ब्राह्मण्य दिवाळी अंक २०१३ - २०१४

संपादकीय………

संपादकीय ..... सर्व र्ाचकांना दीपार्लीच्या हार्दव क शभ ु ेच्छा आणि सप्रेम नमस्कार...

‘ब्राह्मण्य’ या ‘कोब्रा Vs दे ब्रा – फक्त टोमिेगिरी’ या फेसबक ु र्रील प्रचंड आणि अत्यंत Active

समह ू ाच्या ई-र्दर्ाळी अंकाचे ततसरे पष्ु प आपल्यापुढे सादर करताना मला खप ू आनंद होत आहे . हा

समह ू म्हिजे ि​ि ु ांची खािच आहे जि.ू .. वर्वर्ध वर्षयांत पारं ित असिारे , सर्व र्योिटातील वर्द्र्ान, खट्याळ, चौकस, हजरजबाबी सदस्य, अनेक वर्षयांर्र चचाव करीत असतात आणि त्यातन ू अनेक

सामाजजक कामे... उदा. दि ु -व संर्धवन, संध्या-र्िव, दष्ु काळग्रस्तांसाठी मदत... सद्ध ु ा उभी रहात असतात, हे या समह ू ाचे र्ैशशष्टय म्हिार्े लािेल !

‘कोब्रा Vs दे ब्रा – फक्त टोमिेगिरी’ या फेसबुक समूहाचा हा अंक आपिा पुढे सादर करताना सर्व

प्रकारचे लेख, कवर्ता आणि कथा यांच्या माध्यमातून आपले थोडे मनोरं जन होईल आणि ज्ञानात थोडी

भरही पडेल अशी आशा आहे . आपल्यामधेच असे अनेक चांिले शलर्हिारे लोक आहे त, याचा तनजचचतच अशभमान र्ाटतो ! सर्व र्योिटांतील सदस्यांनी या अंकासाठी लेखनात सहभाि घेतला आहे च, या अंकातील लेखांमध्ये आपिांस मनोरं जक, अध्याजत्मक, वर्नोदी असे सर्व प्रकार र्ाचार्यास शमळतील. हा अंक अगधकागधक आकषवक होण्यासाठी, ई-प्रकाशनाची पूिव जबाबदारी सौ. वर्शाखा मशानकर यांनी अततशय आनंदाने पार पाडली आहे . त्याबद्दल त्यांचे मन:पूर्क व आभार...

सर्व र्ाचकांसाठी हा अंक ई-स्र्रूपात बुकिंिाच्या र्ेबसाईट र्र (www.bookganga.com) वर्नामूल्य उपलब्ध करून र्दल्याबद्दल श्री. मंदार जोिळे कर यांचे मन:पूर्क व आभार !

अशी ही र्दर्ाळीची भेट आपिापुढे दे त आहोत, ततचा फराळाबरोबर आस्र्ाद घेता-घेता, आपला आनंद नक्कीच द्वर्िुणित होईल अशी आशा आहे ...

या अंकाबद्दलची आपली मते तसेच शंका / सूचना braahmanya@gmail.com या ई-मेल र्र जरूर पाठर्ार्ीत. सूचना : १.

या अंकातील मांडलेल्या प्रत्येक वर्चारांशी संपादक सहमत असतीलच असे नाही.

२.

हा र्दर्ाळी अंक वर्तरिासाठी वर्नामूल्य उपलब्ध आहे याची नोंद घ्यार्ी.

३.

या अंकात प्रशसद्ध झालेले लेख, कथा आणि कवर्ता यांची पूिव जबाबदारी लेखकाची राहील.

कळार्े, लोभ असार्ा !

संकल्पना : श्री. मंदार संत संपादक : सौ. र्रदा जोशी वर्शेष आभार : सौ. जयश्री खाडडलकर दे शपांड,े श्री. राहुल आडकर, श्री. हषव सदाशशर् परचरु े मख ु पष्ृ ठ : श्री. सोहम दे शपांडे मांडिी / सजार्ट : सौ. वर्शाखा समीर मशानकर

: अनक्र ु मणिका :

१. डॉ. कल्यािी नामजोशी यांची मुलाखत – सायली थत्ते २. दीपोत्सर् – सह्यानंद

३. र्ेदसेर्ा – सायली थत्ते ४. मध आणि आयुर्ेद – मंजजरी जोशी

५. कवर्ता : क्षात्रबाहू ते उसळले - चारुचंद्र उपासनी ६. व्यजक्तमत्र् एक खजजना – तुषार नातू ७. पाऊले चालती पंढरीची र्ाट – सुवप्रया दे शपांडे ८. कवर्ता : दीपार्ली - सौरभ र्ैद्य ९. बालर्ाडी – अशभनर् फडके १०. ही दे खील मुलिीच असेल तर... – डॉ. जयश्री जोशी-मुळे ११. ब्रह्मक्षत्रत्रय द्वर्जेंद्र परशुराम - सौ. िौरी सुनील पदे १२. बंडखोर जेनी – माधर् बासरकर

१३. कवर्ता : आशा - कल्यािी माधर् मोतलि १४. माझी पंढरीची र्ारी - उमेश कुलकिी १५. नाती – श्रीतनर्ास गचतळे

१६. ऋतुरंि - संपदा पटर्धवन १७. िडर्ाट – सौरभ बडर्े

१८. कवर्ता : षंढ - अशभनर् फडके १९. तरी मला र्ाटलंच होतं! – र्ैदेही शेर्डे २०. श्रद्धा, अंधश्रद्धा आणि वर्ज्ञानतनष्ठा - रत्नाकर हरी जोशी २१. कवर्ता : जीर्न म्हिजे काय असतं - मतनष पाठक २२. आहे रे वर्रुद्ध नाहीरे – संजीर् फडके २३. ज्योततष शास्त्र आणि आकषविाचा शसद्धांत – आर्दत्य जोशी २४. कवर्ता – खेळ तनयतीचा - अवर्नाश कुलकिी

२५. सत्य हे कादं बरीपेक्षा अद्भत ु असते – सौरभ पारखे २६. तो आणि ती – अशभनर् फडके २७. वर्चार – हषव परचरु े

डॉ. सौ. कल्यािी नामजोशी : वर्शेष मल ु ाखत डॉ. सौ. कल्यािी नामजोशी हे आपल्या संस्कृतत, धमव आणि तत्र्ज्ञानाच्या क्षेत्रातलं अत्यंत आदरिीय नार्. आपल्या समूहाच्या र्दर्ाळी

अंकात त्यांचे मािवदशवन शमळण्याचा अलभ्य लाभ या

र्षी आपल्याला शमळाला आहे . आपल्या समूहातील सायली थत्ते आणि संकेत गचपळूिकर यांनी डॉ. सौ. नामजोशींची प्रत्यक्ष भेट घेऊन त्यांची मल ु ाखत घेतली, या मल ु ाखतीचे शब्दांकन सायली थत्ते यांनी केले आहे . सौ. कल्यािी नामजोशींच्या कायावची छोटीशी ओळख – इलेक्रोतनक्स या वर्षयात एम. एस्सी, संस्कृत मध्ये एम.ए. पीएचडी. (पीएचडी चा वर्षय होता - पाच प्रमुख आचाया​ांच्या दशोपतनषद भाष्याचा तौलतनक अभ्यास, स्र्ामी र्रदानंद भारती यांच्या भाष्याच्या वर्शेष संदभावसर्हत.) डॉ. नामजोशी या Hormonium मध्ये वर्शारद आहे त. त्याचबरोबर आजपयांत त्यांनी ज्या जबाबदाऱ्या स्र्ीकारल्या आहे त त्या खालील प्रमािे : िेली ३ र्षे Deccan Education Society च्या कायवकाररिी सदस्य. िेली ६ र्षे सुहृद मूकबधीर मंडळाच्या खजजनदार. िीता धमव मंडळाच्या िेली १० र्षे अध्यक्ष. श्री राधा दामोदर प्रततष्ठान च्या पुिे कायवकाररिी सदस्य. सोनुमामा दांडक े र अध्यासन पुिे च्या सल्लािार सशमतीच्या सदस्य. भारतीय संस्कृती संिम पुिे च्या कायवकाररिी सदस्य. भांडारकर प्राच्य संशोधन मंर्दराम च्या कायवकाररिी मंडळाच्या अध्यक्ष (executive body chairman) ग्रंथसंपदा : साक्षेप समथावचा' - सहलेखन एका जनादव नी - सहलेखन तेजाचं चांदि हे स्र्ामी र्रदानंद भारती पूर्ावश्रमीचे प्राचायव अनंत दामोदर आठर्ले यांचे चररत्र समन्र्याद्र्ैतदशवन - स्र्तंत्र ग्रंथ १०,००० च्या र्र व्याख्याने. वर्षय - र्ैर्दक र्ाड.मय, प्रस्थानत्रयी, संतसार्हत्य, सामाजजक आणि शास्त्रीय वर्षय.

एक वर्शेष मल ु ाखत - सौ. कल्यािी नामजोशी सौ. कल्यािी नामजोशी यांसारख्या वर्द्र्ान, धमवशास्त्राचा अभ्यास असिाऱ्या मर्हलेबरोबर संर्ाद साधायला शमळाला याबद्दल आम्ही स्र्त:ला भाग्यर्ान समजतो. त्यांची वर्द्र्त्ता सर्वश्रत ु आहे च, पि आम्हाला

वर्शेष जािर्लं ते म्हिजे त्यांचं अिदी सहज साधं व्यजक्तमत्र्. आपल्या वर्द्र्त्तेचा अहं कुठे ही त्यांच्या चेहेऱ्यार्र ककंर्ा बोलण्यात नव्हता. वर्चारांमध्ये, उच्चारांमध्ये संपूिव साजत्र्कता. आमच्यात झालेला संर्ादाचं संकलन मी (सायली थत्ते) माझ्या परीनी प्रयत्न करून केलं आहे .

मोबाईलर्र संर्ाद रे कोडव केला असला

तरी ई-कािदार्र उतरर्ताना जर काही शद्ध ु लेखनाच्या चक ु ा झाल्या असतील तर त्या माझ्या आहे त आणि जे स्पष्ट, साजत्त्र्क, अभ्यासपि ू व वर्चार आहे त ते त्यांचे आहे त.

प्रचन . फेसबुकर्रीलआमचा समूह हा सर्व ब्राह्मिांचा आहे आम्ही दर र्षी र्दर्ाळीमध्ये 'ब्राह्मण्य' हा इ-र्दर्ाळी अंक प्रशसध्द करतो. इन्टरनेटर्रून कुिीही हा अंक र्ाचू शकतो. अशा मोठा र्ाचकर्िव लाभलेल्या अंकात उत्तम वर्चार पढ ु े आि​िे हा आमचा प्रयत्न असतो. या र्षावच्या र्दर्ाळी

अंकासाठी तम् ु ही आम्हाला तम ु चा अमल् ू य र्ेळ र्दलात याकरता आभार मानते आणि पर्हल्या प्रचनाला सरु ु र्ात करते. आजच्या काळात - समाजात, ब्राह्मिांच्या सद्यजस्थतीबद्दल आपले वर्चार काय आहे त ते

सांिाल का? उत्तर : भारतात राजा मनु होऊन िेला ज्याचा स्मतृ तग्रंथ 'मनुस्मत ृ ी' नार्ाने प्रशसध्द आहे . आज ज्या छार्ा

ककंर्ा संभाजी त्रब्रिेड सारख्या संस्था सर्ंि कट्टर मराठा धोरिाने ब्राह्मिांर्र आघात करायचा प्रयत्न करतात, पि खरं तर मनु त्यांनाच जर्ळचा आहे , कारि मनु क्षत्रत्रय होता. आधतु नक काळामध्ये मनुस्मत ृ ी तनषेध म्हिून जाळली जाते. पार्हलं तर मनुस्मत ृ ी मध्ये ती जाळण्याइतकं इतर र्िा​ांना काहीही वर्रोधी नाहीये. एकतर

वर्चार वर्रोधात असला तरी तो जाळायचा हे आपल्या संस्कृतीला मान्य नाही. जसं नरें द्र दाभोलकरांनी अंधश्रद्धा तनमल ूव नाच्या नार्ाखाली ज्या काही िोष्टी केल्या त्या सर्व आम्हाला पटल्या आहे त अस नाही पि त्याचं उत्तर त्यांना मारिं आहे हे आम्ही मान्य करत नाही. एखाद्या व्यक्तीतआम्ही बदल घडर्ू, पि ते र्ैचाररक आणि बुद्धीच्या पातळीर्र - धाक दाखर्िं आम्हाला मान्य नाही . त्यामुळे मनुस्मत ृ ी कोिीही जाळिे आम्हाला

योग्य र्ाटत नाही. मनुस्मत ृ ीचा तनषेधच करायचा झाला तर तो इतरांनी नाही तर फक्त ब्राह्मिांनीच करार्ा लािेल कारि ब्राह्मिाला मनुनी कोिताही अगधकार ठे र्ला नाही. कारि ब्राह्मिाला फक्त नमस्कार आहे

आणि इतर सर्व र्िा​ांना जीर्नातील सर्व प्रकारची सुखं शमळर्ायचा अगधकार आहे . ब्राह्मि केर्ळ नमस्काराचा अगधकारी का आहे ते मनुस्मत ृ ी र्रून समजतं. ब्राह्मिाच ब्राह्मण्य म्हिजे काय आहे ते आपल्याला त्यातून कळतं. एक म्हिजे ब्राह्मि पर्हल्यापासूनच समाजाला मािवदशवन करिारा आहे . दस ु रं , तो अत्यंत तनस्पह ृ , चाररत्र्य संपन्न, समाजाला फक्त दे त राहिारा आणि आपलं सिळं आयुष्य समाजाकरता र्ेचिारा आहे .

त्यामुळे त्यानं काही कमार्िं मनुनं िौि मानलं, पुढे जाऊन तनवषद्ध मानलं. ब्राह्मि मनुस्मत ृ ी प्रमािे दीघवकाळ

पयांत आपला आचारधमव सांभाळत होता. मनुने ब्राह्मिांनी अमुक उद्योि करार्ा आणि त्यातून एर्ढे पैसे

शमळर्ार्े असे म्हटले असते तर आज मनच् ू या काळापासन ू हजारो र्षा​ांची जी ब्राह्मिांची जी त्यािाची आणि समाजाला अक्षय्य सांभाळण्याची जी परं परा आहे ती र्टकलीच नसती - नष्टच झाली असती.

ब्राह्मिाला नमस्काराचा अगधकार ठे र्ला आहे यामािे वर्चार असा आहे की जो ब्राह्मि समाजाकरता आपले सर्वस्र् र्ेचतो, अिदी स्र्त:चा वर्चारही न करता समाजकल्यािासाठी आयुष्यभर कष्ट घेतो, त्याचा प्रपंच सांभाळिं ही समाजाची जबाबदारी असते. ही जबाबदारी सन्मानपूर्क व पार पाडिे अपेक्षक्षत असते,

म्हिूनच ब्राह्मिाला जे द्यायचं ते “दक्षक्षिा”स्र्रूपात र्दलं जातं. परं तु या ‘दक्षक्षिे’चं वर्डंबन समाजामध्ये हळू हळू दोन्ही बाजूंनी झालं. त्यामुळे आज जे गचत्र र्दसते आहे ते सिळं वर्कृत आहे . ही वर्कृती आपल्या

धमावची, तत्र्ज्ञानाची चक ु ीची बाजू नसून ती मानर्ानी आपल्या स्र्ाथावपोटी तनमावि केली आहे . हा वर्चारातील दब ु ळे पिा आणि संकुगचतपिा आहे . या सिळ्यामुळे ब्राह्मिांबरोबर समाजाचं पि नुकसान झालं आहे कारि समाजामध्ये केव्हाही एक र्िव असा असार्ा लाितो जो अत्यंत तनस्र्ाथी पिाने समाजाला मािवदशवन करत असतो. दस ु रं म्हिजे “ब्राह्मिांनी अस्पचृ यता आिली, जातीभेद तनमावि केला” या सिळ्या िोष्टी त्रब्रर्टशांनी रचलेला खोटा इततहास आहे . या तथाकगथत इततहासाची शहातनशा

स्र्ातंत्र्योत्तर काळानंतर ज्या प्रमािात करार्यास हर्ी होती तशी केली िेली नाही हे आपले दद ु ै र् आहे .

र्ैयजक्तक पातळीर्र कोिी एखादा ब्राह्मि र्ाईट शकतो कारि समाजातील सर्वच मािसे आदशव नसतात. सर्व जाती जमातीत चांिली र् र्ाईट मािसं असतात त्याला ब्राह्मिही अपर्ाद नाहीत, त्यामुळे कोिी

ब्राह्मि कोिाशी र्ाईट र्ािला असेल, तर तो व्यजक्तदोष आहे आणि ते चक ू च आहे . परं तु दे शाच्या दृष्टीने

अत्यंत प्रततकूल पररस्थीतीत ब्राह्मि समाजाने र्ेद, समाज र् शेर्टी राष्रासाठी जे केले त्याची नोंद जिाने घे तली आहे . इतकेच नाही, तर जि आजही या ब्राह्मि र्िावचा िौरर्च करीत आहे .

या िोष्टींकडे दल व करून हे ब्राह्मण्य उखडण्याचे प्रयत्न चालू आहे त त्यामळ ु क्ष ु े समाज उखडण्याची र्ेळ आली आहे. आजही समाजात ब्राह्मिाला हे तुपुरस्सर दरू ठे र्ण्याचे प्रयत्न चालू असले तरी ब्राह्मि समाजाच्या र्हताचा

वर्चार करतोच आहे . या सिळ्यामध्ये ब्राह्मिाचं काहीसं नुकसान झालं कारि त्याला जो मान सन्मान होता तो शशल्लक रार्हला नाही, त्याला हा दे श आणि समाज सोडून परदे श जर्ळ करार्ा लाितो आहे . एका परीने

आपल्या समाजाने ब्राह्मिाला दे शातून बाहे र काढलं पि यात समाजाचंच जास्त नुकसान झालं. आजही इथे रार्हलेला ब्राह्मि समाज, दे शाचं र्हत तत्परतेने पाहतो आहे . आजही ब्राह्मिाला स्र्त : च पोट िरजेपुरतं

भरल्यानंतर त्याला पर्हली आठर्ि समाजाची होते. पार्हले तर लक्षात येते की िेल्या साठ र्षावत समाजाच्या वर्वर्ध स्तरातील लोकांनी ककती पैसा शमळर्ला आणि त्यातून समाजासाठी काय केलं? आपल्या समाजाचे

कल्याि केले का ? राष्राचा वर्चार केला का ? र्ैयजक्तक स्र्ाथावपोटी फारतर आपला आप्तस्र्कीय मोठा केला, यांच्याकडे दद ु ै र्ाने वर्चारांची व्यापकताच नाही असे म्हिार्े लािेल. नाहीतर सर्व समाजाचे गचत्रच पालटले

असते. र्ाईट इतकेच र्ाटते की आत्ता जो ब्राह्मि समाज दे शाबाहे र आहे तो कालांतराने संस्कारांपासून र्ंगचत होईल.

प्रचन : ज्या प्रमािे आज मर्हला सर्व क्षेत्रात आघाडीर्र आहे त त्याप्रमािे वर्द्र्त्ते मध्ये तुम्ही मर्हलांचं एकप्रकारे

नेतत्ृ र् करत आहात. त्यामळ ु े हे जािन ू घ्यायला आर्डेल कक तम ु च्या दृष्टीने आजच्या जिात, आपल्या दे शात, धमावत स्त्रीचं काय स्थान आहे ?

उत्तर : प्रथम हे नमूद करते की, अनेक लोक मानतात की आपल्याकडे जस्त्रयांर्र अत्याचार झाले ककंर्ा स्त्री

ला दय्ु यम मानले आहे . परं तु जिभरात जे पंथ आहे त त्यामध्ये अगधक प्रमािात आहे त ते म्हिजे णिचचन आणि

मुजस्लम. पि या दोन्ही पंथांमध्ये पाहता ततथे स्त्री ला स्र्ातंत्र्य आहे असे र्दसत नाही. मुजस्लम धमावमध्ये स्त्री ही भोिर्स्तू मानलेली आहे . इतर जड र्स्तूंप्रमािे ततला उपभोग्य र्स्तू मानलं आहे . णिचचन धमावबद्दल बोलायचं झाल तर इ. स. ५६५ साली णिचचन धमवपररषद भरली त्यार्ेळी त्यांच्या चचेचा एक वर्षय असा होता की

"स्त्री ला मानर् म्हिून मान्यता द्यायची का? "कारि त्यांच्या मध्ये सुद्धा स्त्री ही एक भोिर्स्तूच मानली जात होती.

मनुस्मत ृ ीत राजा मनुने "यत्र नायवस्तु पूजन्ते रमन्ते तत्र दे र्ता: । " या र्चनाने स्त्री चा सन्मानच केला

आहे . पि " न स्त्री स्र्ातंत्र्यं अहवतत ।" या मनु र्चनार्रती प्रचंड टीका करण्यात आली आहे . र्ास्तवर्क पाहता स्त्री ला स्र्ातंत्र्य असूनही हे म्हिण्याच कारि एकच की ततचं चाररत्र्य हे सर्वकाळ जपलं जार्ं. आता आज

भारतात बघा ककंर्ा परदे शात बघा २ मर्हन्याच्या पासून ८० र्षव स्त्री पयांत कोिीही इथे सुरक्षक्षत नाही. याचा अथव काय झाला ? स्त्री आज समाजामध्ये र्ार्रते आहे ततला मोकळे पिाने र्ार्रण्याचे र्ातार्रि आजसुद्धा

समाजामध्ये नाही. ततच्यार्रती घडिारे अत्याचार आहे त त्याचे स्र्रूप पहा आणि ठरर्ा. समझनेर्ालेको इशारा काफी है | दस ु रा भाि असा कक म्हिून तुम्ही ‘स्त्रीने घराबाहे र पडायचं नाही’ सांिून घरी कोंडिे हे भारतीय समाज

व्यर्स्थेमध्ये म्हटलेले नाही पि कुटुंबात स्त्री सुरक्षक्षत असली पार्हजे असे मात्र आग्रहाने म्हटले आहे . आज

मुसलमान धमावमध्ये जस्त्रया िोषाची पद्धत बंद करार्ी असं आग्रहाने म्हित आहेत, पि त्या समाजात िोषा ती पुरुषापासून सुरक्षक्षत राहार्ी म्हिून आला. आपल्या समाजात िोषा असेलच तर तो पुरुषाच्या नजरे ला असतो. हे गचत्र या समाज जीर्नामध्ये आज पयांत तरी आपल्याला र्दसलं आहे . आपल्या समाजामध्ये

र्ेदकाळापासून ते आजपयांत स्त्री ला कधीही िोषा नव्हता. मारर्ाड आणि राजस्थानमध्ये डोक्यार्रून पदर

घेण्याची पद्धत आली त्याचं कारि त्यांच्या सुरक्षेला धोका तनमावि झाला. पि म्हिून आपल्याकडे स्त्री ने कमी कपड्यात र्ार्रायचं का ? तर आता वर्चार करा. ब ्ररटीशही म्हितात, "बाईच्या स्कटव च्या उं ची ककंर्ा लांबी र्रतीच त्या समाजाची सुसंस्कृता अर्लंबून असते ." समजून घेण्यास एर्ढे पुरेसे आहे . प्रत्यक्षात स्त्री ही समाजाची खप ू महत्र्ाची घटक आहे .

भारतात मुजस्लम राजर्टीच्या पूर्ी जस्त्रयांर्र या प्रकारची बंधने नव्हती. मुजस्लम राजर्टीमध्ये र्हंदर् ु र कसे

अत्याचार झाले हे अभ्यासा. त्या काळी र्हंद ू धमावला आणि समाजाला राखायचं काम ब्राह्मिांनीच केल. जस्त्रयांचं चाररत्र्य र् जीर्न धोक्यात होतं म्हिून ततला घरामध्ये ठे र्लं -

कारि घरात सुरक्षक्षत असण्याची शक्यता जास्त होती. म्हिजे तो स्त्री र्र अत्याचार नाही केला ! ततला डांबन ू

नाही ठे र्ली उलट प्राप्त पररजस्थतीत ततला अगधक सुरक्षक्षत ठे र्ण्याचा त्यांच्या पररनी त्यांनी केलेला तो प्रामाणिक प्रयत्न होता आणि हे जस्त्रयांचं जतनच आहे .

दस ु री िोष्ट म्हिजे घरामध्ये राहून त्यांना शशक्षिापासून र्ंगचतही ठे र्ले नाही तर दे ता येईल तेर्ढे शशक्षि दे ऊन जस्त्रयांना सक्षम करण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला. 'धारि करतो तो धमव. तनसिावला, समाजाला,

व्यक्तीला अशा अनेक अंिाने धारि करतो तो धमव. "धारिात ् धमव शमत्याहु : । " धमव हा शब्द व्यापक आहे .

पुढील काळात तो णिचचन आणि मुजस्लम वर्चारधारे साठी र्ापरला िेला, म्हिून र्हंद ू धमव हा शब्द र्ापरून धमव शब्दाचा संकोच करिे अयोग्य ठरे ल. जस्त्रया या कुटुंबाच्या, समाजाच्या जबाबदार घटक आहे त. त्यांना त्रास दे िे, बंधनात ठे र्िे हा वर्चार 'समाजाचे आरोग्य तनकोप असार्े' याचा वर्चार करिारे ऋषी कसा करतील?

जस्त्रयांनी आपले काही अगधकार आपल्या हातानी िमार्ले आहे त आणि हे आजही घडत आहे . आज समाजात जस्त्रयांनी आपली प्रततष्ठा प्रसार माध्यमांत र्ाट्टे ल तशा जार्हराती, शसनेमे करून िमार्ली. जर जस्त्रयांना बरोबरीची भाषा आणि अजस्मतेचा वर्चार आहे तर स्त्री संघटना या सिळ्याला वर्रोध आणि तनषेध का नाही करत, की कोित्याही जस्थतीत स्त्रीचं असभ्य गचत्र आणि जार्हरात होता कामा नये. आजची स्त्री जर सुशशक्षक्षत आहे तर

हे अत्याचार का सहन करते ? दे हप्रदशवन ही स्त्रीची प्रततष्ठा नव्हे . पूर्ी या दे शात स्त्री ला प्रततष ्ठापूर्क व पार्हलं जात असे पि आता तसं नाही. म्हिूनच स्त्री कोित्याही र्यातील असो ती चाररत्र्यसंपन्न राहील याची आजकाल खात्री नाही. जस्त्रयांनी िंभीरपिे वर्चार करण्यासारखा

आिखीन एक मुद्दा आहे की जस्त्रया जस्त्रयांर्र

अगधक अत्याचार करतात का त्यांच्यापेक्षा पुरुष जस्त्रयांर्र अगधक अत्याचार करतात ? जस्त्रया जस्त्रयांची सुरक्षा पाहतील तर त्यांच्या संघटीत जस्थतीत पुरुष जस्त्रयांर्र ककती अत्याचार करू शकतील ?

मी एक स्त्री असन ू असं म्हित नाही कक परु ु षांनी स्त्री र्र र्ेदकाळापासन ू अन्याय केले. उदाहरिच द्यायचं तर याज्ञर्ल्क्य ऋषींनी आपल्या स्मतृ तग्रंथांमध्ये अगधकार, आगथवक , सामाजजक प्रततष्ठे च्या बाबतीत स्त्रीला झुकतं माप र्दलं आहे . स्त्रीधनार्र संपि ू व हक्क स्त्री चा असतो पि पतीच्या स्थार्र जंिम मालमत्तेत पत्नी ही

बरोबरीची र्ाटे करी असते. आज आईला र्द्ध ृ ाश्रमात ठे र्तात पि आपल्या धमवग्रंथात आईला असं अंतर द्यायला परर्ानिी नाही. कारि ती मुलाच्या संपत्तीची र्ाटे करी आहे . ततच्या हक्काच्या घरातून मुलिा ततला घराबाहे र काढू शकत नाही याबरोबर स्त्री च्या हक्काच्या अनेक िोष्टी सांिता येतील.

आता र्ेदांमधील मंत्र संर्हतेचा जो भाि आहे , तो जस्त्रयांनी घोकायचा का - तर नाही. मि िािी आणि मैत्रय े ी यांनी काय केलं, तर यांनी शास्त्र, तत्र्ज्ञानाच्या शाखोपशाखांचा अभ्यास केला. आणि जसं आपि schools of thoughts म्हितो तशी त्यांनी schools तनमावि केली. उदाहरि म्हिजे मैत्रय े ी र्हने जे वर्षय शशकर्ले. त्यांची परं परा तनमावि झाली र् त्या ‘मैत्रतयिी शाखा’ म्हिन ू प्रशसद्ध पार्ल्या. िािी र्ह ब्रह्मर्ार्दनी आहे , म्हिजे ती र्ेद पठि करते अस नाही. पर् ू ी जस्त्रयांचही मौजीबंधन होत असे. त्यांच्या िायत्री अनष्ु ठानावर्षयी श्रीराम शमाव यांनी अगधकाराने वर्स्ताराने ह्यार्र खप ू शलर्हलेलं आहे .

प्रचन : कुटुंबातील स्त्री च्या स्थानाबद्दल जािून घ्यायची इच्छा आहे उत्तर - "िर्ृ हिी िह ृ मुच्यते ।" म्हिजे स्त्री हीच घर ठरते. घरात पुरुषांच्या ४ वपढ्या असल्या तरी त्यांच्या एकत्र राहण्याला घर म्हटले जात नाही, तर घरातील स्त्री म्हिजे िर्ृ हिी कुठे रानात राहत असली तरीही त्याच र्ठकािी घर तनमावि होते अशी प्राचीनांची धारिा आहे . त्यामुळेच कुटुंबसंस्थेत स्त्री चे स्थान नुसतेच बोलाण्यापुरते आदराचे नाही तर ततच्यार्रच सबंध कुटुंबसंस्थेचा डोलारा उभा आहे . कोित्याही काळात कुटुंबसंस्था समाजात दृढमूल असार्ी असे र्ाटत असेल तर स्त्रीच त्याचा आधार ठरते कारि ततच्या र्त्ृ तीर्रच कुटुंब संस्था र्टकून राहू शकते. स्त्रीचे स्थान काय असा प्रचनच उद्भर्त नाही. स्त्री म्हिजेच कुटुंब आणि स्त्रीर्िावचा उत्तम सहयोि आणि सहभाि म्हिजेच दृढमल ू कुटुंबसंस्था. आणि दृढमूल कुटुंबसंस्था म्हिजेच तनकोप सामाजजक जीर्न. म्हिून स्त्री र्ह कुटुंब संस्थेचा किा आहे .

प्रचन : आज स्त्री नोकरी करिारी आहे . पुरुषाप्रमािे ततला आज घराबाहे र रहार्ं लाितं. पि म्हिून ततची संसारातील जबाबदारी कमी झालेली नाही. अशा पररजस्थतीत स्त्री ने या दोन्हीचा समतोल कसा सांभाळार्ा? उत्तर - स्त्री अथावजन व ासाठी घराबाहे र पडली ती दस ु ऱ्या महायुद्धाच्या काळात. साधारि इ.स. १९४२ पासून औद्योगिक क्रांतीला सुरुर्ात झाली आणि सामाजजक जीर्नच बदलून िेल त्याला भारतही अपर्ाद ठरला नाही. कुटुंब जीर्न हा प्रत्येकाच्या जीर्नाचा आर्चयक भाि असल्याने स्त्रीला ततच्या जीर्नात ही तारे र्रची कसरत करण्याचा प्रसंि तनमावि झाला. काळाच्या ओघात ह्या दहु े री जबाबदाऱ्या सांभाळण्याच्या परर हळू हळू बदलत िेल्या पि काही जबाबदाऱ्या स्त्रीलाच उचलिे आर्चयक असते त्यामळ ु े त्या टळत नाहीत हे तनजचचत. ततच्या शारीररक क्षमता र् त्यांची मयावदा, त्याबरोबरच र्ेळेची मयावदा या सर्ा​ांचा वर्चार ततच्या दृष्टीकोनातून कुटुंबाला करिे आर्चयक ठरते. त्यासाठी घरातील सर्व घटकांचे ततला संपूिव सहकायव असार्े लािते, तसेच ततची पररजस्थती योग्य प्रकारे समजून घेिेही आर्चयक असते. प्रत्येक कुटुंब हे एक अिदी र्ेिळे unit असल्यामुळे प्रत्येकाच्या समस्या शभन्न असतात त्यामुळे प्रत्येक कुटुंबाने आपल्या घरातील नोकरी करिाऱ्या जस्त्रयांचे प्रचन समजन ू घेऊन मािव काढार्े हे खरे . यात सर्वसामान्य पातळीर्र आपल्याला काही पयावय समोर ठे र्ता येतात ते असे – पतीने पत्नीला पूिव सहकायव करार्े. ततच्या घरित ु ी जबाबदाऱ्या शक्य होईल तेर्ढ्या उचलण्याचा प्रयत्न करार्ा.

मुलांनी आपली आई घराकरता अथावजन व ासाठी बाहे र पडते हे जािून घेऊन आगथवक लाभच केर्ळ वर्चारात न घेता र्याप्रमािे जमेल तसे सहकायव करार्े. आगथवक दृष्ट्या पि ू व स्र्ार्लंबी असलेल्या स्त्रीने एकत्र कुटुंब व्यर्स्थेला आनंदाने स्र्ीकारार्े. एकत्र कुटुंब व्यर्स्था ही नोकरी करिाऱ्या िर्ृ हिीकरता सर्ावत आदशव व्यर्स्था ठरते. त्या करता दोन्ही बाजन ू ी पि ू व सहकायव अथावतच अपेक्षक्षत आहे मािच्या वपढीतील स्त्री आणि पुढच्या वपढीतील स्त्री दोघीही घराबाहे र पडिाऱ्या असल्या तर तारतम्याने दोघींपैकी एकीने घरात राहण्याचा तनिवय घ्यार्ा. शक्यतो मािच्या वपढीने तडजोड स्र्ीकारिे अगधक श्रेयस्कर. हे आणि असे अनेक पयावय प्राप्त पररजस्थतीत कुटुंबाला वर्चारात घेता येतात. महत्र्ाचा मुद्दा एकच, प्रपंचातल्या जबाबदाया​ांचे outsourcing स्र्ीकारून आपला प्रपंच घरातल्या घटकांना दरू करून पार पाडण्यापेक्षा, कुटुंबाच्या मदतीने घर चालर्िे तनजचचतच सर्ा​ांच्या दृष्टीनेच अगधक योग्य ठरते. त्याकरता आपल्या स्र्तंत्रतेची, म्हिजे आपली space याचा संकोच नक्कीच करार्ा लाितो. आपल्या career साठी घराबाहे र पडण्यातला आणि अथावजन व ातला आनंद जर पार्हजे असेल तर त्या करता ही तडजोड स्र्ीकारार्ी असे माझे र्ैयजक्तक मत आहे नाहीतर कुटुंबाची परर्ड झाल्याशशर्ाय रहात नाही र् सर्व नाती प्रेमसंबंधाला मुकतात.

प्रचन : पूर्ीच्या आणि आत्ताच्या स्त्रीच्या आयुष्यात इतका बदल झाला आहे तर मि त्यांच्या मानशसकतेमधेही झालेला असिार ना ? उत्तर : तनजचचतच. स्त्री मळ ु ात कुटुंबाची िरज म्हिन ू बाहे र पडली. नंतर शशक्षिाचं महत्र् समजन ू घेऊन ती उच्च वर्द्यावर्भूवषत होण्यासाठी पररश्रमपूर्क व शशक्षि घेऊ लािली. घेतलेल्या शशक्षिाचा आगथवक लाभ व्हार्ा असे स्र्ाभावर्क र्ाटल्याने ती नोकरी व्यर्सायाकररता बाहे र पडली. मि िरज असो कक नसो, ततने शशक्षिाचा उपयोि काय या प्रचनगचन्हार्र ‘आगथवक लाभ’ या उत्तराने आपले अगधकागधक समाधान करून घेतले असे र्दसते. काळाच्या ओघात जस्त्रया अगधकागधक शशकून नोकऱ्या करू लािल्या. आज पररजस्थती अशी येऊन ठे पली आहे की ततला शशक्षिही आकवषवत करते, ततला अथावजावनाचीही आर्ड आहे . या पररजस्थतीत स्त्रीची मानशसकता काळाबरोबर बदलत िेली असे जािर्ते.

सुरुर्ातीस घराबाहे र पडिे हा मोठा मानशसक संघषव आहे असे स्त्रीला र्ाटत होते कारि कुटुंबावर्षयीची ओढ अगधक प्रबळ होती. त्या स्त्रीची मानशसकता आजच्या स्त्रीपेक्षा तनजचचत शभन्न होती. हळूहळू स्त्री जशी बाहे र रमू लािली तशी ततची मानशसकताही बदलत िेली. ततचा आत्मवर्चर्ास, जीर्नातील स्र्ातंत्र्य, आगथवक सक्षमता या सर्व िोष्टींनी ततच्या व्यजक्तमत्र्ाची घडि पुष्कळ बदलली. त्यामध्ये समतोल वर्चाराने र्ाि​िारी स्त्री, शमळालेल्या स्र्ातंत्र्याचा आजही उत्तम प्रकारे लाभ करून घेते आणि कौटुंत्रबक जबाबदाऱ्या ही एका चौकटीत राहून अगधकागधक तत्परतेने पार पाडते. स्र्ातंत्र्याचा केर्ळ सुखाच्या दृष्टीने वर्चार करिारी स्त्री र्ेिळाच वर्चार करते आणि क्र्गचत कौटुंत्रबक आघाडीर्र अयशस्र्ी होण्याचा पररिामही भोिते. मध्यम मािव स्र्ीकारिारी स्त्री थोडे कुटुंबाकडचे दल व , थोडी जबाबदारीची हे ळसांड, थोडे ु क्ष व्यार्सातयक कायवक्षमतेमध्ये उिेपि असे करत, प्रत्येक आघाडीर्र तोल राखन ू राहू शकत नसल्यामुळे हरर्न ू बसल्यासारखी क्र्गचत वर्षण्ि होते, नाही तर वर्चाराच्या िाजम्भयावला दरू सारून आयष्ु यात शमळर्ता येईल तेर्ढा आनंद शमळर्ार्ा या धारिेने यत्र तत्र सर्वत्र मनाच्या तरं िार्र स्र्ार होऊन पाया थोडासा सोडून दे ऊन ती आपले जीर्न जिते. या र्ेिर्ेिळ्या परीने वर्चार करण्याचे कारि असे की समाजामध्ये अथावजन व करिाऱ्या जस्त्रयांचे र्ेिर्ेिळे स्तर र्दसतात त्यामुळे एकाच मापाने सर्ा​ांना तोलता येत नाही. तौलतनक दृष्ट्या पाहता शशक्षिाला र्ंगचत असलेल्या आणि शशक्षक्षत जस्त्रया यांच्यातील ठळक भेद खालील प्रमािे जािर्तात : पूर्ीच्या काळी स्त्री कुटुंबात रममाि होत होती पि आजची स्त्री तततकी रममाि होते हे दद ु ै र्ाने म्हिता येत नाही. पूर्ी जस्त्रया कुटुंबाकररता त्यािाला शसध्द असत आता स्त्री आधीच आत्मकेंर्द्रत आहे ततच्या सुखाचा वर्चार प्रथम र् कुटुंबाच्या सुखाचा वर्चार त्यानंतर ही मानशसकता झपाट्याने येत आहे पूर्ीच्या स्त्रीची मातत्ृ र्ाची भार्ना उत्कट होती. शशक्षक्षत स्त्रीच्या र्ठकािी ततच्या स्त्रीत्र्ाची जािीर् अगधक तीव्रतेने असल्याचे जािर्ते. बालकांचे संिोपन पूर्ीच्या जस्त्रया शशक्षिाची मयावदा असली तरीही अगधक सक्षमतेने करीत होत्या कक काय अशी शंका येण्याची पररजस्थती अलीकडे जािर्ते याचे कारि असे र्ाटते कक स्त्री आपल्या र्ैयजक्तक महत्र्ाकांक्षेपुढे इतर िोष्टी िौि समजते.

