırt çantalarını omuzlayacaklar ve Kargı Tepesi’ne, kuzey yüzündeki likenin yeni deşifre edilmiş sözlerini okumaya tırmanacaklar. Ursula K. Le Guin, Akasya Tohumlarının Yazarı1 İklim değişimi, savaşlar, göçler ve salgınların etkisinde, hasar görmüş bir gezegende yaşanabilir bir geleceği nasıl tahayyül edebiliriz? Ortak kırılganlık ve soyun tükenmesi ihtimalinin bir araya getirdikleri olarak, bugünün adaletsizliklerine, şiddetine ve bayağılığına direnen, ‘zamanımıza layık’ bir pratiği nasıl edimselleştirebiliriz? Bu yazıda, üçüncü milenyumun karmaşık manzaralarının üstesinden gelebilmek için düşünme ve eyleme yolları öneren Donna Haraway ve Rosi Braidotti’nin rehberliğinde, kimi

sanat pratiklerini ekofeminist ve insan sonrası pratikler olarak tartışmayı amaçlıyorum. Söz konusu pratikler, son ayağı 13 Haziran tarihinde Matadero Madrid’de açılan gezici ‘EkoVizyonerler’ (Eco-Visionaries) projesi bünyesinde yer alıyor. Bu yazının yazıldığı günlerde 15 yaşındaki iklim aktivisti Greta Thunberg TIME dergisinin kapak yüzü oldu, Thunberg’in öncülüğünde bin dört yüz şehirde toplam bir milyonun üzerinde öğrenci iklim değişimi için okul grevi gerçekleştirdi, Katolik dünyasının lideri Papa Francis ve Birleşik Krallık’ın en saygın mimarlık ödülü olan Stirling Ödülü’nü kazanan 17 mimar iklim acil durumu ilan etti. 2 İklim değişimi protestolarının yasa koyuculara etkisi üzerine ilgiye şayan bir yüksek lisans tezi hazırlayan Leo Barasi, geçtiğimiz nisan ayında ‘climate change’ (iklim değişimi) deyişinin Birleşik Krallık basınında ve internet aralamalarında yer alışının rekor sayıda olduğunu ortaya koydu. 3 Bu gündemde Oslo Mimarlık

T U T U Ş M U Ş D Ü N YA M IZDA SA N ATI N YÖ N T E M L E R İ

Trienali’nden Cooper Hewitt Smithsonian Müzesi’ne, çok sayıda kültür ve sanat alanı birbiri ardına 2019 yılı programlarına gezegenin bugününe ve geleceğine dair tartışmaları dahil etti. Lizbon’da görme fırsatı bulduğum, ilham verici eleştirel ve spekülatif araştırmaları öğrenmemi sağlayan Eko-Vizyonerler: Antroposen’den Sonra Sanat ve Mimarlık projesi de bunlardan biri. Pedro Gadanho ve Maria Pestana’nın küratörlüğünü gerçekleştirdiği proje, Lizbon’daki Sanat, Mimarlık ve Teknoloji Müzesi’nin (MAAT) Avrupa müzeleriyle işbirliğinin bir sonucu – gezici proje, her durağında yeni müdahalelere uğrayıp genişleyerek İsveç’te Bildmuseet, İsviçre’de HeK, İspanya’da LABoral’ın ardından şimdiki durağı olan Matadero Madrid’e geldi.4 Kendisini bir ‘manifesto-sergi’ olarak tanımlayan proje, gezegenin hızla değişen ekolojik koşullarının yeşerteceği yeni ifade biçimlerini ve düşünce sistemlerini tartışıyor. 5 ‘Felaket’, ‘Bir Aradalık’,

