|| ब्राह्मण्य || दिवाळी अंक ४

ब्राह्मण्य २०१४

ब्राह्मण्य २०१४

नमस्कार, वाचकहो. दीपावलीच्या शुभेच्छासह “ब्राह्मण्य” हा आपला ददवाळी अंकही आपल्या हाती देताना आम्हाला दवशेष आनंद होत आहे. ह्या पष्ु पमालेतले हे चवथे पष्ु प.... “कोब्रा V/S देब्रा फक्त टोमणेदिरी” ह्या आपल्या नावातला तो जो “फक्त” आहे तो फार फसवा आहे...सग्रु ास अन्नात जसे लवण हवे तशी टोमणेदिरी फक्त खुसखुशीत अशी चव आणायला असते हे इथे वावरणारे सारे जाणतातच...मि ह्या व्यदतररक्त इथे काय आहे हा प्रश्न कधीही मनात येऊ नये असे इथे सारे आहे...काव्य, िद्यलेखन, मनोरंजन, िंभीर चचा​ा, प्रबोधन, समाजसेवा आदण ह्या सायात मन:स्पशी, भावस्पशी असणारा आपलेपणा... ज्ञान मनोरंजनाचा हवाहवासा असा वादषाक टप्पा म्हणजे ददवाळी अंक जो तुमच्यातल्या उत्साहाचे सदुं र दशान घडवत असतो. ह्या अंकातही असा सहभाि तम्ु ही पाहाल. इथे मादहती आहे, व्यदक्तदचत्र आहे...ज्ञानात भर पडावी असे लेख आहेत...हळव्या कदवता आहेत आदण स्फुट लेखही आहेत. सौ दवशाखा मशानकर ह्यांनी मोठ् या आनंदाने ई-प्रकाशनाची जबाबदारी पार पाडली आहे आदण हे ई-स्वरूप बुक िंिाच्या वेबसाईट वर (www.bookganga.com) श्री मंदार जोिळे कर ह्यांनी दवनामुल्य सादर के ले आहे. ह्या दोघांचे मन:पूवाक आभार. ददवाळी साजरी करायची ती फराळाबरोबर हातात हा ददवाळी अंक घेऊनच. पुनश्च ददवाळीच्या शुभेच्छा. ह्या अंकाबद्दलची आपली मते, तसेच शंका/सचु ना brahmanya@gmail.com ह्या ई-मेल वर पाठवावी. सचु ना: १ ह्या अंकात मांडलेल्या प्रत्येक दवचाराशी संपादक सहमत असतीलच असे नाही २ हा ददवाळी अंक दवतरणासाठी दवनामुल्य उपलब्ध आहे ह्याची नोंद घ्यावी ३ ह्या अंकात प्रदसद्ध झालेले लेख, कथा आदण कदवता ह्यांची पूणा जबाबदारी लेखकांवर राहील कळावे, लोभ असावा. संकल्पना: श्री मंदार संत संपादक: श्री मधुसदू न थत्ते दवशेष आभार: सौ. जयश्री खादडलकर देशपांडे; सौ. वरदा जोशी; सौ. दस्मता वझे; श्री राहल ु आडकर; श्री हषा परचुर.े मुखपृष्ठ: श्री सोहम देशपांडे मांडणी/सजावट: सौ. दवशाखा समीर मशानकर

ब्राह्मण्य २०१४

१ सादाको िौरव कुलकणी २ अंिण सारे िोकुळ होई वषा​ा कुलकणी ३ चक्र वैदेही शेवडे ४ माधव काका श्रीदनवास दचतळे ५ एकला चालो रे एकला चालो मधुसूदन थत्ते ६ ममा जाणुनी धमा पाळू उपेंद्र थत्ते ७ चालते मी एकटी योदिनी जोशी ८ सुप्रजाजननासाठी आयुवेद अथा​ात ‘वाजीकरण’ दचदकत्सा परीदित शेवडे ९ पुरोदहताचे भूत अदवनाश कुलकणी १० पहाटेच्या रंिांचं सौदया अदमत दभडे ११ नावात काय आहे मेधा वाडदेकर १२ मतदाराची आरती दवकास पज ु ारी १३ वसधुं रा मण ृ ाल कुटुंबळे १४ खेळ माझा मांडून दे मेधा वाडदेकर १५ जीवन करर जीदवत्वा रोहन दवजय उपळे कर १६ ओल्या दचंब पावसात सनु ील नेवासकर १७ संिीत ही दनसिा​ाने मानवाला ददलेली सुंदर भेट वृंदा पंढरपुरे १८ मैत्र जीवाचे मेधा वाडदेकर १९ काय आहे हे अदनमेशन सुदप्रया पाटणकर २० फ्रेन्डदशप डे प्रसादराव पेशवे २१ देशस्थ हेरबं जोशी

ब्राह्मण्य २०१४

िोष्ट आहे जपानमधली. खूप सारं सोसून पुन्हा नव्याने उभा रादहलेला, आदण सतत दनसिा​ाशी झिडणारा, आदण तरीसुद्धा जिातील प्रित देशांमध्ये फारच वरचा क्रमांक असणारा हा देश. या देशाच्या वैदशष्ट्यांपैकी एक म्हणजे, आदरादतथ्य आदण यजमानांप्रती अित्य दाखवण्याची त्यांची संस्कृती. याच संस्कृतीचा एक भाि म्हणून, त्यांच्या देशात घडलेल्या अनेक चांिल्यावाईट घटना त्यांनी संग्रहालयात जतन करायचा यशस्वी प्रयत्न के लाय. यात प्रामुख्यानी उल्लेख करायला हवा, तो म्हणजे दहरोदशमा येथील “दवश्व शांती संग्रहालया (World Peace Museum)”चा. दुसरं महायुद्ध आदण त्याच्याशी आलेला जपानचा संबंध याच्याशी दनिडीत जवळपास सवाच िोष्टींची एकिठ्ठा मादहती या संग्रहालयात उपलब्ध आहे. इतकं च नाही, तर अणुबॉम्ब पडल्यानंतर दवदवध वस्तू, माणसांचे अवयव, इमारती, यांचे जे काही अवशेष दमळाले, ते सवा जसेच्या तसे या संग्रहालयात जतन के लेले आहेत. पण या सवा​ांमध्ये का कोण जाणे, सादाको आदण दतची हृदयस्पशी कहाणी स्मरणात राहून जाते. सदु ैवानी, मला या दठकाणाला दोन वेळा भेट देण्याचं भाग्य लाभलं. त्या दरम्यान, सादाको संदभा​ात जी मादहती दमळाली, ती खाली कथेच्या रुपानं मांडण्याचा हा छोटासा प्रयत्न. – िौरव कुलकणी. काळ दस ु ा दरम्यानचा. दस ु ामध्ये जपानने उडी घेतल्यानंतर दमत्र ु ऱ्या महायद्ध ु ऱ्या महायद्ध देशांची दचंता वाढू लािली. जमानांना आवरता आवरता नाकी नऊ आलेल्या दमत्र देशांना, जपान सारखा अत्यंत दचवट आदण झुंजार वृत्तीचा लहानसा देश आदशया सारख्या सामररक दृष्टीने अदतमहत्त्वाच्या दठकाणी आव्हान देत उभा ठाकलाय, ही िोष्ट सहन होत नव्हती! त्यातच, जपानने आदशयामध्ये मुसंडी मारत, चीनचा मोठा भूभाि आपल्या ताब्यात घेतला, आदण ददिण आदशयाकडे कूच के लं. अमेररका त्यावेळेस “प्रोजेक्ट मॅनहॅटन” ह्या अणुबॉम्ब उत्पादनाच्या अदतमहत्त्वाकांिी प्रकल्पावर काम करीत होती. सुरुवातीला, दमत्र राष्​्ांनी जमानी वर अणुबॉम्ब टाकायचं दनदश्चत के लं होतं, पण जपानची युद्धामधली मुसंडी पाहून, त्यांनी दनणाय बदलला. आदण तो बॉम्ब जपानवर टाकायचं ठरवलं! या पाश्वाभूमीवर ही कहाणी, जपानमधल्या एका दनष्पाप आदण दनरािस, पण दततक्याच अदवचल आदण दृढदनश्चयी मुलीच्या दजद्दीची. आदण दतला दजतेपणी असंख्य यातना सहन करायला लावणाऱ्या क्रूर माणूसजातीची! सादाको सासाकी असं दतचं नाव. सन १९४३ मध्ये दुसऱ्या महायुद्धाच्या वणव्यामध्ये जेव्हा जपानसुद्धा होरपळू न दनघत होता, तेव्हा

ब्राह्मण्य २०१४

सादाकोचा जन्म झाला. जन्मदठकाण होतं दहरोदशमा! हो, तेच दहरोदशमा, ज्यावर अमेरीके नी पुढे अणुबॉम्ब टाकला, आदण युद्ध संपवण्याच्या ददशेनी पदहलं पाउल टाकलं! पण या संहारक अणुबॉम्बचे जपानमधल्या लहान मुलांवर दकती खोलवर पररणाम झाले, याचं मूदतामंत उदाहरण म्हणजे सादाको! ददसायला अिदी जपानी बाहुलीसारखी असणारी सादाको, आज संपूणा जिामध्ये शांतीदूत म्हणून ओळखली जाते. पण म्हणतात ना, दक टाकीचे घाव सोसल्यादशवाय दिडाला देवपण येत नाही! त्याप्रमाणेच, सादाको सुद्धा मृत्यू पावल्यानंतर दतची शांतीदूत म्हणून ओळख व्हावी, ही शोकांदतका त्या कोवळ्या मुलीच्या वाट् याला आली! ६ ऑिस्ट १९४५ ची सकाळ. सवा काही सरु ळीत चालू होतं. दहरोदशमा हे युद्धकाळात जपान मधलं अत्यंत शांत, पण सामररकदृष्ट्या महत्त्वाचं शहर होतं. लष्कराची अनेक महत्वाची ठाणी दहरोदशमा मध्ये होती. शांत एवढ् यासाठीच, की दमत्रराष्​्ांच्या हवाई हल्ल्यांमध्ये टोक्यो सारखी शहरं भाजनू दनघत असताना, दहरोदशमा वर एकही हल्ला झाला नव्हता. दहरोदशमा मधील जवळपास सवाच जपानी नािररकांना सरकारनी यद्ध ु सामग्रु ी तयार करण्याच्या कारखान्यांमध्ये कामाला जपुं लं होतं. सवाजण कारखान्यांमध्ये जाण्याच्या तयारीत होते. शाळकरी मल ं द्ध ु स ु ा सैदनकी प्रदशिणासाठी छावण्यांमध्ये जाण्यासाठी दनघाली होती. अचानक सकाळी ८:३५ वाजता हवाई हल्ल्याचे भोंिे सुरु झाले, आदण आजवर कधीही हवाई हल्ला न झालेल्या दहरोदशमा शहरामध्ये एकच खळबळ उडाली. जो तो आसरा शोधण्यासाठी वेडावाकडा धावत सुटला. पण तो हवाई हल्ला, पुढल्या काही दमदनटातच तब्बल ६६००० लोकांचे प्राण घेणारा, आदण आजवरच्या मानवी इदतहासातील सवा​ात क्रूर आदण भीषण हल्ला असेल, याची पुसटशी जाणीव देखील आसऱ्यासाठी धावणाऱ्या लोकांना नव्हती. वेळ सकाळी ८:४०. “एनोला िे” हे बी-२९ प्रकारचं बॉम्बवाहू दवमान “दलटील बॉय” नावाच्या ४५०० दकलोच्या अदतसंहारक अणुबॉम्बसह दहरोदशमा शहरावर दघरट् या घालू लािलं, आदण ८ वाजून ४४ दमदनटांनी दहरोदशमावर बॉम्ब सोडून माघारी वळलं. बरोबर एका दमदनटानी, ८:४५ वाजता दहरोदशमावर प्रचंड मोठा आवाज झाला! त्याबरोबरच अत्यंत प्रखर प्रकाशाचा आदण धुराचा एक मोठा ढि दतथे तयार झाला! त्या प्रकाशाची तीव्रता एवढी होती, की माघारी वळलेल्या दवमानातील वैमादनकांनासुद्धा काही िण पुढचं काहीच ददसत नव्हतं! दतथे, खाली दहरोदशमा मध्ये तर मृत्यूचं साम्राज्य पसरलं होतं! दतथल्या जिल्या वाचल्या लोकांना िणभर आधी नेमकं काय झालं हेही समजत नव्हतं!