दद ु ै र्ाने अनेक र्ठकािी पहार्यास शमळते की कररअर करिारी स्त्री आपल्या कररअर पुढे दस ु ऱ्या िोष्टी िौि समजते. ते इतक्या पररसीमेचे आहे की ततला ततच्या कररअरपुढे कधी 'वर्र्ाहच नको' , 'वर्र्ाह केला तर मूल नको', मूल झाले तर त्याची जबाबदारी नको पि आपि यशाच्या ज्या चौकटीत बसलेले आहोत त्या चौकटीतच सिळे काही असार्े पि त्यासाठी आपल्याला तोशशश लािू नये असे र्ाटतांना र्दसते. र्ह कोित्या प्रकारची मानशसकता आहे ? महादे र् िोवर्ंद रानडे , िोपाळ ि​िेश आिरकर ककंर्ा या सारख्या अनेक समाजधरु ीि यांनी आजचे स्त्री जीर्न पार्हले असते तर त्यांना तनजचचतच काही समस्या या क्लेशकारक र्ाटल्याच असत्या. यासाठी शशक्षक्षत जस्त्रयांनी वर्चारांची पररपक्र्ता स्र्ीकारून कुटुंब आणि समाज दोन्ही जीर्न यशस्र्ी करिारा घटक आपि आहोत याचे भान ठे र्ून आपल्या पुढच्या वपढीर्र संस्कार करार्ेत. त्यासाठी आपल्या जीर्नात जरूर असल्यास आर्चयक ते बदल करून घ्यार्ेत. अन्यथा जस्त्रया शशकल्या, आगथवक दृष्ट्या स्र्ार्लंबी झाल्या, समाजामध्ये प्रततष्ठा प्राप्त करून रार्हल्या तरीही या यशाबरोबर त्या िर्ृ हिी म्हिून तततक्याच यशस्र्ी ठरल्या नाहीत तर ते जस्त्रयांचे अपयश आहे असे सखेद म्हिार्े लािेल. हे सर्व बदलत्या स्त्री मनाचे पररिाम आहे त की काय असे प्रचन तनमावि होतात. प्रचन: आंतरजातीय वर्र्ाह करार्ा का ? जर नाही, तर कारि काय ? उत्तर: नाही. र्ंश परं परे ने ब्राह्मिाच्या घरात साजत्र्क आचरि सांभाळले िेल्याने ब्रह्मतेज िेली अनेक शतके जोपासले िेले आहे आणि म्हिूनच बुद्धीला धार आहे , ज्याचा लाभ आज ब्राह्मि र्ैयजक्तक आयुष्यात घेत आहे त. अनुर्ंशाचा वर्चार करता ब्राह्मि जातीच्या मुला-मुलींचच े परस्पराशी वर्र्ाह व्हार्ेत. समाजापेक्षा स्र्त: चा

वर्चार करिे अशी स्र्ाथी र्त्ृ ती आपल्या संस्कृतीत नाही. अनुर्ंश शास्त्राप्रमािे र्ंश राखिे आर्चयक आहे . आज कुत्र्या मांजरांची, हत्ती घोड्यांची पैदास करताना त्यांच्या ७ /७ वपढ्या शद्ध ु राखल्या जातात त्याचे कारि ि​ि ु ांचे संक्रमि, संर्धवन सातत्याने सांभाळण्याने जन्माला येिारी पढ ु ची वपढी ि​ि ु ांच्या अगधकागधक उत्कषावसर्हत

जन्माला येईल. “प्रकषेि जायते प्रजा |” त्याप्रमािे मानर्ाने आणि वर्शेषत: ब्राह्मिाने अनर् ु ंश वर्षयाचा वर्चार िांभीयावने केला पार्हजे. त्यामळ ु े आंतरजातीय वर्र्ाह करू नये आणि झालाच तर तो अनल ु ोम एकर्ेळ ठीक पि

प्रततलोम नसार्ा. म्हिजे जेव्हा स्त्री लग्न होऊन र्रच्या र्िावत जाते तो अनल ु ोम वर्र्ाह आणि प्रततलोम म्हिजे

उच्चर्िीय स्त्री नीच र्िावत जािे. हे खालचे - र्रचे हा कोिताही र्िव भेद ककंर्ा अन्याय नसन ू ब्राह्मिाला त्यांनी अनेक शतके त्यािी राहून शमळर्लेलं ब्रह्मतेज आहे आणि म्हिन ू त्याला इतर समाजानीच र्रचे स्थान र्दले. जसं मी याआधी म्हटले आहे की ब्राह्मिाला नमस्कार सांि​िारा मनु स्र्त: क्षत्रत्रय होता.

ब्रह्म तेजाच्या आकषविाने वर्चर्शमत्रांनाही राजषी नाही तर ब्रह्मषी व्हार्ेसे र्ाटले. र्िावश्रम व्यर्स्था हा वर्षय सर्ंि राजकारिाने बदनाम केला आहे . त्यामुळे येथे कोितेही मत प्रततपार्दत केले तर तो र्ादाचा वर्षय होिे, करिे, बनिे शक्य आहे . त्यामुळे र्रील वर्षयाच्या प्रततपादनात ब्राह्मिांवर्षयी शलर्हले संदभव त्या

अनुषंिाने आहे . क्षत्रत्रय आणि सर्व जाती-जमातींसाठी असेच समजार्े. प्रत्येकाचे र्ैशशष्ट्य हे हे तुपुरस्सर जपले

आहे त. येथे श्रेष्ठ कतनष्ठ हा भार् नाही. सर्व र्िा​ांना कष्ट आहे त. कोिताही र्िव फक्त सख ु भोितो असे संभर्त

नाही. समाजामध्ये मान अपमान सर्व र्िा​ांना सोसार्े लािले आहे त. आज जिातही तेच गचत्र आहे . त्याचे कारि मानर्ी र्त्ृ ती. कोिता र्िव नाही. जिाचा इततहास आणि अंतमख ुव होऊन केलेले प्रामाणिक गचंतन ज्याला त्याला

योग्य तनिवयाप्रत पोहोचर्ेल यावर्षयी मला पि ू व वर्चर्ास आहे आणि ब्राह्मिाचं ब्रह्मतेज र्ंश परं परे ने र्टकिे हे

समाजासाठी उपयोिी आहे . इथेही समाजाचाच वर्चार आहे , जातीय र् स्र्ाथी वर्चार नाही यावर्षयी गचंतनशील व्यजक्तला पटे ल असे र्ाटते. प्रचन : शेर्टचा प्रचन, आम्हा सर्व कोब्रा आणि दे ब्रा समूहाच्या ब्राह्मिांसाठी तुम्हाला काय संदेश द्यायला आर्डेल?

उत्तर: संदेश दे ण्या इतकी मी कोिी मोठी नाही पि माझेही केस उन्हाने पांढरे झाले नाहीत त्यामुळे र्याचा वर्चार करता मी इतके सांिू शकेन की: प्रथम धाशमवक पातळीर्र काही िोष्टी ब्राह्मिांसाठी “करा” / “करू नका” आहे त त्या ब्राह्मिांनी पाळाव्यात . काही महत्र्ाचे “करा” 

सत्यापासून दरू जाऊ नये. ब्राह्मण्य राखण्याचे दातयत्र् फक्त शभक्षुकांचे ककंर्ा र्ैर्दकांचे आहे असे सम जिे चक ू आहे . ब्राह्मण्य सर्व ब्राह्मि समाजाने राखले पार्हजे.



र्ेदांताची प्रस्थानत्रयी, संत सार्हत्य या ग्रंथांचा अभ्यास करार्ा, मिच तत्र्ज्ञान, धमव, आजस्तकता यावर्षयी मतप्रदशवन करार्े.

 

कामना, ध्येय, आकांक्षा आणि अथावजन व ाचे मािव शुद्ध असार्ेत.

र्ैर्दक ब्राह्मिांचे आदराने पूजन करून समाजात त्यांचा सन्मान राहील असे जािरूकतेने पाहार्े.

काही महत्र्ाचे “करू नका” – 

बुद्गधर्ादी म्हिर्ून घेिाया​ांनी नाजस्तकतेचा डांिोरा वपटू नये कारि खरा बुद्गधप्रामाण्यर्ादी नाजस्तक असूच शकत नाही, ईचर्र हा वर्चर्ातील मानर्ाचा अनुभर् आहे .



स्र्ाथी आणि आत्मकेंर्द्रत कधीही नसार्े.



दम्भाचार, अप्रामाणिकता याचा स्र्प्नातही वर्चार करू नये.



मांसाहार, व्यसनाधीनता आणि चाररत्र्यहीनता यापासून कटाक्षाने दरू राहार्े.



व्यर्हाराच्या पातळीर्र असे म्हिता येईल , ब्राह्मिाला दे र्ाने बुद्धी र्दली आहे . त्या बुद्धीने तकवशुध्द परं तु योग्य मािावने वर्चार करार्ा, तकवटीपिा टाकार्ा र् प्रामाणिक बुद्गधर्ादाने त ्यांनी जीर्नाचा

नेमका अथव समजून घ्यार्ा. कारि ब्राह्मि जबाबदारीने समाजर्हताचे गचंतन करू शकतो. त्यांनी उथळ आणि सर्ंि वर्चारांना हाताशी धरून आपल्या बद्ध ु ीचा कृपा करून उपयोि करू नये.

हे सर्व आचरिात आिता आले, तर अशा अिदी एकेका ब्राह्मिाचे समाजासाठीचे योिदान खप ू मोठे होईल कारि चांिल्या वर्चारांचा एक मनष्ु यसद्ध ु ा आपल्या भोर्तीच्या अनेक लोकांर्र प्रभार् टाकत असतो आणि सामान्य मनष्ु याला जीर्नामध्ये एर्ढे साधले तरी परु े से आहे

सामाजजक पातळीर्र धारिा अशी आहे की समाजामध्ये भ्रष्टाचार ककतीही असो, समाजामध्ये अयोग्य र्तवन ककतीही असो तरी ब्राह्मिाकडे एक श्रद्धा दृढ पार्हजे कक मी कोित्याही प्रततकूल पररजस्थतीत असलो तरी मी

प्रामाणिकपिाने जर जीर्न जिेन - परमेचर्र माझ्या मािे आहे च आहे त्यामुळे सामाजजक पातळीर्रती मी

तनजचचत यशस्र्ी जीर्न जिू शकेन. कारि एक सामान्य शसद्धांत आहे कक जोपयांत आंब्याची कोय रुजर्ली तर

आंब्याचं झाड उिर्तं आणि गचंचोका पेरला तर गचंच फळाला येते तोपयांत चांिल्या कमावला, भार्नेला र् बद्ध ु ीला चांिले फळ इथे प्राप्त आहे च. ही भार्ना जोपयांत मनात तनजचचत आहे तोपयांत ब्राह्मि आपल्या तत्र्ापासून घसरिार नाही आणि समाजापुढे तो आदशव ठरे ल. आदशव याचा अथव कल्पना वर्लास नाही. ही र्ास्तर्ता आहे .

र्ैयजक्तक पातळीर्र मानर् ककती उन्नत होऊ शकतो, तर याचं उत्तर आहे , Sky is the limit. हा जिण्याचा वर्षय आहे . सुदैर्ाने पूर्स व ुरींनी आदशव जीर्न जिून आपल्यापुढे र्स्तुपाठच ठे र्ला आहे आणि माझी खात्री आहे कक खेड्यात बहुतांश ब्राह्मिांना जे दाररद्र्य भोिार्े लाित आहे ककंर्ा आज र्ैर्दकाला जे अपमानास्पद जजिं

जिार्ं लाितंय त्याला समाज जेर्ढा दोषी आहे त्यापेक्षा अगधक आपि ब्राह्मि दोषी आहोत कारि ब ्राह्मिाचा प्रामाणिकपिा, अजस्मता, जीर्न पद्धती यांचा दजाव इतका खालार्ला आहे की समाजाने आम्हाला ब्राह्मि म्हिन ू प्रततष्ठा द्यार्ी हा अगधकार आम्ही िमार्न ू बसलो आहोत. अगधकार, प्रततष्ठा आपल्या सद्ि​ि ु ांनी शमळर्ार्ी लािते

आजपयांत हा ब्राह्मि समाज आपल्या काही र्ैशशष्ट्यांसह र्टकला आहे , भले त्यात मि बरीच सरशमसळ झालेली असो पि अजूनही काही मुलभूत िुिर्त्ता र्टकून आहे . त्या जोरार्र आमच्या पुढच्या वपढ्यांना आम्ही अगधक संस्कार संपन्न घडर्ू शकतो. या दे शाच्या पुनरूत्थानात आम्ही पूर्ीच्याच नेटाने कायव करून इततहास घडवर्ण्याच्या प्रकक्रयेचा महत्र्ाचा भाि बनू शकतो असा आशार्ाद नाही तर मला भरर्सा आहे .

शब्दांकन - सायली थत्ते -०-०-०-०-०-०-

दीपोत्सर्

ते र्दर्सच भारार्लेले होते. शशक्षि नुकतंच संपलं होतं. नोकरीतल्या कटकटींची फारशी धि

लािलेली नव्हती. दि व मि हा र्ेडपट आणि थोड्याशा ततरसट लोकांचा ररकामपिाचा उद्योि समजला ु भ्र जायचा. कमरे ला पाऊच लार्ून बाहे र पडलं तर लोक अशा नजरे नं बघायचे की र्ाटे ‘शेपूट असतं तरी

यांना इतकं र्ाटलं नसतं’. पि तो पाऊच मात्र लोकांच्या हशाचा वर्षय होता. ‘यात काय काय असतं?’ असा प्रचन कुिीही ककतीही भाबडेपिे वर्चारला, तरी त्या भाबडेपिार्र अजजबात वर्चर्ास नव्हता. त्यांना

‘यात ब्रह्मांड आहे ’ असं चमत्काररक उत्तर द्यायचे ते र्दर्स होते. तरी काहींचा वर्चर्ास बसत नसे. मि तो पाऊच उघडून दाखर्ायचो. ‘हात घाला, र्ाट्टे ल ते बाहे र काढा, पि परत आत ठे र्ा’ असं सांिून त्या व्यक्तीच्या चेहेऱ्यार्रचे चमत्काररक हार्भार् पाहण्याची मजा घेत बसायचो. त्यात शमळालेला शसिारे ट

लायटर हातात घेऊन, हळूच माझ्याकडे बघून काही जि िालातल्या िालात हसायचे. मी ही सांिायचो, अरे , ती मी लहानपिीच सोडशलये, हल्ली चल ू पेटर्ायला ककंर्ा रे कला रात्री दे र्ळात दे र्ासमोर र्दर्ा लार्ायला र्ापरतो. तुला शसिरे टसाठी मात्र मी दे िार नाही.

मािसांशी संर्ाद शक्य तरी असतो. रे कला जाताना ककंर्ा येताना रात्रीची र्ेळ असली तर

पाठीर्रची फ्रेमची भरिच्च सॅक, डोक्यार्रची पनामा हॅ ट, हल्लीच्या मॉडनव रे कसवना ततटकाराच र्ाटे ल असे जुने वर्टके कपडे (नाही तरी ताबडर्ायचेच आहे त, मि चांिले का घाला?), असं ध्यान रस्त्याने

जायला लािल्यार्र कुत्रेही भुंकत मािे लािायचे. त्यार्ेळी फार जािीर् व्हायची, शभकाऱ्यांर्र जेव्हा कुत्रे भुंकतात, तेव्हा त्यांची काय वर्गचत्र आणि र्ाईट जस्थती होत असेल? माझ्या हातात दं ड असायचा. मी

जोरात ओरडलो तर मला मदतीला तरी लोक येतील. शभकाऱ्यांना कोि मदत करिार? फारतर हसतील त्याची ‘िंमत’ बघत. मि माझा त्या कुत्र्यांशीच खेळ चाले. कधी जर्ळ येऊ द्यायचं आणि अचानक दं ड उिारायचा. कधी त्यांच्याच र्दशेने दोन पार्लं धार्त जायचं. कधी जोरात ओरडायचं. वर्षामत ृ खेळताना राज्य असलेल्याला चकर्ताना जसे आपि पटापट र्दशा बदलत उलट सल ु ट होतो, तसं करत त्या

कुत्र्यांनाच भ्रमात टाकायचं, असले उद्योि चालत. बरं रे कला मोठ्या शमनतर्ाऱ्या करून जमलेली एकदोन डोकी दादर स्टे शनला भेटिार, तेव्हा ततथपयांतची ही मजा सिळी एकट्यानेच केलेली असायची. र्दर्ाळीत आम्ही दोन-तीन डोकी हमखास भटकायला बाहे र पडायचो. फटाके उडर्िं चौथी पाचर्ीतच सोडलेलं. पटत नाही म्हिन ू . लहानांनी उडर्ले तर ठीक, त्यांना मजा र्ाटते आणि कळत

नाहीत तोटे त्याचे, पि मोठ्यांनी का मूखावसारखे फटाके उडर्ार्ेत?, असं योग्य पि परखड भाषेतलं

मत. मि र्दर्ाळीत शहरात थांबलो तर गचडगचड व्हायची. अनायसेच आई–बाबा परर्ानिी दे ऊन टाकायचे, रे कला जाण्याची. एकदा योिेश, आलेख आणि मी, र्दर्ाळीच्या र्दर्सात ततघांनी रे क करायचं ठरर्लं. मािूसही

शक्यतो न र्दसला तर बरं ! अशा र्ठकािी जार्ं असा वर्चार होता, पि ततघांनीच असं कुठे आडरानात जािं म्हिजे ततघांच्याही घरच्यांचा जीर् टांि​िीला लािला असता. मि त्यापेक्षा लांबचा पि कधीच

िजबजलेला नसेल असा ककल्ला करू असा वर्चार केला. जव्हार मधल्या भूपतिडार्र माझा फार काळ

डोळा होता. योग्य संधी आणि लोक सापडत नव्हते. आत्ता चांिली संधी होती. आनंद पाळं द्यांच्या ‘डोंिरयात्रा’ मध्ये कळलं की एक पडका र्ाडा, काही पाण्याची टाकी – हे सोडून िडार्र काही नाही.

रहायला आडोसा तर नाहीच नाही! व्र्ा! सोन्याहून वपर्ळं !! मी भप ू तिडाचा बेत मांडला आणि आलेख, योिेश दोघांनाही तो आर्डला. मंब ु ईहून नाशशक बस पकडून कसारा घाटात खोडाळा फाट्याला उतरलो. ततथे योिायोिाने

खोडाळ्यापयांत सोडिारं र्ाहन शमळालं. खोडाळे िार्ात दृष्य आनंददायक होतं. र्दर्ाळीसाठी थोडेसे कंर्दल आणि ततथेच तयार होिाऱ्या शमठाया, यांपेक्षा फारशी काही बाजाराची तयारी र्दसली नाही. त्या र्दर्शी धनत्रयोदशी होती. प्रत्येक घरासमोर उत्तमोत्तम रांिोळ्या मात्र घातलेल्या होत्या. िार्ात फटाक्यांचा एखाद-दस ु राच अिदी लहानसा स्टॉल. ते बघूनच माझे कान सुखार्ले! मनातल्या मनात मी त्या िार्कऱ्यांना धन्यर्ाद दे त म्हित होतो की ‘दारू वपऊन र्दर्ाळी साजरी केलीत ना, तरी चालेल, शहरातल्या आम्हा मूखा​ांसारखी दारू र्ाजर्ून र्दर्ाळी करू नका’!

उत्तरे ला छाती तािून उभ्या रार्हलेल्या त्र्यंबक रांिेच्या दृष्याने मन आिखीन सुखार्लं. पि

त्याही र्दर्सात र्दसलेल्या काळ्याभोर ढिांच्या रांिेने थोडं र्ाटून िेलंच, रात्री पाऊस आला तर जामच

बोंब होिार! वर्चार झटकून र्दला. परत नजर त्या भव्य रांिेकडे िेली. डार्ीकडे उतर्ड. मि भास्करिड

ककंर्ा बसिड. फिी. पुढे हषविड, म्हिजे हररहर. ब्रह्मा. आणि उजव्या टोकाला त्र्यंबकिड. माझा िह ृ पाठ चांिला असे. मी ते ककल्ले योिेश आणि आलेखला दाखर्ले. आणि खात्री करून घ्या िार्कऱ्यांना

वर्चारून असा सल्लाही र्दला. मि कोिा तरी दादा–काकाला मीच हाक मारली. उिीच जरा ग्रामीि भाषेचे हे ल काढत आणि गचत्र-वर्गचत्र शब्द र्ापरत ते डोंिर कोिते र्िैरे चौकशा केल्या. दोन–तीन

जिांना वर्चारल्यार्र, अखेर मी सांगितलेलं कसं बरोब्बर होतं, या िोष्टीचा आनंद चेहेऱ्यार्रच्या, मी लपर्ू पाहत असलेल्या फुटकळ अशभमानातून व्यक्त झालाच.

मि पुढची र्ाट वर्चारून झपाझप पार्लं टाकत पाथडी, बोटोशी, कुलोट अशी वपंजल नदीच्या

काठची िार्ं पार करत भूपत िडाच्या पायथ्याला पोहोचलो. िड तसा छोटे खानीच. पि पायथ्याची ही

िार्ंही अिदी लहान. जाताना शेतांच्या बाजूने र्ाटा. बाया-बाप्ये कौतुकाने बघत होते. शहािी र्दसताहे त

शहराकडची पोरं . र्दर्ाळीत घरी मजा करायची सोडून आपला ककल्ला पहायला आलेत, याचं त्यांना अप्रूप. मि साडेतीन–चार तासांच्या चालीनंतर कुठे तरी झाडाखाली बसून, बरोबर आिलेले डबे खाल्ले. थोड्या

पोळ्या उरल्या होत्या. रात्री पाऊस आला, ककंर्ा सरपि शमळालं नाही आणि चल ू पेटर्ता आली नाही, तर प्रत्येकी अधी–पाऊि पोळी, टोमॅटो आणि कच्च्या बटाट्याबरोबर, ततखट-मीठ लार्ून खाऊ, असा वर्चार केला. चटिी दे णखल होती बरोबर. उपाशी राहिार नाही, याचं बरं र्ाटलं.

मि िडाची चढाई सरू ु झाली. या भािात डोंिरांना चढ फार नाहीत. दमछाक अजजबातच झाली

नाही. साधारि तासाभरात भप ू तिडार्र पोहोचलो, तोर्र सय ू व पजचचमेला चांिलाच कलला होता. पटकन र्ाडा िाठला. त्यातल्या त्यात बरी जािा, तटाच्या बाहे रच, जजथे कॅररमॅट टाकता येईल, फार र्ारा

लाि​िार नाही, र्िैरे पाहून पथाऱ्या पसरल्या. टाक्यार्र जाऊन सख ु ात आंघोळी केल्या, तोर्र सय ू ावस्त झाला होता. संगधप्रकाशात मस्त र्ारा खात बरोबर आिलेला शशधा काढला. काटक्या िोळा करून

आिल्याच होत्या. एक जरा बऱ्यापैकी ओंडका दे खील सापडला होता. तो तसाच बाजूला ठे र्ून र्दला.

मख् ु य आचारी मी होतो. भरपरू कांदा आणि लसि ू घालन ू चायनीज सप ू करण्याचा उद्योि मी आरं भला. तोर्र दोघांनी बटाटे , टोमॅटो, काकड्या धर् ु न ू –कापन ू ठे र्ल्या. र्ारं चांिलं होतं. चल ू मस्त पेटली होती. काही कष्ट पडले नाहीत. सप ू झालं. मि सप ु ाचे भुरके घेत, मध्ये मध्ये इकडे ततकडे कफरत णखचडी

पकण्याची र्ाट पाहत बसलो. मि पापड काढून भाजले. अिदी ताटल्या र्ाढून घेताना शलंबाचं मस्त

मरु लेलं लोिचं काढलं. रटरटलेली णखचडी खाताना जजभा भाजल्याशशर्ाय मजा येतच नाही. ते झालं. मि आधी भरपरू मेहेनत केलेली असल्याने पातेल्या साफ करण्याचं काम मी त्या दोघांर्र ढकललं. िप्पा

मारत मारत परत टाक्यार्र जाऊन भांडी घासन ू झाली. मिाचच्या उरलेल्या पोळ्या तशाच होत्या. आता पहाटे भूक लािली तर असाव्यात, अशी ‘लक्झरी’ सुचायला लािली होती.

मि िप्पा झाल्या. आधीच्या रे कमधल्या आठर्िी. तेव्हाची कुिाची रार्हलेली उिी-दि ु ी असं

सिळं चालू असताना मी या दोघांना सांिून टाकलं. अरे , या भािात त्रबबटे आहे त बरं का. रात्री अन्न

आपि नीट बांधन ू ठे र्ू. र्ास येता कामा नये कोित्याच प्राण्याला. आणि तो ओंडका आहे ना, तो आता पेटर्ू. चहा करून ढोसू. कोरा. मि झोपून जाऊ. काळजी करू नका! आम्ही ततघेही शसंिल फसली.

आम्हाला मारून त्या त्रबबट्याला काही शमळायचं नाही. शमळे ल त्यापेक्षा त्याची जास्त ऊजाव खचवच होईल. सरकारकडून सबशसडी र्िैरे शमळत नसल्याने त्याला ते िणित महािात पडिार. त्यामुळे त्या अज्ञात त्रबबट्याच्या बुवद्धमत्तेर्र वर्चर्ास ठे र्ून आम्ही सुखी झालो.

तेव्हा जािर्लं. अरे च्या ... फक्त साडेआठ र्ाजले आहे त रात्रीचे! परत उठून बसलो. दरू र्रच्या

एखाद्या जरा मोठ्या म्हिाव्या अशा िार्ामध्ये कुठे तरी मध्येच आकाशात एखादा फटाका फुटे . डोळ्यांनी र्दसला तरी त्याचा आर्ाज काही आमच्यापयांत पोहोचलाच नाही कधी. पजचचमेचं ते िार् दे णखल चाळीस

पन्नास ककलोमीटर अंतरार्र असार्ं. आसपासच्या पाड्यांर्र तर सामसूमच होती. सूख सूख म्हितात ते हे च!

आता क्षिभरही डोळे उघडे राहू शकत नव्हते. शरीर दमलं होतं. डोळे फेवर्कॉल लार्ल्यासारखे गचकटत होते. र्ाऱ्याची एक झुळूक जाऊन दस ु री येण्याच्या आत झोप लािन ू िेली. िाढ. दोनेक तासांनी थोडंसं कुडकुडून जरा जाि आली. डोळे उघडत नव्हते. अिदी बोटाने पापिी उघडून ओंडका जळत

असल्याची खात्री करून घेतली. मि योिेश आणि आलेख दे खील आहे त ना ते पार्हलं होते. पापिी सोडली आणि आडर्ा झालो. पहाटे परत जाि आली. थंडी छान र्ाटत होती. पांघरूि िुरफटलेलं होतंच. पि आता तरतरी

आली होती. डोळे उघडले आणि अर्ाक् झालो. आडर्ा असतानाच अिदी डोळ्यांसमोर सप्तषी त्यांच्या अप्रततम तेजाने र्दमाखात तळपत होते. र्ाऱ्याच्या झळ ु ु कीमळ ु े त्यांचं ते तेज अत्यंत शीतल असल्याची

जािीर् होत होती. आणि क्षिात जािर्लं, अरे हाच दीपोत्सर् आहे आपला! हा अिदी असाच हर्ा होता आपल्याला!! किवककवचश आर्ाज नाही, डोळे र्दपन ू टाकिारे प्रकाश नाहीत, रसायनांचे र्ास नाहीत, कािदांच्या कचऱ्यांचे ढीि नाहीत!!!

समोरचे ते सप्तषी पाहून आपसूक उठून उभा रार्हलो. योिेश, आलेख शांत झोपलेले होते. पाण्याने चळ ू भरण्याचंही भान नव्हतं. हात जोडले. एका सद्ग्रंथाच्या प्रस्तार्नेतलं संत लेणखकेचं एक

र्ाक्य पट्कन आठर्न ू िेलं, ‘मक् ु तीचा तो पहाटतारा तझ् ु या र्दव्य हृजत्क्षततजी अप्रततम तेजाने तळपेल…’!

ह्या र्दर्ाळीपेक्षा ती र्दर्ाळी ककती र्दव्य, शांत आणि वर्लक्षि संद ु र एकांतातली असेल याची कल्पनाही करता येत नव्हती. अंिार्र काटा आला आणि जािर्लं, ककती र्षां, ककती जन्म, हे िणित कोि करू

शकेल? पि आज ध्यानीमनी दे णखल नसताना सप्तषी अचानक डोळ्यासमोर उभे रार्हले आणि एक क्षि सारं अजस्तत्र् एक होऊन िेलं, तसं ते कायमचं होण्याचा क्षि असाच कधीतरी अचानक सामोरा येईल. आपलं र्ेिळं म्हिन ू अजस्तत्र् संपेल.

आणि त्या क्षिी त्या र्ैजचर्क दीपोत्सर्ाचा दीप आपिच झालेलो असू!

-

सह्यानंद ~~~~~~~

र्ेदसेर्ा भारतीय मािसाचे वर्वर्ध वर्षयांमध्ये र्ेिर्ेिळे वर्चार असतात, काही िोष्टींना तो खप ू मानतो

आणि काही िोष्टींना नाही पि या भारतातील 'र्ेद' हे असे आहे त ज्याबद्दल सर्ा​ांच्या मनामध्ये

आदरभार्च असतो आणि त्यासाठी र्ेद अभ्यासलेच पार्हजेत असं नाही. योग्य व्यक्तीकडून र्ेदोच्चारि

ऐकल्याने मनाला जी तप्ृ तता येते ती अर्िवनीय असते. दे र्ाच्या आणि िुरूंच्या कृपेने र्ेदकायावबद्दल जी मार्हती शमळाली ती खालील प्रमािे:

‘या पथ् ृ र्ीर्र अनेक संस्कृती उदयाला आल्या आणि नंतर लोप पार्ल्या. फक्त र्ैर्दक संस्कृतीच

अशी आहे जी आजपयांत अव्याहतपिे चालू आहे . याचे कारि र्ेद हे अपौरुषेय आहे त. र्ेद हे मंत्रस्र्रूप असून त्यांच्या उच्चारिाला फार महत्र् आहे . र्ेदोच्चारिाने जीर्सष्ृ टीर्र चांिले पररिाम होतात.’

‘र्ेदवर्द्या ही पाठांतरार्र आधाररत असल्याने आणि त्यामध्ये योग्य उच्चारिांना फार महत्र्

असल्याने र्ेद िुरुमुखातूनच शशकार्े लाितात. तसेच र्ेदपठि करिाऱ्यांना आहार-वर्हार, आचार-वर्चार

यांचे तनयम काटे कोरपिे पाळार्े लाितात. त्यामुळेच र्ेदवर्द्या शशकण्यासाठी आपल्याकडे िुरुकुल पद्धत

आहे . िुरुकुल पद्धत म्हिजे वर्दयाथ्या​ांनी संपूिव शशक्षि होईपयांत िुरूंकडे रहायचं आणि यासाठी मुलांच्या आई-र्डडलांकडून फी घेतली जात नाही.’

‘पूर्ी भारतामध्ये राजेशाही असल्याने ऋषी-मुनींना र्ेदपाठशाला चालर्ण्यासाठी पैसे दे िे हे राजाच

कतवव्य होतं आणि राजे त्याप्रमािे दे तही असत. पि आता पररजस्थती तशी नाही. आता लोकशाही असून सरकारकडून र्ेदशशक्षिासाठी कोितीही मदत शमळत नाही. त्यामुळे सध्या हे सर्व लोकाश्रयार्र चालू आहे .’

ही मार्हती शमळाल्यार्र साहजजकच र्ेदकायावची सद्यजस्थती काय आहे हे जािन ू घेण्याची तीव्र

इच्छा तनमावि झाली. कारि मळ ु ात सध्याच्या भारतातील सामाजजक आणि राजकीय िोष्टींचा वर्चार करता र्ेदकायव करिं ही सोपी िोष्ट नसिार ही कल्पना कोिीही करू शकतं. त्यामळ ु े सध्याच्या

भारतातल्या सामाजजक पररजस्थतीमळ ु े अजन ू र्ेदशशक्षिात काय अडथळे येत आहे त ह्याचा मी आणि

माझ्या सहकाऱ्यांनी २ र्षा​ांपर् ू ी अभ्यास सरु ु केला. आम्ही महाराष्रातल्या जर्ळपास सर्व र्ेदपाठशाळांचे पत्ते शमळर्ले आणि नंतर सर्ा​ांना संपकव साधन ू सद्य पररजस्थतीचा आढार्ा घेतला. सर्ा​ांशी बोलन ू जे सत्य बाहे र आलं ते असं –

१. सध्याच्या पररजस्थतीमुळे, मुळात असेच पालक बहुतेक करून आपल्या मुलाला र्ेदशशक्षिासाठी पाठर्तात, ज्यांची आगथवक पररजस्थती खप ू त्रबकट असते आणि शशक्षिाचा खचव अजजबात परर्डिारा नसतो.

२. त्यामुळे, आलेल्या वर्द्याथ्या​ांपैकी साधारि ३० ते ४०% च वर्द्याथी र्ेदशशक्षि घेण्यासाठी

सक्षम असतात.

३. एक र्ेद शशकायला १२ ते १४ र्षव लाितात. हल्ली सर्वजि एकच र्ेद शशकतात. र्ेदांच्या घिाघाती उच्चारिाच्या सरार्ासाठी र्दर्सातले १०-१२ तास द्यार्े लाितात. ४. या सक्षम वर्द्याथ्या​ांपैकी तनम्मे म्हिजे साधारि १५% वर्द्याथी हे ७ ते ८ र्षव शशक्षि घेऊन सोडून दे तात. कारि हा ठरावर्क टप्पा पार पडला कक तो वर्द्याथी सर्व प्रकारच्या पज ू ा करू शकतो.

त्यामळ व सरु ु े इथपयांत शशक्षि झाल्यार्र पढ ु े र्ेद पि ू व करण्यापेक्षा बाहे र पडून अथावजन ु करार्ं असं त्यांना

र्ाटतं. म्हिजेच बौवद्धक क्षमता असन व सरु ू ही घरच्या पररजस्थतीमळ ु े आणि मळ ु ात अथावजन ु करण्याचे र्ेध लािल्याने त्यापढ ु े र्ेद संपि ू व शशकिे हे दद ु ै र्ाने त्यांच्याकडून घडत नाही.

५. हे साधारि शशक्षि होिे म्हिजे हल्लीच graduate होण्यासारखे आहे . त्यामळ ु े या टप्यानंतर

अथावजन व सुरु करता येतं, पि संपूिव १४ र्षावचं र्ेदशशक्षि घेिे, याला 'घनपाठी' होिे असं म्हितात.

म्हिजे आजच्या काळात हे PHD सारख आहे . घनपाठी झालेल्या ब्राह्मिांनी पुढे स्र्त:ची र्ेदपाठशाळा काढून आपि शमळर्लेलं ज्ञान पुढे दे िे आणि पुढच्या वपढीमध्ये आपली वर्द्या शशकर्िे अपेक्षक्षत असते.

६. आकडेर्ारीचा अभ्यास केला तर उरलेले ५%च वर्द्याथी असे राहतात ज्यांना घनपाठी होण्याची तीव्र इच्छा असते आणि त्यांची पात्रता पि असते. ७. दद ु ै र्ाने हे सांिायला लाित आहे की या ५% पैकी फक्त १ ते २ च वर्द्याथी पुढचं शशक्षि

चालू ठे र्तात आणि इतरांना घराच्या आगथवक टं चाईमुळे, जेर्ायला आणि औषधालाही पैसे नाहीत अशा पररजस्थतीमुळे, मनार्र दिड ठे र्ून शशक्षि सोडून इतरांसारखं पौरोर्हत्य करार्ं लाितं. म्हिजेच हे सर्व Pyramid सारखं आहे .

Pyramid base म्हिजे र्ेदपाठशाळे त admission घेिाऱ्या वर्द्याथ्या​ांची संख्या असन ू र्रील

टोक हे ते वर्द्याथी आहे त जे घनपाठी होऊ इजच्छतात, पि घराच्या पररजस्थतीमळ ु े त्यांना शशक्षि

अधवर्ट सोडार्ं लाित आहे . ह्या र्रच्या टोकाच्या वर्द्याथ्या​ांना खरच मदतीची िरज असते आणि ते मदत शमळायला संपि ू व पात्र पि असतात.

आज पररजस्थती इतकी त्रबकट आहे की महाराष्रात अिदी बोटार्र मोजण्याइतके घनपाठी आहे त

आणि र्र र्दलेल्या पररजस्थतीचा वर्चार करता तो र्दर्स दरू नाही, जेव्हा र्ेद शशकर्ायला कोिीच

घनपाठी राहिार नाही. यार्र उपाय कसा काढार्ा हा वर्चार करत असताना एक कल्पना डोक्यात आली.

आज आपल्या दे शामध्ये PHD करिाऱ्या व्यक्तीला सरकार कडून stipend शमळतो. तसाच या

उरलेल्या ५% मल ु ांना शमळू शकला तर ही मल ु े त्यांचं स्र्प्न पि ू व करू शकतील आणि स्र्त: घनपाठी

होऊन र्ेदवर्द्या पढ ु े शशकर्ण्याचं उत्तम कायव करू शकतील. आयष्ु यभर तन:स्पह ृ राहून, पैस,े छानछोकी याची इच्छा न ठे र्ता, सेर्ा म्हिन ू ज्यांना आपलं संपि ू व आयष्ु य र्ेदवर्द्येसाठी द्यायचं आहे , त्यांचं हे स्र्प्न केर्ळ काही र्षव घर चालर्ायला पैसे नाहीत या कारिामळ ु े पि ू व होऊ शकत नाही. ते पि ू व

होण्यासाठी समाजाचा हातभार जर लािला तर र्ेदकायावला उद्या र्ाईट र्दर्स बघायला लाि​िार नाहीत. आपल्या सर्ा​ांर्र समाजाचं, धमावचं आणि दे शाचं ऋि असतं. त्यामळ ु े ह्या र्ेदसेर्ेला जर सर्ा​ांनी

हातभार लार्ला तर आजच्या र्दर्शीसद्ध ु ा या िरीब, तन:स्पह ृ र् हुशार र्ैर्दकांना त्यांचं शशक्षिाचं स्र्प्न पूिव करता येईल. हे आमच्या लक्षात आल्यार्र Internate च्या कृपेमुळे ही िोष्ट ओळखीच्यांना सहज सांिता आली आणि त्यातून अनोख्या अशा र्ेदसेर्ेचा जन्म झाला. आज काही लोक शमळून एका र्ैर्दकाचा घर चालर्ण्यासाठी लाि​िारा खचव उचलून त्या वर्द्याथ्यावची गचंता दरू करत आहे त. हा

वर्द्याथी आपल्या अभ्यासार्र लक्ष केंर्द्रत करून घनपाठी होण्याकडे मािवक्रमि करत आहे. अजून २ वर्द्याथ्या​ांसाठी मदतीसाठी पैशाची जमर्ाजमर् चालू आहे . ही र्ेदसेर्ा केल्याने मनाला एक र्ेिळीच

शांती शमळते. तुम्ही सर्ा​ांनी सुद्धा अशा प्रकारची र्ेदसेर्ा करार्ी अशी वर्नंती करून आपल्या सर्ा​ांची रजा घेते.

-

सायली थत्ते

मध आणि आयुर्ेद र्हंद ू संस्कृती मध्ये मधाला धाशमवक महत्त्र् र्दले आहे . अनेक धाशमवक वर्धी, पंचामत ृ , दे र्ता

पूजन यामध्ये मधाला अत्यंत महत्र् र्दले जाते. म्हिूनच मध हा प्रत्येक भारतीय घरात आढळिारा

पदाथव आहे . मध म्हिजे मधमाचयांनी िोळा केलेला फुलातील रस. त्यामुळे मधमाचया र् फुलांचे वर्वर्ध प्रकार यार्रून मधाचे अनेक प्रकार बाजारात उपलब्ध असतात.