‘Soy Tükenişi’ ve ‘Uyum Sağlama’ bölümlerinde içerdiği gelecek tahayyülleriyle, umudu elden bırakmadan Aydınlanma’nın insan merkezli gelişim rüyasını sorguluyor. Rosi Braidotti, İnsan Sonrası’nda (The Posthuman) “panik ve yasın ötesinde yeni bakış açıları üretmeye” davet ederek, eleştirel insanmerkezcilik sonrası durumun günümüzde yeniden yapılanma biçimlerini tartışır.6 Küreselleşmiş ve teknoloji dolayımındaki zamanımızın insan sonrası durumu, Braidotti için Avrupa Aydınlanması’nın ‘akıl’ idealine ve klasik hümanist öznelliğe alternatif olarak, genişletilmiş ve olumlayıcı bir karşı-montaj modeldir.7 Braidotti, Aydınlanma’nın aşkın akıl/özne fikrini Vitruvius’un dil bahşedilmiş rasyonel hayvan olarak Erkekinsan imgesiyle açıklar. Bu imgenin evrensellik iddiaları seçkinci, eril, beyaz, kentli, heteroseksüel, standart bir dil konuşan ve bir yeniden üretim birimine dahildir, benlik temsilini dışladıkları üzerinden tanımlar ve yapısal ‘öteki-

SANAT DÜNYAMIZ 171

Eva Papamargariti Prekarya Sakinler (Precarious Inhabitants), 2017

SANAT DÜNYAMIZ 171

T U T U Ş M U Ş D Ü N YA M IZDA SA N ATI N YÖ N T E M L E R İ

ler’ ile şiddet içeren bir ilişki kurar.8 Buna karşılık Braidotti’nin önerdiği insanmerkezcilik sonrası özne, tekçi olmayan kimlikler ve çoklu ittifakların birleşimidir.9 Radikal ilişkiselliğe, yani insan-olmayan ve “yeryüzüne ait” başkaları da dahil olmak üzere, benlik ve başkaları arasındaki daha kapsamlı karşılıklı bağlantıya dikkat çeken Braidotti, bu başkalarıyla ilişkilenme pratiğinin benmerkezci bireyciliğin reddini gerektirdiğini vurgular.10 Hümanizmde Erkekinsan’ın her şeyin ölçüsü olması, doğanın tahakküm altına alınması ve teknolojinin suistimal edilmesiyle bağlantılıdır, insan sonrası özne ise doğal gereksinim sahasıyla uyum içinde bir özgürleşme türünü mümkün kılar.11 Doğa/teknoloji, dişi/erkek, siyah/ beyaz, yerel/küresel, şimdi/geçmiş arasında, “akış halindeki ve ikilikleri

birbirine bağlayan alanlarda” öznenin alternatif temsilleri vuku bulur. Bu ara haller, “kurulu kuramsal temsil kipliklerine kafa tutar, çünkü doğrusal değillerdir; zikzaklar yapar ve süreç odaklıdırlar, kavram güdümlü değil”.12 Braidotti için insanmerkezcilik sonrası, “bizzat yaşam siyasetinin” ortaya çıkışıdır; yaşam süreç olarak öne sürülür, interaktif ve açık uçludur.13 Antropos’a tahsis edilen yaşam parçası, yani bios ile insani-olmayan daha geniş yaşam parçası olan zoe arasındaki sınırı yok eder. Braidotti için zoe, “bizzat yaşamın dinamik ve kendini örgütleyen yapısı”dır ve zoe merkezli eşitlikçilik, insanmerkezcilik sonrasının dönüm noktasıdır – biyogenetik kapitalizmin mantığını oluşturan yaşamın türler ötesi metalaştırılmasına yanıttır, eski emperyal

SANAT DÜNYAMIZ 171

Pınar Yoldaş Aşırılık Ekosistemi’nden (Ecosystem of Excess), 2014

Sol sayfadaki: Alexandra Daisy Ginsberg Kendi Kendini Şişirebilen Antipatojenik Membran Pompa (Self-inflating Antipathogenic Membrane Pump), Altıncı Kitlesel Yokoluş için Tasarlamak’tan (Designing for the Sixth Extinction), 2013-15

SANAT DÜNYAMIZ 171

Pedro Neves Marques Makine ve Bitki Arasındaki Pudendal İlişki (The Pudic Relation Between Machine and Plant), 2016