ब्राह्मण्य २०१४

अिरशः िणाधा​ात काही मोजक्या २ ४ इमारती विळता, पूणा दहरोदशमा शहर ६६००० लोकांसह जमीनदोस्त झालं होतं! सुदैवानी, लहानिी सादाको, आदण दतची आई मात्र ह्या हल्ल्यातून सुरदित रादहले होते! त्यांचं घर बॉम्ब पडला दतथून सुमारे दोन दकलोमीटर वर असल्यामुळे, ते बॉम्ब फुटण्याच्या पदहल्या धक्क्यातून वाचले होते! हल्ला झाला तेव्हा सादाकोचं वय होतं अवघं २ वषा! दतची आई दतला घेऊन धावत रुग्णालयाच्या ददशेनी दनघाली असता, त्या धूरभरल्या ढिातून काळ्या रंिाचा आदण दवदचत्र वासाचा पाऊस पडू लािला. तरीही, सादाकोला घेऊन दतची आई, कशीबशी रुग्णालयात पोहोचली. काही भाजल्याच्या जखमा विळता सादाको आदण दतची आई सख ु रूप आदण एकत्र होते. पण हे सौख्य असंच दटकणं दनयतीला मंजूर नव्हतं! हळू हळू सादाको मोठी होऊ लािली, शाळे तही जाऊ लािली. हल्ल्यानंतर वेळेवर उपचार झाल्यामळ ु े , सादाको छान आदण आरोग्यपण ू ा आयष्ु य जिू लािली होती. इतकं च नाही, तर, त्यांच्या शाळे मध्ये एक उत्तम खेळाडू म्हणनू ही सादाकोनी लौदकक कमावला होता! त्यांचा पररवार सद्ध ु ा भतू काळातील जखमा दवसरून नव्या जोमाने राष्​्ाच्या पनु बा​ांधणीच्या कामात ितुं ला. सिळं अिदी छान चालू होतं. १९५४ सालचा नोव्हेंबर मदहना. सादाको आता ६व्या इयत्तेत होती. ररले या क्रीडाप्रकारामध्ये मध्ये उत्तम नाव कमावनू ती संपण ू ा शाळे च्या िळ्यातील ताईत बनली होती. साध्या सदीचं दनदमत्त झालं, आदण त्यातून बरी होता होता दतच्या िळ्याजवळ िाठ आली. ती काही कमी व्हायचं नाव घेईना. उलट, १९५५ च्या जानेवारी मदहन्यामध्ये िाठ अजूनच सुजली, आदण शेवटी सादाकोला चाचण्यांसाठी रुग्णालयात दाखल करायचं दतच्या घरच्यांनी ठरवलं. फे ब्रुवारीमध्ये सादाकोच्या वेिवेिळ्या चाचण्या घेण्यात आल्या. चाचण्यांमधून सादाकोला “अणुबॉम्ब रोि” म्हणजे, सध्याच्या भाषेत ल्युकेदमया (रक्ताचा कका रोि) झाल्याचं दनष्पन्न झालं, आदण ती एक वषा​ापेिा जास्त जिणार नाही, हेही डॉक्टरांनी सांदितलं! सादाकोवर आदण दतच्या घरच्यांवर दुःखाचा डोंिरच कोसळला! ददनांक २१ फे ब्रुवारी १९५५. सादाकोला दहरोदशमाच्या रेड क्रॉस इदस्पतळात दाखल करण्यात आलं, आदण दतच्यावरच्या वै द्यकीय उपचारांना सुरुवात झाली. इथून पुढेच सादाकोची आदण दतच्या पररवाराची खरी कसोटी लािणार होती. माचा मदहन्यात दतच्या शरीरातील पांढऱ्या रक्तपेशींची संख्या सवासामान्य पातळीपेिा तब्बल ६ पटींनी वाढली! ही दचन्हं होती, दतच्या शरीरातून वाढत जाणाऱ्या कका रोिाची! वाढलेल्या रक्तपेशींसाठी

ब्राह्मण्य २०१४

सादाकोवर औषधोपचार सुरु झाले. ती लहानिी, अत्यंत धीरानी हे सिळं सहन करत होती. वेदना तर होतच होत्या, त्यांना अंत नव्हता! पण स्वतःच्या पररवारासाठी ती पररदस्थतीला सामोरी जाण्यासाठी झटत होती. काही ददवसांमध्ये पांढऱ्या रक्तपेशींची संख्या पूवावत झाली, आदण सिळ्यांनाच हायसं वाटलं. पण जून मदहन्यामध्ये पांढऱ्या रक्तपेशींची संख्या पुन्हा वाढली. मािच्याच वेळचे उपचार पुन्हा सरु ु झाले, पण या वेळेस, दतच्या शरीरावर औषधांचा दुष्पररणाम झाला, आदण उपचार थांबवण्यात आले. ददनांक ३ ऑिस्ट १९५५. सादाकोच्या आयुष्याला एक नवीन वळण दमळालं. अणुबॉम्ब हल्ल्यामधील दपडीत व्यक्तींसाठी प्राथाना आदण शुभेच्छा म्हणून संपूणा जपानमधून ओररिामी (कािद घडी करून वस्तू बनवण्याची जपानी कला) चे “त्सुरू (क्रौंच)” पिी रेड क्रॉसच्या इदस्पतळात आले. इतक्या सुंदर कलेतून साकारलेल्या पक्षयांना पाहून सादाको हरखनू िेली. त्यातच, दतच्या आईने दतला “त्सरू ु ” पक्षयासंदभा​ातली पारंपाररक जपानी दंतकथा सांदितली. तम्ु ही मनाशी एखादी इच्छा बाळिनू जर कािदापासनू १००० “त्सरू ु ” पिी बनवले, तर ती इच्छा पण ू ा होते, अशी ती दंतकथा. आपल्याच भावदवश्वात रमणाऱ्या वयातील सादाकोला ते खरं वाटलं! दतच्या मनाने ध्यास घेतला, आदण सादाको रोज “त्सरू ु ” पिी तयार करू लािली! कािदापासनू एक एक घडी करत, सादाको कका रोिातनू बरी होण्याची ददु ाम्य इच्छा उराशी बाळिनू , जणू स्वतःचा थोडा थोडा जीवच त्या पक्षयांमध्ये ओतत होती! ऑिस्ट मदहन्याच्या शेवटी, सादाकोचे १००० पिी बनवून सुद्धा झाले! तरीही, दतची इच्छाशक्ती आदण दवश्वास कमी होत नव्हता! दतने पिी बनवणं तसंच सुरु ठेवलं. सप्टेंबर मदहन्याच्या अखेरीस, सादाकोच्या शरीरातील पांढऱ्या रक्तपेशींची संख्या दतसऱ्यांदा वाढली. हळू हळू कका रोिानी शेवटची पातळी िाठायला सुरुवात के ली होती. ऑक्टोबरच्या मध्यावर, सादाकोच्या शरीराचं तापमान ४० दडग्री सेदल्सअस वर जाऊन पोहोचलं! दतची तहानभूक नाहीशी झाली, आदण पायांना असह्य वेदना सुरु होऊन, कोणाच्यातरी मदतीदशवाय चालणंसुद्धा दतला अशक्य झालं. दतच्या डाव्या पायावर सूज येऊन, त्याचा आकार दीडपट झाला! कका रोिानी दतचा पूणा ताबा घेतला होता. अखेर, २५ ऑक्टोबर १९५५ रोजी, सवा पररवाराच्या समोर, वयाच्या अवघ्या बाराव्या वषी सादाकोनी जिाचा दनरोप घेतला! दुसऱ्या ददवशी जपानी वृतपत्रांमध्ये “अणुबॉम्ब रोिाचा आणखी एक बळी” या मथळ्याखाली सादाकोच्या मृत्यूची नोंद झाली!

ब्राह्मण्य २०१४

सादाको.. एक कोवळा जीव, ज्याला युद्ध या शब्दाचा अथाही मादहत नसताना, त्यात होरपळू न दनघावं लािलं! मरावं लािलं! अशा अनेक सादाको त्या युद्धामध्ये बळी िेल्या! सादाकोनी तयार करून ठेवलेले सुंदर त्सुरू पिी, आजही दहरोदशमाच्या शांती वस्तुसंग्रहालयात दतच्या दनष्पापपणाची आदण दनरािसतेची कहाणी सांित आहेत. आज, पूणा जिातून सादाकोच्या आदण दुसऱ्या महायुद्धात बळी िेलेल्या अनेक दनष्पाप लहान मुलांच्या स्मरणाथा, ओरीिामीचे त्सुरू पिी दहरोदशमा येथे पाठवले जातात! सादाको हे जि सोडून जाताना एक दवशाल दवश्वशांतीची चळवळ आपल्या मािे ठेवून िेली! अणुबॉम्बचा शोध लावून माणसानी त्याचं वतामान आदण दवज्ञान दकती प्रित झालंय, हे दाखवून ददलं. पण त्याचा दनदायीपणे वापर करताना, अनेक सादाकोंचा इदतहास नष्ट करण्याचं पाप मात्र कायमचंच त्याच्या माथी आलं !