आयुर्ेदात दे खील मधाचे ८ प्रकार सांगितले आहे त : भ्रामर, शुद्र, पौततक, छात्र, अघ्यव, दाल,

औदालक आणि माक्षक्षक. यापैकी माक्षक्षक हा सर्ावत उत्तम मध मानला जातो.

मधाच्या िुिधमावबाबत आयुर्ेदात सखोल र्िवन आढळते. नुकताच जमा केलेला, नर्ीन मध हा

अपररपक्र् असून तो कफ आणि र्जन र्ाढर्िारा असतो. याउलट एक र्षव ककंर्ा त्यापेक्षा जास्त जुना मध हा कफ कमी करिारा, र्जन कमी करिारा असतो.

मध हा चर्ीला िोड, तुरट, उष्ि िुिाचा, रुक्ष असून त्रत्रदोष शामक आहे . योिर्ाही हा मधाचा

र्ैशशष्ट्यपूिव िुि असून त्यामुळेच अनेक औषधे मधाबरोबर र्दली जातात. मध र्ण्यव, तसेच डोळ्यांसाठी उत्तम सांगितला आहे . जखम भरून येण्यासाठी मध अततशय उपयोिी आहे .

उत्तम मध कसा ओळखार्ा याबाबत दे खील आयुर्ेदात सखोल र्िवन आढळते. मध पाण्यात

टाकल्यास, तो तळाशी बसतो. कपड्यार्रून मधाचे थेंब सोडल्यास, तो कपड्याला न गचकटता खाली येतो. मध तेलाप्रमािे जळतो. कुत्रा कधीही मधाचा र्ास घेत नाही.

सध्याच्या काळी अनेक laboratory tests करून दे खील मधाचे िुिधमव तपासता येतात. अशा

या बहुि​ि ु ी मधाचे अनेक बाह्य र् आभ्यंतर उपयोि आयर् ु ेदात सांगितले आहे त. काही बाह्य उपयोि याप्रमािे १. जन ु ा मध जखम भरून येण्यासाठी बाहे रून लार्ला जातो.

२. सौंदयव गचककत्सेमध्ये अनेक लेप हे मधाच्या शमश्रिात एकत्र करून लार्ले जातात. ३. तोंड येिे (mouth ulcers) यार्र मध लार्ल्यास ती जखम ताबडतोब भरून येते. ४. सदी, घसा खर्खर्िे ही लक्षिे असताना मध, हळद र् पािी यांच्या शमश्रिाने िळ ु ण्या केल्यास लिेच आराम पडतो.

५. डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी मध अत्यंत उपयोिी आहे . काही आभ्यंतर उपयोि याप्रमािे १. कफ वर्कारात अनुपान म्हिून मध र्ापरला जातो.

२. वपंपळी आणि मध हे शमश्रि कफ वर्कारात उपयोिी पडते. ३. त्रत्रफळा चूिव र् मध हे शमश्रि डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी उत्तम आहे .

४. दम्याचा र्ेि, खोकला यामध्ये दे खील मध र् आल्याचा रस फलदायी आहे .

५. र्जन कमी करण्यासाठी १ चमचा मध र् १ कप पािी हे शमश्रि घ्यार्े. मध र्ापरताना तो काळजीपर् व र्ापरिे जरुरीचे आहे . ते असे ू क १. मध कधीही िरम करू नये.

२. तप ू र् मध एकत्र करताना ते कधीही समप्रमािात एकत्र करू नयेत. तप ु ाच्या तनम्म्या प्रमािात मध र्ापरार्ा. पंचामत ृ ामध्ये पि हे च प्रमाि र्ापरार्े. ३. उन्हाळ्यात मध कमी र्ापरार्ा.

४. वपत्त प्रकृतीच्या लोकांनी मध र्ापरताना कमी मात्रेत काळजीपर् व र्ापरार्ा. ू क असा हा बहुिुिी, सहज उपलब्ध होिारा मध, प्रत्येक घरात हर्ाच हर्ा.

-

मंजजरी जोशी

क्षात्रबाहू ते उसळले उद्दंड अधमांनी क्षक्षतीला समयी ज्या भयदग्ध केले रुगधरकंु डे पूिव भरण्या परशु घेउनी राम आले ब्राह्मतेजाला असे हे क्षात्रतेज ते पहा शमळाले ऊर्ी कंटकरर्हत करण्या क्षात्रबाहू ते उसळले ऋवषर्रांच्या यज्ञध्र्ंसी रक्षकुलि​ि शसद्ध झाले र्ंश संहाररण्या तयांचा राघर्े कोदं ड उचशलले तन्नाश हा अशेष करण्या कीशकुलर्र शसद्ध झाले ऊर्ी कंटकरर्हत करण्या क्षात्रबाहू ते उसळले कंस दय ु ोधनार्दकांच्या मत्तसत्ते दरु रत माजले िोवपजनांच्या प्रािसख्याने र्ंशी ठे उनी चक्र उचशलले स्र्ीकारुनी ग्रीकांिनेला चंद्रिप्ु ते यर्न र्गधले ऊर्ी कंटकरर्हत करण्या क्षात्रबाहू ते उसळले तक ु व मोिल पठाि पापी एक समये इथे पातले शशर्रायांच्या शशर्अग्नीने जाळुतन अर्घे ते नष्टले र्ीरर्रांच्या हौतात्म्याने इंग्रज अर्घे दरू लोटले ऊर्ी कंटकरर्हत करण्या क्षात्रबाहू ते उसळले मातभ ृ ूमीर्री घार् घालुनी पापस्थानी ततला वर्टं त्रबले प्रततशोधास्तर् क्रूरतर होइल ह्रदय अगधरले िौरर्ाने उच्चरर्ाने ततथेच तेव्हा जाइल म्हटले ऊर्ी कंटकरर्हत करण्या क्षात्रबाहू ते उसळले - चारुचंद्र उपासनी

~~~~~~~

व्यजक्तमत्र् एक खजजना ! एखादी व्यक्ती, ततचे र्दसिे म्हिजे उं ची, शरीरयष्टी, त्र्चेचा रं ि, आपल्या दृष्टीकोनात असलेली सौंदयावची पररभाषा यात तंतोतंत बसिारी असते. र्दसताक्षिी ती व्यक्ती आपल्या मनार्र स्र्तःची छाप सोडते. आपल्या स्मत ृ ीत स्थान शमळर्ते. हा अनुभर् सर्ा​ांनाच असतो. काही लोक यालाच व्यजक्तमत्र् असे संबोधतात. खरे तर हे त्या व्यक्तीचे केर्ळ शारीररक स्र्रूप असते जे तनसिावने प्रत्येकाला र्ेिर्ेिळ्या स्र्रुपात प्रदान केलेले आहे . केर्ळ र्दसायला सुंदर ककर्ा दे खिे असिे ही चांिल्या व्यजक्तमत्र्ाची व्याख्या नव्हे . तर तम ु चे चालिे, बोलिे चेहऱ्यार्रील भार् आणि सर्ावत मख् ु य म्हिजे तम ु चे वर्चार आणि जोडीने आचार या सिळ्या िोष्टी वर्चारात घेर्ून आपल्या प्रभार्ी व्यजक्तमत्र्ाची व्याख्या करता येईल र् ती पररपूिव असेल. आपि र्दसायला कसे असू हे आपल्या हातात नसते, तनसिावने जे शरीर, रं ि, रूप आपल्याला प्रदान केलेले आहे त्यात आपि फारसा बदल करू शकत नाही. व्यायाम, योिासने, सौंदयव प्रसाधने यांचा र्ापर करून त्यात आपि काही प्रमािात बदल करू शकू. त्यामुळे आपले बाह्यदशवन इतरांसाठी प्रभार्ी ठरे ल. परं तु जर आपले वर्चार, भार्ना, कृती यात जर सौंदयव नसेल तर हा केर्ळ बाह्यदशवनाचा प्रभार् फार काळ र्टकून राहिार नाही हे दे खील तततकेच खरे आहे . अंतिवत सौंदयव जोपासण्यासाठी आणि र्ाढवर्ण्यासाठी काही िोष्टींकडे लक्ष दे िे िरजेचे आहे . आपल्या स्र्भार्ात र्ािण्या बोलण्यात बदल करण्यासाठी खालील िुि अंिी बािवर्ण्याचा प्रयत्न केला तर हे िुि आपल्या अंतिवत सौंदयावचे अलंकार ठरतील, जे सोने, र्हरे , मािके या पेक्षाही अगधक मौल्यर्ान आहे त. १) श्रद्धा - वर्चर्ाच्या या अफाट पसाऱ्याचे सुसूत्र संचालन करिारी कोिती तरी शक्ती अजस्तत्र्ात आहे हा वर्चर्ास र्ाढर्त नेिे म्हिजे श्रद्धा होय. जरी र्ेिर्ेिळ्या धमावनी, पंथांनी, वर्ज्ञानाने या संचालकाला र्ेिर्ेिळ्या नार्ांनी संबोधले असले तरी ती शक्ती आहे ततचे काही तनयम आहे त जे समजन ू घेर्न ू आचरि केले तर नक्कीच जीर्न अगधक आनंदाने व्यतीत करता येते. सर्ावत महत्र्ाचा तनयम असा आहे की न्यूटन या शास्त्रज्ञाच्या कक्रया - प्रततकक्रया या शसद्धांतानुसार आपि करत असलेल्या प्रत्येक कृतीचे फळ आपल्याला प्रततकक्रयेच्या स्र्रुपात प्राप्त होते. जर कक्रया इतरांना आनंद दे िारी असेल तर आपल्यालाही आनंद शमळे ल र् आपली कक्रया इतरांर्र अन्याय करिारी, इतरांना द:ु ख दे िारी असेल तर आपल्यालाही नक्कीच कधी ना कधी द:ु खी व्हार्े लािते आणि या तनयमाला कोिीही अपर्ाद नाही. कमावचे फळ हे शमळतेच, फक्त ते कधी? कोित्या मािावने? कोित्या स्र्रुपात शमळे ल? हे आपल्या हाती नाही. त्यामुळे आपल्या प्रत्येक कमावबाबत नेहमी सार्ध असले पार्हजे. डोळसपिे श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा

यातील फरक लक्षात घेर्न ू केर्ळ श्रद्धेच्या मािावर्र र्ाटचाल केली पार्हजे. 'असेल हरी तर दे ईल खाटल्या र्री' अशी अंधश्रद्धा नको. २) नम्रता - अिणित सय व ाला, असंख्य सय ू म ू ,व ग्रह, तारे असा वर्चर्ाचा पसारा आहे . या सिळ्या पसाऱ्यात कोट्यार्धी जीर् र्ेिर्ेिळ्या प्रकारांनी अजस्तत्र्ात आहे त. या सर्व पसाऱ्याचा आपि एक शुल्लक भाि आहोत हे मान्य करायलाच हर्े. प्रत्येक जीर्ाची र्ेिर्ेिळी र्ैशशष्ट्ये आहे त. तशीच तनसिावने मानर्ाला दे खील काही र्ैशशष्ट्ये बहाल केली आहे त. त्यामुळे अंिभूत सौंदयव, पैसा, जमीनजम ु ला, सत्ता या सिळ्या िोष्टी आपिास कधीतरी सोडून जािार आहे त ही जािीर् मािसाला नम्र राहण्यास मदत करू शकते. शक्तीचा, बद्ध ु ीचा, सौंदयावचा, रं िरूपाचा, शशक्षिाचा, जाती धमावचा अहं कार जर व्यजक्तमत्र्ाला गचकटला तर नक्कीच हा अहं कार आपल्याला नकळत इतर व्यक्तींपासन ू तोडण्याचे काम करत जातो, हे सतत लक्षात ठे र्ून जर मनात नम्रतेचा भार् जाित ृ ठे र्ला तर आपल्या अंतिवत सौंदयावत एका मौल्यर्ान अलंकाराची भर पडेल. ३) मद ृ ू र्ािी – तलर्ार, एखादे संहारक शस्त्र, जजतका वर्ध्र्ंस करू शकत नाही तततका वर्ध्र्ंस करण्याचे सामथ्यव र्ािी म्हिजे मािसाच्या बोलण्यात असते. बहुधा हे लक्षात न घेता र्ािीचा र्ापर केला जातो. आपल्याला जसे मन आहे भार्ना आहे , त्या दख ु ार्ल्या जातात तसेच इतरांच्या बाबतीतही घडते हे समजन ू न घेता जेव्हा आपि बोलतो तेव्हा आपि इतरांना दख ु ार्त असतो. एखाद्या व्यक्तीने ककतीही मोठी चक ू केली, आपल्याला ककतीही राि आला तरी तो व्यक्त करण्यासाठी आरडाओरडा करिे, इतरांचा अपमान होईल, ते दख ु ार्ले जातील असे बोलिे म्हिजे आसपासच्या लोकांच्या मनार्र धारदार तलर्ार चालावर्ण्यासारखे असते. ककती आणि कशा जखमा होतील याचाही अंदाज येत नाही आणि शरीरार्र झालेले घार् भरून तनघतात मात्र मनार्रील घार् सहजासहजी भरून तनघत नाहीत हे तर सर्वश्रत ु आहे . बोलताना नेहमी शांत स्र्रात, संयमी शब्दात बोलले िेले तर ही मद ू मोठे काम ृ ू र्ािी खप करते. खोटे खोटे िोड न बोलता, पररजस्थती समजून घेर्ून जर संतुशलत बोलले िेले तर अगधक चांिले. ४) क्षमा भार् - चक ु ा करिार नाही असा मािस ू वर्रळाच. प्रत्येकाच्या स्र्भार्ात काहीतरी कमी जास्त असते. त्यानस ु ार व्यक्ती र्तवन करतात. अनेकदा इतरांनी केलेल्या चक ु ांमळ ु े आपल्याला काहीतरी आगथवक, मानशसक, कौटुंत्रबक अथर्ा सामाजजक नुकसान दे खील पोहोचू शकते. त्या मुळे राि अनार्र होऊन अशा चक ू करिाऱ्या व्यक्तीला शशक्षा करण्याचा, त्याचे काहीतरी नुकसान करण्याचा मोह होिे स्र्ाभावर्क आहे , ककंर्ा जेथे आपि अशी शशक्षा करू शकत नाही तेथे मनात र्ैरभार् जपला जातो. खन् ु नस पाळली जाते. सड ू भार्ना बळार्ते. ही र्ठि​िी खप ू मोठ्या र्िव्यात रुपांतररत व्हायला र्ेळ लाित नाही हे ध्यानात घेतले तर स्र्त:ची मन:शांती जपिे सोपे जाईल. आपिही आयुष्यात काही चक ु ा

केल्या आहे त याचे भान ठे र्ून, जिात कोिीच पररपूिव नाही हे समजून घेर्ून इतरांना क्षमा करत राहिे नेहमीच फायदे शीर ठरते. पुन्हा ती चक ू न होण्यसाठी त्या व्यक्तीला मद ृ ू शब्दात समज दे र्ून दे खील आपले काम होते. ५) मदत - जिात आपल्या पेक्षा जास्त द:ु खी जीर् आहे त. अनेक प्रकारच्या वर्र्ंचनांनी ग्रस्त आहे त हे आपि सदै र् लक्षात ठे र्ले पार्हजे र् अशा द:ु खी जजर्ांना जमेल तेर्ढी मदत करिे हे उत्तम मािसाचे लक्षि आहे . प्रत्येक र्ेळी आगथवक मदत करिे सर्ा​ांनाच जमत नाही, मात्र आपि र्ैचाररक मदत नक्कीच करू शकतो. इतरांना ते संकटात असताना जमेल तशी मदत करत िेले तर आपली द:ु खे दरू होत राहतात हा अध्याजत्मक तनयम आहे . ६) समाधान - समाधान हा एक अततशय दशु मवळ िुि आहे . याचे कारि प्रत्येकाला अगधक अगधक आनंद, सख ु जीर्नात नेहमी शमळत राहार्े असे र्ाटते. मात्र सर्ा​ांनाच सर्व सख ु े सतत शमळू शकत नाहीत हा एक तनयम आहे तनसिावचा. आपल्याला जे शमळाले आहे , जे शमळते आहे , प्रामाणिकपिे कष्ट करून, लबाडी न करता, कोिार्रही अन्याय न करता जे शमळर्ता येईल त्यात समाधानी राहिे ही फार मोठी कला आहे . आपल्याला जे शमळते आहे , शमळाले आहे त्या कडे दल व करून जे शमळायला हर्े होते, जे ु क्ष शमळू शकले नाही, जे शमळिार नाही अशा िोष्टींकडे नेहमी मािसाचे मन धार् घेते. त्यामुळे सततची अस्र्स्थता, बैचन े ी, आपले समाधान र्हरार्न ू घेते. ७) धैयव – जीर्न म्हिजे सुख-द:ु ख, आशा-तनराशा, उन-पाऊस असा खेळ आहे . प्रत्येकाच्या आयुष्यात र्ेिर्ेिळ्या कारिांनी अनेक समस्या तनमावि होत असतात. अशा र्ेळी या समस्या, संकटे आपिास त्रास दे ण्यासाठी तनमावि झाल्या नसन ू , आपली एक परीक्षा आहे असे समजले, तर अगधक बरे असते. मि या पररक्षेत पास होण्यासाठी आपली सिळी शक्ती पिाला लार्ता येते. अपयश आले तरी पुन्हा प्रयत्न करता येतात. परमेचर्रार्र श्रद्धा ठे र्ून सतत प्रयत्न करत रहार्े लाितात. अनेकदा समस्या सुटल्या नाहीत तरी त्या आपल्याला जीर्न वर्षयक मोठी शशकर्ि दे र्ून जातात असा माझा अनुभर् आहे . र्रील िोष्टींखेरीज इतरही अनेक िोष्टी आहे त ज्यात समाधान, शांती, सेर्ा, खंबीरपिा, अशा िुिांचा समार्ेश करता येईल. आपल्या वर्चारात हे सिळे ठामपिे र्सले, तर आचरिात आिायला दे खील र्ेळ लाित नाही. आपले व्यजक्तमत्र् जर दीघवकालीन प्रभार् पडिारे असार्े असे र्ाटत असेल तर नक्कीच सर्ा​ांनी याचा वर्चार करिे िरजेचे आहे . शेर्टी केर्ळ हे च शशल्लक राहते बाकी सिळे सोडून जाते -

तुषार नातू

पाऊले चालती पंढरीची र्ाट जेष्ठ लािला तशा मुक्ताच्या गचत्तर्त्ृ ती तरारुन उठल्या. ततच्या हालचालीत लिबि जािर्ू

लािली, अन घडीघडी ततची नजर कॅलें डरकडे र्ळू लािली. माळ्यार्रची पडशी ततने खाली उतरर्ली.

घाबळी, पोतं, एक िोधडी. एव्ह्डेच सामान होते पडशीत िुंडाळलेले. एकेक करुन ततने सर्व स्र्च्छ धुर्ून र्ाळर्ले. अन एक र्दर्स ती अण्िांच्या कानी लािली, ”अण्िा रे ”. अण्िा र्तवमानपत्र चाळीत होते.

त्यांनी नुसत “हुं” केलं. मुक्ता क्षिभर िप्प रार्हली, पि बोलिं भाि होतं, ती म्हिाली, “दशहरा आला दोन र्दर्सांर्र.” “हुं.” अण्िांचा नस ु ता हुंकार. “असं रे काय? एकादशीला तनघायचंय. पैशाची व्यर्स्था?” “हुं.” अण्िा म्हिाले, तन माझ्याकडे पाहुन शमजष्कल हसले. अण्िांचं असंच असतं. मला नाही हसू आले. मी मक् ु ता आत्याकडे पार्हले. ककती वर्नर्िी होती डोळ्यात, तन बोलण्यात अजीजी. मी न राहर्न ू अण्िांना म्हटले, “अण्िा, आत्या पहा ना काय म्हितेय, र्ारीला जायचंय ततला, कधीची तयारी करुन बसलीय.” “मि बेबडे मी काय करु?” इतत अण्िा.

“ततचं पैशांचं काम करायचंय नं, काढून आिन ू द्या ततला म्हिजे ततची उलघाल थांबेल.” मी

म्हटलं. तशी आत्या िडबडीने म्हिाली, “बेबी, उलघाल नाही िं. पि जायचा र्दर्स चक ु ायला नको.” असे म्हित ती आत र्ळली.

ततनं आपलं छोटसं वपतळी र्ंद ू अलिद बाहे र काढलं. गचंच मीठ लार्ून ते स्र्च्छ ृ ार्न दे र्घरातन

घासले अन मािच्या अंि​िातील काळी माती ततने त्यात व्यर्जस्थत भरली, तन तुळशीचं एक छोटं रोप

त्यात रोर्लं. हे र्ंद ृ ार्न ती र्ारीत स्र्तःबरोबर नेते. टाळ र् गचपळ्याही गचंच मीठ लार्ून स्र्च्छ केल्या. तांब्याचा िडर्ा, फुलपात्र, जमवनची दोन छोटी पातेली, एक काशीची वपतळी सारा सरं जाम शसद्ध झाला.

आईने सुंठीची पार्डर, चहाचा मसाला- सुंठ, मीरे , दालगचनी र्िैरे घालून केलेला छोट्या डब्यातून र्दला.

हल्ली आत्याचे सांधे दख ु तात म्हिुन िुडघ्यांचा लोकरीचा पट्टा, कानटोपी, स्र्ेटर असे सारे आईने जातीने र्दले होते. आत्या नको म्हित होती, “दे र्ाच्या दारी चालली आहे , काही होत नाही, होिार नाही” अशी ततची श्रद्धा होती. ततचा जायचा र्दर्स उजाडला तशी आम्ही घरातील सर्वचजि िुमसुम होऊन िेलो. काही काळ ही

मुक्ता- ही आत्या, आपल्याला दरु ार्िार म्हिून सारे घरदारच उदास झाले. पि आत्याचा चेहेरा उजळून तनघाला होता. दृष्टी अधोन ्मीलीत तन मुखाने सारखं वर्ठ्ठल वर्ठ्ठल चाललं होतं. एरर्ी सर्ा​ांचं ममतेने

करिारी आत्या यार्ेळेस मात्र एकदम वर्रक्त व्हायची. ऐर्हक भार्बंधातून ती एकदम वर्रक्त होत असे. ततला मोह तर कधीच कशाचा नव्हता. तनरपेक्षपिे ती सर्ा​ांचीच सेर्ा करीत असे. आई अण्िांना तर

ततच्याबद्दल अपार आदर होता. खरं तर ती या दोघांपेक्षाही लहान होती. आम्ही मुलं तर ‘आत्या आत्या’ म्हिन ु सारखे ततच्याभोर्ती रुं जी घालत अस.ू

लहान होते तोर्र ठीक होते. पि जशी समज येऊ लािली तसे या आत्याच्या बाबतीत िढ ू

आकषवि तनमावि झाले. मन चौकस बनले. एकदा आई सहज म्हिाली होती, “सोन्यासारखं तन र्ैभर्ाचं नशशब घेऊन आल्या, पि कशा नादी लािल्या, कुिास ठाऊक बाई.” मी चट्कन म्हटले होते, “कशाचा ि नाद?” “अिं हाच. पंढरीच्या र्ारीचा. सोन्यासारखं सासर शमळालं असतं पि पार वर्चका झाला.”

आईला जास्ती छे डण्यात अथव नव्हता. आत्याबद्दल कुिी र्ेडर् ं ाकडं बोलत नव्हतं. अण्िांना ते

आर्डायचं नाही. त्यामळ ु े आईला जास्त काही वर्चारले नाही. पि आत्याबद्दल मात्र अनार्र ओढ तनमावि झाली. ततने सांगितलेले काम करण्यात धन्यता र्ाटू लािली. तसं ती स्र्तःचं असं काम कुिालाच सांिायची नाही. पि मला ततच्या अंतरं िातच शशरायचे होते. एकदा मी ततला सहज म्हटले होते, “आत्या, दर र्ारीला जायचा कंटाळा नाही येत?” आत्या िोडसं हसून म्हिाली होती, “रोज रोज

जेर्ण्याचा, झोपण्याचा कंटाळा येतो का? तसंच हे .” “हे ss, काहीतरीचं हं आत्या तुझं. अिं त्याशशर्ाय

मािूस जिू शकेल का?” मी नर्लाने वर्चारले. तशी ती म्हिाली, “र्ारीचं ही असंच आहे . संजीर्नी आहे ती माझी.” “अरे र्ा! – आत्या सार्हत ्तयक भाषा चांिली येते िं तुला, कुठे िं शशकलीस?” मी िंमतीने

वर्चारले. तेव्हा मात्र आत्या िंभीर झाली तन हळूच म्हिाली, “बेबडे थट्टा नको हं . तो पांडुरं ि उभा आहे की समोर. तोच र्दर्तो माझ्याकडून.” आणि आत्याने भक्ती भार्ाने डोळे शमटून हात जोडले.

अशी काहीतरी बोलिी व्हायची. थोडं आई अण्िांच्या कधीतरीच्या बोलण्यातून आत्याचा इततहास

उलिडू लािला तन मला ततच्याबद्दल जास्तच जजज्ञासा तनमावि झाली. र्ारीला तनघायच्या आधीचा काळ मी बारकाईने तपासू लािले, तन असं करता करता एक र्दर्स माझ्याही मनात अचानक आले की

आपिही र्ारीला जार्ं. अन मी आत्याला तसे वर्चारलेही, पि आत्या काही बोलण्यापुर्ीच आईच एकदम घाबरी झाली. माझ्याजर्ळ तरातरा येत म्हिाली, “काही िरज नाही र्ारीला र्िैरे जायची”. तेव्हा आत्या म्हिाली, “नको रािार्ूस र्र्हनी, लहान आहे अजुन ही, शशर्ाय शशकतेय. माझ्यासारखी अडािी नाही.”

आत्याचं ते शांत आणि हळुर्ार बोलिे ऐकून आईच ओशाळली. पि त्या रात्री आईने मला जर्ळ घेतले तन केसांर्रुन हात कफरवर्त म्हं टले, “बेटा, या र्ारीपायी आत्याचं आयुष्य बघ कसं र्ैराि झालंय?” “र्ैराि?” मी आचचयावने वर्चारले, “अिं ती तर ककती समाधानी तन आनंदी र्दसते. ततच्या

अर्तीभर्ती तर भक्तीचा मळा सदै र् बहरलेला र्दसतो.” “अिं, पि या आयुष्याला काय अथव आहे? काय त्यांचं भलं होतंय? संसार नाही म्हिून कुठलंही

ऐहीक सख ु नाही.” “ऐहीक सख ु मानण्यार्र असतं.” असं मनात आलं, बोलले मात्र नाही. कारि आईला

ते पटलं नसतं. मी फक्त ततचं ऐकायचं ठरर्लं आणि त्या रात्री आईने आत्याचा सारा जीर्नपटच समोर उलिडला. आई लग्न होऊन घरात आली तेव्हा मक् ु ता – माझी आत्या, जेमतेम पाच-सहा र्षा​ांची होती.

आईने उं बऱ्यार्रचे माप ओलांडले अन ती आत आली तेव्हा ही मक् ु ता दोन्ही हात कमरे र्र ठे ऊन आईकडे रोखन ू बघत होती. अिदी समोर पढ् ु यातच उभी होती, म्हिन ु आईचं सहजच प्रथम ततच्याचकडे लक्ष

िेलं, तन आई ककंगचत िालातल्या िालात हसली. मुक्ता िरव कन र्ळली आणि ततने जी धम ू ठोकली ती थेट कोठीघरात. ततथला एक ररकामा पत्र्याचा डबा घेऊन ‘तडम ततडम’ र्ाजर्ू लािली. तो आर्ाज

बैठकीत घम ु ला तन एक प्रकारच्या दडपिाची जी स्तब्धता होती ती चाळर्ली िेली. सिळ्यांच्या नजरा

शोधक आणि प्रश्र्नगचन्हांककत बनल्या. आज्जी तर ‘हात मेले’ म्हित कोठीघरात लिबिीने िेली कारि आर्ाज ततथन ू च येत होता. पि तो आर्ाज म्हिजे नस ु तच बडर्िं नव्हतं. त्याला एक प्रकारचा ताल

होता. आज्जी मक् ु तेकडे रािाने बघत म्हिाली, “मुक्ते, अिं काय हे ? असल्या आनंदाच्या क्षिी कसलं िं हे तझ ु ं ततडम बडर्िं?”

मक् ु ताने र्ाजर्िं थांबर्लं आणि जस्थर नजरे ने आपल्या आईकडे बघत ती म्हिाली, “आई, अिं

हाताने आनंदाचाच ठे का धरलाय िं. र्र्हनीचं स्र्ािताचं िािं आहे हे . मला र्र्हनी खप ू आर्डली

म्हिुन.” आज्जीला काही बोलता येईना. मुक्ताच पुढे म्हिाली, “ऐक आई, राधाधर शमलींद. स्र्र हं .”

आणि काय िंमत. खरं चच तेच बोल ततडम मधून ऐकू येऊ लािले. एव्हाना तनम्मं र्ऱ्हाड कोठी घराशी येऊन थांबलं होतं. त्यांनी उत्स ्फूतवपिे टाळ्या र्ाजर्ल्या. इकडे आई कार्रीबार्री.

तर अशी ही निंद भार्जयीची पर्हली ओळख, पर्हली नजरभेट. या भेटीने दोन्ही मनांचे

अंतरतळ िाठले. मुक्ता होतीच तशी लाघर्ी. कोिी ककतीही गचडले, राि राि केला तरी मुक्ताच्या

चेहऱ्यार्रचे हास्य कधी मार्ळले नाही. जशी जमेल तशी मदत करायची प्रर्त्ृ ती. र्य लहान असले तरी

वर्चार फार थोर होते. तबला र्ाजर्ण्याचा इतका नाद. तबला हा शब्द नंतरचा झाला, पि अिदी लहान र्यातच म्हिजे ती अिदी दोन-तीन र्षावचीच असतांना ततला काहीही र्ाजर्ण्यासारखं शमळालं की ती

र्ाजर्त बसायची. मि दार असो की शभंत, ताट असो की पाट, पाटी असो की कुिाचीही पाठ हाताशी आली की त्यार्र र्हची बोटं ठे का धरीत. ततची आज्जी – म्हिजे माझी पिजी हं – ततची नेहेमी पाठ

दख ु ायची अणि ती तुडर्ण्यासाठी ती नेहेमी मुक्तालाच बोलार्ी. मुक्ता ततच्या उघड्या पाठीर्र आपले दोन्ही पाय ठे ऊन र् शभंतीला धरुन मानेपासुन कमरे पयवन्त आज्जीची पाठ चेपून दे ई.

पि पाय अशा र्ेळेस ठे का धरीत आणि तोंडाने ‘जय जय वर्ठ्ठल ् श्रीहरी वर्ठ्ठल’ असा हरीनामाचा

जप चाले. भजनाच्या तालार्र पायाचा ठे का पडत असे. ते भजन ऐकता ऐकता आजीचा छान डोळा

लाित असे. ही पिजी माझ्या आजीला कौतुकाने म्हित असे, “यमुने िं, तुझ्या पोरीच्या िळ्यात िंधर्व येऊन बसलाय आणि बोटात तबल्याचा ठे का.” यमुना सासूपुढे काही बोलायची नाही पि मनात पुटपुटायची, “छं दीष्ट काटी, कसं होिार या पोरीचं?”

मुक्ताला शाळे त घातली तन ततथे र्हच्या छं दीष्टपिाला जिू बहर आला. शाळा सुरु होण्यापूर्ी

छोट्या सट्ट ु ीत, मोठ्या सट्ट ु ीत मक् ु ता तबल्याचा ठे का धरी तन मल ु ी साथ दे त. बडर्ायला काहीच हाती

नाही लािलं, तरी मक् ु ता दोन्ही हातांचा त्यासाठी उपयोि करी. हाताने टाळी दे ता दे ता पाय ताल धरुन गिरकी केव्हा घेऊ लाित, कळायचंही नाही. मल ु ींची ततला साथ. एकदा असंच बेभान नाचताना

मख् ु याध्यावपका आल्या होत्या, पि रािार्िं वर्सरुन त्या चककत होऊन बघत रार्हल्या आणि त्यांनीच

पढ ु ाकार घेऊन मक् ु ताच्या र्डडलांना ततला तबल्याच्या क्लासला घालायला लार्ले होते. मक् ु ताचं पद्धतशीर

शशक्षि सुरु झालं. बाल तबलार्ादक म्हिून त्या छोट्याशा िार्ात मुक्ता उमलू लािली. तबलार्ादन आणि शशक्षि – मक् ु ता मोठी केव्हा झाली, कळलेही नाही.

जाई-जई ु सारखी नाजक ू , मोिऱ्या सारखी टर्टर्ीत, िल ु ाबासारखी िल ु ाबी मक् ु ता – ततला आपल्या

सौंदयावबाबत अजजबात कल्पना नव्हती. नटायची, मरु डायची हौस नव्हती. भातक ु लीची आर्ड नव्हती.

एकूिचं उदास र् तनवर्वकार र्ॄत्ती. ततला आकषवि होतं तबल्याचं. ततचं जीर्नच तबलामय होतं. ओढ होती वर्ठोबाची. पंढरीच्या र्ारीला िार्ातील भजनी मंडळाबरोबर ततला नेहेमी जार्ेसे र्ाटे . िार्ात,

िार्ाबाहे र कुठे िाण्याचा, भजनाचा कायवक्रम असला की मक् ु ताची तबल्याची साथ ठरलेली होती. वर्ठ्ठलाचं ि​ि ु िान करण्यात ती दे हभान हरपत असे.

ज्या र्यात सािरिोटे , र्ठकरी, भातुकली खेळायची त्या र्यात ती हातापायाच्या ठे क्यार्र ररंि​ि

धरायची - ‘जय हरी वर्ठ्ठल ् श्रीहरी वर्ठ्ठल’. ततने पंढरीचा वर्ठ्ठल पार्हला नव्हता त्यापूर्ी ती वर्ठोबाचं फार सुंदर र्िवन करी. ती त्याच्याशी बोले, भांडे तन त्याची वर्नर्िीही करी. यार्ेळी र्ाजर्ण्यासाठी हातात

काहीतरी असे, ‘िोजजरे हे रुप साजजरे सिुि, पाहता लोचन सुखार्ले.’ तुक्याच्या या अभंिात ती इतका िोडर्ा आिे की ऐकिारा आनंदाने िर्हर्रुन जाई. डोळे मुक्ततेने पाझरु लाित. अशा या मुक्ताला

िार्ातीलच एका धनाढ्य व्यापाऱ्याने स्र्तःच्या मुलासाठी माि​िी घातली. घरातील सर्वजि एकदम चककत आणि भयभीत सुद्धा. एर्ढया तालेर्ाराशी सोयरीक? अशक्यच होते ते.

पि व्यापाऱ्याच्या मुलाच्या आग्रहामुळेच त्या व्यापाऱ्याने “फक्त मुलिी आणि नारळ द्या”

म्हटले. घरात बरीच चचाव होऊ लािली. शेर्टी लग्नाचं पक्कं करण्यात आलं पि मुक्ताने इकडे र्ेिळे च लळीत मांडले. न रािार्ता, न दःु खी होता, कुिालाही नाराज न करता, ततने लळीत चांिलंच रं िर्लं,

‘वर्ठु माझा सखा, वर्ठु माझा त्राता। तयेर्ीि ना कुिी – धनी बोलार्ीता।‘ हे ततने घरच्यांच्या मनार्र चांिले ठसर्ले आणि तनर्ाविीचे सांगितले,

“संसार हे माझे कमव नाही, संसार करिे नाही.” आजीने म्हिजे माझ्या पिजीने अंथरुि धरले. आजी आजोबांनी त्रािा केला, पि ती जस्थर रार्हली. पिजीच्या दख ु ण्याचा ततच्यार्र बोल लार्ला िेला, तेव्हा ती एकच र्ाक्य बोलली, “जे अटळ आहे, ते टळत नाही. त्याला कुिी कारिीभूत होत नाही.”

अर्घं चौदा-पंधराचं र्य, पि मुक्ता तन:संि झाली. वर्रक्त झाली. तबल्याबरोबर आता र्ीिाही

साथीला आली. र्ीिा िळ्या्त अडकर्ून ती सप्ताह जािर्ू लािली. लोकांचीही ततच्यार्र श्रद्धा बसत

चालली. कुिी ततला मीरा म्हिू लािले, कुिी संत जनाबाई. पि मुक्ता ही मुक्ताच होती. ती माझ्याहून फारतर सहा-सात र्षावनी मोठी असेल. ततचे हे रुप मला समजू लािले तन मी ततच्या खोलीतच राहू लािले. एक संद ु र काळीशार अशी वर्ठोबाची हसरी मत ू ी ततने आपल्या खोलीत प्रततष्ठावपत केली.

सातर्ीनंतर शशक्षि संपलेच. आपल्या आईला तन र्र्हनीला मदत म्हिजे सकाळी सर्ा​ांची आंघोळीची र्ेळ सांभाळिे, भांडी घासिे, धि ु ं धि ु े. मािील दारीच वर्हीर र् न्हािीघर होते. बारापयांतचा ततचा र्ेळ ततथे जाई. स्र्यंपाक बघार्ा लािायचा नाही, पि नंतरचं आर्रिं आणि रात्री चल ु ीला पोतेरं घालिं, पांढऱ्या मातीने ती चल ु ीला इतके संद ु र पोतेरं घाली की चल ु ीकडे लक्ष जाताच त्या खद ु ख ू द ु ू हसतांना र्दसत. चल ु ीपढ ु चा ओटाही समाधानाची पार्ती दे त असे.

जेर्ि झालं की मुक्ता आपली खोली िाठी, ती रात्री जेर्ायच्या र्ेळेसच दार उघडीत असे. बंद

दाराआडून तबल्याचा ठे का नाहीतर र्ीिेचा झंकार सतत ऐकू येत असे. त्या नादातच दप ु ार सरके.

संध्याकाळ उतरे तन त्याबरोबर उदबत्तीचा सर् ु ास घरभर दरर्ळे . ततच्या बंद दाराच्या फटीला मी ककतीदा तरी डोळा लार्ायचा प्रयत्न केला पि मला फक्त ततची पाठ र्दसायची. मक् ु ता आत्या माझ्याशी अिदी अशलप्तपिे र्ािायची. ततच्या आजीने ततची काळजी करीतच डोळे शमटले तेव्हा ततच्या डोळ्यातन ु अश्रू र्ाहत होते. त्याआधी आतन ू आतन ू रडिाऱ्या आजीला एखाद्या र्ेदांत मािसासारखी मक् ु ता म्हिाली

होती, ”आज्जे समाधानाने जा. जीर् कशात अडकर्ू नकोस. माझी काळजी करु नकोस. मी वर्ठुची लेक. तो काळजी करायला समथव आहे .” मि आजीने आसू-हासूचं शमश्रि डोळ्यात साठर्ीत प्राि सोडला. मुक्ता रडली नाही, उलट ततच्या उशाशी बसुन ततने िीतेचा पंधरार्ा अध्याय म्हटला.

काळ उलटत होता. आम्ही भार्ंडे शशकत होतो. मुक्ताचे भजनाचे र्ेड बरे च र्ाढले होते. तबलजी

म्हिुन ती िार्ोिार्ी जात होती. ज्यांना साथ असे ते जी त्रबदािी दे त ते ती घेत असे तन अण्िांजर्ळ दे त असे. यात ततचा अिदी शुद्ध आणि रास्त हे तू होता. कुिाला भुईभार होिे नको. ततच्या आजीने

ततच्या नार्े शेतीचा र्ाटा तन घराचा एक छोटासा र्हस्सा करुन र्दला होता. त्याचं जे उत्पन्न येई ते ततचे र्डडल म्हिजे माझे आजोबा होते तोर्र ते र् नंतर अण्िा बँकेत जमा करीत होते. ततच्यार्र सर्ा​ांची भक्ती होती. आदरयुक्त प्रेम होते. ती कधीही कुिाला जड म्हिन ू र्ाटली नाही. कुिाला नकोशी

झाली नाही. एकदा तीच सहजपिे म्हिाली होती, “र्र्हनी, तुमच्याच र्ळचिीला क्षिभर वर्सार्ले आहे ,

राि करु नकोस.” र्र्हनी म्हिजे माझी आई, एकदम कार्रीबार्री झाली, चटकन उठली. ततच्या पायांना स्पशव करीत म्हिाली,”र्न्सं, र्न्सं, कसं मनात आलं हे ? आमचं भाग्य म्हिून आम्हाला आपली संित आहे .” आईला पुढे बोलर्ेना, पि मुक्ता स्तब्ध होती.

पंढरीला जायचा योिही वर्लक्षि होता. एकदा आळं दीची र्दंडी अती पार्सामुळे आमच्या िार्ात

आश्रयाथव रार्हली. रात्रीची र्ेळ. कुिीतरी पािी मािायला आमच्याकडे नेमके आले. मुक्ता आपल्या

खोलीत होती. कसं ततला कळलं, न कळे पि ती र्ेिात खोलीतून बाहे र आली. दारात मूततवमंत कैर्ल्य असल्याचा भास ततला झाला. डोक्याला मुंडासे, कपाळार्र िोपीचंदनाची मुद्रा, त्याखाली बुक्का,

कानशशलार्रही तशाच मुद्रा, चेहऱ्यार्र थकर्ा पि डोळे आनंदाने लकाकिारे तन डोईर्र कांबळे तरी पूिव शभजलेली अशी ती र्ारकया​ांची मूती पाहून मुक्ताने दोन्ही हात जोडून त्यांना नमस्कार केला, तन त्याला घरात घेतले. वर्चारपूस करुन सर्ा​ांनाच र्दंडीला ओसरीत आसरा र्दला. हे बघून आईने चल ु ीत लाकडे सारली, तन सर्ा​ांसाठी सुंठ, शमरे घालून चहा केला. नंतर सिळ्यांनी आपापल्या आधीच्या मुक्कामार्र

बांधन ू घेतलेल्या दशम्या सोडल्या. पि त्याला कोरड्यास काही नाही हे लक्षात येताच मक् ु ताने आपल्या र्र्हनीकडे ककंचीत हसन ू पार्हले. र्र्हनी म्हिजे माझी आई काय ते उमजली तन मक् ु ताकडे बघत म्हिाली, “वपठलं टाकते, पाच शमतनटात होईल.” पि आईने वपठल्याबरोबर भातही टाकला.

सर्व र्दंडीचे समाधानी र् तप्ृ त चेहरे पाहून सारं घरच सख ु ार्लं. झोपण्यापर् ू ी सारी र्दंडी भजन म्हित असार्ी. एकानी ताल धरला, इतर सर्ा​ांनी ठे का. तशी मक् ंु र ते रुप, ु ता पढ ु े सरसार्ली तन ‘सद

संद ु र ते ध्यान’ची लकेर घेतली. सारी र्दंडी सजि झाली. मरिळलेले, दमलेले, झोपेला आलेलेही सार्रुन

बसले आणि मि अख्खी रात्र वर्ठूमय झाली. पहाटे पाऊस थांबला तशी र्दंडी तनघाली, पि त्या र्दंडीत र्ीिा घेतलेली माझी मक् ु ता आत्या आघाडीर्र होती. घरातील कोिी ततला अडर्ू शकले नाही आणि अशातऱ्हे ने ततच्या पंढरीच्या र्ारीची सरु ु र्ात झाली.

आज मीच चाळीशीला आलीये तन ती पन्नाशीला पि र्ारीत खंड पडला नाही. अिदी ‘स्त्री’ची

माशसक पाळी सद्ध ु ा आड आली नाही, कधीच. ककती तन केर्ढे आचचयव हे. िार्ातले बोलतात की

आत्याबाई पंढरीला िेल्या की त्यांच्या त्या राहतच नाहीत, पि ू व वर्ठूमय होऊन जातात. हल्लीच्या

आमच्या वपढीचा कदागचत यार्र वर्चर्ास बसिार नाही. पि मी हा अनभ ु र् प्रत्यक्ष घेतलाय. मला त्याची प्रचीती आलीय.

त्याचं असं झालं, ‘रर्ी’ म्हिजे आमचे पतीराज यांना एकदा बाशी-सोलापूर लाइन शमळाली.

मेडडकल ररप्रेझेंटेर्टर् आहेत ते. िार्ोिार्ी भ्रमंती. कंपनीची जीप होती भ्रमंतीसाठी. तर त्यार्ेळेस

आमच्या तनूसाठी सोलापूरचे एक स्थळ कोिीतरी सांिीतले होते, त्याची मार्हती काढायची होती म्हिुन ‘हे ’ म्हिाले, “अनायसा जातोच आहे त्या बाजल ू ा. येिार असलीस तर चल.” मला प्रर्ासाचा भारी

कंटाळा, म्हिून यांच्याबरोबर क्र्गचतच जात असे. पि या र्ेळेस ‘हो’ म्हिाले. र्ाटे र्रच पंढरपुरला

उतरलो. ततथे चातुमावस सुरु होता. पंढरी भक्तीरसात डुब ं त होती. आषाढी एकादशीची र्दव ळ कमी झाली होती, तरी िदी होतीच. आम्ही र्शशला लार्ून मंर्दरात प्रर्ेश शमळर्ला.

पांडुरं िाच्या सभािह ृ ात आलो तेव्हा पांढरे र्स्त्र नेसलेली एक स्त्री र्ीिा र्ाजर्ण्यात तल्लीन

झाली होती. मला आत्याचाच संशय आला. मी पटकन पुढे झाले तन ततला सामोरी होत, “आत्या िं” म्हिुन हाक मारली. पि ततला ती हाक ऐकूच िेली नसार्ी. खरोखरच ततची तंद्री लािली होती. मी

ततच्या पायांना स्पशव केला तरी ततची समाधी मोडली नाही. डोळे उघडे होते पि ते पांडुरं िाच्या मूतीत

िुंतले होते. शेर्टी मी ततला हलर्ले, तरी ततची समाधी उतरली नाही. मला काय करार्े सुचन े ा. तेर्ढ्यात एक व्यक्ती पुढे झाली. असेल साठीची. माझ्याकडे जस्थरपिे बघत म्हिाली, “नाही एर्ढ्यात जाग्या

होिार. मी रोज पाहातो. आजही मी केव्हाचा इथे उभा आहे . दोन शब्द बोललो की माघारी कफरे न.” मी चमकून त्या व्यक्तीकडे पार्हले. डोळ्यात एकदम जस्नग्ध भार् तन चेहरा भक्तीभार्ाने ओथंबलेला. कोि असार्ेत हे ? बरोबर पत्नी पि र्दसतेय. माझा संभ्रम बघुन ते सद्िह ृ स्थ म्हिाले, “मला नाही

ओळखिार तुम्ही, मी सुद्धा ओळखले नाही तुम्हाला पि ‘आत्या’ म्हिालात त्यार्रुन अंदाज आला.” तेर्ढ्यात ‘हे ’ आलेच ततथे, आत्याला बघुन चक्रार्लेच, पटकन पायाला हात लार्ून र्ंदन केले ततला. धप ु ारतीचा निारा सुरु झाला तन आत्याला भान आले. ततचा तो ब्रह्मानंदात वर्लीन झालेला

चेहरा मी कधीच वर्सरु शकिार नाही. हे मी प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पार्हलंय. रर्ीने पि पार्हलंय. त्यामळ ु े हा

भंपकपिा नाही, र्दखऊपिा नाही, कुिाला प्रचीतीच हर्ी असेल तर खरं च तन्मय मत ू ी बघायला शमळे ल.

होय, आत्या चार मर्हने पंढरीतच राहते. काततवकी पौणिवमेला ती पंढरी सोडते. ते सद्िह ृ स्थ, जे माझ्याशी दोन शब्द बोलले त्यांनी “आपि मळ ू चा र्ीरिार्चा (म्हिजेच माझ्या माहे रचे), त्यामळ ु े यांना चांिलं

ओळखतो.” मी अभावर्तपिे म्हटले, “आणि आत्या?” “त्या ओळखतच असिार. पि त्या परब्रम्ही लीन आहे त. त्यांना ओळखी अनोळखीची काही जािीर् नाही. पि यांचे भाऊ माझ्या र्डडलांना चांिलं

ओळखतात- बािुल शेठ”. मि मी पि माझी ओळख करुन र्दली. तो सबंध र्दर्स आत्याच्या संितीत घालर्ला. त्या सद्िह ृ स्थाने एकच क्षि आपली नजर आत्याच्या नजरे त शमसळली. अिदी व्याकुळतेन,े अिदी क्षिभरच. आत्याने मंद जस्मत केले तन ते िह ू तनघन ू िेले. ृ स्थ चटकन ततथन

पढ ु े मला कळले, म्हिजे मीच मार्हती काढली, ते िह ू आलेले स्थळ ृ स्थ म्हिजे आत्याला सांिन

होते. आत्यार्र बसलेले त्यांचे मन त्यांना परत शमळालेच नाही का? त्याचाच तर शोध घेण्यासाठी तर ते येत नसतील? मद्द ु ामच पंढरपरु ात स्थातयक झालेत काय? त्यांची पत्नीही त्याच भक्तीभार्ाने आत्याच्या चरिी लीन होते?

धन्य धन्य आत्ये तझ ु ी. पि तू या कशलयि ु ात, अन वर्साव्या शतकात उिीच जन्मलीस िे. अि

मूढजन तुला थोतांड म्हित असिार नक्की. मला उिीचच िहीर्रुन आले. अशी ही माझी आत्या. आईअण्िांची लाडकी मुक्ता. हरी-भजनात दं ि झालेली शापीत मीरा. जेष्ठ लािला की तरारु लािते. डोळे अधोन ्मीशलत होतात. बोटांची चाळर्ा-चाळर् सुरु होते तन पाऊले पंढरीची र्ाट चालू लाितात.

-

सुवप्रया दे शपांडे ~~~~~~~

दीपार्ली दारातली सुंदर रांिोळी, रं िीबेरंिी आकाश कंदील, चम चम लुकलुकिारी र्दव्यांची माळ, लाडू, चकली, करं जी, सोबतीला गचर्ड्याचा फराळ,

छान छान नर्े कपडे, खप ू सारे फटाके, उत्साहाच्या ि​िनाला शभडिारा मातीचा तो ककल्ला

दरू र्र पसरलेली रोषिाई, हषोल्हाशसत झालेला सारा हा िार् आप्तेष्टांच्या भेटी िाठी, अन ् मनात दाटलेला प्रेम भार् अशा या मंिल समयी ज्ञानाची, आरोग्याची, आपल ु कीची, प्रितीची आणि प्रेमाची एक पिती तूही माझ्यासोबत लार्....!!!

- सौरभ र्ैद्य