T U T U Ş M U Ş D Ü N YA M IZDA SA N ATI N YÖ N T E M L E R İ

Avrupa’nın saldırgan milliyetçiliğine, yabancı düşmanlığına ve ırkçılığa direnci imler.14 İnsanmerkezcilik sonrası meselesi, beşeri bilimler kadar “bilim ve teknoloji araştırmaları, yeni basın ve dijital kültür, çevrecilik ve yeryüzü bilimleri, biyogenetik, sinirbilim ve robot bilimleri, evrim kuramı, eleştirel hukuk kuramı, primatoloji, hayvan hakları ve bilimkurgu”yu da kapsar.15 Orman Yasası (The Forest Law), Rosi Braidotti’nin öne sürdüğü türden bir radikal ilişkiselliği ele alıyor – Ursula Biemann ve Paulo Tavares’in ‘Eko-Vizyonerler’de yer alan video yerleştirmesi, Braidotti’nin de paydaşı olduğu kapsamlı bir araştırma projesinin parçası.16 Ekvador Amazonları’ndaki ormanların yasal haklara sahip oluş sürecini konu eden video, ekosistemi sömürgeleştiren şirketler ile ormanın yaşayan bir varlık olduğunu savunan yerli halkın siyasi ve ruhani liderleri arasındaki mücadeleyi aktarıyor. Videonun üretilmesinden

beş yıl sonra, geçtiğimiz nisan ayında, bölgede yaşayan Waorani topluluğu tarihi bir zafer kazandı: Ekvador Hükümeti’nin Amazon Ormanları’ndaki petrol faaliyeti durduruldu, üç milyon hektarlık alana yayılan toplam on altı petrol tesisinin ihalesi iptal edildi. Kararın ardından yaptıkları açıklamada “Geyik, yaban domuzu ve jaguar hâlâ bu toprakların üzerinde özgürce dolaşıyor. Hafızamızı, dilimizi ve şarkılarımızı bu orman yarattı ve gelecek kuşaklar boyunca yaşamaya devam etmesini sağlayacağız” diye belirtiyor Waoraniler.17 Eko-Vizyonerler’in bir başka konuğu olan Carolina Caycedo ise, bir arada varoluşu nehirler ve barajlar üzerinden inceliyor. Amerika’daki büyük ölçekli hidroelektrik santrallerin doğal ve toplumsal etkilerini araştıran projesi, politik ve ekonomik sistemlerce suyun özelleştirilmiş bir kaynak olarak tahakküm altına alınmasını sorguluyor. Su yollarının birbirine bağlı olduğuna ve nehirlerin

T U T U Ş M U Ş D Ü N YA M IZDA SA N ATI N YÖ N T E M L E R İ

Skrei, Biyogaz Enerji Santrali (Biogas Power Plant), 2017

SANAT DÜNYAMIZ 171

UH513 (María Castellanos ve Alberto Valverde) Bitkiler de yıldızlara bakar. Biyonik bir bahçe için türlerötesi diyaloglar (Las plantas también miran a las estrellas. Diálogos interespecie para un jardín biónico), 2019, Siborg Bahçesi’nden

T U T U Ş M U Ş D Ü N YA M IZDA SA N ATI N YÖ N T E M L E R İ

gezegenin damarları olduğuna inanan bölge halklarıyla jeo-koreografi çalışmaları yapan Caycedo, pratiğinde coğrafyanın ve arazinin bedenin dışında değil, bedene içkin olduğunu savunuyor. Yedi santralin kurulduğu yedi bölge için hazırladığı nehir günlüklerinde, kapitalizmin güç yapılarına karşı insanın diğer varlıklarla bir arada uyum içinde var olduğu bir ethos öneriyor. Benzer bir ethos, Leena Valkepää ve Oula-Antti Valkepää’nın Dışavurumlar (Manifestations) isimli çalışmasında takip ediliyor; Finlandiya’nın en kuzey bölgesinde bir ren geyiği çobanı olan OulaAntti’nin dağlarda ve ormanlarda geçen mesaisinden eşi Leena’ya gönderdiği mesajları konu eden video, izleyicisini parçası olduğu sistemlere yakından bakmaya davet ediyor.