- िौरव कुळकणी

ब्राह्मण्य २०१४

२. अंिण सारे िोकुळ होई…… अंिण सारे िोकुळ होई घुंिुरवाळा पाउल वाजे रे लदडवाळा चाहुल येता व्यापुन िेले जीवन माझे काजळ काळे लोचनकाठी मेघ घनाचे जावळ ओले

घेऊन चांदण्यांना, आले तुझ्या उशाशी बोलाव पौदणामेला, आता जरा नभाशी िंधात स्पंदनांनी, हळू छे दडले सरु ांना दमटल्या कळीतल्या, तू घे जाणनु ी िणांना ऋतु धदुं मोिया​ाचा, नयनात मोहरावा रेशीम पाररजात, स्पशा​ातनु ी उरावा उमलनू मेघमाला, बहरास जाि यावी दव दचंब सावरावे, हलके पहाट व्हावी =========================

ओठ मधाचे सांित काही लाघव िाली हासुन बोले बाळ मठु ींच्या चांदणस्पशी चंद्र नभीचा ओंजळहाती कंु तलिंधा प्राशनु घेता अंबर तारे मोहुन जाती दशान दवश्वाचे अवघेही त्या दचमण्या रूपात घडावे अमृतधारा पांघरताना मीपण माझे संपुन जावे ==================

अश्याच एका संध्याकाळी सुनेसुनेसे झालेले मन नभही होते दवस्कटलेले झाकोळु न आलेले िणिण दनळाईत ही िुरफटले मि उदासवाणे एकाकीपण दवरुन चालल्या सांजसावल्या ददशांत कोठे कोठे दवखरुन आठवणींच्या काठावरती भरकटलेली वेडी वण वण खळखळत्या डोहातुन वरती तरंि िदहरे आले उसळु न सैरभैर लाटांनी घ्यावे वादळास या कसे सावरुन दिदतजाच्या बाहूत उतरती घन हळवेसे मि ओथंबुन - वषा​ा कुलकणी

ब्राह्मण्य २०१४

3. चक्र “अि कुमुद, ये ये.. अशी दारातच काय उभी! सोनं द्यायला आलीस ना? मि लाजायचं काय एवढं त्यात?” वैद्य काकूंनी कुमुदचा हात धरला आदण दतला पलंिावर बसवलं. “प्रेम करताना लाजत नाहीत; आता कसली आली आहे एवढी लाज?” वाती वळता वळता काकूंच्या सासूने होणाऱ्या नात सुनेला टोमणा मारला. “असू द्या हो आई.. आजकालची मुलं ठरवतात आपलं आपण.. आदण कुमुदला तर आपण लहान असल्यापासून पाहत आहोत. आपल्या डोळ्यासमोरच मोठी झाली ही पोर. आता चार खोल्या सोडून इथे येणार राहायला एवढाच काय तो फरक. मुलिी दशकलेली आहे, िुणी आहे, आपल्या दकशोरला आवडते. दोघ सुखाचा संसार करतील बघा.” एवढ् यात दकशोर आतून बाहेर आला. “अरे वाह! आज साडीत!” कुमुद अजूनच लाजून, खाली मान घालून बसते. “आता चारचौघात कौतुकंपण करा हो.. आपण ठरवलेल्या बायकोची..” असं म्हणत वैद्य आजी आत दनघून िेल्या. काकूंनी कुमुदचा हात दाबला आदण मुक्यानेच दतला मनाला लावून घेऊ नको असं सांदितलं. “आजीचं मनावर घेऊ नकोस.. ती अशीच. जरा प्रेमाने बोलणार नाही तोंडावर. पण परवाच धाकट् या मामीला कौतुकाने सांित होती, आमची नात सनू लाखात एक आहे. संदु र तर आहेच पण हुशारही आहे. एम ए झाली आता. परु ण पोळ्याही अिदी पटापट करते हो!” असं म्हणत दकशोरनेही दतची समजतू घातली. आपल्या कौतक ु ाने सख ु ावनू कुमदु खदु कन हसली. दकशोर सोनं देऊन आईच्या पाया पडला. कुमदु ही सोनं देऊन लिेच नमस्कार करण्यासाठी वाकली. काकूंनी दतला मायेनं जवळ घेतलं आदण िालावरून हात दफरवनू चबुं न घेतलं. वदडलांनी एकट् याने वाढवलेल्या कुमदु च्या डोळ्यात टचकन पाणी आलं. ते लिात येताच दकशोरने काहीसे दवनोदी बोलून वातावण हलक के लं. या दत्रकुटाच्या िप्पा सुरु झाल्या. एवढ् यात आजूबाजूची चार पाच लहान पोरं हातात आपट् याची पानं घेऊन आली. कुमुदने त्यांना आपट् याची पान वाटण्या मािची िोष्ट सांदितली. मि काकूंनी त्या प्रत्येकाच्या हातावर घरी बनवलेली खोबऱ्याची वडी ददली. ती खाऊन झाल्यावर ही वानरसेना पुढच्या घरी दनघाली. ती जात आहेत तोवर चाळीतील वरच्या मजल्यावरच्या कदम वदहनी आपल्या ददपाला घेऊन आल्या. वडी तोंडात टाकत म्हणाल्या; “आमच्या बयेला पातळ नेसायची हौस. पण मला सातवा मदहना आहे ना.. वाकता येत नाहीये आदण पलंिावर उभी के ली तरी दहची वळवळ फार. जरा तुमच्या पद्धतीच लुिडं नेसवा ना काकी.” पूणा चाळीत कजाि म्हणून प्रदसद्ध असलेली ही कदम वदहनी. पण वैद्य काकूंच्या

ब्राह्मण्य २०१४

प्रेमळ स्वभावामुळे त्यांच्याशी नेहमीच आदराने बोलत असे. काकूंनी ददपाला सुंदर नटवली आदण कदम वदहनींच्या हातात दतच्यासाठी के लेले लाडू ददले. कदम वदहनीने घरी जाऊन “तुमच्यापेिा त्या काकींना बघा माझी दकती काळजी!” असे सासूला सुनावले. वैद्य काकू आपला मुलिा आदण होणाऱ्या सुनेसोबत िप्पा मारीत होत्या. अधुनमधून चाळीतली लहान पोरं, नवीन लग्न झालेली जोडपी, अन्य चाळकरी, दकशोरचे दमत्र, जवळचे नातेवाईक, यांची ये जा चालूच होती. तशीही दनमकरांची चाळ नेहमी िजबजलेली असायची. सुखदुःखात हे चाळकरी एकमेकांच्या सोबत असायचे. चाळीत सवा​ांची दार नेहमीच दबनधास्त उघडी असायची. पाटणकरांचं एकं च, नवीन लग्न झालेल्या आदण घरात दोघंच राहत असलेलं असं घर होत. नाहीतर बाकी सवा घरात २ – ३ दपढ् या एकत्र आनंदात नांदत होत्या. दोघे नवरा बायको कामावर जाताना दाराला कुलूप लावून जायचे. पण दकल्ली शेजारच्यांकडे असायचीच. चाळीत कोणाकडेही पाहुणे आले की लहानश्या खोल्यांमध्ये िदी होत असे. तेव्हा पाहुण्यांच्या आंघोळीसाठी आदण दपु ारी वामकुिीसाठी चाळकरी खश ु ाल पाटणकरांची खोली वापरत असत. कदम वदहनी स्वतःच्या आदण जावेच्या पोरांसह चाळीतल्या बाकी पोरांनाही दंिा के ल्यावर खश ु ाल रट्टे देत. कधी जेवायला, कधी पत्ते, कॅ रम खेळायला एका घरी बाकी काही चाळकरी जमायचे तेव्हा ते अिदी नात्यातले असावे एवढे एकाच रंित न्हायलेले ददसायचे. चाळीच्या फाटकासमोर एक मोटारिाडी थांबली. चाळीच्या मालकीणबाई न चुकता सणासुदीला सवा​ांना शुभेच्छा देण्यासाठी येत असत. पण िेलं वषाभर त्या इथे फारशा आल्या नव्हत्या. त्या आत आल्यावर चाळकरी त्यांच्या भोवती जमले. सवा​ांची त्यांनी आस्थेने चौकशी के ली. “मािच्या वषी आमच्या अरदवंदाचे अपघाती दनधन झाले तेव्हा तुम्ही िणेशोत्सव साजरा के ला नाहीत ते समजले.” मालकीणबाई बोलत होत्या. “अहो लीला ताई, तुमच्या अरदवंदाला आम्ही लहान्या असल्यापासून खेळवला होता. आमच्या पोरांसोबत त्यालाही कधी खाऊ ददला होता. तुम्ही कधी परक्यासारख्या वािल्या नाहीत आमच्याशी. घरात काही अदप्रय घटना घडली तर कसला आलाय सणा!” िोडसे काका त्यांना म्हणाले. लीला ताई ंनी नम्रपणे हात जोडले आदण यापुढे पुन्हा सवा सण साजरे करूया, असं म्हणाल्या. थोड् यावेळ इकडच्या दतकडच्या िप्पा झाल्या आदण त्या दनघून िेल्या. वैद्य काकू काही कामासाठी आत दनघून िेल्या. दकशोर आदण कुमुद पाय मोकळे करण्यासाठी खाली उतरले. “जोडा कसा शोभून ददसतोय!” असं सवा​ांनी त्यांना

ब्राह्मण्य २०१४

सांदितलं. समवयस्कांनी चेष्टा के ली. चाळीसमोरच्या बािेतील बाकड् यावर जाऊन दोघं बसले. दोघांना लग्न अिदी साधसं हवं होतं. “हीच वेळ आहे पैसे कमावण्याची आदण जमवण्याची. आत्ता लग्नात विैरे खचा करण्यापेिा आपण हे पैसे जपून ठेऊ. आज इथे लहानश्या चाळीत आपण भाड् याने राहतो. घरी पाहुणा आला की आमची रवानिी बाहेर होते झोपायला. खूप अडचण होते. हेच आयुष्य मला आपल्या मुलांसाठी नकोय. थोडं मोठ आदण आपलं स्वतःच घर हवंय मला.” चाळीतल्या काही जणांनी एवढ् यात आजूबाजूच्या चाळींमध्ये दकं वा िावाबाहेर घरं घेतली होती आदण आपलं बस्तान हलवलं होतं. तरीही प्रत्येक सणाला ते दनमकर चाळीत हजेरी लावत होते. दकशोरलाही असेच वेध लािले होते. पण, त्याच्या आदण वदडलांच्या नोकरीची जािा या घरापासून जवळ होती. इथे आसपास आता इमारती होत असल्याने आदण नवनवीन उद्योिांच्या कचेऱ्या येत असल्याने जािांचे भाव वाढले होते. त्यामळ ु े इथेच जािा घेणे दकं वा ही जािा सोडणे यापैकी काहीच सध्या शक्य नव्हते. दकशोरची यामळ ु े होणारी दचडचीड, घस ु मट लिात घेऊन कुमदु मात्र त्याला काही वषा​ांनी नक्की जवळच जािा घेता येईल असं समजावत नेहमी आधार देत होती. अशीच बरीच वषा िेली. दनमकरांची चाळ अशी जनु ी ओळख जाऊन त्या जािेला पाका व्ह्यू असे नाव दमळाले. मोठा टॉवर उभा रादहला. प्रत्येक मजल्यावरची दार आता बंद असतात. चाळीतील सावाजदनक िणेशोत्सवाचे चाळीसोबातच दवसजान झाले. पाका व्ह्यूमध्ये सातव्या मजल्यावर राहणाऱ्या पटवधानांच्या नीताने आज पदहल्यांदाच त्यांच्या शेजारी राहणाऱ्या अरोरा आंटीच्या घराची बेल वाजवली. आपल्या आजारी भावाला शेजारच्या घरातून येणाऱ्या कका श आवाजाचा त्रास होतो आहे म्हणून वैतािून नीता त्यांच्याकडे िेली होती. ५ – ६ वेळा बेल वाजवल्यावर आंटीने दार उघडले. “घंटी तो चालू हे.. लेकीन आवाजही नाही सुना.. क्या हुआ?” असं दतने नीताला दवचारलं. नीताने आवाज कमी करण्याची दवनंती के ली. त्यावर “अरे दडयर डोन्ट से आंटी.. अँड वो नौ ददन कुछ खाया दपया नाही ना ताकदवाला.. तो आज दशेहरा पाटी है| नॉईस तो होिा ही ना! तुमलोि जरा अडजस्ट करो ना आज|” असं म्हणून दार लावून घेतलं. नीता फणफणत घरी आली. आजारी भावाकडेही दतने वैतािून पदहले. घरी कोणीच नव्हत आदण याच्या आजारपणामुळे दतला दमत्रमैदत्रणींसोबत बाहेर जाता आलं नव्हत. इतक्यात दतची आजी आली. मुलाला बरं नाही म्हणून त्यांच्या सुनेनं धाकट् या जावेला फोन करून काही ददवस आधीच त्यांना बोलवून घेतले. एक मदहना धाकट् या तर एक मदहना मोठ् या मुलाकडे त्यांची सोय (?) के ली असते. आजीने नातीच्या हातात आपट् याचं पान ददलं आदण