~~~~~~~

बालर्ाडी एका मोठ्ठय ु ारे पंचर्ीसेक पोरांचा ककलककलाट सरू ु आहे . बसायच्या सतरं ज्या िोल ् ा खोलीत सम

अंथरून मल ु -ं मल ु ी बसलीत. त्यांच्याबरोबर त्यांच्या “बाई” आहे त. लाकडी वर्टा, मिी दोऱ्या, असली खेळिी प्रत्येकाच्या समोर आहे त. कुिी हाताच्या कोपरापासन ू मनिटापयांत सरु व सुरव आर्ाज काढून

नाकातून पडायच्या बेतात असलेला र्हरव्यािार शेंबडाचा लोलक पुसलाय. एक बाई त्याला सटके ओढून स्र्त:च्या रुमालाने त्याचं नाक पुसताहे त. दस ु ऱ्या एक बाई थोड्या थोड्या मुलांना परसाकडे नेऊन

आिताहे त. कुिाचं सकाळी आलेलं रडू िालार्र मळलेल्या रे घांर्रून कळतंय. फळ्यार्र हजेरी मांडलीये, कमळ ककंर्ा िुलाब असल्या फुलाचं गचत्र काढलंय. आतल्या लहान खोलीतून तार्लेल्या स्टोव्हचा

“स्सsssss……स्स......” आर्ाज येतोय. आणि एकदम, एक बाई “चला, हात जोडून बसा, रडू नका, आता खाऊ दे िार आहे , मि आपापल्या घरी पळायचं आहे ! प्राथवना म्हिा….शांताकारं भुजिशयनं पद्मनाभं

सुरेशं....” प्राथवना सुरू झाली की नऊर्ारी साडीतल्या एक बाई हातात खाऊच्या र्ाट्या घेऊन येतात.

हे गचत्र; मी जजथे जिातली सर्ोच्च सुखं उपभोिली, त्या शशशुवर्हार नार्ाच्या बालर्ाडीचं आहे .

मात्र त्या र्यात सुख आणि द:ु ख असल्या व्याख्यांचा संबंध नव्हता. आमची बालर्ाडी एका रस्टची होती. ततथे रोज खाऊ शमळायचा. सिळ्यांच्या लाडक्या नऊर्ारी साडीतल्या तोंडाचं बोळकं झालेल्या आनंदीबाई रोज खाऊ करायच्या. पार्ाची भाजी, पोहे , उपमा, गचर्डा, केळी... रोज तनरतनराळा खाऊ. फक्त शतनर्ारचा खाऊ मला आर्डायचा नाही कारि त्या र्दर्शी दध ू असायचं आणि त्यार्र साय धरायची ( साय इ..इ..इ....!).

सकाळी ९ ते दप ु ारी १२ बालर्ाडी होती. बाईंच्या शेजारी बसिे मानाचे असायचे. आमच्या

सुधाताई नार्ाच्या बाई बसने यायच्या. बसचे ततकीट घडी करून त्यांच्या घड्याळाच्या पट्टय ् ात खोर्लेले असायचे. कुिी चांिले िािे, अंक, बाराखडी र्िैरे म्हटले तर ते बसचे ततकीट बक्षीस द्यायच्या.

सिळ्यांना त्या ततककटाचं अप्रूप होतं. कधी िोष्टी सुरू व्हायच्या, कधी बाराखडी, कधी अंकशलपी.

“डोक्यार्र चांदोबा आणि िंिा | जटाधारी दे र्ाचे नार् सांिा ||” असं हातार्र टाळ्या दे त िािं ककंर्ा

“ऊभा एक, आडर्े दोन,....एकार्र पज् ू य दहा!” असे अंक जपायचे ककंर्ा “क- किसाचा” असली अक्षर ओळख करत करत अभ्यास चालायचा. याला अभ्यास म्हितात हे मला फार नंतर कळलं. मात्र “ि”

बािातला कसा? आणि आमच्याकडची संध्येची पळी “नर्ा”सारखी र्दसत नाही हे मला बाईंना सांिायचं होतं... रार्हलं!

पािी प्यायच्या सट्ट ु ीत (या सट्ट ु ीला ‘बायो-ब्रेक’च्या मराठी नार्ाने हाकारलं तर पाप लािायचं

बहुतेक!) कुिी कुिी णखशातन ू आिलेला खजजना काढायचे. मि जर्ळच्या शमत्रालाच फक्त र्ाटा र्दला जायचा. आमच्या घरी मठ ू भर शेंिदाण्याचीही र्ानर्ा असायची. आज्जी मला खडे-शमठाचे दोन मोठे खडे द्यायची. एक मला आणि एक प्रसादसाठी. ते खडे हळू हळू तोडून खाताना प्रसाद हजरतनस आणि मी हरखन ू जायचो. प्रसादचे घर शेतात होते. तो कधी कधी शेर्रीच्या करं जीतून म्हातारीचा कापूस

आिायचा. प्रसाद खरोखरी खाल्ल्या शमठाला (खडे-शमठाला) जािायचा आणि मला सर्ावत पर्हल्यांदा र्ाटा द्यायचा. जाई दे शपांडे गचंचोके आिायची मला द्यायची. पि गचंचोके फक्त मल ु ीच खेळतात असं प्रसाद

मला म्हिाला होता म्हिन ू मी घ्यायचो नाही. जरी मी गचंचोके घेत नसलो तरी जाई आणि ततची बहीि जई ु आमच्या घरी बच ु ाची फुलं घ्यायला यायच्या. संतोष ठोंबरे दांडिोबा होता. सिळ्यांना मारायचा. पि मी पायरीर्रून पडलो तेव्हा तोच मला उचलन ू र्िावत घेऊन िेला होता. डोक्याला खोक पडते म्हिजे काय होतं हे मला त्यानं समजार्लं होतं.

आम्ही आपोआप लहान िटातन ू मोठ्या िटात िेलो. सिळ्या बाई सद्ध ु ा लहान िटातन ू मोठ्या

िटात आल्या. मी अथर्वशीषव स्पधेत पर्हला आलो तेव्हा िाडिीळ बाईंनी मला एक अख्खा खडू बक्षीस र्दला. अमेय र्ाकिकरने तो तोडला. मि आमच्यात मारामारी आणि रडारडी झाली. मि बाईंनी

दोघांनाही एकेक अख्खा खडू र्दला. माझ्या र्ाढर्दर्साला िोळ्या र्ाटल्या होत्या. त्या िोळ्या मी नेल्या

नव्हत्या. आमची पररजस्थतीच नव्हती असले सोस करायची. र्दर्ाि बाईंनी माझ्याकररता िोळ्या र्ाटल्या होत्या. त्यानंतर आबा स्र्त: शाळे त येऊन र्दर्ाि बाईंना पैसे दे ऊन िेले. काही र्दर्सांनी मी पर्हलीत िेलो, आणि पुढे दरर्षी इयत्ता बदलली. संतोष ठोंबरे प्रमािे मी

सारखा सारखा त्याच र्िावत का राहू शकलो नाही ते कळले नाही. त्या लहान–मोठ्या िटातली फार मोठी सुखं कॅलें डरच्या पानांसोबत तनसटून िेली ती पुन्हा कुठे ही िर्सली नाहीत. त्या बसच्या ततकीटाच्या गचटोऱ्याचं मोल कुिाला काय सांि​िार आणि कुिाला कसं कळिार! बोनसचा चेकही आज तततका आनंद दे त नाही. खडे-मीठ िेल्या दहा र्षा​ांत बतघतलं नाहीये. प्रसाद हजरतनस कापसाच्या

म्हातारीसारखाच दरू उडून िेलाय तो फेसबुकच्या जाळ्यातही अडकलेला शमळाला नाही. िाडीर्रून पडून माझा िुडघा फुटला तेव्हा माझा में द ू िुडघ्यात आलाय हे जािर्लं; पि संतोष ठोंबरे उचलायला आला नाही. अमेय र्ाकिकर आणि मी मात्र खडूसारखेच णझजतोय.............आख्खा खडू शमळर्ण्यासाठी!

-

अशभनर् फडके ~~~~~~~

ही दे खील मल ु िीच असेल तर.…िा की िी...? िभावतील बाळ मल ु -िा की मल ु -िी...? एक र्दर्स एक मर्हला स्त्रीरोितज्ञ डॉक्टरकडे िेली आणि म्हिाली - "डॉक्टर, कृपया दार बंद करा ना. मी आपल्याकडे खप ू वर्चर्ासाने आले आहे आणि एक िंभीर problem मधन ू सुटण्यासाठी आपली मदत हर्ी आहे ." डॉक्टर म्हिाल्या – “आपि बोला तन:संकोचपिे”. येथे येिाऱ्या सर्ा​ांनाच मी मदत करण्याचा प्रयत्न करत आहे ." ती स्त्री चाचरत म्हिाली – “मी मी……, िभवर्ती आहे . Sonography ची सोय आहे ना आपल्याकडे? मी ऐकले आहे की ती लॅ ब इथे तुमच्याकडे आहे .… माझ्या िभावमध्ये एक बाळ आहे. मी आधीपासूनच एका िोंडस िोड मुलीची आई आहे . पि आता कोित्याही पररजस्थतीत मी आिखीन एका मुलीची म्हिजे मुलिी ह्या अपत्याची आई होऊ इजच्छत नाही. कारि, दोन दोन मुली?.…नाही, नाही.…माझ्या घरीही ते कोिालाच नको आहे. िभवधारिा मुलासाठीच हर्ी आहे मला. ही दे खील मुलिीच असेल तर..… डॉक्टर, मला िभवपात करण्यासाठी उपाय हर्ाय. िभवधारिा नष्ट करण्याच्या औषधांचा कोसव द्या ककंर्ा सरळ िभवच काढून टाका ना प्लीज….". डॉक्टर हे ऐकून िंभीर झाल्या. त्यांनी ततला नीट तपासून आचर्स्त केले. नंतर समजुतीच्या स्र्रात म्हिाल्या, "कोि म्हिाले की मी आपल्याला ह्यात मदत करू शकते? हे बघा ताई, मला हे तुमचे इच्छुक असिे-नसिे र्िैरे कळले नाही…. पि मला तुम्हाला मदत करायला आर्डेल. ते करण्यासाठी नकोशा िभवधारिेच्या औषधांच्या कोसवच्या जािी, आपि अशी एक योजना केली तर?…." डॉक्टर एक हुशार, खप ू अनुभर्ी वर्शेषज्ञ अशा डॉक्टर होत्या. काही क्षि मनाशी काही एक वर्चार केला त्यांनी आणि नंतर ततला पुढे म्हिाल्या - "माझा एक सल्ला आपि मानाल का ताई? आपल्याकडे दस ु री अशी छान यक् ु तीर्ह अहे . एक अिदी सोपा मािव. त्याने समस्येचे सहज तनराकरि होईल." आतन ू खप ू आनंद होत ती स्त्री म्हिाली - "वर्चार काय करायचा ह्यात, डॉक्टर? आम्ही तयार आहोत ते करायला. सांिा तर खरे …" डॉक्टर म्हिाल्या- "एक सोपेसे काम आहे . आपि म्हिालात - आपि एका मुलीची आई आहात आणि तुम्हाला, दोन मुली नकोत? बरोबर ना? आता कायद्याने िभवशलंि तपासिी करिे हा िुन्हा आहे . म्हिून तसे करता येिार नाही. तुम्हाला एकच मुलिी चालेल आणि मुलिा हर्ाच आहे . हो ना? आपल्याला ४ मर्हने आणि थोडे जास्त र्दर्स झाले आहे त. आपली प्रकृती पाहता आता िभवपात करिे हे आपल्या जजर्ाशी खेळिेही होऊ शकते. एरव्ही तसेर्ह, MTP म्हिजे अबॉशवन करिे फार ररस्की आहे .

क्युरेर्टंि ककंर्ा िभवपाताची प्रकक्रया ह्यासाठी नाजूक िभावशय खरर्डून िभव काढिे हे र्रर्र सोपे र्ाटिारे ऑपरे शन. पि खरे तर, हे फारच धोक्याचे असते. क्र्गचत प्रसंिी. स्त्रीच्या जजर्ार्रही बेतू शकते. हे तर एक र्ैद्यकीय सत्य आहे . त्यामुळे आपि एक काम करू शकतो. आपि प्रथम एक उपाय करू या. हा उपाय, त्यामानाने तुमच्या जजर्ाला अिदी तनधोक आहे . मि त्यानंतर दस ु रा मुला/मुलीचा म्हिजे अपत्याचा जन्म होऊ दे त. आता कधीही एका बाळाला जन्म द्या. आपल्याला मल ु िा ककंर्ा मल ु िी काहीही होर्ो. ते आपल्या घरी चालेलच आणि आपल्या समस्येचे तनराकरि आपोआप केले जाईल या उपायामुळे." हे ऐकून त्या स्त्रीच्या डोळ्यात आशा चमकली. हे बघन ू डॉक्टर पढ ु े म्हिाल्या "तम ु ची आहे ही मल ु िी ठार मारिे हा एक उपाय मला सध्या र्दसतोय. आधीच्या ह्या एक मल ु ीला मारुन टाकिे जमत असल्यास, दस ु रे अपत्य काहीही होर्ो, काही अडचि येिार नाही आणि घरच्या लोकांनाही हे आर्डेलच. कठीि काही नाही. नाही काही मोठे ऑपरे शन, न खचव. फक्त एक लहानिा जीर् मारिे." हे ऐकून त्या स्त्रीला धक्काच बसला असार्ा. ततने वर्नावर्लंब अिदी तातडीने उत्तर र्दले "नाही, नाही डॉक्टर. काय हे ! खन ू …करू? पोटच्या िोळ्याचा? माझ्या लाडक्या लेकीचा? काय बोलताहात? हे एक पाप आणि एक िन् ु हा आहे आपली ही उपाय योजना आहे होय.…? ककती ती कठोर, दष्ु टपिाची आणि न पटिारी, काहीतरीच आहे हो. माझी मल ु िी मारू इजच्छता. तो व्रि मी जन्मभर र्ािर्ू कशी? मी हे नुसते ऐकूनच माझ्या अंिार्र काटा येतो आहे .…क़से सांिू की, माझ्या मनाला काय र्ेदना होत आहे त.…काय र्ाटत आहे ? आपि हे काय बोलत आहात डॉक्टर? मी तर अचंत्रबतच झाले आहे .…" डॉक्टर लिेच म्हिाल्या, "आपिच तर म्हिालात न ताई, आपल्याला दोन मुली नकोतच. दस ु ऱ्या मुलीचा जन्म थांबर्ा, ककंर्ा फक्त मल ु ालाच जन्म द्यायचा आहे , मल ु ीला नाही. दोन मल ु ी मल ु ी नकोत, त्या साठी िभवपात म्हिजे एक जीर् घेिे हाही एक प्रािघातक दष्ु टपिाचाच उपाय आहे . हे पाप, हा िन् ु हा आपि करायला तयार होतातच ना. ते पाप आहे . हे ही आपि आता मान्य कराल ना?" ततला आता ते कळले आणि पटलेही असार्े, हे ततच्या चेहेऱ्यार्रच्या भार्ांर्रून कळत होते. डॉक्टरांनी मंद जस्मत केले. त्यांनी स्र्त:च्या खच ु ीतून उठून त्या स्त्रीच्या पाठीर्रून हात कफरर्त अत्यंत सौम्य प्रेमळ स्र्रात वर्चारले, "येथे वर्र्ेक आणि पापपुण्य ह्या संकल्पना पुन्हा तपासून बघ. जीर् हा तर जीर्च आहे ना. िभावतला असो कक जन्म झालेला असो. आपल्या मनाला हे पटते का? आधी सांि बघू... "मनातली लज्जा आणि पचचात्ताप त्या मर्हलेस लपर्ता आली नाही आणि ततने तसा प्रयत्नही केला नाही. "वर्चर्ास ठे र्ा डॉक्टर, आज तम् ु ही माझ्या मनात दे र् जािा केलात. खरी आईपिाची मला जािीर् करून र्दलीत. हा एक जन्म न घेतलेला जीर्ही माझाच अंश अहे . त्याला खड ु िे हे ही क्रूरपिाचे काम आहे . पटले मला. मुख्य म्हिजे, एका पापापासून आपि मला परार्त्ृ त केलेत. आपल्याला भेटून आम्ही घरी िेलो की माझ्या कुटुंत्रबयांनार्ह मी हे समजार्ेन. पि

मार्हत नाही, त्यांनी माझे ऐकले नाही तर..., आपि त्यांनाही सांिाल नं समजार्ून? आपि समजून घ्या माझी अडचि." डॉक्टर समाधानाने हसल्या आणि म्हिाल्या, “अशा अनेक केसेस आमच्याकडे खप ू दा येतात... And I realized... ’भि ृ हत्या बंद करा’... असे नुसते म्हिून कोिी ऐकत नाही. आम्ही डॉक्टर असतो. पि ते नंतर. त्या आधी एक आदशव मािूसही असतोच नं? डॉक्टर हा एक खप ू हुशार डॉक्टर असूनही ते आणि तेर्ढे च पुरेसे नाही. तर समुपदे शक, समाजभान असलेला जािरूक शशक्षक म्हिूनही त्याला कधी कधी भूशमका साकारार्ी लािते. रुग्िाची शारीररक, सामाजजक स्र्च्छता राखण्यासाठी जी मनोभशू मका आम्ही तयार करायला हर्ी. तेच काम म्हिजे रुग्िाची मानशसक-र्ैचाररक मशाित करिे हे ही आमचे आहे असे मी मानते. ह्याला प्रबोधन म्हिा की समजार्न ू सांि​िे!! आमच्या पैकी अनेक जि सामाजजक बांगधलकी मानतात, जोपासतात, आम्हीही व्यर्सायातील कामामळ ु े खप ू व्यस्त असतो, तरीही जमेल तततके प्रबोधन करतो. कोिीतरी आपल्यासारखे ऐकून घेते, मानते. आता तुम्हीही हे असेच समाजात शक्य तेथे सांिा. आपि असे समाजप्रबोधन करू तर नक्कीच ह्याचा सुपररिाम र्दसू लािेल. नाही का? डॉ. जयश्री जोशी-मुळे

~~~~~~~

||

श्रीराम समथव ||

|| जय जय रघर् ु ीर समथव ||

ब्रह्मक्षत्रत्रय द्वर्जेंद्र परशुराम “सष्ृ टीत, चराचरात व्यापून दशांिुळे उरलेला तो मीच, अधमी राक्षसी र्त्ृ तीचा नाश करून

स्र्धमावची स्थापना करिारा तो मीच. भक्तांच्या रक्षिाकररता नुसते धार्ून न येता त्यासाठी अर्तार घेिारा तो र्ह मीच. अधमावमुळे पथ् ृ र्ी रसातळाला चालली असता र्राह रूपाने ततला दाढे र्र धरून

र्ाचर्िारा, र्हरण्यकचयपूच्या जाचाने संत्रस्त झालेले मुतनर्र, भक्त प्रल्हाद ह्यांना नरशसंह रूपाने दशवन दे ऊन राक्षसांचा संहार करिारा तो सुद्धा मीच. दानशूर जरी असला तरी इंद्रपदाच्या लालसेमुळे मदांध

झालेल्या असुर राजा बळीला र्ामन रूपाने तीन पदांत पथ् ृ र्ी, स्र्िव व्यापून नंतर त्याच्याच मस्तकार्र

ततसरे पाउल ठे ऊन त्याला पाताळात पाठर्िारा तो ही मीच. ह्यापुढील तीनही युिांत एकाच अर्ताराने उरलेल्या सर्व अर्तारांमध्ये आपली सर्व शक्ती एकर्टून सहाय्य करिारा धनुधावरी भािवर् परशुराम,

कशलयुिांत वर्ष्िय ु श नार्ाचा ब्राह्मि कुलीन अर्तार घेऊन पुन्हा स्र्धमावची स्थापना करून अधमी वर्चारांचा नाश करून ईचर्री संकेत दाखर्िारा तो र्ह मीच. कशलं कृिोतत इतत कल्की:“

“कृण्र्तो वर्चर्मायवम ्” चे ब्रीद घेतलेल्या एतद्देशीय ऋषीमुनींना असुर प्रर्त्ृ तीबरोबर नेहमीच संघषव

करार्ा लािला आहे . प्रसंिी बशलदानही द्यार्े लािले. ह्या सुप्त कलहामध्ये धमावला नेहमीच नमते

घ्यार्े लािले. स्र्धमावचे पुनस्थावपन, सज्जनांचे रक्षि ह्यांचा प्रचन उपजस्थत झाला. अधमावचे पाररपत्य

करिे ही काळाची िरज बनली. अन्याय, अत्याचार ह्यांनी पररसीमा िाठत नीततमत्ता रसातळाला नेली. ह्या सर्व अधमावला राजाश्रय लाभला तर असरु प्रर्त्ृ ती अगधकागधक आक्रमक बनतात. त्यातच उग्र तपचचयेमळ ु े प्राप्त झालेल्या ईचर्री कृपेच-े र्रदानाचे पाठबळ लाभते आणि त्याचा दरु ु पयोि करून

सज्जनांचा छळ होऊ लाितो, सामान्य मानर्ाचा ईचर्री कृपेर्रचा वर्चर्ास डळमळीत होऊ लाितो. काही र्ेळेस तर त्या उन्मत्त शक्तीलाच आपले आराध्य दै र्त मानन ू त्याची उपासना होऊ लािते. आपल्यार्र आलेले संकट हे आपले प्राक्तनच होय, अशी समजत ू घालन ू आपले जीर्न त्यास प्रततकार करण्याचे

सोडून पर् ू व कमावचे फळ समजन ू सहज स्र्ीकारले जाते. जेव्हा ह्या सर्ावस प्रततकार करिारा जन्माला येतो तेव्हा त्यास ईचर्री अर्तार म्हटले जाते.

||धमवस्थापनेचे नर | ते ईचर्राचे अर्तार | झाले आहे त पुढे होिार | दे िे ईचर्राचे ||

धमावला ग्लानी येिे म्हिजे काय? मािसामधील दष्ु ट शक्तींची र्ाढ होऊन सुष्ट शक्तींचा ऱ्हास

होिे. अहं कार, िर्व, काम, क्रोध, लोभ ह्यांचा मनार्रील पिडा घट्ट होऊन चांिल्या वर्चारांना मािे टाकले जािे. धमावच्या पुनस्थावपनेसाठी, धमावचरि म्हिजे काय? नुसतेच ‘बरी स्नानसंध्या, करी

एकतनष्ठ’ एर्ढे च नव्हे तर ‘वर्र्ेके मना आर्री स्थानभ्रष्टा‘. आपल्या सतवर्चारांपासून मनाचा तोल ढळू न दे िे. अधमव माजवर्िारे दस ु रे ततसरे कोिी नसून आपल्या मनातील अहं कारादी षडिपू होय.

त्यांच्यातील वर्कार काढल्यार्र उरतात ते सत्र्िुि. एकर्ीस र्ेळा पथ् ृ र्ी तन:क्षत्रत्रय करिे म्हिजे

क्षत्रत्रयांचा पूिव नायनाट नाही, तर त्यांच्यातल्या उन्मत्तपिाचा, अहं काराचा नायनाट करून त्यांच्यातील

क्षात्रतेज र्ाढीस लार्िे. पथ् ृ र्ीचे रक्षि करिाऱ्या क्षत्रत्रयालाच जर मारले तर ह्या धरतीमातेचे रक्षि कोि करिार?

“तझ ु ा तू र्ाढार्ी राजा | शीघ्र आम्हाची दे खता ||”

‘अर्तार’ ह्या संकल्पनेबद्दल समाजामध्ये वर्वर्ध प्रकारचे मतप्रर्ाह आहे त. कोिी हे अर्तार जीर्सष्ृ टीचा वर्कास दशवर्िारा स्त्रोत मानतात तर कोिी मानर्ी वर्चारांतील क्रमबद्ध वर्कास म्हिून

ह्या दहा प्रर्त्ृ तींना दहा अर्तार मानतात, सजृ ष्टक्रम सरु ु झाल्यापासन ू आत्तापयांत परमेचर्राचे वर्वर्ध अर्तार झाले आहे त. अर्+त ृ म्हिजे खाली येिे. अर्तार म्हिजे र्रून खाली येिे. अर्+तार म्हिजे दष्ु ट शक्तींपासून तारिारा तारिहार. जीर्ाच्या उत्क्रांतीबरोबर तो पथ् ू र्र क्रमाने सप्त ृ र्ीपासन

लोकांपयांतच्या प्रर्ासाला तनघतो, अशी कल्पना. भूः, भुर्:, स्र्ः, महः, जनः, तपः, सत्य हे सात लोक. ह्या लोकांमधन ू भूलोकार्र परत येिे, जन्म घेिे म्हिजेच अर्तार होय.

ब्रह्मषी परशुराम एक पायरी खाली आले, त्यांनी क्षात्रर्त्ृ ती धारि केली, अधमावचा नाश करून

सज्जनांचे रक्षि केले, स्र्धमावची पुनस्थावपना केली आणि परत आपल्या ब्राह्मर्त्ृ तीला परतले. एकाच र्ेळी श्रीवर्ष्िूने तीन अर्तारांचे र्ेिर्ेिळ्या युिात शमलन घडर्ून आिले. परशुराम+श्रीराम,

परशुराम+श्रीकृष्ि, एकाच र्ेळेस दोन क्षात्रतेज प्रिटले. दस ु ऱ्या अर्तारास दीक्षा र्दली, अस्त्रवर्द्या र्दली. वपत्याच्या आज्ञेचे पालन करताना केलेला मातर् ृ ध, क्षत्रत्रय संहार, परशुरामांनी केलेला पथ् ृ र्ीचा त्याि,

श्रीराम-श्रीकृष्ि ह्यांजबरोबर झालेला संर्ाद, महाभारतात अम्बेसाठी आपला पट्टशशष्य भीष्माबरोबर केलेले

२३ र्दर्स युद्ध, किावला र्दलेला शाप आणि महत्र्ाचे म्हिजे त्यांनी केलेली अपरान्ताची तनशमवती. अणखल मानर्ी जीर्न सुफल करण्यासाठी, वर्कशसत करण्यासाठी केलेले प्रयत्न. मानर्ता म्हिजे काय ह्याचं

पुरेपूर प्रत्यक्ष उदाहरि म्हिजेच ‘द्वर्जेंद्र परशुराम!’ ह्यासाठी र्हंद ू तत्र्ज्ञानामधील धमव ही संकल्पना प्रथम नीट समजून घेतली पार्हजे. काही धरु ं धरांच्या मते धमव हा पररर्तवनशील असल्यामुळेच तो सनातन म्हिजे तनत्यनर्ा आहे .

“आचार प्रथमो धमवः| वर्चार प्रथमो धमवः||” ह्या सर्वसामान्यांना सहज समजिाऱ्या सोप्या व्याख्या आहे त. महाभारतकारांनी केलेली “धारिात ् धमव शमत्याहू धमो धारयते प्रजा” र्ह व्याख्या खप ू महत्र्ाची आहे . आपल्या सारख्या सामान्यजनांना र्रकरिी पाहता भािवर्रामांचे चररत्र खप ू सोपे आणि र्ादग्रस्त र्ाटते, परं तु थोडाफार अभ्यास केला असता त्यांचे जीर्न हे अणखल मानर् जातीसाठी आदशव

आहे . र्रर्र बघता एकाच ज्ञातीसाठी केलेले प्रयत्न र्ाटतात, परं तु ते अणखल मानर् जातीचा उद्धार करिे तर आहे च पि आदशव जीर्न पद्धती कशी असार्ी, ह्याचे आदशव उदाहरि त्यांनी तनमावि केलेल्या

कोकिभम ू ीच्या इततहासार्रून र्दसून येते. त्यांचे कायव संपि ू व भारतर्षावत केलेले आहे . आसाम पासन ू केरळ पयांत त्यांचे कायव र्दसन ू येते. अचया ह्या कायावस आणि कायवकत्यावस मनोभार्े अशभर्ंदन...

-

सौ. िौरी सन ु ील पदे

~~~~~~~

बंडखोर जेनी १९९६ साला पासून मी र् सौ. अमेररकेस भेट दे त आहोत. त्या र्ेळेची अमेररका र् २०१० ची अमेररका ह्यात बराच बदल झालेला आहे . अमेररका हा दे श जिातल्या र्ेिर्ेिळ्या धमावच्या, जातीच्या लोकांनी बनलेला दे श आहे . प्रत्येकजि येताना आपली संस्कृती, परं परा घेऊन आले आणि तो जपण्याचा प्रयत्न करीत आहे त. पि जसाजसा काळ जात होता तस तसा ह्या समाजाचे जस्थत्यंतर होत िेले. आताचा समाज हा अत्यंत आधतु नक र् जुन्या परं परा, सामाजजक बंधने झुिारिारा बंडखोर झाला. समलींिी वर्र्ाह, कुमारी माता, स्र्ैराचार र् नर्नर्ीन प्रयोि आणि मुबलक उपलब्धता ह्यामुळे नर्ीन पीढी त्रबघडत चालली ह्याचे प्रत्यंतर आम्हांस झाले. त्याचे असे झाले की आम्ही रोज संध्याकाळी जर्ळच्या बािेत कफरण्यास जातो र् पाय मोकळे करण्यास तेथील एका बाकार्र वर्श्रांती घेत अस.ू त्या बािेत बरीच मािसे यायची त्यात काही तनत्यनेमाने येिारी पि होती. ह्या लोकांमध्ये एक दे खिी मल ु िी एका छोट्या बाळाला रोज बािेत घेऊन येत असे र् खेळर्त असे. काही र्ेळा नंतर त्या बाळास ततथेच बािडण्यास सोडून स्र्तः एका जर्ळच्या बाकार्र बसायची र् बीयर ककर्ा दस ु रे पेय घेत शसिरे ट ओढत असे. ततच्याकडे पर्हले की र्ाटे ही मुलिी ककती स्र्च्छं दी र् आपल्याच मस्तीत आहे . ततचा बेदरकार स्र्भार् पाहून र्ाटले की ह्या तरुि वपढीचे काय होिार? रोज बािेत कफरण्याच्या सर्यीमुळे बऱ्याच लोकांची तोंडओळख झाली र् हॅ लो, जस्मतहास्य रोज होत असे. ती मुलिी र् आमची ओळख झाली आणि एकमेकाशी संभाषि सुद्धा करू लािलो. इकडच्या ततकडच्या िप्पा. पि ततच्यावर्षयी कधीही वर्चारिा केली नाही. कारि इथल्या लोकाना त्यांच्यावर्षयी प्रचन वर्चारू नयेत, ते शशष्टाचारात बसत नाही आणि त्यांना पि ते आर्डत नाही. ततनेच एके र्दर्शी आम्हांस ततच्याबद्ल मार्हती र्दली ततचे नार् जेतनफर आहे र् जेनी म्हिन ू च ततला ओळखतात. ती ज्या बाळाला रोज खेळर्ते ते ततचेच बाळ नार् िॅब्रीयाल. धक्का बसला! एर्ढ्या कोर्ळ्या र्यात माता होिे म्हिजे ?...असो , त्यार्र आमची प्रततकक्रया छान!!! एर्ढीच बस ्....!