Kiluanji Kia Henda, Geri Dönmeliyiz (Havemos de Voltar) isimli video çalışmasında türler arası hiyerarşiyi tarihyazımı ve kolonyelizmle birlikte ele alıyor. Videonun anlatıcısı, Amélia Capomba isimli bir dev samur antilobu; kendisini bir müzenin arşiv merkezinde doldurulmuş bir beden olarak bulan Amélia, geçmişinin peşine düşerek müzeden kurtulmaya çalışıyor. Aynı zamanda Angola’nın ulusal sembolü olan dev samur antilobunun hikâyesi, uzun yıllar Portekiz sömürgesi olan Angola’nın kurtuluş mücadelesine de atıfta bulunuyor. Video, ismini Agostinho Neto’nun 1960 tarihli sömürgecilik karşıtı şiirinden alıyor. Antilobun kurtulmaya çalıştığı müzenin ise, Aydınlanma sonrası tarihyazımının ve inşa edilmiş temsillerin hiyerarşik doğasına işa-

T U T U Ş M U Ş D Ü N YA M IZDA SA N ATI N YÖ N T E M L E R İ

ret ettiği söylenebilir. Böylece Henda, tıpkı Braidotti gibi, Avrupa’nın beyaz Erkekinsan imgesini yapıbozumuna uğratmaya ve yeni öznellikler kurmaya işaret ediyor. İleri kapitalizmin bütün yaşamları kontrol etme amacıyla günümüzde bir tür “biyokorsanlık” halini aldığını belirten Rosi Braidotti, “yeni bir tekno-bilimsel demokrasi”nin aciliyetini vurgular.18 Teknoloji dolayımındaki dünyamızda tür hiyerarşisinin karışmasının ve yeni ittifakların, toplulukların yeniden inşası ve etik aidiyet biçimleri için muazzam imkânlar yaratacağını belirtir. Braidotti burada selamını, “makineler öyle canlı, insanlarsa öyle atıl ki!” diyen Donna Haraway’e gönderir.19 1980’lerin çığır açıcı feminist Siborg Manifestosu’nda siborg figürü üzerinden insan ve makine, insan ve hayvan ayrımlarını tartışan Haraway, Reagan döneminde benimsediği “Dünyevi Kurtuluş İçin Siborglar!” kişisel sloganını bugün “Badireyle Kal!”a evrilttiğini ifade eder.20 Haraway, bu fikrin ismini verdiği son kitabı Badireyle Kalmak’ta (Staying with the Trouble), hasar görmüş bir gezegende bir arada yaşama biçimleri inşa etmenin yolunu çizer. Geçerli politik ve ekonomik sistemlerin dışlayıcılığına ve benmerkezciliğine karşı Haraway, yaşanabilir geleceklerin merkezine “sym-poiesis” ya da “ile-yapmak” (making-with) mefhumunu yerleştirir. Hiçbir şeyin kendi kendisini oluşturmadığını ifade eden sym-poiesis, karmaşık, dinamik ve duyarlı sistemleri imler; bu anlamda Braidotti’nin radikal ilişkiselliğiyle bağlantılı olduğu söylenebilir. Yine Braidotti gibi, Haraway de günümüzün biyopolitik, biyokültürel ve biyoteknik tahakkümlerine direnci içeren bir anlayış önerir – Haraway için bu, ‘Chthulusen’ (Chthulucene) çağının gelişidir. Chthulusen, içinde bulunduğumuz zamanı insan ve kapitalizm üzerinden ifade eden Antroposen ya