ब्राह्मण्य २०१४

डोक्यावरून हात दफरवून म्हणाली; “जा बाळ, दमत्र मैत्रीण, इमारतीतील सिळे , यांच्याकडे सोनं देऊन ये. मी साडी नेसवू का तुला? की दनषादच्या वाढददवसाला घातलेला पंजाबी ड्रेस घालशील? तोंड कसं उतरलंय पहा! काही खायला करून देऊ का आधी?” नीता खूपच वैतािली, “व्हॉट रब्बीश आजी! हे असलं पान देऊन काय दमळतं तुम्हाला? उिीच झाडांना तोडून टाकता. मरतात ती तमु च्यामुळे... आदण प्लीज.. इथे कोणी असं घरोघरी जात नाही.. साडी नेस म्हणे! तू बस इथे. मी चालले फ्रेंड् ससोबत के एफसीला दचकन खायला. मम्माला सांि उदशरा येणारे घरी, उिीच फोन करू नकोस.” आजीला मात्र झाड कुठे कोणी तोडतंय आदण आपण झाड तोडतो असं म्हणणारी ही त्या कोंबडीची मान तोडून खाणार आहे या दवचारानेच अंिावर शहारा आला. नेहमीप्रमाणे आजी िप्प बसली. शेजारून दचत्र दवदचत्र िाण्यांचा आवाज होताच. नातवाला झोप लािली होती. घरात आता कोणीच नव्हतं. शेजारी कोणीच ओळखीचं नाही... त्यामळ ु े ती बसली टीव्ही लावनू . पाका व्ह्यू समोर एकाने आपली बाईक थांबवली. मािे बसलेल्या मल ु ीने काही दवचारण्याआधी तो म्हणाला, “इथे आधी माझे आई बाबा राहायचे. या टॉवरमध्ये नाही.. चाळ होती इथे. बघ ना.. आता कसला मस्त टॉवर झालाय! आपला फ्लॅट के वढा लहान वाटतो! मलापण अश्या टॉवरमध्ये जािा घ्यायची आहे. जमेल?” मािे बसलेल्या तरुणीने त्याचा हात धरला आदण म्हणाली, “जमेल की.. तू इंदजदनअर आहेस, मी प्रोफे सर आहे. जमवू पैसे आदण घेऊ नवीन घर. वेळ लािेल पण अशक्य नाही अिदीच.” त्याने मािे वळू न समाधानाने दतच्याकडे पदहले. “पण सध्या बाईक स्टाटा करा दमस्टर अदभषेक दकशोर वैद्य. आपल्याला इथून आपल्या घरी पोहोचायला दकमान दीड तास तरी लािणार आहे. आई बाबा जेवायला थांबले असतील.” तो भानावर आला. बाईक सुरु करून भुरा दनघाला...!

- वैदेही शेवडे

ब्राह्मण्य २०१४

४.माधव काका -------ही की िंमत दव असं संवय दू वं रं चं दं डं मू णं लं थो िौरीला मामल ु ी ताप आला होता ,मी "पडू आजारी हीच मौज वाटे भारी "अशी दतची चेष्टा करीत होतो .माझी आते आली होती ती पढु ील कडवे म्हणाली "नकोच जाणे मि शाळे ला, काम कुणी सांिेल न मजला ,मऊ मऊ िादी दनजावयाला ,चैनच सारी ,मौज हीच वाटे भारी .... ही आमच्या घराला एक सवय होती ,प्रत्येक प्रसंिाला कुणीतरी एखादी कदवतेची एक ओळ सोडत असे आदण मि इतरांनी पुढील कडवी म्हणत जायचं . आम्हा भावाभावात कधी शादब्दक खडाजंिी सुरु झाली की इतर मंडळी हसत िंमत बघत असायची ,मि माझी मोठी चुलत बदहण आतनू चहाचे कप घेऊन "शब्द बापडे के वळ वारा,अथा वाितो मनात सारा ,नीटनेटका शब्द पसारा ,अथा​ादवण पंिु ,असे म्हणत "िळा सुखला असेल बोंबलून ,चहा ढोसा असं हसत म्हणायची, ते भांडण रहायचं बाजूला ,आदण मि आम्ही दोघेही "मनामनांचा संिम झाला ,हृदया हुातसंदेश दमळाला,शब्द बोबडा अपुरा पडला ,दनरुपम घे िोडी ".असे म्हणत ते भांडण चहाच्या पेल्यात दवरघळत असे . ही आमच्या घराला संवय लावली ती माधव काकांनी ,त्यांची घरी एन्​्ी असायची तीच मुळी एखादी कदवता ,एखादे नाट् यिीत म्हणत ,कधी कधी छान दवडंबन. माझ्या काकांची आदण त्यांची झकास जुिलबंदी चालायची. काकांना ताप आलेला असायचा, माधवकाका तपासत असायचे आदण काकाचं चालू व्हायचं,"अनुददनी अनुतापे,तापलो रामराया ,मि माधवकाका "अपचन तुज झाले ,आवरी मोह माया”, मि परत काका "अचपळ मन माझे नावरे आवरीता",मि माधवकाका "हावरटपण सोडी ,कर तू लंघन आता".असे चालू असायचे .कधी चहात दधू कमी पडले की ओरडायचे आदण चहात दधू घालायला सांिायचे ,आदण तोंडाने "थोर तुझे उपकार बिडये,थोर तुझे उपकार ,हसत दवनोदे हासत सोडी कोण दधु ाची धार, बिडये,थोर तझ ु े उपकार.” माधवकाका ,आमचे फ्यादमली डॉक्टर कम िाईड ,कम सवाकाही .आमच्याच नव्हे तर असंख्य कुटुंबांचे कधीही दारात उिवावं असं वाटणारं सोनचाफ्याचं झाड ,कधीही दशान व्हावं असं वाटणारा भारद्वाज पिी .

ब्राह्मण्य २०१४

"Apple a day ,keeps doctor away",या वाक्प्रचारानुसार िावातील लोकांना डॉक्टर आदण सफरचंद यात दनवड करायला सांदितले असते तर लोकांनी सफरचंदं काश्मीरला फे कून ददली असती . िावातील एक बडं प्रस्थ, घरातील सिळीच मंडळी हुशार, या घरात जन्माला येणारं प्रत्येक मूल एम.बी.बी.एस. ही पदवी िभा​ातूनच घेऊन यायचं आदण मि काही वषा​ांनी ती पदवी यांना शोधत यायची. मंिेशकर, कपूर आदण माधवकाकाचं घराणं याचं मला नेहमी हे कुतूहल वाटत आलं आहे. एकीकडे सिळी िोड िळ्याची, एकीकडे सिळी देखणी मंडळी आदण माधवकाकांच्या घराण्यात सिळी जन्माला येतात ती स्टेथोस्कोपची नाळ जोडूनच. एकदा मी हे माधवकाकाना दवचारले तेव्हा म्हणाले “वैशाखमासी प्रदतवषी येती, आकाशमािी नव मेघपंक्ती ,नेमेची येतो मि पावसाळा, हे सष्टृ ीचे कौतक ु जाण बाळा. उंच ,सडपातळ नाही आदण जाड ही नाही अशी फणसाच्या कुयरी सारखी देहयष्टी,िोरा रंि पण चेहऱ्यावर लहानपणी देवी झाल्याच्या खण ु ा. नक ु तीच लावणी झालेल्या शेतासारखे उलटे दफरवलेले दवरळ के स. चष्मा, कायम पांढरी प्यांट आदण पांढरा हाफ बश ु शटा . डॉक्टरांचा एक पाय थोडा तोकडा होता त्यामळ ु े होडी पाण्यावर डोलते तसे थोडेसे चालणे. दात ते डायररया, पोट ते प्रसूती सवा प्रकारात दनष्णात, उत्तम परीिा , त्या काळी एक्स-रे विैरे फारशी भानिड नव्हती, डॉक्टरांचा स्टेथोस्कोप आदण पोटावर नारळावर मारतो तशा मारलेल्या टचक्या, बस दनदान व्हायचे. अपवाद म्हणून असेल पण अत्यंत सुंदर हस्तािर. पेशंटशी बोलताना डॉक्टर एकदम त्याचा दमत्र होवून बोलायचे. ”बर का, ही औषध देतो, हे पदहलं औषध अदन्तदबओदतक आहे, याने आराम वाटेल हो, पण पाच ददवसाचा कोसा पूणा करायचा बर का, हे दुसरे आहे ना ते अदसडीटी वर ....अशी संथा चालायची, ही दोन औषध बाहेरून घ्या बर का, घरी कफ दसरफ आहे का ? नाहीतर असं कर आईला काढा करायला सांि, त्याने कफ कमी झाला नाही तर हे औषध आण. दप्रदस्क्रप्शनचा कािद सुंदर असायचा. वर पेशंटचे नाव, वय, ब्लडप्रेशर, मि खालच्या ओळीत थोडक्यात आजार आदण मि खाली औषध. दोन ददवसात बरं वाटेल बरं का, फरक नाही पडला तर दोन ददवसांनी सांिायला ये. इतक छान बोलल्यावर आदण समजावल्यावर तो आजार बोलण्याने आदण अधा​ा औषधाने पळायचा.

ब्राह्मण्य २०१४

त्यांच्या दवाखान्यात एक िोपालदादा म्हणून कम्पौंडर होते.”िोपाळा,व्यवदस्थत समजावून दे डोस कसा घ्यायचा तो “हे असं चालू असायचं .िमतीने म्हणायचे “ददवसात िोपाळ या नावाचा एवढा जप होतो की मला वेिळ्या कृष्णभक्तीची आवश्यकता नाही. सोमवार हा मुसलमान मोहोल्यासाठी आदण बधु वार िरीब वस्तीसाठी ठरलेला. मी एकदा सहज दवचारले माधवकाका हेच दोन वार का ? तशी म्हणाले अरे मुसलमान शदनवार, रदववार वाटेल तसे कोंबडी, बकरी खातात मि सोमवारी माझी आवश्यकता लािते आदण िरीब वस्तीतील मंडळी सोमवार, मंिळवार इतरांकडे दमळालेलं दशळपाकं खातात म्हणून त्यांना बुधवार. बुधवारी या मंडळी कडून फी घेत नसत. मस ु लमान वस्तीसाठी माधोचाचा म्हणजे अल्लाका आदमी होते. अत्यंत रदसक, दपु ारी आम्ही त्यांच्या घरी जायचो, माधवकाका थोट् या पायाखाली तक्या ठेवनू आराम करीत असायचे ,मि म्हणायचे पोरानो जरा पायावर उभे रहारे, कुणाला म्हणायचे माझे दपकलेले के स काढ रे .पण या सेवेच फळ दमळायचे ते मात्र खपू सदुं र. धमू ज्योती सलील मरुतां सादनपातः क्व मेधः ! संदेशाथाः क्व पटूकरणैः प्रादणदभः प्रपदनयः! अस कधी मेघदूत उलिडून सांिायचे कधी रघुवंश .कधी टेदनसन कधी शेक्सदपयर .खूप खूप दशकलो इथे ,एक हे ही दशकलो की अभ्यास, वाचन कुठल्याही दवषयाचं करावं. काही वषा​ांनी माझं िाव सुटलं ,मी मुंबईकर झालो मि िाठीभेटी कमी झाल्या .परवा इथे ओशाळला मृत्यू यु ट् यूब वर पहात होतो आदण डॉक्टरांची खूप आठवण आली. ”राज्यकत्या​ाचं ददल पहाडा सारखं खंबीर आदण ददमाि बफा​ा सारखा थंड असायला हवा“, नाटक पाहून आल्यावर माधवकाका म्हणाले होते अरे त्या वसंतरावना कुणीतरी सांिा की फक्त राज्यकता​ा नव्हे तर डॉक्टरचं ही ददल पहाडासारखं खंबीर आदण ददमाि बफा​ा सारखा थंड असावा लाितो.