मुलिी िॅब्रीयाल आततशय सुंदर, बाळसेदार िोंडस, कुिीही सहज कौतुक करार्े अशीच होती. इथल्या कायद्याप्रमािे कोिीही अनोळखी व्यक्तीने मुलांना हात लार्ता कामा नये. हे मार्हत असल्यामुळे, आम्ही दरू ु नच कौतुक र् ततला खेळवर्ण्याचा प्रयत्न करीत होतो. सततच्या िाठीभेटीमुळे जेनी बरीच मोकळे पिाने बोलत असे. कदागचत आम्ही ततच्या आजी-आजोबाच्या र्याचे असू, म्हिून ती मोकळे पिाने बोलत होती. जेनी साधारि १८ ते २० र्याची असेल. घरी परतताना वर्चार मंथन , शंका-कुशंकांचं जाळं वर्ित होतो र् तकव वर्तकावर्र जेनीचा वर्चार करू लािलो. असं असेल का? का तसे असेल? शेर्टी सर्व तकवच. खरे कळल्याशशर्ाय ठोस समज करिे व्यथव. र्दर्सामािून र्दर्स जात होते, आमचे रोजचे रुटीन. अशाच एके र्दर्शी जेनीने आम्हांस वर्नंतीर्जा प्रचन वर्चारला की काही तास बेबी शसटींि कराल का? प्रथम आम्ही िडबडलोच. पि सार्धपिे सांगितले की मल ु ाला वर्चारून मि कळवर्तो. कारि आम्ही ह्या दे शात जव्हजजटर आहोत. घरी ह्या वर्षयार्र वर्चारवर्तनमय करून असे ठरवर्ले की िोडीत नकार द्यार्ा ककंर्ा जेनीस घरी भेटण्यास बोलर्ार्े. त्याप्रमािे दस ु ऱ्या र्दर्शी भेट होताच इकडच्या ततकडच्या िप्पा झाल्या. नंतर आमचा तनिवय कळवर्ला. जेनी घरी भेटण्यास तयार झाली र् लिेच िॅब्रीयालाला घेऊन दस ु ऱ्या र्दर्शी आमच्या घरी आली. मल ु ाने ततची मार्हती घेतली र् पुढे काही अनपेक्षक्षत घडू नये म्हिून ततच्याकडून परर्ानिी/सम्मती पत्र घेतले आणि मि ठरवर्ले की जेनी िॅब्रीयालाला आमच्या घरी सोडेल आणि ठरल्याप्रमािे ती ३/४ तासानंतर घेऊन जाईल. एके र्दर्शी आम्हांस आिाऊ सूचना दे ऊन, जेनी मुलीस आमच्याकडे सोडून आपल्या कामार्र िेली. िॅब्रीयालाचे बेबी-शसटींि करिे तसे आम्हास नर्ीन नव्हते. आता जर्ळजर्ळ तीन- साडे तीन तास होऊन िेले, इतक्यात जेनी येईल असे र्ाटत असतानाच जेनीचा फोन आला आणि म्हिाली की काही कारिास्तर् ततला उशीर होिार आहे . तेव्हा ततने सांगितले की ततची आई येऊन मल ु ीस घेऊन जाईल. जेनीने ततच्या आईस आमचा फोन र् पत्ता र्दला र् अिोदर आम्हांस सूचना दे ऊन घरी जाण्यास सांगितले. मनात शंका आली की जर आई ह्याच िार्ात आहे तर का बरे ततच्याकडे ठे र्ली नाही मुलीला? काही तकव करता येईना. असो. आपि मानर् धमव तनभार्ला बस्स!!.... िॅब्रीयालची आजी जर्ळपास ५५ ते ६० र्याची असेल. त्या माऊलीने आपली ओळख करून र्दली एमी. एकंदरीत एमी बरीच दःु खी असार्ी असे र्ाटले. ते ततच्या चेहऱ्यार्र र्दसत होते. िप्पांच्या ओघात भारतावर्षयीची मार्हती र् काही चक ु ीच्या कल्पना, यांचे तनरसन केले.

भारतात मुली लग्नाशशर्ाय एकट्या जिू शकतात का? हा प्रचन अचानक वर्चारल्यामुळे थोडे वर्षयांतर झाले. पि परत र्ाटले की हा प्रचन एमीने का बरे वर्चारला? भारतात मुली अशा प्रकारे राहत नाहीत र् जर्ळ-जर्ळ सर्वच मुली लग्न करतात. त्यार्र ती म्हिाली आमची जेनी मुळी लग्नच करायला तयार नाही. जेनी ही ततची सर्ावत लहान मुलिी आणि त्यात कुमारी माता. ज्या मुलामळ ु े िॅब्रीयालाचा जन्म झाला तो लग्न करण्यास तयार आहे पि जेनीच नकार दे ते. जेनीचा लग्नास नकार आणि तेही ह्या अर्स्थेत असताना? आचचयावचा धक्का बसला र् वर्चार आला की आपल्याकडील मल ु ी प्रेमात फसतात र् त्यांच्या जीर्नाची होत असलेली परर्ड, आत्महत्या अशा अनेक िोष्टी र् अनेकांचे अनभ ु र् अनभ ु र्ले. इथे तर उलटाच प्रकार र्दसला. ज्याच्यापासून मूल झाले तो लग्नास राजी असताना जेनी नाही म्हिते, म्हिजे ततचा वर्चार काय? कारि वर्चारले तेव्हा कळले की जेनीचा लग्न संस्थेर्र अजजबात वर्चर्ास नाही. ती म्हिते की प्रेम हे खोटे असते. ततच्या मते स्त्री र् पुरूष हे अिदी शभन्न प्रकृतीचे असतात र् आपापले र्ेिळे पि दशववर्तात. फक्त मल ू होण्यासाठी एकत्र येण्याची आर्चयकता असते. जिात कुठे ही जा, सिळा समाज र् पुरूष सारखाच आहे . त्याला फक्त जस्त्रयांनी त्यांची ताबेदारी करार्ी असेच िह ृ ीत धरले जाते. ततला ह्या समाजाची सर्व बंधने झुिारायची आहे त. जेनीचा उदरतनर्ावह कसा चालतो? तर ती एका फाईव्ह-स्टार हॉटे ल मध्ये चांिल्या पिारार्र रात्रपाळीची नोकरी करते र् बऱ्यापैकी शमळवर्ते. जेनी र्दर्सभर मुलीला सांभाळते र् रात्रीची आमच्याकडे(आईकडे) सोडते. त्याचे मला पैसे मोजते. कारि ती म्हिते की कोिाचेही उपकार नकोत. हे सर्व आता चांिले चालले आहे . पि, ती आता तरुि आहे र् तारुण्याची रि ओसरे ल, तेव्हा र्याच्या त्या र्ळिार्र ततला जोडीदाराची उिीर् भासू लािेल, तेव्हा? आणि ततला म्हिार्ा तततका जिाचा अनुभर् पि नाही र् प्रिल्भता ही नाही. पैशाव्यततररक्त जिण्यासाठी इतर बऱ्याच िोष्टींची आर्शक्यता असते. मनात प्रचन आला लगिगिक भार्नांचं काय? ह्या मनातील प्रचनाचं उत्तर एमीने न वर्चारताच र्दले. ती म्हिाली ह्या आजकालच्या मुली स्र्च्छं दी र् बेताल झालेल्या आहे त. त्यांना ज्याच्याबरोबर जार्ेसे र्ाटले की मािचा पुढचा वर्चार न करता जातात, जशी पोटाची भूक तशीच लैगिक भूक. एमी मोठ्या पोटततडकीने बोलत होती. त्यातून ततच्यार्र झालेले संस्कार र्दसून येत होते. इतक्यात फोनची घंटा र्ाजली, जेनीचा होता, वर्चारत होती की मल ु ीला घेऊन िेली का? एमीने हातानेच खि ु वर्ले की िेली असे सांि​िे.

दस ु ऱ्या र्दर्शी बािेत जेनीची भेट झाली ततने मुद्यालाच हात घातला. म्हिाली की काल आईने तुमच्या जर्ळ मी लग्न करीत नाही असे सांिीतले असेलच. ती सारखी माझ्या मािे भुिभुि करते म्हिूनच मी ततच्या पासून र्ेिळी राहते. ती म्हिाली, आपली ओळख झाल्यापासून तुम्ही कधीही माझ्या र् माझ्या मुलीवर्षयी वर्चारले नाहीत म्हिूनच मी तुमच्याशी मोकळे पिाने बोलते. कदागचत माझे वर्चार बंडखोरीचे र्ाटतील पि हे कोिी तरी करायला हर्ेच ना? पूर्ीच्या काळी, त्या समाजास लग्नाची िरज होती. कारि जस्त्रया, पुरुषांर्र सर्वस्र्ी अर्लंबून होत्या. पि ह्या काळात तशी परीजस्थती नाही. मला जिाला र् पयावयाने समाजाला दाखर्न ू द्यायचे आहे , की एकटी स्त्री, वर्ना लग्नाची राहून आपल्या बाळाला र्ाढर्ू शकते र् त्यायोिे लग्नसंस्था ककती कुचकामी आहे हे मी दाखर्ून दे ईन. यापुढे हा माझा र्ंश आहे असे कोिीही म्हिू शकत नाही. सर्व स्त्री र् पुरूष समान आहे त. कोिी कोिार्र बंधन लाद ू शकिार नाहीत. जेनीचे वर्चार र् दृढतनचचय पाहून र्ाटले की ही मानशसकता र् ही बंडखोर र्त्ृ ती ककती मुलींमध्ये असेल? ह्या मुली पररजस्थतीचा कशा प्रकारे सामना करतील आणि आपले जीर्न कसे सुखमय बनर्तील? हे येत्या काही र्षावत र्दसून येईल, तेव्हाच कळे ल की ककतीजिी ह्या र्ार्टळीत सही सलामत उभ्या आहे त.

अशी होती आम्हांस भेटलेली... बंडखोर जेनी...

-

माधर् बासरकर

आशा ककती र्दर्स झालेत नस ु ती चालते आहे , क्षक्षततजापयांत पोहोचण्यासाठी,

कधी सपाट माळरानातून, कधी दऱ्यातून, कधी खोऱ्यांतून, कधी उं च उं च पहाडा र्रून,

काहीर्ेळेला धार्ते आहे , तर कधी पार्ले मोजत टाकते आहे , कधी धडपडते आहे , कधी न-अडखळता चालते आहे ,

कधी असतात फुलांच्या पायघड्या, तर कधी बोचतात पायाला काटे , तरीही मी चालते आहे ,

कारि एक आशा अजूनही मनात आहे , कधी ना कधी तर उिर्ता सुयव माझ्या कर्ेत येईल.......!!!

-

कल्यािी माधर् मोतलि

माझी पंढरीची र्ारी िाडीला ककक मारली, िाडी साता-याच्या र्दशेने पळू लािली. पाऊस र्ारा याला न जुमानता

र्ेिाने िाडी पुढे धार्त होती आणि मन मात्र भूतकाळाकडं धार्त होतं. र्ारी आली हो पुढच्या मर्हन्यात. १४ जुलैला प्रस्थान आहे बरं का, तयारीला लािा.

र्दर्स भराभरा सरत होते. आणि अखेर १३ जुलै उजाडला. सर्व कामे आटपून दप ु ारी ४.०० र्ाजता

खटार्(सातारा)च्या र्दशेने आमचा प्रर्ास सुरु झाला. पाहुण्यांकडे पोहोचलो. ततथल्या, र्ारीत सोबत येिाया मंडळींची(र्ारक-यांची) िाठ/फोन झाले. सकाळी ७.०० ला एकत्र जमायचे र् िोंदर्लेस जायचे पक्के झाले. कसे काय, पि नेमकी पोटाची तक्रार चालू झाली होती. कळ येत होती. रात्री दोन िोळ्या खाऊन

झोपलो. पहाटे उठल्यार्र परत चार (आयर् ु ेर्दक) िोळ्या घेतल्या. सर्व आटोपन ू तनघालो, ठरलेल्या र्ेळेत सिळे जमले आणि ग्रप ु र्डूजला तनघाला. र्डूजला उतरलो. र्ेळ पढ ु े -पढ ु े सरकत होता. पोट अजन ु ी कळ करत होते. शभतीने मेडडकल मधन ू दोन िोळ्या आिल्या, एक ततथेच घेतली. मि एस.टी. नसल्याने

दस ु -या जीपने िोंदर्ल्यास तनघालो. र्ाटे त ततकडच्या पाहुण्यांच/े स्नेह्यांचे फोन येत होते. कुठे आहात? रथ तनघायची र्ेळ झाली. मी- 'आलोच, जर्ळ आलो आहोत', असे उत्तरत होतो. उत्सुकता र्ाढत होती.

अखेर श्री क्षेत्र िोंदर्ले आले. िाडीतनं उतरलो. मािसं र्ाटच बघत होती. आनंदाने भेटलो. चला-

चला रथ तनघाला, आमचं सामान या रक मध्ये ठे र्लं आहे , सिळ्यांचं एकत्रच ठे र्ा म्हित पटापटा वपशव्या रकमध्ये िेल्या दे खील. वर्ठ्ठल भेटीच्या ओढीनं मन आणि पार्लं रथाच्या पुढं र्ारीत कधी

सामील झाली कळलंच नाही. “अनंत कोटी ब्रम्हांडनायक, राजागधराज, सजच्चदानंद, सदिुरू श्रीब्रम्हचैतन्य महाराज की जय”, “पुंडशलक र्रदा हारी वर्ठ्ठल” अशा आरोळ्यांनी आसमंत दम ु दम ु ला.

रथ थोरले श्रीराम मंर्दराकडे िेला आणि मि सर्व मािवक्रमि नेहमीच्या टप्प्याप्रमािे होत िेलं.

र्ाटे त भक्त मंडळी र्ारक-यांना मसाला दध ू , त्रबस्कीट पुड,े जजलेबी, चहा काय-काय जसं ज्याला शक्य

होतं तसं र्ाटत होती. र्ारकरी दे खील नव्या उत्साहाने पुढं सरकत होते. हळू-हळू िार् मािं पडलं आणि आता मंडळी ‘म्हसर्ड’ या पर्हल्या मुक्कामाच्या र्दशेने चालू लािली. मी पोटाच्या त्रासामुळे दध ू ककंर्ा

इतर काही घेतलं नाही त्यामुळं अशक्तपिा र् चालायला त्रास होऊ लािला. जर्ळ जर्ळ ९/१० कक.मी. झाले, पेकाळलो. कसं तरी सहन करीत होतो. शेर्टी र्ारीत आजपयांत कधीही एक शमतनट सुद्धा िाडीत

न बसलेला मी एका टे म्पोत बसलो. ततथं माझी ही अर्स्था बघून एका माऊलीनं चार त्रबजस्कटं तरी खा बाबा असं म्हिून चार ग्लूकोज त्रबजस्कटं र्दली, ती खाल्ली आणि एक जुलाबाची िोळी घेऊन मािं टे कलो. मंडळी जेर्ायला थांबली. आग्रहाने थोडे खाल्ले आणि परत टे म्पोत येऊन झोपलो.

संध्याकाळी म्हसर्डला र्दंडी थांबली. आता थोडे बरे र्ाटले. मि म्हसर्डला मुक्काम झाला. दस ु -

या र्दर्शी पहाटे उठून सर्व आर्रून सहा र्ाजता दस ु रा मुक्काम, वपलीर्च्या र्दशेने मािवक्रमि चालू झाले. त्यानंतर परत कधी र्ाहनात बसण्याची र्ेळ आली नाही. चालता चालता कोिी अभंि, कोिी

भारुड म्हित होते. वपलीर्चा घाट आला आणि पार्साला सुरुर्ात झाली. मंडळी आनंदली. मि पुढं ठरलेल्या र्ेळी जेर्ि र्िैरे झालं. वपलीर्ला मक् ु काम करून दस ु रे र्दर्शी पहाटे उठून ततस-या

भाळर्िीच्या मक् ु कामाकडे प्रस्थान केले. र्ारकरी उत्साहाने चालत होते. कोिी दे र्ाची िािी म्हित होतं, कोिी एखादा अनभ ु र् सांित होतं, तर कधी एकदम घरचा वर्षयही तनघायचा. नाष्ट्याच्या वर्साव्याला

भजनं व्हायची. माहे री जािा-या लेकीची अर्स्था व्हार्ी तशी आमची पंढरीला जाताना होत होती. कधी एकदा माहे र येतंय असं झालं होतं. ततसरा भाळर्िीचा मक् ु काम करून तनघालो. या भाळर्िीच्या पढ ु े ‘उपरी’ िार् आहे . ततथन ू पढ ु े

एक ककमी.र्र ‘नाि​िे’ र्स्ती आहे . इथे आमच्या अततशय पररचयाचे एक नाि​िे कुटुंब आहे .

(मेहुल/राहुल नाि​िे) इथली खाशसयत म्हिजे यांच्याकडे मक्याची(तांबडी) भाकरी र्र शमरचीचा ठे चा आणि सोबत ताजे मस्त दही असा बेत असतो.... अहाहा क्या बात है ? मस्तच. आम्ही आणि इतर

मार्हतिार र्ारकरी मंडळी आर्जून व येथे हे खातात. (ब-याच जिांना हे मार्हत नाही) याची लज्जतच

न्यारी. मि त्या पुढे त्यानंतरचे पुरी-भाजी/ जजलेबीचे जेर्िही कफके र्ाटते. या र्ठकािी आम्ही मुक्काम केला. बाकी र्ारी थोड्या अंतरार्रील पुढे इसबार्ी मठात िेली. आम्ही दस ु रे र्दर्शी म्हिजे १८ जुलैला ततथनं पंढरपूरला िेलो.

येिार येिार, आलं आलं, माहे र आलं असं र्ाटत असताना त्या पंढरीत आल्यार्र मात्र.....

दे र्ा पांडुरं िा, काय हा िशलच्छपिा? पार्साची गचरगचर, त्यामुळे गचकगचक, आणि झालेली डबकी, आणि चंद्रभािेचं र्ाळर्ंट तर....अरे अरे , नाकाला रुमाल लार्त जार्े लािले. ते चंद्रभािेचं र्ाळर्ंट काल ज्यांनी पार्हले असेल त्यांना खरं च, हे च का ते पवर्त्र र्ठकाि असे र्ाटले असेल. १०/१२ लाख मािसं आल्यार्र

काही िोष्टी सहन कराव्या लाितात हे मान्य आहे , मी पि काही प्रथमच जात नव्हतो, पि तरीही?..... त्या िलीच्​्पिाचे र्िवन करून मी या तीथवक्षेत्राची महती कमी करू इजच्छत नाही. पि खरं च, ‘दष्ु काळ हटं र्, सर्ा​ांना सुखी समाधानी ठे र्, या आणि इतर अनेक मािण्यांबरोबरच आग्रहानं ‘पांडुरं िाला’ हात

जोडून मी म्हिालो- “दे र्ा, पांडुरं िा, या घाि करिा-या लोकांना तसं न करण्याची आणि त्याचबरोबर

त्यार्र अंकुश ठे र्ण्याची, स्र्च्छता, आरोग्य राखण्याची जबाबदारी असिा-यांना, प्रशासनाला, संबंगधतांना त्यांची जबाबदारी पार पाडण्याची सुबुद्धी दे , नाहीतर पुढच्या र्षी माझे येण्याचे काही खरे नाही.”

माहे र कसंही असलं तरी लेकीला माहे रची ओढ असतेच. तशी मलाही पुढच्या र्षी ती ओढ

येिारच, पि र्रील वर्चार मनात डोकार्ला आणि मी अस्र्स्थ झालो. ‘पुंडलीक र्रदा हारी वर्ठ्ठल,..

नामाचा िजर... जाता पंढरीसी सुख र्ाटे जीर्ा’, असे अनेक स्र्र, िजवना कानार्र पडत होत्या. ‘दान पार्लं’ असं म्हित र्ासद ु े र् कफरत होते. मी मात्र ‘कसलं दान पार्लं’ हा वर्चार करत होतो.

आज हा वर्चार करं तच घरच्या ओढीनं पार्सात शभजत मी िाडीला ककक मारली, िाडी साता-

याच्या र्दशेने पळू लािली, पाऊस र्ारा याला न जम ु ानता र्ेिाने िाडी पढ ु े धार्त होती...

- उमेश कुलकिी

~~~~~~~

नाती शामा........ कैलासर्ासी, तीथवरूप शामास, साष्टांि नमस्कार वर्नंती वर्शेष. पत्रास कारि की....की कारि काहीही नाही, कारिाशशर्ाय पत्र शलहू नये असं थोडंच आहे ? पत्राचा मायना शलर्हताना काय शलहार्ं? अशा वर्चारात िुरफटलो होतो. त्या रुद्रात दे खील चमक र् नमक या मध्ये कुलालेभ्यो, चमवकारे भ्यो पासून दिड, झाड, माती, धोंडे सिळ्यांना नमस्कार आहे पि तुम्हासारख्या तत ृ ीयपंथीयांचा कुठे ही उल्लेख नाही, मोिल कालीन इततहासात दे खील, फक्त रािीर्शार्र दे खरे ख करण्यासाठी जनानखान्यात र्ेिळे नार् दे ऊन तुमची नेमिूक आहे . पि कुठल्याही बखरीत तम ु च्यार्र दोन ओळी शलर्हलेल्या आढळल्या नाहीत, िरु ु चररत्रात कुकमावच्या ज्या शशक्षा आहे त त्यातदे खील पुढील जन्म तत ृ ीयपंथाचा शमळे ल असा उल्लेख नाही, महाभारतात फक्त शशखंडी ककती अनुल्लेख. इथे कुकमव करून गचत्रिप्ु ताच्या चोपडीत पण् ु याच्या रकान्यात शन् ू य ि​ि ु असिारे दे खील पत्ता स्र्िवर्ासी, कैलासर्ासी शलर्हतात, पि इथे नरक जीर्न जिताना तू तुझ्या शक्तीनुसार जो स्र्िव तनमावि करण्याचा प्रयत्न केलास, त्यामुळे तल ु ा नक्की स्र्िावत टूरूम, ककचन, हॉल शमळाला असेल या खात्रीने पत्ताही स्र्िवर्ासी शलर्हिार आहे . असो, नमनाला घडाभर तेल ओतत नाही, नाहीतर तूच परत मला ओरडशील “सायबा, लडकी अशी हाय, तशी हाय बाजूबाजूला वर्षय कशाला घुमर्तो?..तुला पसंद हाय की नाय ते बोलना.” शामा, दोन र्षव झाली तुला जाऊन, तू िेल्यापासून एकही र्दर्स तुझ्या आठर्िी शशर्ाय िेला नाही, असे पेपरात छापल्यासारखे खोटे मी बोलिार नाही. तुझ्यार्र कवर्ता र्िैरे करून तुझ्या आत्म्याला क्लेशही दे िार नाही. अरे आठर्िी काय र्षावतून एकर्दर्स छापून आिायच्या असतात? त्या उराशी जपायच्या असतात. तुझ्या यल्लमाची कसम घेऊन सांितो, आम्ही सर्व भार्ंडं जेव्हा एकत्र जमतो तेव्हा तुझी आठर्ि हमखास तनघते, तुझे बच्चे लोि हे संबोधन आम्हा सर्व भार्ंडांच्या तोंडी असतं आणि तुझ मोडकं तोडकं र्हंदी, मराठी आम्हीही मजेत बोलतो.

दोन र्षव झाली तुला जाऊन, बर्े डॉक्टरांचा फोन आला “बॅड न्यूज“. पुढील काहीही ऐकायची आर्चयकता नव्हतीच, डोळे भरून आले, तू िेलीस, काहीही न बोलता मी हात जोडले आणि तन:चर्ास टाकला, खरं सांिू हा तन:चर्ास द:ु खाचा होता की सुटका झाल्याच्या समाधानाचा होता, मार्हत नाही. त्या आधी एक मर्हना पुष्पाचा मला फोन आला होता, तु त्रबमार असल्याचा, तू औषधही घेत नव्हतीस, तुला भेटायला यायची खप ू इच्छा होती. पि पुष्पा करर्ी तूच बंदी घातली होतीस, सायबाला आणि बच्चेलोिला इथे िंदिी मध्ये बोलार्ू नकोस म्हिन ू . मि मीच बर्ेकाकांना फोन करून तल ु ा औषध द्यायला सांगितले होते, हे केले खरे पि नंतर उिाच मला र्ाईट र्ाटले. तल ु ा प्रायोपर्ेशन करून या जन्मातन ू मक् ु ती हर्ी होती आणि मी तल ु ा बांधन ू ठे र्ण्याचा प्रयत्न करीत होतो. नैसगिवकररत्या तू या जन्मातून मुक्त होताना कशासाठी मी तुला थांबर्त होतो औषध दे ऊन? काय होतं तुझ्या आयुष्यात की ज्याच्या लोभाने तुला जिण्याचा मोह व्हार्ा? जीर्ना बद्दल आसक्ती र्ाटार्ी? एक शावपत आयुष्य, ज्याला आिा नाही पीछा नाही. खरच तुमचा जन्म, तम ु चा मत्ृ य,ू तम ु चं जिण्याचं प्रयोजन, तम ु च्या उदरतनर्ावहाची व्यर्स्था सिळच अनशभज्ञ. का आली होतीस आमच्या आयुष्यात? का एर्ढी आमच्या आईर्र आणि आम्हा मुलांर्र पोटच्या पोरासारखी माया केलीस? दे र् आणि दै र् यांनी तुला जे नाकारलं होतं, पोटच्या पोरार्र माया करण्याचा हक्क, तो त्यांच्या नाकार्र र्टच्चन ू शमळर्लास. दै र् पि काय एकेक नशीब बांधत असतो. मत ृ ात्म्यास शांती शमळो आणि दे र्ा तू जर असलास, तर शामाला हे असले आयुष्य परत नको रे दे ऊ. सुटलीस. ब्रह्मचारी, मुंजा लोकांच्या मत्ृ यूचा शोक करू नये म्हितात. तझ् ु या बाबतीत काय करार्ं? कारि तू ना पुरुष ना स्त्री. तुला छक्का, र्हजडा शलर्हिे मला शक्यच नाही. कारि तुझ्या इतर ज्ञाती बांधर्ांमुळे या शब्दाला जे एक भीतीदायक, घि ृ ास्पद बेंिरूळ, िशलच्छ रूप आहे त्यात तू कुठे च बसत नव्हतीस. शामा हे प्रकरि साधारि आमच्या आईच्या र्याचं, कुठे तरी आंध्रप्रदे शात जन्म, त्या प्रदे शचा शशक्का असलेला उन्हात करपल्यासारखा तांबूस काळा र्िव, उं ची सहा फुट. गधप्पाड या सदरात मोडिारी अंिकाठी. त्या जमातीला दे र्ाने र्दलेल्या माफक शमशांसकट एक तनबर परु ु षी ठसा. आर्ाज दे खील त्यांच्या जीर्ना सारखा बेसरू . आमच्याशी संबंध आला तो साधारि ४० र्षावपर् ू ी, र्डडलांबरोबर झालेल्या भांडिातून. चाळीस एक र्षव झाली हो आता, माझी धाकटी बर्हि चाळीशीला आली. आम्ही नक ु तेच गचपळूिहून जोिेचर्रीला एका चाळीत रहायला आलो होतो. र्डील र्दर्सभर ऑकफसला जायचे. घरी मी, आई आणि माझ्या धाकटया दोन बर्हिी. आई माझ्या सर्ावत लहान बर्हिीच्या र्ेळी िभावर, तसे मुंबईला आम्ही

नर्खे आणि लहान. िार्च्या एर्ढ्या मोठ्या घरातून त्या चाळीत, १२ x १० च्या दोन खोल्यांमध्ये जीर् िुदमरत होता, क्षिाक्षिाला गचपळूिची आठर्ि, त्यार्रून रडारड, आईचा जीर् मेटाकुटीस यायचा. ही जमात त्याकाळी ज्या घरी िभावर स्त्री असेल अशी घर हे रून ठे र्ायची, घरातील मांजरांना जशी शभ ु अशुभाची जाि असते, काही अशुभ घडिार असेल तर मांजर त्या घरातन ू आधी पळ काढतं तसं घरात संख्या र्ाढिार असेल तर ह्या मंडळींना ते बरोबर कळतं. बर्हिीचा जन्म झाला आणि आठ र्दर्सात ही पुरी टीम ढोलक र्िैरे घेऊन दारात हजर! बोलण्यार्र थोडा है द्राबादी ठसा. क्या रे , बच्चा हुर्ा ना? हमारा आशीर्ावद है रे बच्चेकू, १० रुपया दे . मी परशरु ाम नसलो तरी आमचे र्डील जमदग्नी त्यांनी या ग्रप ु ला घालर्न ू र्दले, दस ु ऱ्या र्दर्शी शामा एकटाच आला. “पोरी कैसी है रे ? बच्चा बहोत अच्छा है , तुमकू क्या लिा? बहन ऐसा भीक मांिना हमकू अच्छा लािता है ? नाहीरे , लेककन क्या करे ? आई चहा पीत होती, त्यातला अधाव कप आईने ततला चहा र्दला आणि शामा त्या चहातच वर्रघळली. मि दोघींच्या काय िप्पा झाल्या मार्हत नाही पि दोघीचे ऋिानुबंध जुळले खरे . त्याकाळी रामन राघर्न या दै त्याने मंब ु ईत धम ु ाकूळ घातला होता, आमच्या आईने शामाशी र् कॉलनी मधील सर्ा​ांशी बोलून, शामा आिखीन ततच्या ग्रुपमधल्या दोघी यांना कॉलनीचे रखर्ालदार म्हिून नोकरी र्दली. त्यार्दर्शी शामा आईजर्ळ प्रचंड रडली आणि तेव्हापासून माझी आई त्या ग्रुपची यल्लम्मा सारखी कल्पम्मा [माझ्या एक बर्हिीच नार् कल्पना, म्हिून आई कल्पम्मा] झाली. या शामाने भारत चीन यद्ध ु ाच्या र्ेळी शमशलटरी मध्ये आम्हाला भरती करा म्हिून सांगितले होते. ततथे एका नराधमाने शामाकडे भलतीच माि​िी केली आणि त्या नराधमाला शामाने बुकलून काढले म्हिून २ र्षव तरु ु ं िात होती. हळूहळू कॉलनीतील इतर लोकांनाही शामाचा भरर्सा र्ाटू लािला, मि मुलांना शाळे त पोहोचर्ण्याची ई. कामे ततला शमळाली. सर्व व्यर्जस्थत चालू असताना, एके र्दर्शी कॉलनीतील एका रर्हर्ाचयाकडे चोरी झाली, पोशलसांनी या ततघांना वर्ना चौकशी यथेच्छ धोपटली, चोर भलताच तनघाला पि ही मंडळी परत रस्त्यार्र आली. नंतर शामाने अंधेरीला पानत्रबडीची िादी सुरु केली, ततथेही या र्स्तू ती मुलांना कधीच वर्कत नसे, पि ही िादी उधारी मध्ये िंड ु ाळली िेली. मी कॉलेजला जायला लािलो, शमसरूड फुटत होती, एके र्दर्शी फरड्या स्टाईलमध्ये शसिरे ट ओढत होतो, एर्ढयात माझी पाठून कुिीतरी िचांडी पकडली. पाहतो तो

शामा, मला घरी घेऊन आली “कल्पम्मा, एक काठी लेकर ये, त्या छडीचे दोन सिसिीत र्ळ माझ्या दं डार्र उठले, आईने वर्चारलं “काय झालं?” “कुछ नाही, अपना सायबा बडा हो िया.” आम्हा सर्व भार्ंडात माझी धाकटी बर्हि मीना ततची प्रचंड लाडकी, आली की िुपचप ू चार आिे काढून ततच्या हातार्र द्यायची. "बेटी, जा, र्ो श्रीखंडका िोली शमलता है ना, र्ो लेके आर्" म्हिायची. ही माझी बर्हि बोडावत दहार्ी आली तेव्हा ततने ततची दृष्ट काय काढली, आमच्या घरासमोर त्या ग्रुपने नाच केला र् स्र्तः शामाने बर्हिीर्रून १० रुपये ओर्ाळून इतर मंडळीना र्दले. ततच्या लग्नात एक झकास वपर्ळी साडी घेऊन आली र् म्हिाली "बेटी, पहे नेिी ना? तम् ु हारे मे र्ो मामा दे ता है ना? मझ ु े मौसी समझ, नाही तो मामा समझ" असे म्हिून धाय मोकलून रडली. माझी आई िेली, तेव्हा दोन र्दर्स शामा काही न खातावपता स्मशानाबाहे र रडत बसला होता. हे मला कळल्यार्र मी धार्त िेलो र् त्याला घरी घेऊन आलो "माझी कल्पम्मा िेली, मेरी बहे न िई". ततच्या तोंडून शब्द फुटे ना, शेर्टी माझी पत्नी ततला ओरडून म्हिाली "चयामा मार्शी, आत्ताच मी एक सासू िमार्ल्ये, तू माझी दस ु री सासू आहे स, ती मला एर्ढ्यात िमर्ायची नाहीये". मि बळजबरीने मीनाने ततला घास भरर्ला. तो खाल्यार्र आम्हा सर्व भार्ंडाना पदराशी घट्ट धरून म्हिाली "बच्चे लोक, तुम्हारी मा अभी मै हूँ". बर्हिी लग्न होऊन सासरी िेल्या, मी दे खील ठाण्याला राहायला आलो आणि मि हा ऋिानुबंध कमी होत िेला. आज माझ्या शामाची दस ु री पण् ु यततथी. शामा, आम्हा भार्ंडाना आज तझ ु ी खप ू आठर्ि येत आहे , अशीच कुठून तरी ये, कनर्टीचे चार आिे काढ आणि म्हि परत एकदा.... "मीना बेटी, जा और र्ो श्रीखंडकी िोली शमलती है ना, र्ो लेके आर्."

- श्रीतनर्ास गचतळे

~~~~~~~

ऋतुरंि कोकीळ पक्षाची कुहू कुहू आणि र्संत ऋतू यांचं अतूट नातं आहे . साधारि माचव मर्हन्याचा मध्य आला आणि पहाटे पहाटे णखडकीसमोरील झाडार्रून कोकीळ पक्षाने घातलेली साद ऐकून जाि येते. त्याचा हा र्दनक्रम मे मर्हना अधाव संपला तरी चालूच असतो. मोहरून आलेले आम्रर्क्ष ृ , त्यांचा आसमंतात पसरलेला िोडसर सर् ु ास आणि कोकीळ पक्षाची कुहू कुहू आपल्याला र्संत ऋतच ू ी चाहूल दे तात. हळू हळू अनेक र्क्ष ृ आपले पष्ु पर्ैभर् आपल्या अंिोपांिी शमरर्ू लाितात. कॅशशया, जकरं ड, बहार्ा या सारख्या फुलांनी बहरून येिाऱ्या र्क्ष ृ ांची माझ्या सकाळी कफरायला जाण्याच्या र्ाटे र्र नुसती रे लचेल आहे . बहाव्याचे सुर्िव र्ैभर् बघताना तर त्यार्र नजर ठरत नाही. कुठे तरी र्ाचला होतं की बहाव्याचं फुलिं त्या र्षीचा पार्साळा कसा असेल याचे संकेत दे तो असं आर्दर्ासी सांितात. ते र्ाचन ू सष्ृ टीतल्या त्या ककमयािाराला आणि त्या तनसिवपुत्रांना नकळत दाद तनघून जाते. पांढरा चाफा, लाल चाफा सष्ृ टीच्या या रं ि र्ैभर्ात आपापल्या परीने भर घालत असतात. अचानक येिाऱ्या सोनचाफ्याच्या सि ु ंधाने मन र्ेडार्न ू जातं. अशी अनेक रं िांची उधळि सष्ृ टीत चालू असतानाच कधी तरी ग्रीष्माची चाहूल लािते. मोिरा त्याच्या सुिंधाने आणि माळून ठे र्लेल्या िज-यांनी आपलं लक्ष र्ेधन ू घेतो. आंब्याची झाडं कै-यांनी लिडलेली असतात. आपि सिळे च आता त्या फळाच्या राजाची आतुरतेने र्ाट बघत असतो. फक्त ठरावर्क ऋतत ू च चाखायला शमळिा-या त्या चर्ीचं अप्रूप र्षावनुर्षे तसंच र्टकून असतं. ग्रीष्माच्या झळा मोिरा आणि आंबा यांच्यामुळे थोड्यातरी सुसह्य होतात. उन्हाच्या तडाख्याने फुलांचे रं ि कफक्कट होऊ लाितात. िुलमोहोर मात्र त्याच्या लालभडक फुलांसह र्दमाखात उभे असतात. एक र्दर्स तापलेल्या धरिीची आजवर्ं ऐकून अचानक र्ळीर्ाचा पाऊस बरसतो. वर्जांचा कडकडाट आणि ढिांचा िडिडाट आता उन्हाळा संपिार अशी िजवना करतो. ग्रीष्माच्या कार्हलीने त्रस्त झालेली सारी सष्ृ टी पार्साच्या या पर्हल्या सरींची आतरु तेने र्ाट बघत असते. बघता बघता ढिांच्या िडिडाटासह पजवन्यसरी कोसळायला लाितात. नदी-नाले भरून र्ाहू लाितात. सिळी सष्ृ टी सुस्नात होते. सज ृ नशील आणि तनमवळ होऊन जाते. त्रबयािांना तरूि कोंब फुटतात. ग्रीष्म हलक्या पार्लांनी आपला तनरोप घेतो. पाऊस प्रत्यक्षात भेटतो त्यापेक्षा कवर्ता आणि िाण्यांमधन ू र्रचेर्र भेटत असतो. सिळ्याच पर्हले पिाचं कौतुक या पर्हल्या पार्साच्या र्ाट्यालाही येत.ं पर्हल्या पार्साचा आनंद लहान मुलं आणि तरुि मंडळी

मनमुराद शभजून लुटतात. र्ध् ृ द मनंही काही काळासाठी र्हरर्ी होऊन जातात. पार्साळा म्हिजे प्रेमीजनांचा आर्डता ऋत.ू वर्रहाची हुरहूर, भेटीची ओढ अशा अनेक भार्-भार्नांशी पार्साचं येिं तनिडडत असतं. काशलदासाच्या मेघदत ू ा पासून अनेक कार् ्यं, िीतं या भार्ना व्यक्त करण्यासाठी शलर्हली िेली आहे त. अनेक सुंदर गचत्रपट िीतं फक्त पार्सार्रच रचली िेली आहे त. पार्साचं आणि िरमा िरम चहा आणि भजीचं ही असंच अतट ू नातं आहे . पि हळू हळू पर्हल्या पार्साची नर्लाई संपते. रस्त्यार्रचा गचखल आणि डबकी नजरे ला बोचू लाितात. कधी तरी घराबाहे र पडायला आणि पाऊसरार्ांनी आपली हजेरी लार्ायला एकच िाठ पडली की र्ैताि यायला लाितो. छत्री, रे नकोटचं लोढिं बाळिायचा कंटाळा येऊ लाितो. पार्साची संततधार नकोशी र्ाटू लािते आणि कधी एकदा थांबिार हा पाऊस असं र्ाटायला लाितं. कधी कधी हा पाऊस आपली मयावदा ओलांडतो आणि लोकांची दै ना उडर्तो. अशा र्ेळेस इंर्दरा संतांच्या, "नको नको रे पार्सा असा गधंिािा अर्ेळी" या ओळी आठर्तात. पि या पजवन्यराजाचा सिळाच कारभार लहरी. कधीकधी हुलकार्ण्या दे ऊन त्रस्त करतो तर कधी संततधार धरून जीर् नकोसा करतो. तरीही आपि दरर्षी तेर्ढ्याच आतुरतेने त्याची र्ाट बघत असतो. कारि त्याचं येिं हे सिळ्या सष्ृ टीसाठी जीर्नदान असतं. पार्साळ्या नंतर, ऑक्टोबर हीट सोसल्यार्र, हळू हळू थंडीची चाहूल लािायला सुरर्ात होते आणि मि सकाळी सकाळी िादीतून बाहे र पडिं म्हिजे माझ्यासारखीला संकट र्ाटायला लाितं. सूयब व ाप्पाही अंमळ उशशरानेच entry घ्यायला लाितात, एखादी सकाळ धक् ु याची शाल पांघरून येत.े झोपेचा मोह टाळिं महाकठीि काम होतं. पि तरीही मनाला कधी दटार्त, कधी चच ु कारत थंडीतला सर्व जामातनमा करून मी चालायला बाहे र पडते. थंडीच्या र्दर्सातले सय ू ोदय, सय ू ावस्त जरा जास्तीच वर्लोभनीय र्ाटतात. माझ्या घराच्या णखडकीतन ू थंडीचे काही र्दर्स सूयोदय बघायला शमळतो. सूयत्रव बंबाची धिसुद्धा या र्दर्सात काहीशी िोठल्या सारखी र्ाटते. पार्साळ्यात न्हाउन स्र्च्छ झालेल्या झाडांच्या पानांर्र धळ ु ीचे थर र्दसत असतात. काही नेहमी र्दसिारे र्क्ष ृ पानिळी मुळे ओकेबोके र्दसू लाितात आणि ओळखू येईनासे होतात. िारठ्यामुळे पक्षी सुद्धा तसे उशशराच उठत असार्ेत. एकूिच सष्ृ टीत सिळीकडे एक आळसार्ले पि असतं. चालता चालता कधी कधी एखाद्या घरार्रची संक्रांतर्ेलीची शेंदरी फुलं लक्ष र्ेधन ू घेतात. कुठे कुठे आंब्याच्या झाडार्र तुरळक मोहोर र्दसत असतो. तर कुठे गचंचेच्या झाडार्र र्हरव्या गचंचा लटकत असतात. कधी र्डाची लालचट ु ु क फळं खायला पक्षांची िदी लोटते. पानिळी मळ ु े पानाआड दडलेली घरटी नजरे स पडतात. एरर्ी सहज न र्दसिारे पक्षीही अचानक दशवन दे तात. कधी एकेकटे तर कधी जोडीने. तसेच पक्षी तनरीक्षिासाठी हा काळ म्हिजे पर्विीच असते.