da Kapitalosen çağlarının aşırılığına bir karşılıktır.21 California’nın kırmızı ormanlarında yaşayan Pimoa Cthulhu örümceğinden ismini alan Chthulusen, tıpkı örümceğin dokunaçları gibi, kime ve hangi biçimlerde bağlı olduğumuzu bize bildirir. ‘Dokunaç’ kelimesi, ‘hissetmek’ ve ‘denemek’ anlamlarına gelen Latince tentaculum kelimesinden türemiştir; Chthulusen de doğa, kültür, teknoloji, organizma, dil ve makine ayrımlarının ortadan kalktığı, varlıkların birbirine bağlı olduğu bir çoktürlü ittifakta olası geçmişlerin, şimdilerin ve geleceklerin pratiğidir.22 Eko-Vizyonerler’de yer alan kimi pratiklerin, Haraway’in sym-poietik örümcek ağlarında boğumlar yarattığı söylenebilir. Alexandra Daisy Ginsberg, Altıncı Kitlesel Yokoluş İçin Tasarlamak (Designing for the Sixth Extinction) projesinde canlı ve cansız organizmaların bir arada var olduğu, teknofuturistik bir gelecek senaryosu yaratıyor.23 Tehdit altındaki ekolojilerde sentetik biyolojistlerce yaratılan ‘patentli’ organizmaların yaşadığı bu gelecekte biyoçeşitliliği mantarlar ve membranlar, yumuşakçalar ve pH sensörleri, bakteriler ve biyofilmlerin bir araya geldiği siborglar oluşturuyor. Ginsberg, benzer bir spekülatif senaryoyu şu sıralar Cooper Hewitt Smithsonian Müzesi’nde yer alan Vekil (The Substitute) çalışmasında kuruyor: Geçtiğimiz yıl Sudan’da ölen son erkek beyaz kuzey gergedanını teknolojinin yardımıyla ‘yeniden’ yaratıyor. Haraway, siborgların hem yaşayan hem de yaşamayan, heterojen, viral olarak çoğalan, çoklu ölçekli, çoklu zamanlı ve çoklu materyalli oluşlarının, radikal yeni algıları mümkün kıldığını vurgular.24 Yvonne Wilhelm ve Christian Huebler’in oluşturduğu knowbotiq, Yaratılış Makineleri (Genesis-Machines) isimli çalışmasında bu anlayışla doğa ve

SANAT DÜNYAMIZ 171

nanoteknolojinin bir araya geldiği bir sentetik biyoloji laboratuvarı tahayyülü kuruyor.25 Beden ve peyzaj mefhumlarının yeniden tanımlandığı bu tarımsal ve endüstriyel teknosferdeki olası geleceklerin denemesini paylaşıyor. Pınar Yoldaş ise Aşırılık Ekosistemi (Ecosystem of Excess) isimli çalışmasında, bugün en az yedi yüz bin kilometrekare alana yayılan Büyük Pasifik Çöp Yaması’nda gelişecek olası yaşam formları öneriyor.26 Yoldaş, gezegenin ‘plastisfer’ tabakasının atıklarından beslenecek bu siborg türlerin kavanozlar içinde ‘sergilendiği’ bir laboratuvar ortamı yaratıyor. Eva Papamargariti’nin Prekarya Sakinler (Precarious Inhabitants) videosu, bir Chthulusen övgüsü niteliğinde – insan, hayvan, makine ve başka organik ve inorganik bedenlerin devindiği bu tekno-fantezi, Haraway gibi morfolojik ve ontolojik akışkanlığı, sym-poiesisi, çoklu ittifakları kutsuyor. 27 Her durağında değişen Eko-Vizyonerler dahilinde, Matadero Madrid bünyesinde bir Mutant Çevresel Anlatılar Enstitüsü ve Siborg Bahçesi oluşturulduğunu, ikisinin Ekim ayına kadar radikal ekolojik yaklaşımlar taşıyan araştırmalara, deneylere, performanslara ve inisiyatiflere ev sahipliği yapacağını da –merakla– belirteyim.28 Rosi Braidoitti, bugünün epistemoloji ve etiğin el ele yürüdüğünü belirterek, çağın aşırılıklarının üstesinden gelmek için kavramsal yaratıcılığa, entelektüel cesarete ve umuda ihtiyacımız olduğundan söz eder. 29 Onun için umut, “mümkün gelecekler hayal etme biçimidir: Yaşamlarımıza nüfuz eden ve onları harekete geçiren öngörü erdemidir.”30 Karamsarlığı ve paniği kenara bırakarak ‘badireyle kalmanın’ yollarını aramanın, yaşanabilir gelecekler için ‘ileyapma’ya dayalı olumlayıcı siyasetleri teşvik etmenin tam zamanı şimdi.