ब्राह्मण्य २०१४

िावाला िेलो की साधारण या देवाला भेटल्यादशवाय कधी आलो नाही, कधीतरी खूप मनात यायचं की या वृद्ध अदश्वनीकुमाराचे जुन्या सवयी प्रमाणे पाय चुरावेत, पुन्हा एकदा “दद टेदमंि ऑफ दद शृ” त्यांच्या तोंडून ऐकावं .

If I do vow a friendship, I'll perform it To the last article. My lord shall never rest; I'll watch him tame and talk him out of patience; His bed shall seem a school, his board a shrift; I'll intermingle everything he does with Cassio's suit. ही डेस्डीमोना हावभावा सकट त्यांच्याकडून पहावी .डोक्यावर टक्कल झालेलं त्यामुळे पांढरे के स उपटणे शक्य नव्हत. त्यांच्याच भाषेत म्हणजे “अवघे पाऊणशे वयमान, दंताजीचे ठाणे उठले, फुटले दोन्ही कान” अशीच दस्थती होती . आम्ही िेलो की, तासाभराने त्यांच्या फटफटीचा आवाज यायचा, घरात आले की सरु ु .... काय श्रीदनवास दचतळे ,दकमथाम आदण के व्हा आिमनं, दपु ारी ये ओसरीवर . माधवकाका वषाभरापूवी िेले, िावचा एक आधारच तटु ला, िावाने उत्स्फूता बंद पाळला. मस ु लमान वस्तीने त्या ददवशी रोझा पाळला, मस ु लमान दिया आदण त्या िरीब वस्तीतील बायका स्फुंदून स्फुंदून िळ्यात िळे घालून रडत होत्या, अनेकांच्या डोळ्याला धार लािली होती. माधवकाका ,तुम्ही नेहमी म्हणायचेत “जन पळभर म्हणतील हायहाय ,मी जाता राहील काया काय ?” खर आहे, सूया उिवतील, चंद्र तळपतील, िवा​ाने या नद्या वाहतील, हे ही खरे पण या सवा​ात “दबकट वाट वदहवाट नसावी, धोपट मािा​ा सोडू नको“ असा अनंतफं दी अंिात संचारलेले दकवा “सांिाया दनज वल्लभेस वदला तो यि जे जे घना, सीतेचा पदतला दनरोप, रतीचा तो शोक भेदी मना” हे शादाल ू दवक्रीदडत म्हणत येणारे, ”कर हा करी, धररला शुभांिी ही ओळ ओठावर खेळवत येणारे आमचे माधवकाका मात्र त्या दुदनयेत नसतील.

- श्रीदनवास दचतळे , ठाणे ..

ब्राह्मण्य २०१४

५. एकला चालो रे एकला चालो... मी कसा?...मी तर असा...मोजके नातेवाईक, मोजके दमत्र...आदण मन मोकळं करायला ह्या सवा​ातनू एखाद दस ु राच... कुठे भीड आड यावी, कुठे न्यूनिंड दकं वा अहंिडं , कुठे संकोच तर कुठे परके पण... मन मोकळं करायला कुठे जाऊ? स्वभाव फारसा हसरा, बोलका नाही...मी बरा आदण माझा ददनक्रम बरा ही वृत्ती... होतो मी एकटा....एकला...सदैव एकला... अन एके ददवशी मला कुणी फे सबुक नामक भ्रामक जि दाखवले..."तू दतथे जायला अिदी योग्य व्यक्ती आहेस" असेही म्हणाला.... मला नेहमे ीप्रमाणे वाटले...हा बहुतेक आपल्याला उिीच कुठे िुंतवतोय...माझा स्वभावच मुळी प्रांजळ सांिण्याला कधीच प्रांजळ न समजणारा...!!! "कारे असे काय आहे माझ्यात म्हणून म्हणतोस 'तू दतथे जायला अिदी योग्य व्यक्ती आहेस'”… मी दवचारलेच "दमत्रा...नेमके ममा दवचारलेस बघ.... खरं सांिू? मीही फे स बुक वर श्रीिणेशा के ला तेव्हा असाच प्रश्न स्वत:ला दवचारला...अरे तसा मी अिदी कोरा होतो...िांठीला. कनवटीला मोठ्ठे शून्य...!!! पण के लाच श्रीिणेशा......" तो उत्तरला "ओके ...पण पुढे काय?" मी "अरे तीच तर िंमत आहे...हळू हळू माझे मला कळू लािले की मी अदजबात कोरा नाही....खूप काही आहे माझ्यात...माझ्याकडे...माझ्या संदभा​ात...."....तो "आदण हे तुला कसे कळले?" मी "हे मला फे सबुकने सांदितले...दतथल्या न भेटलेल्या दमत्रविा​ाने सांदितले...आदण माझ्यातल्या नव्या 'मी' ची मला ओळख होऊ लािली...मनावरची कुंद आवरणं एके क करत िळू न पडायला लािली...माझ्या मोजक्या नातेवाइकांना हे माझे नवे रूप अजून परु स े े पटलेले नाही...म्हणतात...'कसलं ते फे सबक ु '...हा म्हणे प्रदतभावान..!! तोंडातनू ब्र काढलेला कधी ऐकला नाही... " "आदण तो मोजका दमत्रविा जो फे स बक ु च्या आधी होता तझ ु ा..?" …मी हे ओघाने आले म्हणनू दवचारले... "तो दमत्र विा आज शंभर टक्के आला आहे फे सबक ु वर..." तो उत्तरला..

ब्राह्मण्य २०१४

अन पररणामी मी फे स बुक वर आलोच...खूप वावरलो िेल्या ३-४ वषा​ात अन आता इथला एक "भोज्जा" झालो आहे... इथे मला कुणी लेखक म्हणतात...कुणी दवचारवंत म्हणतात...कुणी कवी दकं वा संिीतद्न्य म्हणतात...कुणी काही वैयदक्तक प्रश्न मला सल्ल्यासाठी दवचारतात...अनेक जण घरी येऊन भेटून जातात...मीही जातो कुणाकुणाकडे... ह्या फे सबुक दमत्रांच्या अशा वेिवेिळ्या प्रदतदक्रया पाहून हळू हळू मला माझ्यात त्यांच्या अपेिेप्रमाणे होणे भाि पडले ....Literally. I evolved…. माझ्याही मनावरची कुंद आवरणं एके क करत िळू न पडायला लािली...एके क अपारदशाक पापुद्रे तुटले-फुटले...मनाने मी मोकळा झालो. पारदशी झालो...िुणग्राहक झालो...आदण सवा​ात उल्लेखनीय म्हणजे मी माझे मला ओळखले..... आता "एकला चालो रे एकला चालो.." असे ज्यांचे जीवन आहे त्यांना मी आवजानू सांित असतो... "दमत्रांनो, फे सबक ु हे तर दनदमत्त... it is just a catalytic agent... तम्ु हाला समाजाच्या सन्मख ु करायला आदण तमु च्यातले सप्तु िण ु बाहेर आणायला .... कुणाला नाही जवळ करावासा वाटणार असा catalytic agent..?? नकळत आपण ह्या श्रङ ु ् खलेचा एक दवु ा बनतो...आपल्यासारखेच तर बरेचसे असतात समाजात हे मनोमन पटतं इथे...संस्कारांनी, दवचारांनी, िमतेनी, "लोके षणा" असण्याच्या मानदसकतेनी...बरेच जण आपल्यासारखेच असतात... जसे आपण इथे इतरांमुळे अपारदशी दस्थती बदलतो तसे इतरही आपल्यामुळे त्यांची अपारदशी दस्थती बदलतात.... कारण...? तुम्हीही ह्या श्रुङ्खलेचा एक दुवा असता...

- मधुसूदन थत्ते

ब्राह्मण्य २०१४

६. ममा जाणुनी धमा पाळू सध्या चातमु ा​ासात (आषाढी म्हणजेच देवशयनी एकादशी ते कादताकी म्हणजेच प्रबोदधनी एकादशी) आपल्याकडे वेिवेिळ्या सणांची, व्रतवैकल्यांची अिदी रेलचेल असते. श्रावण मदहन्यात बऱ्याच कुटुंबात वादषाक सत्यनारायण पज ू ाही होतात. बऱ्याच वेळा तरूण दकं वा बदु द्धवादी विा या सिळ्या िोष्टींची अिदी यथेच्छ दटंिळटवाळी करतो दकं वा काहीजण अिदी भाबडेपणाने हे सण, व्रते पज ू ा करतात. या पज ू ा, व्रते आपण का करतो? यापासनू आपल्याला आपल्या जीवनात काही फायदा होतो का? का दनव्वळ उपचार, रूढी, कुळाचार म्हणून आपण हे करतो? जरा खोलात जाऊन दवचार करताना असे लिात येते की आपल्या प्राचीन ऋषीमुनींनी व्यक्तीच्या दवकासाचा, त्यातून आधी कुटुंबाजा आदण मि समाजाचा, राष्​्ाचा दवकास करण्याच्या उद्देशाने सवा धादमाक दवधींची रचना के ली आहे. त्यामािे सखोल मानसशािीय दवचार आहे. म्हणजेच कमाकांडांची कृती जरी शारीररक म्हणजे हाताने अथवा वाणीने होत असली तरी त्याद्वारे मनाला दशकवण ददलेली आहे. त्याकाळाच्या सामादजक दस्थती प्रमाणे, समाजमान्यता व स्थळकाळाला अनुसरून या दवधींची आखणी आहे. पुढे काळाच्या ओघात सामादजक, राजकीय संदभा बदलले, माणसाची ददनचया​ा बदलली. अशा वेळी स्थलकालानुसार आदण बदलत्या सामादजक मान्यतांनुसार या धादमाक दवधींमध्ये बदल के ले िेले असते तर त्यांच्या मूळ हेतूला बाधा न येता, पण अथापूणा असे त्यांचे स्वरूप रादहले असते, आदण त्यांची संदभाहीनता (irrelevance) टाळता आली असती. त्यामुळे लोकांची धमा​ाबद्दलची आस्था कायम राखता आली असती. धमा आदण दैनंददन जीवन यांचा सांधा जुळल्यामुळे धमा ही प्रत्यि आचरणात आणायची िोष्ट वाटली असती. परंतु या दवधींमािील मूळ हेतू, अथा न समजनू घेता, आपण हे दवधी तसेच करत आलो. म्हणजे एक प्रकारे यांदत्रकपणेच आपण धमाकृत्ये करत आलो. पररणामी यामािील मूळ हेतू लोप पावला. या कृत्यांना एक प्रकारची दनरथाकता (redundancy) दकं वा उपयोिशून्यता (obsolescence) येत िेली. धमा​ाचा आत्माच िेला आदण त्याचे दनष्प्राण कलेवर मात्र आपण खोट् या अदभमानाने खांद्यावर वािवत आलो. त्यामळ ु े च लोकांना दवशेषत: तरूण दपढीला (’िवासे कहो .........’) त्यातही यथाथा कृदतशीलता न ददसता बाष्फळ अदभदनवेशच ददसतो दक ज्याचा पाया बव्हंशी परधमा​ांच्या द्वेषाचा असतो. धमा समजनू उमजनू त्याप्रमाणे प्रयत्न अभावानेच आढळतो. के वळ बाह्य अवडंबराचे प्रदशान झाल्यामळ ु े त्यातनू दांदभकपणाच ददसतो.