संक्रांतीनंतर थंडीची िुलाबी जाद ू हळूहळू ओसरू लािते. पहाटे थंडी आणि र्दर्सा उन्हाच्या झळा असा खेळ काही र्दर्स चालू राहतो. माघ सरतो, फाल्िुन येतो आणि झाडार्र कुठे कुठे कोर्ळी पालर्ी र्दसू लािते. बाळकैया​ांनी आंब्याची झाडं लिडून जातात. होळीपौणिवमेला होळी पेटते. सष्ृ टी अनेकरं िी फुलांची उधळि करत आपली रं िपंचमी साजरी करते. िुढी पाडर्ा येतो आणि आपिही दारी आंब्याचं तोरि बांधन ू र्संतऋतच् ु या स्र्ािताला परत सज्ज होतो. सष्ृ टीतले हे बदलिारे ऋतुरंि आपलं आयुष्य एकसुरी होऊ दे त नाहीत. तनसिवचक्र तनयशमतपिे चालत असतं. त्याची िती त्याचा तोल कुठले तरी अदृचय हात न कंटाळता सांभाळत असतात. पि आता हा तोल कुठे तरी ढासळताना र्दसतो आहे . मनष्ु यप्रािीच त्याला जबाबदार आहे . हा तोल ढळिार नाही या साठी प्रत्येकानेच आपला खारीचा र्ाटा उचलला तर हे ऋतूर्ैभर् पुढील ककत्येक वपढ्यांना उपभोिता येऊ शकेल.

-

संपदा पटर्धवन

~~~~~~~

िडर्ाट नुकत्याच आमच्या इंजजतनअररंिच्या परीक्षा संपून सुट्टय ् ा सुरु झाल्या होत्या. सात-आठ र्दर्स

झाल्यार्र घरी बसायचा कंटाळा आला. संध्याकाळी शमत्रांना भेटल्यार्र तेही घरी बसून कंटाळून िेल्याचं समजलं.

‘घरी बसून बोअर झालंय रार्! कुठं तरी कफरायला जाऊ’, मी म्हिलो. बाकीच्यांना पि ही कल्पना

आर्डली.

मि सुरु झाला र्ठकािांचा शोध....लोिार्ळा-र्ाई-महाबळे चर्र-माथेरान र्िैरे र्टवपकल

र्हलस्टे शनला जाऊन उिीचच स्र्तःचे र्ेिर्ेिळ्या ‘पोज’ मधले फोटो काढून घेण्यात कुिालाही इंटरे स्ट नव्हता. काहीतरी अॅडव्हे न्चरस –चॅ लेजन्जंि करार्सं र्ाटत होतं. ‘चला रे कला जाऊ’, मी म्हिालो. मि काय, सुरु झाला ककल्ल्यांचा शोध... नुकताच पार्साळा सुरु झाला होता आणि आम्ही पि

खप ू अनुभर्ी र्िैरे नव्हतो, म्हिून एखाद्या चढायला सोप्या ककल्ल्यार्र जायचं ठरलं. इंटरनेटर्र शोधता शोधता ककल्ले लोहिड–वर्सापूर यांनी लक्ष र्ेधलं. ककल्ल्यांच्या मार्हतीपर पस् ु तकात - जायची र्ाट, लाि​िारा र्ेळ र्िैरे बघून लोहिड–वर्सापूर ‘कफक्स’ केले.

एक-दोघांच्या घरी जाऊन, त्यांच्या आई–र्डडलांची मनधरिी करून, रे कसाठी हादडायला काय

काय न्यायचं र्िैरे सिळं ठरर्ून झाल्यार्र जायचा र्दर्स ठरला. ककल्ल्यार्र जास्तीत जास्त र्ेळ

घालर्ता यार्ा, संपूिव ककल्ला कफरून व्हार्ा यासाठी बारामतीहून आदल्याच र्दर्शी पुण्यात येऊन रार्हलो. दस ु ऱ्या र्दर्शी सकाळी ६.३० ची पि ु े–लोिार्ळा लोकल पकडली आणि आमचा प्रर्ास सरु ु झाला. लोकल सट ु ू न एक तास झाला होता आणि आमचं उतरायचं स्टे शन – ‘मळर्ली’ जर्ळ आलंच होतं.

र्डिार् स्टे शनर्र लोकल जरा जास्तच र्ेळ थांबली तेव्हा आम्ही र् इतर सर्वच बाहे र डोकार्न ू काय झालंय ते समजन ू घ्यायचा प्रयत्न करू लािलो, तेव्हा स्टे शन मास्तरांनी येऊन सांगितलं की – ‘पढ ु ं

थोड्या अंतरार्र रूळ तट ु ले आहे त. लोकल पढ ु े जाऊ शकिार नाही, आणि नर्ीन रूळ बसर्ायला अजन ू ककमान १ तास तरी जाईल...’ झालं!

‘ती’ र्ेळ आलीच, सिळ्यांच्या मनात एकार्ेळी हाच वर्चार आला. ‘ती र्ेळ’ हा प्रकार काय ते सांितो तुम्हाला – आम्ही आजर्र केलेल्या प्रत्येक रे कच्या र्ेळी

काहीतरी अडचि येतेच येते. कधी बसचे टायर पंक्चर होऊन पोचायला उशीर होईल, कधी शमत्रांनी

प्रॉशमस केलेल्या बाईक्स अचानक शमळिार नाहीत, अचानक कॅमेराच शमळिार नाही, काहीतरी होिारच. तर अशी ही यार्ेळेची ‘ती र्ेळ’ आली होती...

जास्त र्ेळ न घालर्ता आता ‘बाय रोड’ जायचं ठरलं. लोकल मधन ू उतरून मि जुन्या पुिे –

मुंबई हायर्े कडे चालू लािलो. ककल्ल्यार्र जाण्यासाठी आलेले बाकीचेही अनेक इतर लोक होते. हायर्ेर्र जाऊन मि शमळे ल त्या र्ाहनाने मळर्ली िाठायचं होतं. तेर्ढ्यात लोिार्ळ्याला जािारे ३ अिदी

नर्ेकोरे टाटा टे म्पो येताना र्दसले. ते टे म्पो एर्ढे नर्ीन होते की त्यात चढताना आमच्या बोटांचे ठसे त्यार्र उमटत होते! मळर्ली फाट्यार्र उतरून मि पोटपज ू ा करून घेतली. जाताना चहार्ाल्याकडे चौकशी केल्यार्र

त्याने सांगितले की मळर्ली स्टे शन इथन ू जर्ळच आहे , तेथन ू च पढ ु े लोहिडला जायचा रस्ता आहे .

मळर्ली स्टे शनमधन ू बाहे र पडल्यार्र एक्सप्रेस हायर्ेच्या पलीकडे िेल्यार्र मि समोर वर्सापरू चा प्रचंड डोंिर र् त्यामािे लोहिड र्दसतो. जाताना रस्त्यात भाजे लेिी र्दसतात. ह्या लेिी इसर्ी सन पर् ू व

दस ु ऱ्या शतकातल्या आहे त. लेण्यांमधले भलेमोठे चैत्य र् इतर िह ु ा पाहण्यासारख्या आहे त. चैत्याच्यार्र असिारी फासळ्यांसारखी र्दसिारी लाकडे २ हजार र्षा​ांहूनही अगधक जन ु ी आहे त, यार्र वर्चर्ास बसत नाही.

भाजे लेिी पाहून झाल्यार्र पुन्हा लोहिडाच्या र्ाटे ला लािलो. इथन ू ककल्ल्याच्या पायथ्याशी असलेल्या लोहिडर्ाडीत पोचायला एक–सव्र्ा तास सहज पुरतो. र्ाटे त एका र्ठकािी एक छोटा धबधबा आहे . सकाळी पाऊस झाला असल्याने त्याला बऱ्यापैकी पािी होते. पाण्यात खेळायचा मोह कुिालाच आर्रला नाही. बॅग्स र्िैरे बाजूला ठे र्ल्या आणि पाण्यात जाऊ लािलो.

मी सँडल्स घातले होते आणि शेर्ाळल्या जशमनीमुळे पाय घसरत होते. मी सँडल्स काढले आणि

मि चढू लािलो. धबधब्यापाशी िदी असल्यामुळे आम्ही थोडं र्र चढून िेलो आणि मनसोक्त पाण्यात खेळलो. उतरताना माझ्या पायाच्या तळव्याला सरव कन काहीतरी कापलं िेलं. पाण्यात हात घालून काय आहे ते बतघतलं तर ती एक दारूच्या फुटलेल्या बाटलीची काच होती! ज्यानी कुिी ती बाटली ततथं

फोडली असेल त्या दारुड्याला मनापासून भरपूर शशव्या दे ऊन झाल्यार्र मि पुढच्या र्ाटे ला लािलो. ही

र्ाट संपल्यार्र एक िायमुख णखंड लािते. इथन ू उजर्ीकडे लोहिड तर डार्ीकडे वर्सापूर ककल्ला र् बेडसे लेण्यांकडे जायचा रस्ता आहे . उजर्ीकडे िेल्यार्र लिेचच लोहिडर्ाडी र्दसते. लोहिडर्ाडीत पोचल्यार्र आधी राहायला जािा शोधन ू ततथे बॅग्स ठे ऊन मि िडार्र जायचं होतं. थोडी चौकशी करत श्री. बाळासाहे ब ढाकोळ यांच्या घरी बॅग्स ठे र्ल्या.

लोहिड वर्सापरू हे पर्न मार्ळ प्रांताचं रक्षि करण्यासाठी र्ापरण्यात आलेल्या लोहिड–वर्सापरू -

तंि ु ––ततकोना ह्या चौकडीमधले ककल्ले आहे त. दोन्ही ककल्ल्यांची समद्र ु सपाटीपासन ू ची उं ची सम ु ारे ३४०० फूट आहे . हे दोन्ही ककल्ले खप ू जन ु े म्हिजे सम ु ारे २००० र्षा​ांपर् ू ीचे आहे त असे मानले जाते. काळ

बदलत िेला तशा त्यांच्यार्रच्या सत्ताही बदलत होत्या. तनजामशाहीच्या अस्तानंतर सन १६३७ मध्ये लोहिड आर्दलशाहीकडे िेला. शशर्ाजीमहाराजांनी १६५७-५८ च्या सुमारास हे ककल्ले ताब्यात घेतले. सन १६६४ मध्ये सुरतेर्रून आिलेली सर्व लूट प्रथम नाशशक जजल्ह्यातील साल्हे र ककल्ल्यार्र र् त्यानंतर लोहिडार्र आिली िेली होती. सन १६६५ साली महाराजांनी शमझावराजे जयशसंि र् र्दलेरखानाबरोबर

केलेल्या तहात हे दोन्ही ककल्ले शत्रच् ू या ताब्यात िेले. १६७० मध्ये ते पुन्हा मराठ्यांच्या ताब्यात आले. संभाजी महाराजांच्या मत्ृ युनंतर ते पुन्हा मुघलांच्या ताब्यात होते.

खद्द ु औरं िजेब या भािात शशकारीसाठी थांबल्याचे उल्लेख आहे त. १६९४ र् १७०५ मध्ये हे ककल्ले

पुन्हा घेण्याचे प्रयत्न झाले. ८ जानेर्ारी १७०५ रोजी महारािी ताराबाईने हा ककल्ला ताब्यात घेतला होता. सन १६८१ मध्ये तनजामाने जेव्हा पुण्यार्र चाल करून पुिे लुटण्यास सुरुर्ात केली तेव्हा प्रचंड प्रमािात संपत्ती लोहिडार्र ठे र्ण्यात आली होती, पि ती लुटली िेली. यानंतर काही काळ नाना फडिवर्सांचा िडार्र प्रत्यक्ष ताबा होता. लोहिड आणि वर्सापूर यांचे स्र्तंत्र असे इततहास नाहीत. हे दोन्ही ककल्ले एकमेकांर्र अर्लंबून होते. १८१८ साली वर्सापूर इंग्रजांच्या ताब्यात िेला. तेव्हा २–३ र्दर्सांतच

मराठ्यांना लोहिड सोडून जार्ं लािलं. कारि वर्सापूर वर्ना लोहिड लढर्त ठे र्िं शक्य नव्हतं. पढ ु े १८४५ पयांत त्रब्रर्टशांनी या ककल्ल्यार्र आपलं सेनेचं ठािं र्सर्लं होतं.

लोहिडर्ाडीतून ककल्ला फार लांब नाही. र्ाटे त एका मािोमाि एक असे चार अजस्त्र असे दरर्ाजे

लाितात. ि​िेश दरर्ाजा - नारायि दरर्ाजा – हनुमान दरर्ाजा – महादरर्ाजा. यापैकी हनुमान दरर्ाजा हा खप ू पूर्ीपासून आहे , आणि बाकीचे दरर्ाजे नाना फडिर्ीसांनी बांधन ू घेतले असे सांगितले जाते.

पर्हल्या ि​िेश दरर्ाजाच्या बुरुजाखाली सार्ळे नार्ाच्या जोडप्याचा नरबळी दे ण्यात आला आहे . याबद्दल त्यांच्या कुटुंत्रबयांना लोहिडर्ाडीची पाटीलकी दे ण्यात आली होती.

ि​िेश दरर्ाजा

िडार्र सध्या धान्याच्या कोठी, एक मशीद, पाण्याची अनेक टाकी, महादे र्ाचे मंर्दर इत्यादी अर्शेष र्दसतात. ककल्ल्याच्या सर्ावत उं च जािेर्र एक थडिे आहे . िडार्र लोमेश ऋषींचे र्ास्तर् असलेली िुहा र्दसते. ककल्ल्याच्या पजचचम बाजूस डोंिराची एक गचंचोळी सोंड दरू र्र धार्त िेलेली

र्दसते. याच्या दोन्ही बाजूस तटबंदी असून शेर्टी एक भलामोठा बुरुज आहे . या सर्ा​ांचा आकार हा

वर्ंचर्ाच्या नांिीसारखा र्दसतो म्हिन ू याला ‘वर्ंचक ू ाटा’ म्हिले जाते. वर्ंचक ू ाट्यार्र यायला एक टप्पा उतरून खाली यार्े लािते. वर्ंचक ू ाटा …….

िडार्रचे दरर्ाजे हे सर्ावत मोठे आकषवि. र्रती पोचल्यार्र दरर्ाज्यांची ही माशलका जरूर पहार्ी. ककल्ल्यार्रून र्दसिारा हा नजारा अिदी थक्क करून सोडतो. िडार्रून पर्ना धरिाचा जलाशय, त्यापलीकडे असिारे तंि ु , ततकोना हे ककल्ले, आणि अिदी जर्ळ असिारा वर्सापरू हे ककल्ले र्दसतात. दरर्ाजा माशलका

ककल्ल्यार्रून खाली येताना संध्याकाळ होत आली होती. लोहिडर्ाडीत पोचल्यार्र शमळालेल्या चहाची चर् काही औरच होती. रात्री जेर्िं झाल्यार्र ढाकोळ काकांनी मस्त ककस्से, आठर्िी सांगितल्या. इथं कायम राहायचं ही अजजबात सोपी िोष्ट नाही. एकतर सारखा बरसिारा धो-धो पाऊस, बोचरी थंडी, शशर्ाय दर्ाखाना र् इतर सुवर्धा ककतीतरी दरू र्र...बाकी र्ीज र् दरू ध्र्नीची इथली चांिली सोय बघून बरं र्ाटलं.

दस ु ऱ्या र्दर्शी सकाळी उठून बघतो तर सिळीकडे अिदी दाट धक् ु याची चादर ! चटकन फोटो

काढून नाचता उरकून वर्सापूरकडे तनघालो.

वर्सापरू

वर्सापूर चढायला अिदी र्ेिळी र्ाट आहे . िडार्रून पाण्याची धार खाली येत असते, त्यातूनच

र्र जार्े लािते. चढून जायला अधाव–पाऊि तास पुरतो. ककल्ला चढताना मी माझा चष्मा माझ्या टीशटव ला अडकर्ला होता. अचानक जोरात आलेल्या पाण्यामुळे तनसटून तो पाण्यात पडला. बराच शोध

घेऊनही तो सापडत नव्हता तेव्हा मी आशा सोडून र्दली र् चढाई पुन्हा चालू करायला लािलो तेर्ढ्यात ककल्ला उतरिाऱ्या काही मुलांपैकी एकाला माझ्यापासून जर्ळपास २५-३० फूट खाली पाण्यात तो

सापडला. दिडांर्रून इतक्या खाली र्ाहत जाऊनही तो कसा शाबूत रार्हला याचं मला फार आचचयव र्ाटलं. त्या मुलाचे लाख आभार मानून मी पुढे तनघालो.

िडार्र अर्शेष असे फार नाहीत, पि ककल्ल्याची बरीचशी तटबंदी र् बुरुज शाबूत आहे त. अिदी

भाजे लेण्यातूनही ते र्दसून येतात. तटबंदीच्या बाजूलाच एक चुन्याचा घािा र्दसतो. बहुधा तटबंदीच्याच बांधकामासाठी बनर्ला असार्ा. बाकी िडार्र हनुमानाच्या दोन मूती र् काही पाण्याची टाकी आहे त. नुकताच पाऊस पडून िेला असेल तर ककल्ल्यार्रून खाली जािारे धबधबे खप ू च छान र्दसतात.

वर्सापरू धबधबे

वर्सापूर ककल्ल्यार्र अर्शेष फार नसले तरी ककल्ल्याचा वर्स्तार खप ू च मोठा आहे . ककल्ला

उतरतानाही पाण्यामुळे वर्शेष काळजी घार्ी लािते. अनेक र्ठकािी पाण्यामुळे शेर्ाळे साचलेले आहे . लोहिडर्ाडीत परत आल्यार्र माझी चालायची अजजबातच तयारी नव्हती, तेव्हा मि आम्ही

िाडीमािावने ककल्ला उतरायचे ठरर्ले. हा िाडीमािव आपल्याला थेट लोिार्ळा स्टे शनर्र आिून सोडतो. ककल्ल्यार्रून लोिार्ळ्यात जायला िाड्यांची भरपूर सोय आहे .

रे कची सांिता झाली होती...एक अततशय आनंददायक असा रे क पूिव झाला होता...पुण्याला

जािारी लोकल तनघाली तशी लोहिड – वर्सापरू ची जोडिोळी मािे पडत चालली होती...पन् ु हा बघायला जाईपयांत आता ते फक्त आमच्या आठर्िीतच राहिार होते...!

‘तम् ु ही असे ककल्ल्यांर्र काय र्हंडत राहता? सिळं पडकं-मोडकंतर असतं ततथं. बघण्यासारखं

काय रार्हलंय आता ततथं ?’ असं अनेक लोक आम्हाला म्हितात. तम ु च्यापैकी रे ककंि करिाऱ्या

अनेकांना असा प्रचन वर्चारला िेला असेल...पि आता ती पररजस्थती बदलण्याचे र्दर्स येतायत. दि व ीर ु र् प्रततष्ठान, सह्याद्री प्रततष्ठान सारख्या अनेक संस्था पढ व ीर ु े येऊन कामाला लािल्या आहे त. दि ु र्

प्रततष्ठानच्या र्तीने सतत र्ेिर्ेिळ्या ककल्ल्यांर्र श्रमदानाची कामे होतायत. तर सह्याद्री प्रततष्ठानने िडककल्ले संर्धवनासाठी मंुबई हायकोटावत जनर्हत यागचका दाखल केली आहे .

दि व ंर्धवन करताना परु ातत्र्खात्याची तनयमांची अनेकदा अडचि जािर्त असेल असं मला ु स

र्ाटलं होतं, पि जेव्हा 'शशर्दि ु व संर्धवन' आयोजजत एका कायवक्रमालाभेट र्दली तेव्हा योग्य मार्हती

शमळाली. परु ातत्र् खात्याच्या तनयमाप्रमािे ऐततहाशसक जािी कुठलेही नर्ीन बांधकाम करता येत नाही

र् पाडताही येत नाही. पि आहे त्या जािेची स्र्च्छता, तट ु लेल्या पायऱ्या नीट करिे, तटबंदी – बरु ु जांर्र र्ाढलेले िर्त काढिे, पाण्याच्या टाक्यांची स्र्च्छता, यासर्ा​ांना परु ातत्र्खात्याची 'ना' नाही. या सर्व कामांना लोकांच्या मदतीची खप ू िरज आहे .

माझं वर्चाराल तर मला ककल्ला चढून जािं हे एक खप ू चॅ लेजन्जंि र्ाटतं. आपल्यातल्या

ताकदीची र् गचकाटीची ती एक परीक्षाच असते. ककल्ल्याच्या सर्ावत उं च र्ठकािी पोचल्यार्र शमळिारा आनंद हा खप ू मोठा असतो. तो शब्दात मांडता येत नाही, तो फक्त अनुभर्ायचा असतो...! अिदी िोनीदांच्याच शब्दात सांिायचं झालं तर-

“हे दि ु व म्हिजे काही लोिार्ळा, माथेरान ककंर्ा आपलं महाबळे चर्र नव्हे . नुसतं डोंिर चढिं आहे . रान तुडर्िं आहे . स्र्तःचं अंथरूि पांघरूि पाठीर्र र्ािर्ीत रानोमाळ र्हंडार्ं लाितं. ततथं असतो भराट र्ारा. असतं कळा कळा तापिारं ऊन. असतात मोकाट डोंिरदरे . पि हे आव्हान असतं जजद्दीला. पुरुषाथावला...!”

-

सौरभ सदानंद बडर्े ~~~~~~

षंढ बजबजपरु ीस आली भरती अर्ती भर्ती ककटाळ चरती डोके मथ्थड खांद्यार्रती, डोळे उघडून बघतो आहे जजर्ंत मेली तनू र्ािवर्त, षंढ मनाने जितो आहे .

पांढर पेशा सदरा लेऊन टापर्टपीची ऐट बढार्ून भयिंडाचे अस्तर लार्ून वपंड नासका ढकतो आहे जजर्ंत मेली तनू र्ािवर्त, षंढ मनाने जितो आहे .

माझा पैसा माझी िाडी माझे घर तन माझीच माडी वर्चर् गथटे अन नभही ककरटे , कर्ेत घेऊन लपतो आहे जजर्ंत मेली तनू र्ािवर्त, षंढ मनाने जितो आहे .

कोिी मेले कोि जळाले कुिी कुिाचे घास गिळाले र्दर्ाभीतासम अंधारातून वर्स्फारुतनया बघतो आहे जजर्ंत मेली तनू र्ािवर्त, षंढ मनाने जितो आहे .

अंतर जळते मन कळर्ळते रोमांचन ू जाणिर् हुळहुळते परर हृदयाततल धरू कोंडला वर्डी ओढूनी फुकतो आहे जजर्ंत मेली तनू र्ािवर्त, षंढ मनाने जितो आहे .

मतही र्दधले "कर"ही भरले सिळे जन परर र्ेडे ठरले कैची मध्ये र्ष ृ िे गचमटून केवर्लर्ािे रडतो आहे जजर्ंत मेली तनू र्ािवर्त, षंढ मनाने जितो आहे .

प्रचनच उरले पैसा िेला मि दे र्ाचा धार्ा केला घुसमट झाली तरी धपापत भार खेचन ू ी तितो आहे जजर्ंत मेली तनू र्ािवर्त, षंढ मनाने जितो आहे .

तीन शेकडा साल चालते र्ारी पंढरपुरी धार्ते मनी गचंतुनी नाम हरीचे भीमेकाठीच हाितो आहे जजर्ंत मेली तनू र्ािवर्त, षंढ मनाने जितो आहे .

अशभनर् फडके

तरी मला र्ाटलंच होतं! “तरी मला र्ाटलंच होतं...” एक ओळखीचा आर्ाज आला आणि त्या पाठोपाठ दारार्र टकटक ऐकू आली. तशी मी आणि नेहाने एकमेकींकडे सूचक नजरे नं पर्हलं. मोठमोठ्यांनी हसत आमच्या

अर्ाढव्य वर्जू काकू आत शशरल्या. “अग्िो बाईss, जािेच आहात का तुम्ही राजे? आज्जी भेटायला येिार हे समजलं होतं र्ाटतं तुम्हाला!” नेहाच्या बाळाला पाहायला आलेल्या आमच्या लाडक्या वर्जू

काकंू नी त्यांच्या आर्ाजानी पूिव खोली दम ु दम ु ून टाकली. “हो ना! आमच्या वपल्लुला पि आधीच र्ाटलं होतं तुम्ही येिार म्हिून. त्यामुळेच तर कधी नव्हे तो पोटोबा भरूनही झोपला नाही तो अजून.” मी काकंू ना मारलेला टोला ऐकून नेहा ततथेच कफसकन हसली आणि आमच्या मातोश्रींनी आमच्याकडे

जळजळीत कटाक्ष टाकला. काकंू ना मात्र मी बोलले ते समजलंच नाही ककंर्ा मला पामराला त्यांनी

मनार्र घेतलं नाही आणि नेहमीप्रमािे समोरचा हसला तर आपिही हसार्े म्हिून त्याही हसल्या.

नेहाची आई तोपयांत सिळ्यांसाठी चहा घेऊन आली. चहाचा भुरका मारत काकंू नी आपली बडबड

िाडी पुन्हा सुरु केली. “मला र्ाटलंच होतं तुला मुलिा होिार. म्हिून आधीच मी तनळं झबलं घेऊन ठे र्लं होतं पहा.” त्यांनी नेहाला झबलं र्दलं. ते दे ताना त्यातून पार्ती पडली ती नेमकी माझ्याच

पुढ्यात. मी पि अशी संधी सोडिार होते का? सरळ पार्ती उघडली आणि त्यांना “खरे दीची तारीख तर आजची र्दसते आहे !” असं सांगितलं. आता मात्र आई माझ्याजर्ळ आली आणि मला अस्सा गचमटा

काढला की मी पार कळर्ळले, पि एर्ढ्या लोकात ओरडिार कशी? आणि ओरडले असते.. सांगितलं असतं माझ्या ओरडण्याचं खरं कारि मि तर मातोश्रींनी घरी जाऊन नुसती कणिक ततम्बली असती

माझ्या पाठीची. तसंही ततने माझ्यार्र हात साफ करून खप ू र्षव झाली आहे त आणि म्हिन ू च मी कशी शेफारले आहे असं ती परर्ाच बाबांना सांित होती.

तेव्हा ककमान आई असेपयांत तरी मला िप्प राहिं भाि होतं हे मला समजलं. काकू समोर

बसल्या आहे त आणि मला आता त्यांची खेचण्याचा आनंद शमळिार नाही म्हिन ू मी चरफडत होते. पि, तेर्ढ्यात आईला दादानी हाक मारली म्हिन ू ती आमच्या घरी तनघन ू िेली. जाताना नेहाच्या

आईलाही ती बाळासाठी ततनी बनर्लेली दप ु टी पाहायला घेऊन िेली. या शेजार शेजारच्या साळकाया

माळकाया वर्जू काकू जाईपयांत तरी परत या घरी येिार नाहीत हे माझ्या लक्षात आलं. काकंू नी पि मी आहे ना तुमचं चालू दे असं त्या दोघींना सांगितलं.

तसं पाहायला िेलं तर माझा आणि काकंू चा छत्तीसचा आकडा र्िैरे नाही. आम्ही एकमेकींना

अिदीच पाण्यात पाहतो ककर्ा आमच्यातून वर्स्तर्ही जात नाही असं दे खील नाही. उलट त्या आल्या की त्यांच्या िप्पा ऐकायला आणि नंतर त्यांची नक्कल करायला मीच पुढे असते. त्यांची खेचायला तर मला भारीच आर्डतं. पुढे नेहाच्या बाळालाही ते शशकर्ण्याचा माझा वर्चार आहे . काकू सिळं च हसण्यार्ारी नेतात. लहानपिापासून मी त्यांना कधीच कोिाशी भांडताना पार्हलं नाही की ओरडताना ऐकलं नाही. सात मजली हास्याचा िडिडाट आणि “...तरी मला र्ाटलंच होतं.” या दोनच िोष्टी आम्ही त्यांच्या

मुखातून ऐकत ऐकत मोठे झालो. लहानपिी मला खप ू आचचयव र्ाटायचं. काकंू ना बरं सिळं आधीच

मार्हती असतं...! आधीच सिळं कसं र्ाटून जातं...!! दे र्ाला कौल लार्ण्यापेक्षा सिळे वर्जूकाकंू नाच का

नाही प्रचन वर्चारत? असं नेहमी र्ाटायचं. अशी सर्वज्ञानी काकू आहे आमच्या इमारतीमध्ये, याचं कसलं कौतक ु होतं मला!

पि हळूहळू माझ्या एक लक्षात आलं. सिळ्या िोष्टी झाल्यार्र बऱ्या यांना आधीच र्ाटल्या

होत्या असं सांित कफरतात. मी कधी त्यांनी कसलं भाकीत केल्याचं आणि नंतर तसंच झाल्याचं ऐकलंही नव्हतं. बरं , असं झालं असतं तर कोिीतरी सांगितलं असतं. पि नाहीच. उलट इमारतीतलंच नाही, तर त्यांना ओळखिारे सिळे त्यांच्यामािन ू त्यांच्या या सर्यीची णखल्ली उडर्तात हे समजलं आणि माझं बालमन खट्टू झालं. मि आता मी अशी भरपूर त्रास दे ते त्यांना. पि तरीही त्या कधी मला रािर्ल्या नाहीत की आईला कधी चहाडी केली नाही त्यांनी माझी. अथावत मी मािून बोलिारी नसल्याने त्यांना समोरासमोर बोलत असे. बाकी सिळे त्या िेल्यार्र णखसफीस करत राहत.

एकूि काय! वर्जू काकू या सिळ्यांच्याच चेष्टे चा वर्षय बनल्या होत्या ते त्यांच्या “...तरी मला

र्ाटलंच होतं.” या लाडक्या र्ाक्यामुळे. तरी आज आधी मातोश्रींकडून प्रसाद शमळाल्यामुळे माझं आता

त्या ककतीर्ेळा ‘त्या’ र्ाक्याचा जप करीत होत्या ते मोजायचं रार्हलं. नाहीतर आम्ही मैत्रत्रिी त्या समोर र्दसल्या की आधीच पैज लार्त असू आणि मी सहसा जजंकत असे. माझा त्रबचारा हात त्या गचमट्यामुळे पाहता-पाहता लाल झाला होता आणि तो भाि टरारून र्र आला होता. मी हात चोळण्यात िुंि होते तेर्ढ्यात काकंू च्या हसण्याने माझी तंद्री भंि झाली.

“तुला सांिते रािी..” त्यांनी माझ्याकडे पर्हलं. “ही नेहा मला एकदा पें डसे निरला र्दसली तेव्हाच

मला र्ाटलं होतं की ही लग्न करून सोनार्ण्यांकडेच जािार.” आता मात्र हद्द झाली. आमचं वपल्लू

झोपलं होतं. नेहादे खील पें िुळली होती आणि ह्या बाई बसून काहीही पुड्या सोडत होत्या. त्यांचं हे र्ाक्य ऐकून मात्र कधी काही न बोलिारी नेहाही, “आता जरा जास्त होतंय हो काकू!” असं र्ैतािून म्हिाली. खरं च होतं नेहाचं.. उलट लहानपिापासून माझं आणि ततचं सोनार्ण्यांचा संकेत र्दसला की डोकं

कफरायचं. त्यात तो सिळ्यात हुशार म्हिून नेहाची आई सतत ततला तो बघ कसा..! असं सांिून अक्षरशः कान ककटर्ीत असे आणि जेव्हा या काकंू नी ततला पर्हली होती तेव्हा आम्ही ततथे संकेतचं

प्रेमपत्र दस ु ऱ्याच एका मुलीला दे ण्यासाठी िेलो होतो. म्हिजे त्याला आम्ही पत्र पोहोचर्तो असं सांिून ततला तो कसा ततच्यासाठी योग्य नाही असं मधल्यामध्ये सांिायला िेलो होतो.

पुढे या दोघांचच ं लग्न घरच्यांनी लार्ून र्दलं पि अिदी लग्नाच्या आधीपयांत आम्ही दोघी

शमळून त्याच्या नार्ाने खडे फोडीत अस.ू आता हे सिळं आठर्लं की जेर्ढी िम्मत र्ाटते तेर्ढीच

आत्ता काकंू चं ऐकून र्ाटली कारि ज्या िोष्टीची खद्द ु नेहालाच कल्पना नव्हती तेही काकंू ना आधी र्ाटलं! नेहाही र्ैतािली आहे हे पाहून मी परत फॉमावत आले. त्यांना म्हिाले, “काकू, सिळं च बरं तम् ु हाला आधीच र्ाटून जातं! नाही म्हिजे खप ू कौतक ु आहे तम ु च्या या ि​ि ु ाबद्दल पि..” माझ्या

डोक्यात कसल्यातरी वर्चारला चरु चरु ीत फोडिी घातली िेली आहे हे नेहाच्या एव्हाना लक्षात आलं होतं. ती सरसार्न ू थोडी पढ ु े झक ु ू न मी आता काय बोलते आहे याकडे नीट लक्ष दे ऊ लािली. “पि काय?”

काकंू ना काहीच समजलं नसल्याने त्यांनी िोंधळून मला प्रचन वर्चारला आणि इथेच मी अधी बाजी

मारली म्हिन ू स्र्तःर्र खश ु झाले. “पि काय आहे .. बरे च जि म्हितात की तम् ु हाला काही र्ाटत र्िैरे नसतं तम् ु ही आपल्या उिाचचं..” बोलता बोलता माझं नेहाकडे लक्ष िेलं ती माझ्या या र्ाक्यामळ ु े पार

आ र्ासन ू पाहत होती. एर्ढा आ केला होता ततने की माझ्या शमनी मांजरीचं छोटं वपल्लप ु ि आत िेलं असतं ततथन ू .

काकू कधी नव्हे त्या जरा अर्घडल्यासारख्या झाल्या. पि स्र्तःला सार्रत म्हिाल्या, “हूह.. बोलिाऱ्यांच काय िं..! एर्ढे केस पांढरे झाले ते उिीच नव्हे हो. साधना आहे माझी ती. मला कळतं बाई सिळं . कोिी काही बोलू दे . आता हे च पहा ना नेहाचं लग्न, ततला मल ु िा होिार हे पि मला र्ाटलं तसंच तर झालं. असंच असतं ते. मला र्ाटलं की तसं होतंच.” त्या थोडसं स्र्तःशी पुटपुटत.. थोडं

आम्हाला ठामपिे सांित होत्या. त्या स्र्तःलाच त्यांची थाप पटर्ून दे त होत्या असंच र्ाटलं मला तरी. त्यांनी मोठ्या आशेने नेहाकडून सकारात्मक प्रततसादासाठी पार्हलं. ततला जराही र्ेळ लाित नाही

कुिाची किर् येण्यासाठी. त्या सांित आहे त त्यात काही तथ्य नाही हे मार्हती असूनही ती कसंनुसं हो म्हिाली. आता खरं पाहता मी त्यांच्या डोक्याला एर्ढं खाद्य पुरर्ून दे ऊन थांबायला हर्ं होतं. पि

मिाचा आईचा गचमटा अजून ठुसठुसत होता ना. “तुम्ही त्या सिळ्याचं तोंड का नाही िप्प करत?” इतत मी. त्या भांबार्ून माझ्याकडे पाहू लािल्या. “म्हिजे कसं आहे ! तुम्ही एखाद र्ेळेस पर्हलेच सांिून टाका ना काय होईल ते. मि तसं झालं की मी एकेकाचं तोंड कशी बंद करते पहा!” काकंू नी पटल्यासारखी मान डोलार्ली. पि आता भाकीत कशार्र करायला हर्ं त्यांनी? मी तर हा वर्चार केलाच नव्हता. मि मी उिाच अजून नको त्यांना त्रास म्हिून माझे पुढचे र्दर्स कसे जातील सांिा बरं असं म्हिाले.

मी अंदमान यात्रेला तनघाले होते. स्र्तःच नेत असलेली माझी पर्हली यात्रा. तेव्हा काय होईल

यात्रेत ते सांिा. आता फक्त सिळं छानछान नाही, खरं खरं तुम्हाला काय र्ाटत आहे ते सांिा. अशीही पुढे पुस्ती जोडली. काकू थोड्यार्ेळ शांत बसल्या आणि मि अिदी दोन चार अशा िोष्टी त्यांनी

सांगितल्या की त्या कोिीही.. अिदी नेहाचं बाळही सांिू शकलं असतं. मी त्यांना परत “फक्त छानछान नाही, खरं खरं ” याची आठर्ि करून र्दली. मि म्हिाल्या, “सांभाळून िो पोरी. कोिीतरी महाभाि मोठ्ठा िोंधळ उडर्िार आहे आणि तेही पर्हल्या काही र्दर्सातच. मि सिळ्यांचा मूड खराब असेल.” मला र्ाटलं होतं काकू सपशेल हार स्र्ीकारतील पि या तर खरं च भाकीत करायला तनघाल्या होत्या. मी अजून थोडी मस्करी करण्याच्या इच्छे त होते पि आईने हाक मारली. उद्या माझ्यासोबत यात्रेर्र

असिारे मला भेटण्यासाठी आले होते. तेव्हा काकू आणि नेहाचा तनरोप घेऊन मी तनघाले. मि संपूिव र्दर्स एकेक काम संपर्न ू यात्रेच्या तयारीमध्ये िेला आणि काकंू च्या भाककताबाबत मी पार वर्सरले.

सकाळी लर्कर घरातन ू तनघायचं होतं आणि खप ू थकले असल्याने पाठ टे कल्यार्र लिेच डोळा लािला. सकाळी सिळी कामं आटोपन ू तनघताना मी नेहाला भेटले. तेव्हा ती र्ेडी खप ू काळजीत र्दसली.

माझा हात घट्ट पकडत म्हिाली, “काळजी घे. मला भीती र्ाटते आहे काल काकू ते बोलल्यापासन ू .” मी तर एर्ढं वर्सरले होते की मला आधी काही कळे च ना. मि ततला “हत ् र्ेडी!” असं म्हिन ू तनघाले.

चेन्नईला आल्यार्र सिळ्यांना एकत्र जमा करून मी अंदमानला जाण्यासाठी वर्मान तासाभराने आहे हे

सांिून ततकीट नीट जर्ळ ठे र्ा हे पुन्हा पुन्हा सांगितलं. वर्मानतळार्र जाण्यासाठी तनघत असतानाच मला पाटीलकाकांचा ओरडण्याचा आर्ाज आला. त्यांना अिदी पर्हल्या बैठकीपासन ू सिळ्यातच प्रचन

होते आणि सतत र्ाकडं तोंड करून ते असत. आता नर्ीन काय झालं? मी वर्चारायला िेले. “ही मुखव बाई, ततकीट सांभाळून ठे र् म्हिालो तरी आता सापडत नाही म्हिते आहे .” सिळे आर्ाक झाले.

मी बाकीच्यांना पढ ु े जाऊ र्दले आणि शांतपिे त्यांना माझ्याजर्ळ मी कॉपी ठे र्ते तेव्हा आता

जाऊ दे असं सांगितलं. माझ्याजर्ळ असलेली वप्रंट मी त्यांना दाखर्ली. पाटीलकाकंू चा उद्धार करीत

असलेले काका, िरीब त्रबचाऱ्या काकू आणि मी असे आम्ही पढ ु े तनघालो. वर्मानात बसले आणि सहज मनात येऊन िेलं... हाच का तो महाभाि? काय िोंधळ होिार अजन ू ? आपि सिळं नक्की सांभाळू शकतो ना? मी काकंू च्या बोलण्याचा वर्चार करू लािले आहे ..! माझं मलाच आचचयव र्ाटलं. सिळे

वर्चार काढून मी णखडकीबाहे र डोकार्ू लािले. वर्मान र्र जात असताना रात्रीच्या र्ेळेस असंख्य र्दर्े

टीमटीमताना पाहायला मला खप ू आर्डतं. थोड्यार्ेळाने कसला तरी जोरदार आर्ाज आला. मी िोंधळून

इथे ततथे पाहू लािले. एअर होस्टे सची धार्पळ चालू होती. त्यांचा आर्ाज मला काहीसा वर्गचत्र र्ाटला. वर्मानाला मोठ्ठा धक्का बसला. जोराने ते र्र खाली झालं. आता मात्र मला काही सुचन े ासं झालं. माझ्या मैत्रत्रिीची ड्युटी याचं वर्मानात आहे हे आठर्ून मी ततला बोलार्लं. तीदे खील खप ू घाबरलेली र्ाटत होती.

ततने जे सांगितलं ते ऐकून माझी बोबडी र्ळली. आमचा र्ैमातनक म्हिे दारू वपऊन झोपला

होता. आणि दस ु रा वर्मान उडर्ायला आज घाबरत होता. असं कसं चालेल? आमचं काय होिार आता? मला काहीच सुचन े ासं झालं. मी कशीबशी पुढे िेले. धडकन दार उघडून र्ैमातनक बसतात ततथे आत

शशरले आणि बघते तर काय समोर एक गचम्पांझी माकड बसलं होतं. आता मात्र माझं डोकं सुन्न झालं

होतं. मला काही समजत नव्हतं. एव्हाना पाटीलकाका ओरडत आत शशरले. वर्मान खाली हे लकार्त जात आहे आणि आता ते माझ्यामुळे मरिार असं ते मला सांित होते आणि त्याही पररजस्थतीत ‘प्रािी प्रेमी’ मला तो चीम्पाझी खप ू िोड र्ाटत होता आणि मी हसून त्याला पाहत होते. “अिं हसतेस काय मुखव

मुली!” ते डाफरले आणि मला िदािदा हलर्ू लािले. काकांकडे माझं जराही लक्ष नाही हे समजल्यार्र

त्यांनी गचडून जर्ळच असलेलं धारदार असं काहीतरी जोरात माझ्या दं डात खप ु सलं. मी कळर्ळले आणि त्यांच्याकडे पार्हलं. तर मला माझ्या छोटी वप्रया णखडकीत बसू दे ना असं सांिताना र्दसली!

आता मात्र मी िोंधळले आणि सभोर्ार नजर टाकली... सिळं शांत तनर्ांत होतं. माझी एअर

होस्टे स मैत्रीि माझ्याकडे पाहून नेहमीप्रमािे हसत जात होती. पाटील काका त्यांच्या बायकोर्र करर्ादत होते. आणि मि ते सिळं ?? आणि ते लोभस गचम्पांझी?? वप्रयाने परत माझ्या दं डामध्ये आपलं इर्लसं बोट खप ु सलं. ततच्याकडे नजर िेली तशी ततच्या हातातली गचम्पांझीची फरची बॅि मला र्दसली. “ओह.. सिळं स्र्प्नंच होतं तर!” मी स्र्तःशीच हसले. संपि ू व यात्रा खप ू चांिली झाली. पाटील काका मधन ू

मधन ू कटकट करत होते पि शेर्टच्या र्दर्शी माझ्या डोक्यार्र हात ठे ऊन यात्रा छान झाली आणि मी त्यांना ककती आर्डले! हे त्यांनी सांगितलं आणि मला हायसं र्ाटलं.

घरी परत आले तर नेहा, बाळ आणि वर्जूकाकू आमच्याचकडे बसल्या होत्या. मी आल्या आल्या

यात्रा ककत्ती छान झाली ते सांगितलं. तर वर्जक ू ाकू लिेच म्हितात कशा...! “तरी मला र्ाटलं होतंच, की पोरीला काही त्रास होिार नाही आणि सिळ्यांना कशी खश ु करून परतेल.” मी आणि नेहा

एकमेकींकडे पाहत हसत सट ु लो आणि दोघीही “तरी मला र्ाटलं होतंच..., यात्रा छान झाल्यार्र वर्जूकाकू असंच बोलिार...” असं जोरात एका सरु ात ओरडलो. आईला काही समजलं नाही पि कधी नव्हे ते वर्जक ू ाकू मात्र लिबिीने तनघन ू िेल्या.

-

र्ैदेही शेर्डे ~~~~~~~

श्रद्धा, अंधश्रद्धा आणि वर्ज्ञानतनष्ठा डॉ. नरें द्र दाभोळकरांच्या दद ु ै र्ी हत्येनंतर र् जादट ू ोिावर्रोधी वर्धेयक मंजुरीच्या प्रयत्नांमुळे

ऐरिीर्र आलेल्या ‘अंधश्रद्धा तनमल ूव न’ यावर्षयाची आर्चयकता तनजचचतच आहे . पि यातूनच समाजाच्या तनरुपद्रर्ी श्रद्धांर्रही आघात केला जातो असेही मत मांडले जात असल्यामुळे श्रद्धा, अंधश्रद्धा आणि

वर्ज्ञानतनष्ठा या संकल्पनांचा जरा खोलात जाऊन वर्चार करार्ा लािेल. श्रद्धा आणि वर्ज्ञानतनष्ठा या कल्पना परस्परवर्रोधी मानायच्या असतील तर वर्ज्ञानतनष्ठे ची संकल्पना प्रथम तपासार्ी लािेल. १. रूढ अथावने वर्ज्ञान म्हिजे सायन्स हे भौततक (physical) बाबींशीच संबंगधत असते. मानशसकता, भार्तनकता हे वर्षय वर्ज्ञानाशी संबंगधत नसतात. प्रेम, रािद्र्ेष, अज्ञाताबद्दलची ओढ हे वर्षय जिाच्या आरं भापासून आहे त र् ते सायन्सच्या कक्षेबाहे र आहे त. र्ैज्ञातनकांच्याही मनात या भार्भार्ना असतात, श्रद्धा असतात. त्या सायन्सच्या मीटरर्र मोजता येिार नाहीत. त्यामुळे वर्ज्ञानतनष्ठा र् श्रद्धा या

संकल्पनांची िल्लत करू नये. मानर्ी जीर्नाचे अनेक पैलू आहे त. त्यापैकी वर्ज्ञान हा फक्त एक पैलू आहे , एकमेर् नव्हे . इंर्द्रयिम्य वर्षयांसाठी सायन्स (वर्शेषतः भौततकशास्त्र, रसायनशास्त्र, िणित ही

exact sciences) उपयोिी पडते. तर मानशसकता, भार्भार्ना, अतींर्द्रय अनुभर्ांची शास्त्रे, अथवशास्त्र, राज्यशास्त्रांसकट यांच्या मयावदा र्ेिळ्या. “शसद्ध करून दाखर्ण्याची” फूटपट्टी प्रत्येक वर्षयाला सारखीच लािू पडत नाही. खरी श्रद्धा हा वर्षय ज्ञानार्र आधाररत भार्भार्नांशी तनिडीत आहे , तर अंधश्रद्धा अज्ञानातून, भाबडेपिातून येते.

२. ‘चमत्कार’ हा वर्षय िैरसमज पसरवर्िारा आहे . संतांनी केलेले, पोथ्यांमध्ये र्िवन केलेले चमत्कार मानण्याकडे लोकांचा कल असतो. पि आत्मसाक्षात्कारी संतांनी केलेले चमत्कार शास्त्रीय कारिांर्र आधाररत असतात. (भोंद ू बाबांनी केलेले ‘चमत्कार’ या नार्ाचे फसर्िक ु ीचे प्रकार अथावतच र्ेिळ्या

पातळीर्र तपासर्े लाितील.) खरे तर ‘चमत्कार’ असा प्रकारच नाही. अशा घटनांची शास्त्रीय कारिे सर्वसामान्य लोकांना समजू शकत नाहीत. कारि त्यांच्या र्ैज्ञातनक बद्ध ु ीची पोच अिदीच तोकडी असते (अंतनसर्ाल्यांची सद्ध ु ा). खरे खोटे ठरवर्ण्याकरता प्रयोि करण्याची बौवद्धक क्षमता नसते, उपकरिे र्

सामग्री हातात नसते (काय उपकरिे लाितात हे ही माहीत नसते). ककत्येकदा वर्ज्ञानाच्या सध्याच्या अप्रित अर्स्थेत, र्ैज्ञातनकांनाही त्याची कारिमीमांसा करता येत नाही. ३. काही चमत्कार मानल्या जािाऱ्या घटना खऱ्या असल्याचे प्रत्येकाला शसद्ध करता येत नाहीत, तसेच त्या तनजचचतपिे खोट्या आहे त असेही तनवर्वर्ादपिे शसद्ध करता येत नाही. डोळ्यांनी पार्हलेला अनुभर्ही

खरा ककंर्ा खोटा असू शकतो. तोपयांत अमुक एक िोष्ट खोटीच आहे असा हट्ट न करता, “कदागचत खरी असू शकेल, पि मला मात्र समजली नाही” असा वर्नम्र भार् बाळिार्ा. भवर्ष्यकाळात वर्ज्ञानाची काय

प्रिती र् कोित्या र्दशेने होईल, त्यार्ेळी या वर्षयार्र शास्त्रज्ञांची काय भूशमका राहील हे आज कोिीच

सांिू शकत नाही. म्हिन ू अमक ु एक िोष्ट खोटीच असा आग्रह धरिे ही वर्ज्ञानाबद्दलची “अंध अश्रद्धा”च म्हिार्ी लािेल. मी स्र्तः वर्ज्ञानाचा वर्द्याथी असन ू ही माझ्या अलीकडच्या अभ्यासामळ ु े अमुक एक िोष्ट नक्कीच खोटी आहे असे म्हिण्याची माझी र्हम्मत होत नाही.

४. भानामती, चेटूक या िोष्टी समाजाला हानीकारक असतील, त्यामळ ु े , लोकांची आगथवक, मानशसक

वपळर्िक ू होत असेल, चमत्काराच्या आशेने इतर व्यार्सातयक रोिोपचारांना मनाई केली जािार असेल तर ते नक्कीच आक्षेपाहव आहे . त्यांच्यार्र कायदे शीर कारर्ाई व्हार्ी लािेल. मात्र तो वर्षय समजार्न ू दे ण्याचा आग्रह धरार्ा लािेल र् समजार्ून घेण्याची तयारी उभय पक्षांनी ठे र्ार्ी लािेल. अॅलोपॅगथक

पद्धतीला मान्य नसल्या तरी अनेक गचककत्सा पद्धती (त्यांना समग्र उपचार ककंर्ा holistic healing म्हितात), ऊजावधाररत उपचारपद्धती तनरुपद्रर्ी असल्यामुळे त्या र्ापरण्याचे लोकांना स्र्ातंत्र्य हर्े. त्या

त्या पद्धतीचा शास्त्रोक्त अभ्यास न करता, उचलली जीभ लार्ली टाळ्याला अशा हट्टीपिामुळे कोित्याच पद्धतीची तनंदा करू नये.

५. काही र्षा​ांपूर्ी बािलकोटच्या अस्लम बाबांनी केलेल्या ‘अशास्त्रीय’ उपचारांची नुसती बातमी झळकली. त्याने केलेले उपचार ककती टक्के बाबतीत उपयोिी पडले र् ककती टक्के अपयशी ठरले, अॅलोपॅगथक उपचार पद्धतीतील यशाची टक्केर्ारी र् अस्लम बाबाची टक्केर्ारी याचा अभ्यास कोिी केला का?

अस्लम बाबाने आकारलेली उपचाराची फी र् तशाच व्याधींर्र अॅलोपॅ गथक डॉक्टसव आकाररत असलेली फी यांची तुलना करण्याची कोिी तयारी दाखर्ली का? हा अभ्यास केल्याशशर्ाय ही अंधश्रद्धा आहे असे प्रस्थावपत करता येईल का?

६. आपल्या समाजाव्यततररक्त इतर समाजातही अंधश्रद्धा आहे त. पि त्यांच्या अंधश्रद्धांबद्दल अंतनसर्ाले काहीच बोलत नाहीत. १३ या आकड्याबद्दलची पाजचचमात्य अंधश्रद्धा, तसेच मांजर आडर्े जािे आणि काम न होिे यांच्यातला संबंध यांच्यात काय फरक आहे ? जिाच्या अंतापयांत न्याय न दे ताच कबरीत पडून राहिे ही ईचर्राबद्दलची श्रद्धा की अंधश्रद्धा? ऑशलंवपकच्या र्ेळी पॉल ऑक्टोपसची भवर्ष्यर्ािी बहुधा अंतनसर्ाल्यांनी संमत केली असार्ी. याचे कारि एकच. घरच्यांर्र झोड उठर्ायला चालते. जे समाज अरे ला कारे ने उत्तर दे तात, मोचे, दिडफेक, दं िली घडर्ून आिू शकतात त्यांच्यापुढे अंतनसर्ाले नांिी टाकतात. दरर्ेळी घरचेच लोक भरडायला हर्े असतात.

-

रत्नाकर हरी जोशी ~~~~~~~

जीर्न म्हिजे काय असतं? जीर्न म्हिजे काय असतं? शरीर आणि आत्मा ह्यांचं शमलन असतं प्रत्येकाच्या र्ाटा र्ेिळ्या असल्या तरी ध्येय मात्र एकच असतं प्रत्येकालाच यशस्र्ी व्हायचं असतं आणि त्यासाठी सर्वस्र् पिाला लार्त असतं िररबाला ते कष्ट करून साधार्ं लाितं तर श्रीमंताला ते द:ु खामधन ू शोधार्ं लाितं

जीर्न म्हिजे काय असतं? सुख द:ु खाचा लपंडार् असतं दःु खात सिळं िमर्ायचं असतं तर सख ु ात सिळं कमर्ायचं असतं द;ु ख कोिालाही नको असतं तर सुख मात्र सिळ्यांना हर्ंहर्ं र्ाटत असतं पि काही तरी िमावर्ल्याशशर्ाय काही शमळत नसतं हे कुिालाच कसं कळत नसतं

जीर्न म्हिजे काय असतं? जन्म ते मरि एर्ढा प्रर्ास असतं आपलं ध्येय तनजचचत करायचं असतं आणि चर्ासाचर्ासात ते जपायचं असतं चर्ास असेपयांत लढायचं असतं लढता लढता ही सख ु द्यायचं असतं आणि द:ु ख घ्यायचं असतं अपयशात खचायचं नसतं तर यशात माजायचं नसतं

जीर्न म्हिजे काय असतं? रडत रडत ह्या जिात यायचं असतं आणि काळाची आज्ञा झाल्यार्र हसत हसत जि सोडायचं असतं .

मतनष पाठक

आहे रे वर्रुद्ध नाहीरे माझा व्यर्साय सायंर्टकफक इन्स्ुमें ट माकेर्टंि करण्याचा आहे . त्या कामासाठी भारतातील बहुतेक वर्द्यापीठात िेलो आहे . िाजीपूर, उत्तर प्रदे शातील एक छोटे से िार्. र्ारािसीपासून एक तासाच्या अंतरार्र आहे . पुर्ा​ांचल वर्द्यापीठाची तेथे एक शाखा आहे . काही र्षा​ांपूर्ी ततथे एका इनस्ूमें टच्या इन्स ्टॉलेशनसाठी िेलो होतो. नर्ीन वर्द्यापीठ असल्यामुळे इमारतीचे बांधकाम सुरू होते. ततथे अनेक लोक कामिार व्हरांड्यात बसलेले असायचे. र्टवपकल कामिारांप्रमािे डोक्याला टॉर्ेल र्िैरे िुंडाळलेले. एकदा काय झाले, घंटा र्ाजली आणि बरे च लोक उठून र्िावत िेले. मी आमच्या कस्टमरला वर्चारले, हे लोक आत का िेले? त्यांनी सांगितले की एम. ए. ची परीक्षा चालू आहे . ते एम. ए. चे वर्द्याथी आहे त. मला तर आचचयावचा धक्काच बसला. मी वर्चार केला, हे लोक एम. ए. झाल्यार्र काय करिार? ते लोक मंब ु ईला येिार. िाजीपरु सारख्या िार्ात एम.ए. झाल्यार्र काय नोकरी शमळिार? त्यातील काही लोक पीएचडी पि करतील. ते कुठे जािार? ते पि शहरात जािार. असे युतनव्हशसवटीत डडग्री घेतलेले बहुसंख्य लोक शहरात जािार. ते भारतातील सर्व शहरात जातात. र्दल्ली, कलकत्ता, िुजरात, मुंबई सिळीकडे. शशक्षि घेतलेले लोक नोकरीसाठी प्रयत्न करिार, अधवशशक्षक्षत र् अशशक्षक्षत इतर कामासाठी प्रयत्न करतात. त्यातील मस ु लमान लोक मध्यपर् ू व दे शात जाण्याचं प्रयत्न करायचे. आता ते पि कठीि झाले आहे . हीच पररजस्थती भारतातील अनेक छोट्या िार्ांची आहे . महाराष्रातील बुलढािा, संिमेचर्र, अंमळनेर, उस्मानाबाद इत्यादी िार्ातील लोकांची सद्ध ु ा अशीच पररजस्थती असेल. ते जर्ळच्या शहरांकडे नोकरीसाठी जातात. अंमळनेर भािातील लोकांना सूरत जर्ळ आहे . सार्ंतर्ाडीतल्या लोकांना िोर्ा जर्ळ आहे . नांदेडपासून है द्राबाद जर्ळ आहे . ते लोक ततकडे नोकरीसाठी स्थलांतर करतात. सूरतजर्ळील उधना िार्ात २५% पेक्षा अगधक लोक मराठी भावषक आहे त. आपि फक्त भैयांवर्षयी का ओरड करतो? इतर लोकांवर्षयी का नाही? यूपी, त्रबहार सरकारने ततकडे कारखाने काढण्यास उत्तेजन दे ऊन ततथल्या लोकांना ततथेच नोकरी शमळर्ून र्दली पार्हजे असे आपि म्हितो. पि आपले महाराष्र सरकार अंमळनेर, उस्मानाबाद, सार्ंतर्ाडी, बुलढािा येथे कारखाने का

काढत नाही? आपले सरकार जैतापूर येथे प्रकल्प उभारत आहे , त्याला आपि का वर्रोध करतो? र्ास्तवर्क ततथल्या स्थातनक लोकांना नोकरीत प्राधान्य शमळार्े म्हिून आंदोलन केले पार्हजे. का फक्त कॉग्रें सला त्या प्रकल्पाचे श्रेय शमळू नये म्हिून आंदोलन करतो? आपिसुद्धा असे स्थलांतरीतच आहोत. आपले मूळ िार् कुठे तरी कोकिात नाहीतर दे शार्र कुठे तरी होते. आता आपि पुिे-मुंबईत स्थलांतरीत झालो आहोत. आपली घरे पि शेतजशमनीर्रच झाली आहे त. आपली शशकलेली मुले उच्च शशक्षिासाठी परदे शी जातात र् ततकडेच स्थातयक होतात. तेथील लोकांनी आपल्याला ततकडे जाऊन स्थातयक होण्यास वर्रोध केला तर आपल्याला र्ाईट र्ाटते. हा आहे रे आणि नाहीरे यांमधील संघषव आहे . कोिीही ककतीही वर्रोध केला तरी तो तसाच सुरू राहील...

-

संजीर् फडके