SANAT DÜNYAMIZ 171

T U T U Ş M U Ş D Ü N YA M IZDA SA N ATI N YÖ N T E M L E R İ

NOTLAR

Le Guin, Ursula K. 2012. The Author of the Acacia Seeds, The Unreal and the Real: Selected Stories Volume Two: Outer Space, Inner Lands içinde, Massachusetts: Small Beer Press. alıntılayan Donna Haraway, 2016. Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulucene, Durham and London: Duke University Press. s. 117.

Age, s. 180.

Age, s. 70.

School climate strikes expected to be largest yet – as it happened, The Guardian, 24 Mayıs 2019, https://www. theguardian.com/environment/live/2019/ may/24/school-climate-strikes-expectedto-be-largest-yet-live-coverage-gretathunberg erişim: Haziran 2019.

“Pope Francis declares ‘climate emergency’ and urges action”, The Guardian, 14 Haziran 2019, https://amp. theguardian.com/environment/2019/ jun/14/pope-francis-declares-climateemergency-and-urges-action?__twitter_ impression=true&fbclid=IwAR00vrzEEUY lODQf_kLMv6OCie9SIuVFqApSy7c6INg2 AJ5EpIgWxXN6spg erişim: Haziran 2019. “Seventeen Stirling Prize winners unite to declare climate emergency”, Architects Journal, 30 Mayıs 2019, https://www. architectsjournal.co.uk/news/seventeenstirling-prize-winners-unite-to-declareclimate-emergency/10042794.article? erişim: Haziran 2019. 3 “Extinction Rebellion Succeeded Where Most Climate Protests Fail”, Quartz, 1 Mayıs 2019, https://qz.com/1608619/ extinction-rebellion-succeeded-wheremost-climate-protests-fail/ erişim: Haziran 2019.

Age, s. 60.

13 Age, s. 72. 14 Age, s. 65 ve 72. 15

“Gelecek Sözlükler/İnsan-İnsan Olmayanİnsan Sonrası” isimli araştırmanın diğer paydaşı Utrect’teki BAK basis for actuele kunst. 17 Waori Resist, https://waoresist. amazonfrontlines.org erişim: Haziran 2019. 18 Rosi Braidotti, 2014 (2013), s. 114-115. 19 Donna Haraway, Siborg Manifestosu, 2006 (1985), İstanbul, Agora Kitaplığı. altıntılayan Braidotti, Rosi 2014 (2013) s. 70. 20 Donna Haraway, 2016. Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulhucene, Durham: Duke University Press. s. 117. 21 Age, s. 57. 22 Age, s. 31. 23 Alexandra Daisy Ginsberg, https://www. daisyginsberg.com/work/designing-forthe-sixth-extinction erişim: Haziran 2019.

Eko-Vizyonerler’in sonraki durağı Londra’daki Royal Academy of Arts olacak.

Donna Haraway, 2016. s. 104.

5 Her durağında gittiği yerin yorumlarıyla değişen Eko-Vizyonerler, serginin yanı sıra araştırma, deney ve tartışma alanlarına da ev sahipliği yaptığı için “sergi”dense “proje” olarak isimlendirmeyi tercih ettim. 6 Rosi Braidotti, İnsan Sonrası, 2014 (2013), Kolektif Kitap, İstanbul, s. 116. 7 Age, s. 115.

25 knowbotiq, http://knowbotiq.net/genesismachines/ erişim: Haziran 2019. 26 Pınar Yoldaş, https://www.pinaryoldas. info/WORK/Ecosystem-of-Excess-2014 erişim: Haziran 2019. 27 Precarious Inhabitants, https://vimeo. com/226642043 erişim: Haziran 2019. 28

Matadero Madrid, http://www. mataderomadrid.org/ficha/10101/mutantinstitute-of-environmental-narratives.html erişim: Haziran 2019.

Age, s. 160.

Braidotti, Rosi 2014 (2013) s. 194.

Age, s.. 59.

8 Age, s. 76 ve 159.

Age, s. 209.