ब्राह्मण्य २०१४

या संदभा​ात एक छोटी िोष्ट आठवते. एक अिदी धादमाक वृत्तीचे िृहस्थ होते. दनयदमतपणे पूजाअचा​ा करायचे. त्यांच्या घरी एक मांजर पाळलेले होते. हे िृहस्थ पूजा करताना मांजर जवळ आल्यावर त्याला टोपलीखाली झाकून ठेवायचे, आदण पूजा झाल्यावर टोपली उचलून सोडून द्यायचे. वषा​ानुवषे हा ददनक्रम चालला. त्यांचा मुलिा हे रोज पहात असे. कालांतराने हे िृहस्थ वृद्धापकाळाने दनवताले. आता देवपूजेची जबाबदारी त्यांच्या मुलावर आली. तो मुलिाही कताव्यभावनेने पूजा करायचा. घरातले मांजरही आता अदस्तत्वात नव्हते. परंतु वदडलांची पूजा इतकी वषे पाहून त्या मुलाला वाटले की आपल्या घरी पूजा करताना, शेजारी मांजर टोपलीखाली झाकून ठेवण्याची प्रथा आहे. त्यामुळे स्वता:च्या घरात मांजर नसतानासुद्धा, मुद्दामहून शेजारच्या घरातील मांजर पूजेच्या वेळेपुरते आपल्या घरी आणून देवघरात आपल्या शेजारी टोपलीखाली झाकून ठेवायला सुरवात के ली. म्हणजेच मांजर टोपलीखाली ठेवण्याचे खरे कारण जाणनू न घेता आंधळे पणाने त्या कृतीचे अनक ु रण के ले. यालाच रूढीदप्रयता म्हणतात. आपल्या बऱ्याचशा रूढी अशा अंधानक ु रणातनू चालत आलेल्या आहेत. म्हणनू आपल्या सवा रूढी आदण परंपरा आपण दववेकाच्या दनकषावर तपासनू पहाणे आवश्यक आहे. अशा तपासणीच्या वेळी बदललेल्या काळाचे, सामादजक दस्थतीचे, बदललेल्या कुटुंबव्यवस्थेचे, बदलत्या ददनचयेचे, आजकालच्या धकाधकीच्या जीवनाचे भान ठेवणे िरजेचे आहे. त्यानंतर कालानरू ु प रूढींचे जरूर पालन करावे, परंतू कालबाह्य झालेल्या रूढींमध्ये एकतर वर सांदितल्याप्रमाणे बदललेल्या संदभा​ानुरूप बदल करावेत दकं वा तसे करणे शक्य नसेल तर अशा कालबाह्य रूढी सोडून द्याव्यात. आपली बरीचशी कमाकाण्डे आपण तशी तपासून, अथा समजून घेऊन, मळ ू हेतू जाणून घेऊन, आवश्यक तेथे मूळ हेतू साध्य होण्यासाठी बदलत्या संदभा​ानुसार योग्य बदल करून आचरणात आणली, तरच धमा​ाचे खरे दवज्ञानादधदष्ठत स्वरूप प्रत्यिात येईल. धमा​ाचे साचलेल्या डबक्याचे स्वरूप जाऊन त्याचा प्रवाह खळाळता वाहता होईल. असे करण्याने धमा अस्तंित व्हायचा दकं वा बुडण्याचा धोका तर नाहीच परंतू याउलट तो उत्तरोत्तर प्रभावी आदण वदधाष्णु मात्र नक्की होईल. उदाहरणादाखल आपण सत्यनारायणाच्या पूजेकडे पाहू या. आपल्याकडे सत्यनारायण पूजा सांिायला िुरूजी येतात. घाईघाईत ते सत्यनारायणाची कथा वाचतात. आपण आपल्या दमत्रमैत्रीण, आप्तांना तीथाप्रसाद घ्यायला बोलावतो. परंतू सत्यनारायणाचे व्रत एवढेच आहे? के वळ कथाश्रवण आदण स्थूल प्रसाद भिण म्हणजे सत्यनारायणाचे व्रत आहे? ईश्वराची कृपा इतकी सोपी व स्वस्त नाही की के वळ पूजा, पत्री, प्रसाद आदण

ब्राह्मण्य २०१४

थोड् या रुपयांची ददिणा देऊन ती दवकत घेता येईल. सत्यनारायणाचे खरे व्रत काय हे ना िुरूजी (पुरोदहत) कधी सांितात, ना आपल्याला ते कळते, ना येणाऱ्या अदतथींना ते कळते. परंतु के वळ उपचार म्हणून, कुळाचार म्हणून वषा​ानुवषे आपण पूजा करतच असतो यांदत्रकपणे. सत्यनारायणाचे व्रत म्हणजे जर के वळ दरवषी सत्यनारायणाची पूजा करणे, कथाश्रवण करणे, सव्वा शेराचा प्रसाद दाखदवणे आदण सवा​ांना तीथाप्रसाद वाटणे एवढेच असेल तर तका बुद्धीने असा प्रश्न पडतो की मि सदानंद ब्राह्मणाने दकं वा साधु वाण्याने दकं वा कथेतील इतर पात्रांनी जेव्हा सत्यनारायणाची पूजा के ली, तेव्हा कुठली कथा वाचली असेल? के वळ दृष्टांताच्या कथेलाच आपण सत्यनारायण पूजा समजलो आदण सत्यनारायणाचे व्रत दकं वा सत्यव्रत नेमके काय आहे हे समजूनच घेतले नाही - मि आचरणात आणणे तर दरू च रादहले. एका अथा​ाने हे सत्यव्रताचे दवडंबनच होय. सत्यनारायणाच्या व्रताचे खरे पण्ु य-फल पदरी पाडून घेण्यासाठी, जीवन शद्ध ु ीच्या व जीवन दवकासाच्या प्रदक्रयेचाच अवलंब करावा लािेल. तरच जनमानसात श्री सत्यनारायण व्रताची खरी प्रदतष्ठापना होऊन त्या कथेस नैदतक व सामादजक मल्ू य प्राप्त होईल. सत्यनारायणाची कथा िरुडपरु ाणात आलेली आहे. नैदमषारण्यात शौनक व इतर ऋषींनी (म्हणजे त्याकाळच्या दवचारवंतांनी) महान पौरादणक श्री सतू यांना मानवाच्या सख ु ाचा मािा कोणता याबद्दल दवचारले असता, सतू ांनी भिवान श्रीदवष्णनुं ी पवू ी नारदमनु ींना ज्या सत्यव्रताबद्दल सांदितले त्याची सदवस्तर मादहती सवा ऋषींना ददली. या कथेच्या पदहल्या अध्यायाच्या २३व्या श्लोकात भिवान श्रीदवष्णु म्हणतात न चादस्त शब्दवशं, सत्यं के वलं वच: । धमास्य रिणं येन, स सत्य: प्रादणनां दहत: ॥२३॥ म्हणजे सत्य के वळ शब्दांनी वश होत नाही, के वळ वाणीने सत्याचे पालन करता येत नाही. ज्यायोिे धमा​ाचे रिण व प्रादणमात्रांचे कल्याण होते तेच वस्तुत: सत्य आहे. पुढे सत्यव्रताची मादहती देताना श्रीदवष्णु सांितात चत्वार: सदन्त धमास्य, पादा वृषभरूदपण: । दववेक: संयम: सेवा तुरीय: साहस: शुभ: ॥२४॥ एषा चतुष्टयी प्रोक्ता, िुणानां दनत्यव्रदतनाम् । कताव्या सबला ह्येषा, सत्यव्रतेन सवादा ॥२५॥ आत्मनो बोधने शोधे, दवकासे दनदमातौ क्वदचत् । वरदतना भवेद्ये येषां, ते सत्यव्रतपोषका: ॥२६॥

ब्राह्मण्य २०१४

थोडक्यात सत्यव्रत म्हणजे दववेक, संयम, साहस आदण सेवा या चार सद्गुणांची (जी धमारूपी रथाची चार चाके आहेत) पूजा होय. सत्यव्रतीने दकं वा सत्यसाधकाने या िुणांचा रोजच्या व्यवहारात सतत वापर के ला पादहजे, ज्यायोिे हे चारी सद्गुण आपल्या अंिी बाणवळे जातील आदण त्यातूनच नव्या व्यदक्तमत्वाची दनदमाती होऊन आत्मदवकास साधला जाईल. या सद्गुणांची आदण त्यांच्या आचरणाची आपल्याला सतत आठवण रहावी म्हणूनच आपल्याकडे दरवषी दकं वा मंिलकाया​ानंतर सत्यनारायण पूजा करण्याची योग्य प्रथा आहे. आता या चारही िुणांचा दवचार करू या. १) दववेक - आपण आपली दवचारशक्ती, सद्सदद्ववेकबुद्धी सतत जािृत ठेवायला हवी. रूढी आदण परंपरा यांच्यापेिा दववेकाला प्राधान्य हवे. दववेक जािृत ठेवला तरच कालबाह्य रूढी, अंधश्रद्धा यांना दरू लोटता येईल. उदा. खदचाक दववाहसमारंभ, हुडं ा (वरददिणा हे िोंडस नाव), श्राद्धभोजन, पशबु ळी, हल्ली वतामानपत्रातनू वाचण्यात येणारे क्रूर नरबळी, उच्चनीच भेद, जादतभेद, दलंिभेद, िीशक्तीची अवहेलना दकं वा उपहास, वद्ध ृ ांची वद्ध ृ ाश्रमात होणारी पाठवणी, वटसादवत्रीच्या पज ू ेसाठी झाडाच्या फांदीचे पज ू न करणे, नािपंचमीला पज ू ेसाठी नािांना पकडून त्यांचे दात काढून त्यांची हेळसांड करणे आदण शेवटी त्यांना मरणासन्न अवस्थेमध्ये सोडून देणे, श्रीिणेशाच्या पाथीव मतू ीऐवजी प्लॅस्टर ऑफ पॅररसच्या मतू ीची प्रदतष्ठापना, या मतू ीनं ा नैसदिाक रंिांऐवजी दवषारी रासायदनक रंिांनी रंिदवणे, मूती पाण्यात दवरघळण्याची शक्यता नसतानाही त्याचे नदीमध्ये दवसजान करून पाणी प्रदूदषत करणे आदण नदी पुढे ज्या िावांना जाते तेथील नािररकांनाही ते पाणी दपण्यायोग्य दकं वा वापरण्यायोग्य न ठेवणे इत्यादी अनेक दवषय सांिता येतील दक जेथे दववेक आवश्यक आहे. दववेक म्हणजे कुठल्याही अदभदनवेशाच्या आहारी न जाता, प्राप्त पररदस्थतीच्या मया​ादांमध्ये राहून योग्यायोग्यतेचा घेतलेला दनणाय. २) संयम - संयमाचे महत्व तर खूपच आहे. हे संयम चार प्रकारचे आहेत. अ) इंदद्रयसंयम - खरे तर देह हे आत्म्याचे, भिवंताचे मंददर आहे. म्हणून इंदद्रयसंयम आदण दनयदमतपणाद्वारे आरोग्याचे रिण करणे हा सत्यसाधकासाठी महत्वाचा संकल्प होय. एवढी छोटीशी जीभ आपल्या साडेतीन हात देहावर अदनबांध राज्य करत असते. म्हणूनच जािरूकपने दजभेला काय रुचकर, चदवष्ट वाटते यापेिा शरीरास काय चांिले याचा दवचार करावा. आरोग्य ही संपत्ती आहे हे जाणून त्याची जोपासना करायला हवी. तद्वतच वाणीचा वापर करताना, बोलताना शब्द जपून,