~~~~~~~

‘ज्योततष-शास्त्र’ आणि ‘आकषविाचा शसद्धांत’ (Law of Attraction) ‘ज्योततष-शास्त्र’ म्हटलं की र्ेिर्ेिळ्या प्रततकक्रया आपल्यासमोर येतात… “मनिटातल्या ताकदीर्र जर वर्चर्ास असेल तर असल्या फालतू िोष्टींर्र वर्चर्ास ठे ऊ नये." “ज्योततषशास्त्र म्हिजे एक फसर्ेगिरी आहे . पैसे कमार्ण्याचा धंदा आहे ." "जे घडिार आहे, त्यार्र मनुष्याचं तनयंत्रिच जर नसेल तर का बरे र्ळर्ायचे अचया शास्त्राकडे पाय?" ज्योततष-शास्त्र म्हिजे फक्त ‘भवर्ष्य-नशशब’ एर्ढ्यापरु तं मयावर्दत नाही. ज्योततषशास्त्र हे अथावतच एक ‘शास्त्र’ आहे , अनुमानार्र आधारलेलं. अनेक र्षा​ांपूर्ी वर्शशष्ट ग्रहांच्या जस्थती, एकमेकांमधलं अंतर, अर्स्थेदरम्यान र् त्यार्ेळी घडलेल्या घटनांचा संबंध जोडून काही तकव अजस्तत्र्ात आले. शास्त्राची संज्ञा ही ‘ज्योततषां सूयावर्द ग्रहािां बोधकं शास्त्रम ्’ अशी आहे . ज्योती म्हिजे प्रकाश र् ईष म्हिजे ईचर्री संकेत. ज्योततष म्हिजे हे एखाद्या अडचिीचे तनदान करिारी पध्दत आहे . ज्योततष शास्त्र ही ज्या अडचिी आहे त तेच दाखवर्ते पि त्यात काही बदल करीत नाही, कारि ज्योततष शास्त्रही जातकाच्या आयुष्यात काही बदल करीत नाहीत. ज्योततषांना 'नशशबाचे' डॉक्टर म्हिायला हरकत नाही. कारि जसे डॉक्टर उपचारानंतरही "शेर्टी पेशंटच्या इच्छाशक्तीर्र अर्लंबून असतं" असं म्हितात, तसंच इथेही अभ्यासू ज्योततषांकडे िेल्यार्र तेही तम् ु हांस म्हितील, "योि यार्ा लाितो." ते कधीही तम् ु हाला भवर्ष्यातील घडिाऱ्या घटना शलहून दे ऊ शकत नाहीत. ज्योततष-शास्त्राकडे पाऊले कोिाची र्ळतात? मुख्यत्र्ेकरून… १. कुतह ू ल असिारी, जजज्ञासू व्यक्ती २. संकटात सापडलेली व्यक्ती ३. लग्नासाठी पत्रत्रका जमर्िं ४. महत्त्र्ाचे तनिवय घेताना एकंदरीत भवर्ष्यात काय घडिार आहे ? हा प्रचन मनाला पडतो त्याच्या ह्या छटा… ‘कुतूहल’, ‘भीती’, ‘काळजी’…

ज्योततषांनी सांगितलेले उपाय हे काही महत्त्र्ाच्या र्ेळांना वर्शशष्ट तनिवय घेताना चक ु ा होऊ नयेत ह्यासाठी असतात. काहीजिांना िुि येतो तर काहींना येत नाही. ज्याच्या त्याच्या अनुभर्ार्रून जो तो आपले मत बनर्त असतो. खरं तर ह्या शास्त्राला जािततक दजाव प्राप्त झाला आहे , अनेक पाचचात्य दे शांमध्ये ह्यार्र िांभीयावने अभ्यास होत आहे आणि आपल्याच दे शात ह्या शास्त्राला ‘थोतांड’ अशी बोचरी टीका केली जाते. ह्या ज्ञानाचा र्ापर जर केर्ळ ‘पैसे कमार्ण्यासाठी / घाबरर्ण्यासाठी’ होत असेल तर, ज्या त्या ज्योततषाच्या ज्ञानाचा र्ा चाररत्र्याचा दोष असतो, संपि ू व शास्त्रालाच दोष दे िे चक ू च आहे . ज्योततषी जे उपाय सांितात त्यांमध्ये ‘साधना’ हाच तर उपायांचा सार असतो! अनेक ज्योततषी हेही मान्य करतात की…"आपल्या कमावनुसार हस्तरे खाही बदलतात!” अखेर प्रचन राहतो, आपल्याबाबतीत घडिाऱ्या घटनांना जबाबदार कोि? सर्वस्र्ी आपिच! "जे काही घडतं, ते आपल्या वर्चारांमुळेच घडतं!"

"Watch your thoughts; they become your words..

Watch your words; they become your actions..

Watch your actions; they become your habits..

Watch your habits; they become your character..

Watch your character; It becomes your DESTINY..!"

- Frank Outlow मािूस images मध्ये वर्चार करीत असतो. प्रत्येक आकृतीला मािसाने नार्े र्दलेली असतात. एक साधा प्रयोि करून पर्हला तर लिेच लक्षात येईल, डोळे शमटून हे म्हिून बघा, "मी एका सुंदर बािेला अजजबात पाहू शकत नाही आहे !" "मी" - र्दसलो "एक संद ु र बाि"- लिेच र्दसली, "अजजबात पाहू शकत नाहीये (?)""मी" आणि "एक सुंदर बाि" दोन्ही आकृत्या खोडू शकतो?'.. "नाही!”

म्हिजे काय? आजपयांत जे आयुष्यात घडलं ते ह्या images मुळे घडत िेलं! आपि सतत ज्या िोष्टीचा वर्चार करतो ती िोष्ट घडते, आपि जर अचया िोष्टीर्र लक्ष केंर्द्रत केले जी िोष्ट आपल्याला नको आहे , दद ु ै र्ाने तीच िोष्ट सतत आयुष्यात येतच राहिार! म्हिूनच मी मािच्या लेखात नमूद केले होते, "तक्रारी केल्याने तक्रारीच र्ाढतात!" वर्चारांना योग्य र्दशा र्दली की आयष्ु यालाही योग्य र्दशा शमळते. स्र्तःचे र्ा इतरांचे पूर्ावनुभर् स्र्तःच तपासून सर्ा​ांिीि वर्चार केल्यार्र, ज्योततष-शास्त्र आणि आकषविाच्या शसद्धांताची सांिड घालताना लक्षात येतं की, ज्याच्या त्याच्या अभ्यासानस ु ार सर्व ज्योततषांनी र्ेिर्ेिळे ि​ि ु /दोष सांगितले... डोक्यात घोळत रार्हले ते िुि/दोष! आणि तसंच घडत िेलं! एकंदरीत काय तर आजस्तकांनी दे र्ार्र श्रद्धा ठे र्ून कमव करार्े, नाजस्तकांनी "सकारात्मक उजेर्र" श्रद्धा ठे र्ून कमव करार्े! त्यार्र लक्ष केंर्द्रत करार्े. जे आपल्याला हर्ं आहे ! जे नकोय त्यार्रून लक्ष हटर्ार्े! यश शंभर टक्के शमळतंच! आर्दत्य जोशी

~~~~~~~

खेळ तनयतीचा उडाली पाखरे परदे शी, मोकळा चौसोपी र्ाडा पोपडे पडे ओसरीस, नाही अंि​िी शेिसडा

ना सकाळची लिबि, ना िोड आर्ाज जोडव्याचे चल ू शांत, र्ाळले पोतेरे, लुप्तले नाद बांिड्याचे

परसदारी तो औदं ब ु र, असे शांतपिे उभा ना त्यास प्रदक्षक्षिा, ना कुिी राखे तनिा

कोनाड्यातील आरसा, उडाला त्याचा र्ह पारा भीतीर्रील कंु कू खि ु ा, शमरर्ी सौभाग्याचा तोरा

अडिळीतली रे शमी र्सने, सांिे शंि ृ ाराच्या कथा कोपऱ्यायातली उभी काठी, कण्हे र्ाधवक्याच्या व्यथा

कोपऱ्यातल्या खाटे र्र, चर्ास मंदसा घुमे कुिाचा? ना हाती जीर्नमरि, भोि भोि​िे खेळ तनयतीचा

अवर्नाश कुलकिी

सत्य हे कादं बरी पेक्षा अदभूत असते... र्याच्या चर्थ्या र्षावपयांत ह्या कावर्ळीने याची साथ सोडली नव्हती. र्ैद्य परु ु षोत्तमशास्त्री नानल यांच्या प्रिाढ ज्ञानामुळे हा जीर् तरला. पि सदर रोि मात्र याच्या प्रकृतीर्र, र्जन आणि उं ची रुपात घार् घालून िेला. दात पढ ु े आलेले, थोडक्यात काय तर आकषवि र्ाटे ल असे या आकृतीत काहीच नव्हते (इतक्या अपुऱ्या जजर्ाचे नार् वर्पुल असार्े हा एक योिायोिच म्हिार्ा लािेल!). पि हा माझ्या आयुष्यात आला तो एक र्ादक कलाकार म्हिून आणि शमत्र झाला तो एकदम घट्ट. व्यजक्तमत्र्ातले अनाकषवि याने र्ािी आणि र्ादनात भरून काढले होते. कॉलेजमध्ये कधी मारामारीचा बाका प्रसंि आला तर आधी बोलायला हे साहे ब पुढे असायचे “ए तुझ्या घरी सांि पािी तापत ठे र्ायला. तुझी बॉडी दे तो पाठर्ून”. हा समोरच्यालाही हसू फुटर्ेल असा दम दे त, मारामारी सुरु झाली, तर बाह्या सार्रत वर्पुल कधी मािच्यामािे िुल व्हायचा ते कोिालाही समजत नसायचे. पि हा प्रािी मात्र समस्त स्त्रीर्िावत अत्यंत लोकवप्रय होता [कदागचत खप ू च तनरुपद्रर्ी र्दसत होता म्हिूनही असेल]. सदानकदा चेष्टा-मस्करीत रमिारा हा प्रािी कधी कुिाला काही ताडकन बोलेल हे सांिता यायचे नाही. हा इतका भाबडा आणि तनरुपद्रर्ी र्दसायचा, की प्रत्यक्ष झाककर हुसेनसुद्धा याच्यापढ ु े शांत बसले होते. त्याचे असे जाहले, की झाककर हुसेन एकदा एका कायवक्रमासाठी पण् ु यात आले होते आणि त्यांचा मक् ु काम पण् ु यातील Pride Executive मध्ये होता. वर्पल ु तबलार्ादनाचा ररयाझ करायचा तोच मुळी झाककर हुसेन यांच्या फोटो समोर बसूनच आणि जेव्हा त्याला हे समजले की झाककर हुसेन पुण्यात आहे त, तेव्हा त्यांचा रूमनंबर एका कायवकत्याव शमत्राकडून मार्हत करून हे साहे ब जे धडकले ते थेट त्यांच्या सूटर्र. त्याचर्ेळेस कमवधमव संयोिाने उस्तादजी शेजारच्या सूट मध्ये िेले होते आणि त्यांच्या सूटचे दार मात्र उघडेच होते. हे महाशय, सूट जिू आपल्याच मालकीचा असल्या प्रमािे थेट आत घुसले आणि इतके कमीच होते म्हिून की काय समोरच त्यांना उस्तादजींनी ररयाज करण्यासाठी ठे र्लेला तबला र्दसला आत कुिाची चाहूल नाही हे पाहून वर्पल ु ने सरळ त्या तबल्यासमोर बैठक मारली आणि तल्लीन होऊन तो तबला र्ाजर्ू लािला. भानार्र आला तेव्हा स्र्त: उस्तादजी दरर्ाज्यात उभे होते. त्याना पाहून वर्पुल ओशाळून उभा रार्हला. उस्तादजी खरं च मोठे आणि कलार्ंताचे हृदय असलेले. ते फक्त एव्हडेच म्हिाले, "अच्छा बजाते हो, बस थोडा र्जन चार्हये हाथोंमे". बास... दस ु ऱ्या र्दर्सापासून वर्पुल तबला र्ाजर्ायला लािला तो हातात एक जाडजड ू कडे घालन ू च!

बघता-बघता आबासाहे ब िरर्ारे मधले र्दर्स संपले. वर्पुल मानसशास्त्रात एम.ए. होऊन बाहे र पडला. नंतर त्याने एका शशक्षि संस्थेत MSW साठी प्रर्ेश घेतला. तेव्हा काही काळ तो माझ्या आयुष्यातून िायबच जाहला. मी ही नंतर माझ्या अशभनय आणि लेखन क्षेत्रातील घडामोडी तनशमत्त मुंबई मुक्कामी होतो. याच दरम्यान त्याच्या आयुष्यात त्याच्या प्रेमपात्राने प्रर्ेश केला. याचं असं झालं की सदर शमत्रवप्रय व्यजक्तमत्र्ाला अशमत कुलकिी नामक एक शमत्र भेटला. हा अशमत, प्रांजली नार्ाच्या एका मुलीच्या फार प्रेमात होता. पि आपले प्रेम व्यक्त करण्याचे धाडस यात नव्हते. म्हिन ू याने वर्पल ु या आपल्या वप्रय शमत्रास मध्यस्थ म्हिन ू मदत करण्याची वर्नंती केली. बास, दस ु ऱ्या र्दर्सा पासन ू वर्पल ु त्या दोघांबरोबर कफरताना र्दसू लािला. माझा एकदा बालिंधर्व येथे प्रयोि असताना हे त्रत्रकुट मला बालिंधर्वच्या कट्टय ् ार्र भेटले आणि ततथेच माझी, प्रांजली आणि अशमत यांच्याशी ओळख झाली आणि त्याच र्ेळेस वर्पुलने हळूच मला तो ज्या कामगिरीर्र होता त्याची मार्हती सांगितली. पि जसजसे र्दर्स जात होते तसतसे अशमत बाजल ू ाच रार्हला आणि वर्पल ु च प्रांजलीच्या प्रेमात पडला आणि हे काही कमी होते म्हिन ू की काय प्रांजलीही, वर्पल ु च्या प्रेमात पडली. बरं दोघांच्या व्यजक्तमत्र्ात बराच फरक, प्रांजली वर्पुल पेक्षा जर्ळ जर्ळ ४ इंचाने उं च, वर्पुल ५’२” तर ही चक्क ५’६”. मी िमतीने म्हिायचो सुद्धा की जेव्हा वर्पुल त्याची M-80 चालर्त असताना प्रांजली त्याच्या मािे बसायची तेव्हा ती कांिारू र्ाटायची आणि जेव्हा प्रांजली िाडी चालर्ायची आणि वर्पुल मािे बसलेला असायचा तेव्हा प्रांजली झाशीची रािी र्ाटायची! महावर्द्यालयीन आयुष्यात मला अनेक अवर्स्मरिीय मािस भेटली. त्यातील एक म्हिजे वर्पुल काटे . आबासाहे ब िरर्ारे च्या सांस्कुततक वर्भािाचे मी जर्ळजर्ळ ७ र्षे नेतत्ृ र् केले. याच प्रर्ासात ही र्ल्ली मला भेटली. आज याची अजब आणि िजब, परं तु खरी प्रेमकहािी मी कथन करतो आहे . तर सदर वर्पुल नार्ाचा इसम. उं ची जेमतेम ५ फुट २ इंच र्िैरे. र्जन अर्घे ३६ ककलो. हा म्हिे जिात जन्माला आलेले सर्ावत लहान मूल. त्याचा लहानपिीचा मी फोटो पार्हला तेव्हा हे वर्धान ककती साथव होते याची मला प्रचीती आली. त्या फोटोत हा सातोळा जीर् अर्घ्या तळहातार्र शांतपिे वर्सार्ला होता. जन्मत:च कार्ीळ घेऊन हा नि अर्तरला होता, (असे नि अर्तरतातच जन्म-त्रबन्म आपि घेतो!) बघता-बघता र्दर्स आणि मर्हने मािे पडत चालले होते. अशमतला ही या नर्ीन सुरु झालेल्या िोष्टीचा र्ास लािला. पि मानभार्ीपिाने तो वर्पुलला म्हिाला की मी तुमच्या मािावतून बाजूला होतो आहे आणि तम् ु हाला लािेल ती मदत मी करीन. पि त्याच्या मनात मात्र काळी साय दाटून आलेली होती. त्यातूनच पुढच्या कारस्थानाचे लोिी बाहे र पडले. त्याचे झाले असे की प्रत्यक्षात मदत करीन असे

आचर्ासन र्दलेल्या अशमतने, प्रांजलीच्या खेड-राजिुरुनिरजस्थत र्डडलांना सदर प्रकरिाची मार्हती कळर्ली. झालं, इथन ू च र्ेिळा रं ि या कहािीत भरला, प्रांजली म्हिजे ९६ कुळी आणि वर्पल ु िोंधळी जमातीतील. इकडे जो जातीने िोंधळ घातला की वर्चारता सोय नाही. लिेचच एक मारामारी पथक खेड राजिुरूनिर र्रून दत्तर्ाडीजस्थत वर्पुलला मारहाि करून प्रांजलीच्या मािावतून बाजूला करण्यासाठी रर्ाना झाले. संध्याकाळी साधारि सात र्ाजता हे पथक दत्तर्ाडीत येऊन धडकले. पि बघतात तो काय दत्तर्ाडीचा नरू आज काही र्ेिळाच होता. सर्वत्र र्दव्याची रोषिाई आणि नर्ीन कपड्यांची उधळि करीतच सर्व दत्तर्ाडी तनर्ासी र्ार्रत होते. क्षिभर हे पथक िडबडले. वर्पल ु आणि प्रांजली यांचा वर्र्ाह तर संपन्न जाहला नसार्ा ना? असा ककडे वर्चार सर्ा​ांच्याच में दत ू घुमू लािला. त्यातून मारहाि करायला जोर यार्ा म्हिून प्रांजलीच्या र्डडलांनी या पथकाला दारुभत्ता लािेल त्या प्रमािात पुरर्लेला होताच. पि एकाने चौकशी करताच शमळालेल्या मार्हतीने सर्ा​ांचाच जीर् बसत्या जीप मध्ये पडला! झाले असे होते की त्यार्दर्शी दत्तर्ाडी येथे उरूस होता त्यासाठीच सारी दत्तर्ाडी सजली होती. अशा र्ातार्रिात आपला कायवभाि उरकार्ा की पुन्हा कफरून र्ेिळ्या र्दर्शी परत यार्े यार्र थोडा वर्चार वर्तनमय झाला. पि हाती घेतलेले काम तडीस न्यायचेच, हा तडफदार वर्चार त्यांच्या टोळी नायकाने सर्ा​ांच्या डोक्यात त्रबंबर्ला. झाले पथक पढ ु े तनघाले आणि समोरून जात असलेल्या एका फाटक्या शरीराच्या तरुिाला अडर्ून त्यांनी 'ए, तो वर्पुल काटे कुठे राहतो रे ?' अशी दपवयुक्त वर्चारिा केली. त्यार्र तो तरुि क्षिभर िडबडून िेला आणि पुन्हा स्र्त:ला सार्रून प्रचनकत्या​ांना वर्नंतीर्जा सुरात म्हिाला की “असं करा आज आमच्याकडे उरूस आहे , तेव्हा जरा आमच्या घरी चला प्रसादाचे जेर्ि घ्या, मि मी स्र्त: वर्पुलला तुमच्या पुढे हजर करतो” यार्र टोळीत थोडा वर्चार वर्तनमय झाला. सर्ा​ांच्याच असे लक्षात आले की, पोटात कार्ळे कोकलत आहे त आणि उरुसाच्या भन्नाट रस्याच्या र्ासाने आपली क्षुधा अगधकच र्ाढते आहे . तेव्हा आधी उरुसाच्या जेर्िार्र तार् मारार्ा आणि मि वर्पल ु र्र हात धऊ ु न घ्यार्ा. झाले सर्व मल्ल पथक सदर तरुिाच्या घरात स्थानापन्न जाहले. प्रसादाच्या जेर्िार्र सर्ा​ांनीच उभा-आडर्ा तार् मारला. जेर्ि होताच तप्ृ तीचा ढे कर दे ऊन आणि त्या अनाहूत तरुिाला धन्यर्ाद दे त, सदर टोळी नायकाने त्या तरुिाने र्दलेल्या र्चनाची त्याला याद करून र्दली. त्यार्र तो बापुडा फाटक्या दे हयष्टीचा तरुिाने जे उत्तर र्दले ते ऐकून सर्ा​ांना भोर्ळ यायचीच बाकी होती. तो तरुि शांतपिे उत्तरला की “ज्या वर्पुल काटे याला तुम्ही शोधत आहात, तो मीच, आणि र्चन र्दल्याप्रमािे तम ु चे जेर्ि होताच मी तम ु च्या समोर उभा आहे ”.

झालं, सिळे जि एकमेकांच्या तोंडाकडे नुसते पहात होते. शेर्टी धीर करून तो टोळी नायक उत्तरला “रार् आम्ही तुमच मीठ खाल्लं, आता तुम्हाला कसा हात लार्िार? तनघतो आम्ही”. असे म्हिून क्षिात सर्वजि पुन्हा खेडकडे रर्ाना झाले. बघताबघता अजून काही मर्हने िेले आणि वर्पुल-प्रांजलीची शेर्टच्या र्षावची परीक्षा जर्ळ आली. दरम्यान दोघांनीही आपले प्रेम म्यान केल्या सारखे इतरांना दाखर्ले. त्यामळ ु े प्रांजलीच्या घरचे ही बेसार्धच रार्हले होते. पि वर्पल ु आणि प्रांजलीने मात्र शेर्टचा पेपर संपताच लिेचच, त्याच र्दर्शी लग्न करायचे ठरर्ले. आलेल्या अनुभर्ाने शहािा झालेल्या वर्पुलने ही िोष्ट कोिालाही सांिायची टाळली, अिदी घट्ट शमत्र अशमतलाही. परं तु कशी, कोि जािे, वर्पुल आणि प्रांजली शेर्टचा पेपर होताच लग्न करिार आहे त ही कुिकुि अशमतच्या कानार्र िेलीच. झालं, ज्यार्दर्शी शेर्टचा पेपर होता, त्याच र्दर्शी सकाळी दहा र्ाजता वर्पुल राजेश्री आमचा टे लर शमत्र सनीच्या, वर्जय गचत्रमंर्दराजर्ळील दक ु ानात येऊन धडकला आणि त्याच्या अंिार्र उपकार केल्यासारखे आपल्या जर्ळील शटव आणि पॅंटपीस टाकून त्याला जर्ळ जर्ळ फमावर्लेच, "सन्या आज दप ु ार पयांत मला शटव आणि पॅंट शशर्ून हर्ी आहे . लग्न आहे . "कोिाचे?" इतत सनी. "माझेच, आणि माझेच लग्न आहे म्हिून शशलाई शमळिार नाही. ती मी आहे र समजून माझ्याकडेच ठे र्ेन आणि मन मानेल तशी खचव करे न.” वर्पल ु श्री र्तर्तले ’माझेच लग्न’ हे शब्द ऐकून भोर्ळ आलेला सन्या जरा भानार्र आला आणि क्षिात पोट धरून हसायला लािला, कारि त्याचा न वर्पुलच्या बोलण्यार्र ततळमात्रही वर्चर्ास बसला नव्हता. कसा बसिार म्हिा? आधीच हे िुरुजी भन्नाट वर्नोद करिारे , समोरच्याची कधी कफरकी घेतील हे सांिता येत नसायचे. "वर्पल्या उिाच काहीतरी फेकू नकोस" कसेबसे हसू आर्रत आणि हसण्याने डोळ्यात आलेले पािी र्टपत सनी र्दला. आपल्या इर्ल्याचया गचमटीत आपला उल्लस ु ा िळा पकडून, त्यार्र अक्षरशः कळर्ळून वर्पल ु म्हिाला, “अरे िम्मत नाही करत, खरं च माझ लग्न आहे आईची शप्पथ" यार्र, "ठीक आहे लग्न कुठे आहे सांि मी ततकडेच तुझे तयार कपडे घेऊन येतो आणि लक्षात ठे र् बरोबर कात्री पि घेऊन येिार आहे मी. जर का तुझे लग्न नसेल तर ततथल्याततथे मी हे कपडे कात्रीने टराटरा फाडून टाकीन". सन्याने जिूकाही आपला उरला सुरला धीर िोळा करून वर्पुलला एक कातरट दम र्दला. त्याच्या हातातील धारधार कैची पाहून, वर्पल ु चा जीर्ही कातरला र् ही कातरर्ेळ माझ्यार्र येिार नाही अचया आचर्स्त सरु ात त्याने सन्याची समजूत काढली र् मुकाट्याने कपड्याचे माप घेण्यसाठी आपले शरीर सन्याच्या हर्ाली केले. माप घेताना वर्पुलनेच आपले माप काढले असार्े असा वर्चार सन्याच्या मनाची शशर्ि उसर्त होता. माप घेण्याचा कायवक्रम पार पडताच “खरे तर आता माझ्या अंिाला हळद लािायला हर्ी. पि लाित आहे

काय तर तुझा टे प!“ त्यातल्या त्यात वर्पुलने, सन्यार्र एक काजे काढून घेतले आणि हळूच त्याला आपला वर्र्ाह कोित्या स्थळी पार पडिार आहे हे सांगितले. "ठीक आहे मी पोहचतो ततकडे पि जर तुझे लग्न नसेल तर मी काय करे न लक्षात आहे ना? आणि तुझी नर्ीन पॅंट आणि शटव कातरताना त्यात तूही असशील याची मी खात्री नक्की करून घेईन" असा हग्या दम दे ऊन सन्याने वर्पुलचे तोंड जिू णझप लार्न ू च बंद करून टाकले. झालं वर्पुल रर्ाना झाला. शेर्टचा पेपर सुरु व्ह्ययला काही र्ेळच बाकी होता. प्रांजलीने वर्पुलला हळूच िाठून आजच्या प्लानची पुन्हा उजळिी करून घेतली .."सौरभला तरी सांगितले आहे स का ???". प्रांजलीने पच् ृ छा करताच वर्पुलच्या कपाळार्र ..मोजल्या नाहीत कोिी पि जर्ळ जर्ळ सतराशे साठ आट्या पडल्या .." सौऱ्या? (सौरभ या माझ्या प्रचंड दे हाच्या, नामाचे लघुरूप). िेल्या आठर्ड्यात मी त्याला भेटलो होतो. तेव्हा त्याने माझा जाम अपमान केला. म्हिन ू , नाही सांगितले मी त्याला अजन ू . उद्या लग्न झाले की जार्ू त्याच्या घरी". मी त्याचा काय अपमान केला होता या प्रांजलीच्या प्रचनाला त्याने छान कात्रज घाट दाखर्ला. खरे तर त्याचे असे जाहले होते, की सदर घटनेच्या एक आठर्ड्यापूर्ी, हे महाशय माझ्याकडे अततशय उत्साहाने आले होते "सौऱ्या, मला हुजूरपािेपाशी एक डॉक्टर भेटली". नेहमीप्रमािे मला सर्व िोष्टीचा आिावपछा माहीत असल्याच्या थाटात वर्पल ु ने नमन न करताच वर्षय सरु ु केला. बरं मि? (सदर इसमाची मला पूिव मार्हती असल्याने मी बफावळ थंडपिाने संर्ादाची उतारी केली) “अरे ऐक तर, ती मला एक आयुर्ेर्दक औषध दे िार आहे ". "कसले?" मी माझी जस्थतप्रज्ञता जराही न सोडता प्रचन केला "अरे उं ची र्ाढर्ण्याचे”. मी काय मूखव मािूस आहे हे त्याने, आपल्या आर्ाजाची उं ची र्ाढर्ून सांगितले आणि तेही कोितेही औषध न घेता हे वर्शेष! "अरे एकदम मजा आहे ". आता औषध घेण्यात कसली मजा आहे हे न समजन ू , मी काही बोलायचे टाळून नुसतेच त्याच्याकडे प्रचनाथवक चेहरा करून पार्हले. माझा चेहरा पाहून वर्पुलने दप्ु पट उत्साहात, "अरे आज ते औषध एक ग्लास दध ु ा बरोबर घ्यायचे, उद्या घेताना दोन ग्लास दध ू प्राशन करायचे, असे करतकरत एक आठर्ड्याने बरोबर एक शलटर दध ु ासोबत उरलेले सिळे औषध घ्यायचे, लिेच माझी उं ची ३ सेंटीमीटर र्ाढिार आहे ". मी हसू आर्रीत त्याच्या पाच फुट दोन इंच आणि छत्तीस ककलो र्जनाच्या दे हाकडे पार्हले आणि नंतर शांतपिे म्हिालो, "वर्पल्या असले काही करू नकोस. नाहीतर एका आठर्ड्याने तुझी उं ची तर र्ाढिार नाहीच पि उलट तूच दध ु द्यायला लािशील लेका". आता माझ्या या र्क्तव्यात सत्याचा अंश नसला तरी वर्पुल बद्दल असलेल्या अकृत्रत्रम स्नेहाचा जस्नग्धांश नक्कीच होता. पि वर्पुलला तो अपमान र्ाटला याला माझाही नाईलाज होता.

झालं इकडे वर्पुल आणि प्रांजली घाईघाईने आपला शेर्टचा पेपर सोडर्ायला आपापल्या र्िावत तनघाले. खरे तर त्यांच्या शेर्टच्या र्षावचा हा पेपर शेर्टचा जरी असला, तरी खरी परीक्षा पेपर संपल्यार्रच चालू होिार होती. पि आपल्या पुढे काय र्ाढून ठे र्ले आहे याची त्या दोन प्रेमीजीर्ांना अजजबात कल्पना नव्हती. घडले असे होते की, अशमत नामक खलनायकाने अंजलीच्या घरी, नेहमीप्रमािे र्हतगचंतक असल्याचे भासर्न ू फोन करून, घडू पाहिारा प्रकार आधीच कळर्ला होता. यार्ेळेस मात्र, प्रांजलीच्या र्डडलांनी आपल्या जातीतील मािसांनी मीठ खाल्ले असल्याने परजातीच्या एक तरुिाला सदर प्रसंिोत्पाता पासून र्ाचर्ण्याची िळ घातली होती. सदर इसमसुद्धा िोंधळी समाजाचा असल्याने, ज्या मुलाला मारहाि करायची आहे त्याचे नार् र् जात सांिण्याचे. मात्र त्यांनी अिदी अक्कल हुशारीने टाळले होते. ५ ते ६ ररक्षा र् जीप भरून प्रांजलीच्या र्डडलांच्या शेतार्रचे काही धडधाकट जर्ान घेऊन सदर टोळी नायक, शशक्षि संस्थेपाशी पोहचला. हे कॉलेज थोडेसे उं चार्र एका टे काडा सारख्या भूभािार्र र्सलेले आहे . तर त्या टे कडीच्या जर्ळजर्ळ अध्याव भािाला र्ेढून सारे हातातील हॉकीजस्टक आणि काठ्या परजत उभे होते. काहीजिांनी तर कमरे ला चक्क चाकूसुरेही लार्ले होते. र्दमतीला र्ेळ पडताच ररक्षाच्या सीटमािे आणि जीपमध्ये असलेल्या हाताशी लाि​िाऱ्या या तलर्ारीही होत्याच. खरे तर आपल्या सारख्या केर्ळ छत्तीस ककलो र्जनाच्या आणि पाच फुट दोन इंच शरीर लाभलेल्या इसमाला मारायला आलेला हा फौजफाटा वर्पुलने प्रत्यक्ष पार्हला असता तर त्याचे उर आपल्या स्र्त:वर्षयक अशभमानाने जरूर भरून आले असते. मि त्याने स्र्त:लाही दम र्दला असता, “घरी फोन करून सांि, बॉडी येते आहे , पािी िरम करायला घ्या कोिाला तरी पास आिायला पाठर्ा.” तर, जसजसा र्ेळ जात होता तसतसे सर्वजि अस्र्स्थ होत होते. अखेरीस पेपर संपला, तेव्हा या टोळीच्या नर्ीन नायकाने सर्ा​ांना बजार्न ू सांगितले, "उिाच कॉलेजमध्ये राडा नको. काय करायचे ते बाहे र, मी त्या प्रांजीच्या णझंज्या पकडून (त्यातल्यात्यात त्याने प्रास साधलाच!) ततला आणि त्या पोराला बाहे र आितो. तोच त्याला त्याच्याकडे घाईघाईने येिारा अशमत र्दसला. आता ह्यो कोि बेिा म्हिून सर्वजि सार्रून तयार झाले, पि येिारा इसम हा तोंडार्र ओशाळर्ािे हसू घेऊन येतो आहे आणि त्याच्या जोरजोराने धडकिाऱ्या हृदयाची धडधड स्पष्टपिे ऐकू येत आहे , हे पाहून सर्वजि पुन्हा स्र्स्थ झाले. अशमत टोळी नायकाच्या जर्ळ पोहचला आणि त्याने त्यातल्यात्यात औपचाररकता पाळत आपली ओळख त्यांना करून र्दली, तेव्हा टोळी नायकाने आपल्या सर्व बहाद्दरांना तयारीत राहण्याची सूचना दे ऊन तो घाइघाईत अशमतच्या मािोमाि तनघाला. अशमत त्याला घेऊन कॉलेजमध्ये घुसला आणि पेपर दे ऊन लिबिीने जािाऱ्या वर्पुल आणि प्रांजलीच्या पाठमोऱ्या जोडीकडे अंिुलीतनदे श करून मािच्या मािे पसार झाला.

झालं, टोळी नायक त्र्ेषाने या पाठमोऱ्या जोडिोळीकडे झेपार्लाच आणि त्याने मािूनच त्याने वर्पल ु चे बखोट पकडले आणि तोंडातल्या तोंडात त्यातल्यात्यात अचलील र्ाटे ल अशी एक शशर्ी हासडायला त्याने सुरर्ात केली. त्याच्या त्र्ेषाने दचकलेला वर्पुल जेव्हा त्याला सन्मुख जाहला. तेव्हा काय सांिार्े महाराजा, अक्षरश: मनमोहन दे साई जरी असते तरी घडलेला योिायोि पाहून त्यांनी आपल्या दोन्ही कानांच्या पाळ्या आपल्याच गचमटीत पकडून थाड-थाड आपल्याच थोबाडीत मारून घेतल्या असत्या! त्याचे झाले असे की, वर्पुल जेव्हा या िुंडमहाराजांना सन्मुख जाहला, त्याच क्षिी तोंडातल्या तोंडात दे त असलेली शशर्ी त्याने ततथेच गिळली आणि अर्ाक होऊन तो वर्पुलला फक्त एव्हडेच म्हािाला "आईला वर्पल्या त?ू " चािाक्ष र्ाचकांच्या हे लक्षात आलेच असेल की कथानायक वर्पुल आणि टोळीनायक यांच्यात काहीतरी कनेक्शन असिार. कनेक्शन असे होते की सदर टोळीनायक हा वर्पुलचा चक्क लांबचा भाऊ होता! आपल्याला, आपल्याच भार्ाला मारायला पाठर्ले आहे हे समजताच त्याचा पारा आता प्रांजलीच्याच र्डडलांर्र चढला. झालं, आत्ता त्याने बार्रलेल्या वर्पुलला आणि प्रांजलीला धीर र्दला आणि तो जरी आता त्यांच्या बाजूचा असला तरी बाहे रील खर्ीस मात्र प्रांजली आणि वर्पुल यांना अजजबात सोडिार नाहीत, याची त्याने दोघांनाही कल्पना र्दली आणि त्याने एखादी चोरर्ाट असल्यास त्याची मार्हती वर्पुलला वर्चारली. वर्पल ु ने त्याला कॉलेजच्या मािील बाजस ू असलेले तारे चे कम्पाउं ड लांघन ू , स्र्यंर्र यशस्र्ी होऊ शकते याची कल्पना र्दली. झालं हा टोळी नायक त्या दोघांनाही घेऊन कॉलेजच्या मािील बाजूस पोहचला आणि तेथे असलेल्या तारांच्या कंु पिार्र चक्क बसून र् दोन्ही हातांनी र्रील तारा र्ाकर्ून या जोडप्याला पलायनाचा मािव प्रशस्त करून र्दला. अशा अर्घडलेल्या अर्स्थेत बसलेल्या या टोळीनायकाला तशाही जस्थतीत घाइघाइने शमठी मारून वर्पुल, प्रांजली पाठोपाठ बाहे र पडल. दोघेही कॉलेजच्या मािच्या रस्त्याने अदृचय जाहले. साश्रू नयनाने त्या दोघांना पाहिाऱ्या टोळी नायकाला अचानक असे लक्षात आले की, आपल्याला काही तरी टोचते आहे . पि नंतर अगधक वर्चार करता त्याच्या असेही लक्षात आले की सदर टोचिी आपि हाती घेतलेले कायव पूिव न केल्याने अथर्ा वर्पुलच्या वर्रहाने लािली नसून आपि ज्या तारांर्र बसलो आहोत, त्यांनी आपल्या पाचर्वभािाशी जरा अगधकच लिट केल्याने लािली आहे . तो भानार्र येऊन उठला आणि घाईघाईने आपल्या टोळीकडे परत आला आणि त्यांच्यार्र आदे शर्जा सरु ात जोरात ओरडला "चला रे ... दोघेही आपि यायच्या आतच पळून आळं दीला िेले आहे त, आपि ततकडेच जाऊन त्यांचा समाचार घेऊ” [त्याची र्ाक्य हीच नसतील पि भार्ना ह्याच होत्या]. ती सर्व टोळधाड आळं दी कडे रर्ाना जाहली. आळं दीला पोहोचन ू त्यांनी र्ेिर्ेिळ्या दे र्ळातून वर्पुल आणि प्रांजलीचा शोध घ्यायला सुरर्ात केली. त्या नादात त्यांनी एक दोन जोडप्यांच्या िांधर्व

वर्र्ाहात घुसून अंतरपाटाआड असलेल्या र्धच ू ा चेहरा र्राने पहायच्या आतच पाहून घेतला [र्राने तो आधीच पार्हला असल्याने आपि तो आत्ता आपि पार्हला तर त्याची काही हरकत नसार्ी असाच त्यांचा समज असार्ा.] पि र्धू प्रांजली नाही हे पाहताच ते पुढील मािावला लाित होते. इकडे मात्र आपला कथानायक वर्पुल चक्क वर्श्रामबािर्ाड्या समोरील मंर्दरात आपल्या तनयोजजत र्धू समर्ेत पोहचला होता. ततकडे आलेल्या सन्याच्या हातन ू घाईघाईत त्याने आपले कपडे र्हसकार्न ू घेतले आणि ते बदलण्यासाठी तो चक्क मूतीच्या मािे िेला. जाताना घाईघाईत त्याने सनीला "आता तरी वर्चर्ास बसलाना?" अशी टीपही मारली. दे र्ळात आधीच वर्पुलचे आई र्डील आणि दोन तीन शमत्र मैत्रत्रिी जमल्या होत्या. मैत्रत्रिींनी प्रांजलीचा ताबा घेतला आणि ततला घेऊन सोबत वर्पुलच्या आईने आिलेली साडी घेऊन ततला सजर्ायला म्हिून दे र्ळाच्या अंतभाविात िेल्या. थोड्याच र्ेळाने र्ध-ू र्र सजन ू धजन ू आले. वर्पल ु घाईघाईत िरु ु जींना म्हिाला,"प्लीज लर्कर लग्न लार्ा" "मुलिी पळर्ून आिली काय?" अशी शंका िुरुजींनी उपजस्थत करताच वर्पुलने अंिातून आपला शटव काढला आणि त्याना म्हिाला "तब्येत बघा माझी, कोि कुिाला पळर्ेल?" यार्र तनरुत्तर होऊन त्यांनी वर्र्ाह मंत्राला सुरर्ात केली. "शेर्टी, शटव घेऊन आलेला टे लर सनी [हा सनी उफव प्रशांत पांडे हा पि एक र्ेिळाच इसम आहे . साहे ब र्कील आहे त पि िररबांच्या णखशाला तारीखर्ार कात्री लार्ण्यापेक्षा याने आपला घरातील टे लररंिचा पारं पाररक व्यर्साय स्र्ीकारून कापडालाच कात्री लार्िे पत्करले आहे आणि नाटकात काम करण्याची हौस आणि प्रायोगिक नाटकर्ाल्यांना अत्यंत स्र्स्तात नाटकासाठी कपडे आणि लेव्हलचे माजस्कंि शशर्ून दे िारा म्हिून हा प्रशसद्ध आहे . तर असा हा सनी ऐनर्ेळेस बनला मुलीचा बाप आणि चक्क कन्यादान करून झालेली शशलाई, ही आहे र म्हिन ू र्दलीच र्र १११ रुपये हुंडा दे ऊन कृतकृत्य झाला. झालं, वर्पल ु चा वर्र्ाह अशा रीतीने संपन्न जाहला. पुढे प्रांजलीच्या घरच्यांचाही वर्रोध मार्ळला. मध्ये बरीच र्षव िेली आणि मला कळाले की वर्पुल आणि प्रांजलीचा आता घटस्फोट झाला आहे . अजूनही हे आठर्ून माझे मन वर्षण्ि होते. पि वर्पुल आठर्ला आणि त्याची ही प्रेम कहािी आठर्ली की पुन्हा माझ्या चेहऱ्यार्र नकळत का होईना हसूच फुटते. [तळटीप-सदर कथा सत्य घटनेर्र आधाररत असन ू मी फक्त कथानायक आणि नातयकेचे नार् बदलले आहे .] सौरभ पारखे ~~~~~~~

तो आणि ती तो आणि ती एका र्िावत नव्हते की एका शाळा ककंर्ा कॉलेजात नव्हते, शेजारी शेजारी राहत नव्हते, दोघांच्या कुटुंबांची साधी ओळखही नव्हती. तो िरीब पि सुसंस्कृत कुटुंबातला, आणि ती क्रीमी लेयर मधली. तो िल्लीत वर्ट्टी-दांडू खेळिारा तर ती स्टे डडयमर्र जजम्नेजस्टक शशकिारी. हा मोकळ्या र्ेळेत घरची कामं करायचा, ती फार्ला र्ेळ िायन शशकायची. हा दोन रुपयाचं ततकीट काढून सरकारी स्पधेतली संिीत नाटकं बघायचा आणि ती थेटरातल्या बॉक्समध्ये सहकुटुंब कौटुंत्रबक शसनेमे बघायची. दोन अिदी र्ेिर्ेिळ्या र्तळ ुव ात जि​िारे जीर् होते. दोघांची िाठ पडेल अशी काहीच पररजस्थती नव्हती. तरी त्यांची भेट झाली. तो आणि त्याचा शमत्र रोज कॉलेजला ततच्या घरासमोरच्या रस्त्यार्रून चालत जायचे. पि हे काही भेटीचं कारि नव्हे , रस्त्यालित ककत्येक घरे असतात त्यातल्या ककत्येक घरात मुली असतात आणि ककत्येक मुलं अशा रस्त्यांर्रून जात-येत असतात. असो. जानेर्ारीतल्या एका सकाळी तो शमत्रासमर्ेत कॉलेजात जात होता. ऊसाच्या िाड्यांची रहदारी सरू ु होती. त्याने आणि त्याच्या शमत्राने उड्या मारून चार ऊसाची कांडकी तोडली आणि खात खात पुढे तनघाले. हे नेमकं ततच्या आईनं पार्हलं. दस ु रे र्दर्शी त्या बाईनं त्याला हाक मारून ऊस मागितला संक्रांतीला मडक्यात घालायला ! आणि तो घ्यायला मुलीला (म्हिजे ततला) पाठर्लं. बास्स! हे च कारि आणि एव्हढीच भेट. तो काही “फ्लटव ” नव्हता शशर्ाय इतर भानिडीत पडिं त्याला परर्डिार नव्हतं त्यामुळं त्याच्यासाठी हा प्रसंि संपला होता (?). संक्रांतीच्या दस ु ऱ्या र्दर्शी, त्याच र्ेळी ततच्या घरातन ू हाक आली. ऊसाची परतफेड म्हिन ू ततळाच्या र्ड्या त्याला लाभल्या. मि माफक ओळख आणि चौकशी झाली. पुढच्या र्दर्शी चालताना सहज त्यानं ततच्या बाल्कनीकडे पार्हलं. ती होतीच. ती हसली, ह्यानंही स्माईल ररटनव केलं. पुढे असंच त्याचं रुटीन चालू रार्हलं आणि दोघांची चांिली मैत्री जमली. ते दोघे एकत्र नदीकाठी बािेत बसायचे, कफरायचे, िप्पा मारायचे पि उघड-उघड प्रेमाची बोलिी छे डली िेली नव्हती. (इथे याच्या ककंर्ा ततच्या घरचे कोठे ही णखजि​ितीत नाहीत. कारि त्यांच्याकडून कोितीही आडकाठी, त्रास, जाच, नकार काहीही नाही म्हिन ू च त्यांचं इथे काही काम नाही). तो आला की ततला बरं र्ाटायचं, तो बोलला की ती आनंदन ू जायची. ती एखादे नाट्यिीत िुि​िुिली की त्याला कोि कौतुक र्ाटायचं. खरं तर दोघं प्रेमात होते असं म्हिायला काहीच हरकत नव्हती; मात्र “माझं तुझ्यार्र प्रेम आहे ” हे शब्दांनी बोलायची िरज खरं च उरली नव्हती. त्या दोघांचं एकमेकांबरोबर असिंच दोघांनाही सख ु ार्ह होतं. पि त्याला आतल्यात एक िोष्ट फार खटकायची. ती कधीही त्याच्या शब्दाला नकार द्यायची नाही. तो कॉलेजच्या सहलीला जािार होता तेव्हा सहज िमतीनं त्यानं ततला “बस-स्टँ डर्र येशील?” असं वर्चारलं

होतं तर ती रात्री १०.०० र्ाजता त्याला भेटायला आली होती. एकीकडे “ती बाशलश आहे ” असं त्याची बुद्धी म्हिायची तर “ती तुझ्यार्र पूिव वर्चर्ासून आहे ” असं त्याचं मन म्हिायचं. तो बुद्धी-प्रामाण्यर्ादी होता म्हिून त्याला बुद्धीचाच कौल पटायचा. पुढे शशक्षिं संपली. तो नोकरीला लािला, ती ही पाटव टाइम काम करू लािली. मोबाइल तेव्हा नव्हते त्यामुळे प्रत्यक्ष भेटण्याची ओढ दोघांनाही असायची. पि तो हल्ली तट ु क तट ु क राहायचा. ततच्याशी थोडं अंतर ठे ऊन र्ािायचा. ततचं त्याच्याशी त्रबनधास्त र्ाि​िं त्याला खटकायचं. त्याच्या बुद्धीर्र झालेले संस्कार त्याला डडर्चत. काही र्ेळा “ते” धुंद जर्शळकीचे क्षिही आले होते, पि त्यानं कटाक्षानं बुद्धी जािी ठे ऊन अंतर राखलं होतं. ततचं असिंच जरी त्याच्यासाठी होतं तरी त्याला मात्र ततचं स्र्तंत्र आणि पोक्त अजस्तत्र् अपेक्षक्षत होतं. ततच्या लग्नाचे वर्षय तनघायला लािले तेव्हा ततनं त्याला सांगितलं आणि वर्चारलं “केव्हा आपि आपापल्या घरी सांि​िार? तनिवय घ्यायचा का?” या प्रचनार्र तो अडखळला. ततला म्हिाला “मला अजन ू तनिवय घ्यायचा धीर होत नाही. तुझ्याशशर्ाय मी कुिाचाही वर्चार केला नाही हे खरं , पि तू अजून बाशलश आहे स, तू स्र्त:चा वर्चार आणि बुद्धी र्ापरायला कधी शशकिार? मी सांितो ती पूर्व मानून चालतेस, इतका अंध-वर्चर्ास बरा नव्हे . माझ्या सहचाररिीच्या व्याखेत तू बसत नाहीस. आपले मािव यापुढे र्ेिळे च असलेले बरे .” यार्र ततनं र्ाद घातला नाही. तो वर्मनस्क होऊन आणि ती अश्रु ढाळत कृष्िेकाठी बसन ू रार्हले. सांज झाली, दोघे आपापल्या र्दशेने पांिले ते कायमचेच. “समेत्यच व्यपेयाताम तद्र्त भूतसमािम:” हे ही संस्कार त्याच्या बुद्धीर्र झाले होते त्यामुळे त्याचं जि​िं पूर्र् व त सुरू व्हायला र्ेळ लािला नाही. त्याचं मन रडत होतं पि बुद्धी अटळ होती. मनातील सल सहन होईना म्हिून काही र्षा​ांनी त्यानं अत्यंत वर्चर्ासातल्या शालूताईला ही िोष्ट सांगितली. तेव्हा शालूताई त्याला म्हिाली “र्ेड्या, तारुण्यात चक ु ा होतात, त्या तनस्तरण्याची, तनभार्ून नेण्याची कुर्त आहे की नाही हे तपासण्यापरु ताच बद्ध ु ीचा उपयोि करायचा असतो. ततचं बाशलश असिं ततच्या र्यानरू ु पच होतं. तच ू अकाली पोक्त झालास. भार्ना थेट मनात पोहोचू द्यायच्या असतात. त्या अशा बुद्धीच्या िाळण्यातन ू िाळायच्या नसतात. ततचं समपवि तुला कधी र्दसलंच नाही.. तू संस्कारांचं अर्डंबर करून बसलास आणि तारुण्याच्या कोमल, भार्ुक प्रर्ाहांना आणि त्याचबरोबर एका फक्त तुझ्याचसाठी जि​िाऱ्या जोडीदारालाही मुकलास.” खोच भळभळून तनघाल्यानं त्याला आज र्ेिळाच मोकळे पिा र्ाटला होता मात्र “ततला काय र्ाटलं असेल? कुठं िेली असेल ती? ती सुखी असेल का?” या नर्ीनच प्रचनांचं ओझं डोईजड झालं होतं. आयुष्यात पर्हल्यांदा त्यानं स्र्त:साठी पेि भरला. दारूचे दष्ु पररिाम त्याच्या बुद्धीला माहीत होते पि आज त्यानं मनाचा कौल मानला होता.

-

अशभनर् फडके

वर्चार ! हे एक मुक्त गचंतन आहे .

पाठीर्र सॅक चढर्ल्यार्र भटक्याचे पाय शशर्शशर्ायला लाितात, शमत्र भेटल्यार्र िप्पा चालू होतात,

आयता बकरा सापडला की कर्ीला त्याचं काव्य ऐकर्त बसार्ंस र्ाटतं ... अिदीच तशातलं नाही, पि या गचंतनाची सुरर्ात काहीशी तशीच आहे .

याला र्दशा असेल़ असं नाही आणि ती असार्ी असा अट्टाहासही नाही. नसार्ीच असा तर अजजबातच नाही. आपि गचंतन 'िरज' म्हिून करतो का? की बरे चदा चाळा म्हिून करतो? की वर्चार करण्याच्या

सर्यीचे आपि िुलाम असतो? मला लहानपिी कधीच कुिी असं सांगितल्याचं स्मरत नाही की 'वर्चार

करू नकोस'. वर्चार कर असंच सांित असत सिळे . मि प्रत्येकच िोष्टीचा वर्चार करत सुटण्याची एक

सर्य लािते. त्या कृतीच्या आपि आहारी जातो. आता वर्चार ककतीही भरकटले तरी ते थांबर्िं अर्घड होऊन बसतं.

‘वर्चार करत बसण्याची सर्य हे दारूपेक्षाही र्ाईट व्यसन आहे ’ असं तम् ु ही म्हटलं तर वर्चारर्ंत परु े सा अवर्चार करून तम् ु हाला बडर्तील. पि हे शोधन ू पहायलाच हर्ं की वर्चारांर्र आपला ताबा आहे की त्यांचा आपल्यार्र?

आपिच टाकलेल्या ‘वर्चार करण्याच्या आदशाव'च्या जाळ्यात आपिच िरु फटलोय का? मी आत्ता प्रर्ासात आहे आणि एक जार्हरातीची पाटी र्दसून िेली, एका त्रबल्डरची. 'तनसिावचा सहर्ास आणि नदीकाठचा तनर्ास'. का आर्डतो बरं आपल्याला तनसिावचा सहर्ास? या तनसिावत क्षिोक्षिी वर्चार करत बसिारं कुिी आहे का? की तसं नसल्यानेच आपल्याला त्याचं आकषवि आहे ? पशू-पक्षी वर्चार करतात की केर्ळ आपोआप आलेल्या वर्चाराचं अनुसरि करतात? आलेला वर्चार प्राकृततक आणि केलेला कृत्रत्रम असं असतं का? आणि मि काय वर्चार करायचाच नाही का?

वर्चारशक्ती ही भस्मासुराला शमळालेल्या र्रासारखी तर नाही ना? सष्ृ टीर्र प्रभुत्त्र् िाजर्ायला तनघालेल्या मािसाला त्या सष्ृ टीने मारून ठे र्लेली पाचर तर नाही ना ही?

वर्चार थांबर्िं म्हिजे ध्यान का? वर्चार असे थांबर्ता येतात का? की त्यांना महत्त्र् र्दलं नाही की ते आपोआप थांबतात ककंर्ा कमी होतात?

वर्चारशन् ू य अर्स्था चांिली की र्ाईट? वर्चारशन् ू य अर्स्थेचे काय फायदे –तोटे आहे त?

या प्रचनांची

उत्तरं मात्र वर्चारांनी शोधता येिार नाहीत. ती अनभ ु र्ायलाच हर्ीत.

अनेकदा असं र्दसन व केलेल्या वर्चारांपेक्षा ‘आलेला’ वर्चार हा अचक ू येतं की प्रयत्नपर् ू क ू ककंर्ा त्या क्षिी अत्यंत योग्य असा असतो. पि आपि केलेल्या वर्चारार्र जास्त वर्चर्ास ठे र्तो, अन ् आलेला वर्चार दाबन ू टाकतो. मि असे वर्चार ‘येिं’ हळू हळू कमी होतं.

गचंतनाचं रूपांतर बऱ्याचदा गचंतेत होतं. का? आलेला वर्चार पकडला तर असंच होईल का ? की गचत्र

र्ेिळं असेल? आलेला वर्चार नदीच्या प्रर्ाहासारखा आहे . केलेला धरिाने ककंर्ा बंधाऱ्याने आडर्लेल्या पाण्यासारखा. बंधारा लहान असला तर ठीक. पि त्याने नदीच आडर्ून टाकली तर ती नदी पुढे मत ृ होते.

वर्चार करिे या िोष्टीच्या मी वर्रुद्ध आहे असा समज कुिी करून घेऊ नये ही वर्नंती आहे. कारि हा

सिळाच वर्चार चालू आहे . पि ही केर्ळ बौवद्धक कसरत नाहीये, त्यामािे काही तनरीक्षिं दे णखल आहे त. एक िंमत पहा. एखादा शमत्र/ओळखीचा मािूस आपल्याला भेटला. आपि एकत्र आहोत. समजा प्रर्ास

करत आहोत. अशा र्ेळी आपि अखंड िप्पा मारत बसतो का? काही वर्षय नसेल िप्पा मारायला तर उिीच इकडचं ततकडचं काही तरी काढून बोलत बसतो का? ककंर्ा तशी इच्छा होते का? एकत्र आहोत

तेव्हा बोललं नाही तर र्ाईट र्दसेल असं र्ाटतं का आपल्याला? बहुधा होतंच तसं. ती सर्य लािलेली असते आणि त्या वर्रुद्ध जाऊन काही करिं झेपत नाही आपल्याला. वर्चारांचह ं ी तसंच होतं. समोर आलेल्या प्रत्येक वर्षयाच्या मािे वर्चार धार्तात. प्रत्येक बाबतीत आपलं काही तरी मत र्ा अभ्यास असायलाच हर्ा, असं आपि ठरर्ून टाकतो. हळू हळू आपली ती आयडेंर्टटी होऊन बसते. वर्चार नसला तर मी नाहीच, असं र्ाटायला लाितं. हे भूषि आहे की भीषि आहे ? असो, हे ज्याचं त्याने ठरर्ण्याची िोष्ट आहे . पि वर्चारांबद्दल वर्चार करता करता मला या सर्व िोष्टींचं थोडकंसं दशवन घडत िेलं. एका उत्स्फूतव गचंततनकेच्या रूपात ते मांडलं. कुिाला हे पसंत पडेल,

कुिाला ही र्ायफळ बडबड र्ाटे ल, कुिाला मख व िाही र्ाटे ल, हे सारं च वर्चारांच्या कक्षेतलं आहे . पि हे ू प मात्र नक्की, की प्रत्येक िोष्टीचा वर्चारांनी मािोर्ा घ्यायची सर्य आपि लार्न ू घेतलेली असते, परं तु प्रत्येक िोष्टीचं वर्चारांशशर्ाय, म्हिजे ‘गचककत्सा’ ककंर्ा ‘ऍनाशलशसस’ शशर्ाय दशवन घेिं आपि आयष्ु यभर शशकत नाही!

-- सह्यानंद.