ब्राह्मण्य २०१४

तोलनू मापून वापरावेत. कठोर शब्द शक्यतो टाळावेत. इतरांना अकारण दुखावणारे बोलणे टाळावे. आ) अथासंयम - अथा​ाजान नेहमी योग्य मािा​ाने करावे आदण दमळालेला पैसाही योग्य कारणांसाठी खचा करावा. िैरमािा​ाने दमळवलेले धन त्याज्यच आहे. तसेच पैशाची (भले तो आपला, आपण कमावलेला असला तरीही) अनावश्यक उधळपट्टी अयोग्यच आहे. आपल्या आवश्यक िरजांची पूती करून दशल्लक पैसा हा लोकोपयोिी कामासाठी दकं वा समाजकारणांसाठी खचा व्हावा. या अदतररक्त पैशांचे आपण फक्त दवश्वस्त असतो. महात्मा िांधींनी प्रदतपादलेली दवश्वस्त कल्पना (ज्यातून पुढे आचाया दवनोबा भाव्यांनी भूदान चळवळ सुरू के ली) अशीच आहे. म्हणजेच काला माक्साने सांदितलेल्या संपत्तीच्या वाटपाचे तत्व वेिळ्याप्रकारे (सक्तीच्या ऐवजी आत्मशक्तीला आवाहन करून) आपल्या धमा​ात सांदितलेलेच आहे. इ) समयसंयम - वेळ हा कधीही साठदवता येत नाही. आपले आयष्ु य दकती आहे हेही आपल्याला मादहत नसते. कुणी अल्पायषु ी असेल तर कुणी दीघा​ायषु ी असेल. आपण जन्माला आल्यावर आपल्या आयष्ु याची उलटिणती सरू ु झालेली असते परंतु ते कधीपयांत आहे हे आपल्याला कुणालाच मादहत नसते. त्यामळ ु े उपलब्ध वेळ योग्य तऱ्हेने खचा व्हावा. वाया जाऊ देऊ नये. सतत उद्यमशील असावे. दशवाय आपण ज्या समाजाचे अदभन्न अंि आहोत, त्या समाजासाठी आपल्या वेळेचा (आदण आधी सांदितल्याप्रमाणे धनाचासुद्धा) एक अंश दनयदमतपणे खचा करावा. फक्त मी व माझे कुटुंब ही आत्मके न्द्री वृत्ती सोडून द्यावी. ई) दवचारसंयम - मन शांत व दनमाळ ठेवण्यासाठी स्वाध्याय व सत्संिाची सतत व्यवस्था करावी. आपले मन नेहमी सुंदर दवचारांनी भरून टाकावे. मनात कुदवचार आदण दुभा​ावनांना अदजबात थारा देऊ नये, कारण शरीराने होणाऱ्या कृतीचा जन्म आधी मनातील दवचारांमध्येच होतो. दुसऱ्याबद्दल राि, द्वेष, घृणा, दतरस्कार आपल्या वािण्यातून तर व्यक्त होऊ नयेच पण आपल्या मनातल्या दवचारांमध्ये सुद्धा राहू नये. दवचारसंयमाने आपल्या मनातील दवचारांचे तरंि, दवचारांची आंदोलने कमी होऊन मन दस्थर होण्यास मदत होते. ३) साहस - सत्यसाधकाजवळ दुष्प्रवृतींदवरुद्ध ठामपणे उभे राहण्याचे साहस असावे लािते. भ्याड, आत्मके न्द्री, स्वाथी, लाचार वृत्तींचा त्याि करून दुष्टशदक्तंदवरुद्ध दनभायपणे उभे रहाणे िरजेचे आहे. सामान्यत: समाजात दुष्ट प्रवृत्ती मुठभर अथा​ात संख्येने थोड् या

ब्राह्मण्य २०१४

असतात परंतु इतर सत्प्रवृत्त लोकांच्या साहसाच्या अभावामुळे दकं वा त्रयस्थपणाच्या (मला काय त्याचे ही वृत्ती) भावनेमुळे, अशा दुष्प्रवृत्तींचे फावते. उदा.मुंबईत लोकल िाडीमध्ये इतर प्रवाशांदेखत झालेला अपंि मुलीवरील बलात्कार, सवा​ांच्या देखत मुलींना जाळू न टाकण्याचे त्यांच्यावर कदथत प्रेम करणाऱ्यांचे दु:साहस, काया​ालयीन रोकड बॅकें त भरण्यासाठी जात असलेल्या कॅ दशयरवर भर चौकात हल्ला करून के लेली लूट इत्यादी. साहसी सत्यसाधकांची संख्या वाढल्यास अशा दुष्प्रवृत्तींना आळा बसेल. ४) सेवा - प्रत्येक सत्यसाधक हा समाजाचा अदभन्न घटक असल्यामुळे समाजातील रुग्ण, पीदडत, दुबाल, अपंि, वृद्ध यांची सेवा करणे हे त्याचे कताव्यच आहे. स्वामी दववेकानंदांनी सांदितल्याप्रमाणे या दररद्रीनारायणाची सेवाच या राष्​्ाचा उद्धार करेल. श्री.बाबा आमटे, मदर तेरस े ा, फ्लॉरेन्स नाइदटंिेल या दीपस्तंभांचा आदशा नेहमी सत्यव्रतीपुढे असावा. आपण एखाद्याची सेवा करतो म्हणजे त्या व्यक्तीवर उपकार करत नसनू त्याच्यातील परमात्म्याची पज ू ाच करत असल्याची भावना आदण त्यातनू परमेश्वर प्राप्तीची तीव्र इच्छा ही नेहमीच साधकाला सेवेला प्रवत्त ृ करेल. सत्यनारायणाची पज ू ा म्हणजे वर सांदितल्याप्रमाणे या चार िण ु ांची पज ू ा आदण ते िण ु अंिी बाणदवण्याचा, त्याचप्रमाणे रोजच्या व्यवहारात आचरण करण्याचा संकल्प हेच होय. अशा सत्यव्रती माणसाला साहदजकच सवा सख ु े प्राप्त होतात. हे व्रत करण्याचे फळ (हे सद्गण ु आचरणात आणण्याचे फळ) आदण हे व्रत मोडल्यामुळे (या सद्गुणांचा त्याि के ल्यामुळे, त्याप्रमाणे आचरन न के ल्यामुळे) पदरी पडलेले दु:ख व कष्ट याची उदाहरणे सत्यनारायण कथेच्या वेिवेिळ्या दृष्टांतामध्ये आहेत. या कथेतील पात्र योजनासुद्धा वैदशष्ट्यपूणा आहे. यात चारही वणा​ांचे, सवा समाजाचे प्रदतदनदधत्व आहे. सदानंद हा ब्राह्मण, लाकुडतोड् या हा श्रमजीवी दकं वा शूद्र, राजा तुंिध्वज हा िदत्रय, साधू वाणी व त्याचा जावई हे व्यापारी दकं वा वैश्य, लीलावती आदण कलावती या मदहला तर िवळी लोक हे समान्य प्रजानन होय. म्हणजे सवा वणा​ांच्या, सवा विा​ाच्या लोकांनी वरीलप्रमाणे सत्यव्रताचे आचरण करावे. प्रत्येकास त्याचा फायदा अवश्य होईल. आपण कुठल्याही वणा​ाचे दकं वा विा​ाचे असलो तरी आपापले कताव्य प्रामादणकपणे, पररपूणातेने व परमेश्वराची पूजा समजून दनष्ठेने पार पाडणे अित्याचे आहे. त्यामुळेच शाश्वत सुखाचा लाभ होईल. येथेसुद्धा चातुवाण्या​ाचा उल्लेख हा जन्मदसद्ध नसून िुणकमा​ाप्रमाणे आहे. पुरुषसूक्तात सांदितल्याप्रमाणे हे चार वणा म्हणजे या हजारो डोक्यांच्या, हजारो हातांच्या, ह्जारो पायांच्या व हजारो डोळ्यांच्या दवराट समाजपुरुषाची चार महत्वाची अंिे

ब्राह्मण्य २०१४

आहेत. ब्राह्मण हे मुख (तोंड), िदत्रय हे बाहू (हात), वैश्य हे उरू (मांड्या) तर शूद्र हे पाय आहेत. म्हणजे यातील चारही अवयव सारख्याच महत्वाचे आहेत. त्यात उच्चनीचता नाही. यातील कुठलाही अवयव जरी दुबाळ झाला तरी हा समाजपुरूष अपंि होईल. सुदृढ समाजासाठी यातील प्रत्येक अंि नुसते सबलच असून चालणार नाही तर त्यांच्यात आपापसात एकात्मता, समन्वय असणे िरजेचे आहे. ब्राह्मण म्हणजे बुद्धीवादी दकं वा प्रज्ञावंतांचे कताव्य आहे दक त्यांनी ज्ञानाची उपासना करावी, ब्रह्मज्ञान प्राप्त करून घ्यावे आदण समाजाला दनस्पृहपणे, दन:स्वाथाबुद्धीने मािादशान करावे, आपल्या स्वत:च्या आचरणाने समाजापुढे उदाहरण प्रस्तुत करावे. त्यायोिे समाजाचे बौदद्धक आदण आदत्मक बळ वाढवावे. िदत्रयांची जबाबदारी सवा समाजाच्या रिणाची, शदक्त संवधानाची आहे. वैश्य दकं वा व्यापाऱ्यांचे कताव्य आहे दक समाजाला आवश्यक त्या मालाचे उत्पादन करून त्याचे वाजवी मल्ू यात सवा​ांना दवतरण करणे. शद्रू दकं वा सेवाव्रतींची जबाबदारी समाजस्वास्थ्याचे रिण करणे ही आहे. यावरून लिात येईल की आपण जन्माने कुठल्याही वणा​ाचे अथवा जातीचे असलो तरे आपल्या व्यावहाररक कताव्यानस ु ार, उपजीदवके च्या साधनानस ु ार आपला वणाधमा वेिळाच आहे. हा कताव्यधमा कुठलाही असला तरी त्याचे दनष्ठेने पालन करणे आवश्यक आहे. भिवान श्रीकृष्णांनी भिवद्गीतेमध्ये हाच उपदेश के लेला आहे. आता आपल्याला समजेल की आपण दरवषी सत्यनारायणाची पज ू ा दनयदमतपणे अिदी भादवकतेने करत असलो तरी सत्यव्रताबद्दल अनदभज्ञच होतो. सत्यव्रताचे आचरण ही अशी िुरुदकल्ली आहे दक ज्याच्या प्राप्तीने त्या कथेतील पात्रांना दमळालेले यश, सुख, ऐश्वया, संपत्ती आपल्यापै की प्रत्येकाला दमळे ल. प्रश्न असा आहे की या िुरुदकल्लीची - खऱ्या सत्यव्रताची मादहती आपण कधी करून घेणार ? येथे उदाहरणादाखल ददलेल्या सत्यनारायण पूजेमािील खऱ्या सत्यव्रताप्रमाणे, आपल्या बऱ्याच धादमाक उत्सव, सणांमधील ममा समजून घेऊन त्याप्रमाणे ते सण वा उत्सव पार पाडण्याचा प्रयत्न के ल्यास आपल्या लिात येईल की धमा हे के वळ थोतांड नाही तर समाजाला घडदवण्यासाठी दनमा​ाण के लेली ती एक व्यवस्था आहे. धमा​ाची कालानुरूप मांडणी करण्याचा, अन्वयाथा लावण्याचा प्रयत्न काही व्यक्ती व संस्थांनी यापूवीच सुरू के लेला आहे. शांदतकुंज, हररद्वार प्रदणत िायत्री पररवाराचे संस्थापक तपोदनष्ठ पं.श्रीराम आचाया यांच्या युिदनमा​ाण योजनेअंतिात सुरू के लेल्या दवचार क्रादन्त अदभयनात सवा धादमाक दवधींची पुनराचना, त्यामािील वेदोक्त कारणांचा कालसुसंित अथा आदण धादमाक दवधींच्या या पुनरादचत रूपाद्वारे व्यदक्तदनमा​ाण, चाररत्र्यदनमा​ाण करण्याची

ब्राह्मण्य २०१४

चळवळ िेल्या सुमारे चाळीस वषा​ांहून अदधक काळ चालू आहे. व्यक्ती बदलली तर पररवार बदलेल आदण त्यातूनच समाज बदलेल. त्यांचे उदद्दष्ट या पृथ्वीतलावर देवसंस्कृतीचे दनमा​ाण करने हे आहे. अथा​ात प्रत्येकाच्या उपासना पद्धती (व्यावहाररक धमा) वेिळ्या असल्या तरी अंत:प्रवृत्ती मात्र सवा​ांच्या दवधायकच असतील. वर ददलेल्या सत्यनारायण व्रतकथेचा अन्वयाथा िुरुदेवांच्या सादहत्यात मांडलेला आहे. असाच प्रयत्न पुण्याच्या ज्ञानप्रबोदधनीच्या संस्कृत संस्कृती संशोदधके द्वारे िेली काही वषे चालू आहे. सवा संस्काराम्च्या कालानुसार मांडणी के लेल्या साथा पोथ्यांच्या सहाय्याने त्यांचे प्रदशदित कायाकते / कायाकत्या​ा सवा धादमाक संस्कारांचे संयोजन अथा​ात पौरादहत्य करतात. त्याद्वारे लोकांना खरोखरच या दवधींचे उदद्दष्ट अथवा ममा कळते आदण त्यांचा धमा​ावरील उडत चाललेला दवश्वास दस्थरावतो. असाच एक प्रयत्न ग्राहक पंचायतीच्या वतीने िेल्या ३ वषा​ांपासनू चातमु ा​ासाला सामादजक आयाम जोडून ग्राहक चातमु ा​ास नावाने वेिवेिळ्या ज्ञानोपासक कायाक्रमांचे आयोजन करून चालू आहे. कदादचत हाच प्रकार इतर धमा​ांच्या बाबतीतही संभवतो. ज्या काळामध्ये, ज्या देशांमध्ये हे धमा दनमा​ाण झाले ते लिात घेऊन जर धादमाक रूढींचे अथा लावले आदण त्याच्या आधारे सध्याच्या स्थलकालानस ु ार त्यात योग्य ते बदल के ले, पनु राचना के ली तर चांिल्या समाजबांधणीसाठी ते उपकारकच होईल. आवश्यकता आहे ती आपल्या डोळसपणाची. ममा जाणुनी धमा पाळू , (तर) सवा मंिल हो जनी । - उपेन्द्र दत्तात्रय थत्ते योिचन्द्र, सव्हे नं.७२०/६. लाल बहादूर शािी मािा, नवी पेठ, पण ु े - ४११०३० दूरध्वदन - २४५३२१९१ (सप्टेंबर २००२)

ब्राह्मण्य २०१४

७. चालले मी एकटी....... चालले मी एकटी एकांत आहे सोबती नी तुझी आभाळमाया देत पायांना िती । मी सवे घेऊन येते हे फुलांचे ताटवे आस आहे मीलनाची वाटही झाली रती ना मला ठाऊक काही भेट कें व्हा व्हायची त्या दनळ्या रंिात आहे नाव माझी कोणती ? मी तुझी आभाळरुपे पाहते मातीतनु ी धावते आहे , यिु ांची ; धावण्याला ना दिती । नी तझ ु ी आभाळमाया देत पायांना िती...........

- योदिनी जोशी

ब्राह्मण्य २०१४

8. सप्रु जाजननासाठी आयुवेद : अथा​ात ‘वाजीकरण’ दचदकत्सा जन्माला आलेल्या प्रत्येक मनुष्यावर तीन ऋणे म्हणजे तीन प्रकारची कजे असतात. ऋषीऋण, देवऋण व दपतृऋण ही ती तीन ऋणे होत. यांनाच ऋणत्रय असेही म्हणतात.प्रत्येक व्यक्तीस ही तीन ऋणे फे डावीच लाितात अशी भारतीय संस्कृतीची मान्यता आहे. ऋषींनी के लेले वेद हे पदहले ऋषींचे ऋण. वेदाध्ययनाने त्याची परतफे ड होते. सृष्टीउत्पत्ती हे देवांचे ऋण. यज्ञ के ल्याने हे ऋण फे डले जाते. दपतरांनी म्हणजेच आपल्या पूवाजांनी आपल्याला जन्म ददला हे त्यांचे आपल्यावरील दतसरे ऋण. आपण वंशपरंपरा अबादधत ठेवून त्यांचे हे उपकार फे डायचे असतात. थोडक्यात, वंशपरंपरा अदवरतपणे चालू राहावी यास आपल्या पूवाजांनी अदतशय महत्व ददलेले आहे. ‘िभासंस्कार’ अिदी ऋग्वेदापासूनच तत्कालीन ऋषी-मुनींना के वळ िभाधारणाच नव्हे तर प्रत्येक मदहन्यातील िभा​ाच्या वाढीदवषयीदेखील सखोल ज्ञान होते; हे पाहून मन थक्क होते. अथवावेदाचा उपवेद म्हणजे आयुवेद. हा आयुवेद म्हणजे या पृथ्वीतलावरील सवा​ात प्राचीन वैद्यकशाि होय. आयुवेदातील अदतशय महत्वाचे ग्रंथ म्हणून दवख्यात असलेल्या चरकसंदहता व सुश्रुतसंदहतेमध्येदेखील सोनोग्राफी सारखी कोणतीही सोय उपलब्ध नसलेल्या काळात दलदहली िेलेली िभा​ाच्या वाढीची वणाने आजही काळाच्या कसोटीवर खरी उतरलेली ददसनू येतात. असे असनू देखील ददु ैवाने आपल्याला याबाबत दवशेष मादहती नसते. दकं बहुना आयवु ेद हे पया​ायी वैद्यकशाि असल्याचाच बहुतेकांचा िैरसमज असतो. मात्र; सध्या काळ बदलतो आहे. अदधकादधक लोक आयवु ेदाकडे वळत आहेत. मख्ु यत्वेकरून प्रेग्नन्सी म्हणजेच सिभा​ावस्थेतदेखील आयवु ेदाकडे सध्या प्राधान्याने बदघतले जात आहे. आज ‘िभासस्ं कार’ हा शब्द घराघरात पोहोचलेला असनू ; प्रत्यि अनुभवानंतर तर लोकांच्या हमखास कौतुकाचा दवषय बनलेला आहे. असे असले तरी अनेकांना मादहती नसलेली बाब म्हणजे िभासंस्कार हे िभाधारणा होण्यापूवीच सुरु करावा लाितात!! आश्चया वाटले ना? पण आयुवेदानुसार संततीसाठी इच्छुक जोडप्याने सवाप्रथम पंचकमा​ांच्या सहाय्याने शरीरशुद्धी करून त्यानंतर ‘वाजीकरण’ उपचार घ्यावेतi. त्यानंतर दवदधवत िभा​ाधान संस्कार करून अपत्यप्राप्तीच्या इच्छे ने शरीरसंबंध ठेवावा. असे के ल्यासच ‘सुप्रजाजनन’ शक्य आहे असे आयुवेद सांितो. ‘सुप्रजाजनन’ म्हणजे काय?

ब्राह्मण्य २०१४

संस्कृत भाषेत असे म्हटले आहे की; ‘आहार दनद्रा भय मैथुनं च सामान्यमेतत् पशुदभनाराणाम् ।‘ थोडक्यात काय तर आहार, झोप, भीती आदण मैथून या चार िोष्टी प्राणी आदण मनुष्य या दोहोंमध्येही समानस्वरूपात आढळतात. असे असले तरी या दोघांमध्ये फार मोठा फरक आहे. आदण तो फरक म्हणजेच ‘सुप्रजाजनन’. के वळ प्रजोत्पादनासाठी मैथून करणे हा सवाच प्राण्यांचा नैसदिाक स्वभाव होय. मात्र; त्यापलीकडील दवचार करून काया-वाचामनाने उत्तम िुणाची आदण दनरोिी अशी संतती प्राप्त करून घेणे म्हणजे ‘सुप्रजाजनन’. असे प्रयत्न के वळ मनुष्यप्राण्याकडूनच के ले जाऊ शकतात!! हे साध्य करण्यास ‘वाजीकरण’ उपचारांची िरज असतेवाजीकरण हे सध्याच्या काळात अदतशय महत्वपूणा झालेले असून याला कारणीभतू असलेली बाब म्हणजे आपली बदलती जीवनशैली होय. लहानपणी आपण साऱ्यांनीच ऐकलेला दचमण्यांचा दचवदचवाट आठवतो का? ‘आठवतो का?’ असे दवचारण्याचे कारण म्हणजे या दचमण्यांच्या संख्येत सध्याच्या काळात झपाट् याने झालेली घट!! दचमण्यांची संख्या इतक्या प्रमाणात घटण्याचे कारण ठावूक आहे?? आपले मोबाईल, त्यांचे टॉवर, माइक्रोवेव यांसारखी दवदवध उपकरणे. दवश्वास बसत नाही ना? परंतु हेच सत्य आहे!! या उपकरणांतील दवद्यतु चबुं कीय लहरींमळ ु े या छोट् या जीवाच्या प्रजननिमतेवर पररणाम झाला. आयवु ेदानस ु ार दचमणी हा पिी सवोत्तम प्रजननिमता असणारा पिी म्हणनू प्रदसद्ध आहे; त्याच्या बाबतीत जर असे होवू शकते तर सतत पँटच्या दखशातच मोबाईल बाळिणाऱ्या आपली काय कथा! सध्याच्या काळानुसार वाढत असलेला शैिदणक कालावधी, मानदसक ताणताणाव, खाद्यपदाथा​ातील कृदत्रम व रासायदनक रंि, दप्रझरव्हेटीव्हस मोबाइलसारख्या उपकरणांतील दवद्युतचुंबकीय लहरींचा दुष्पररणाम, प्रदूषण अशा अनेक िोष्टी िभा​ावस्थेतील दुष्पररणामांसाठी कारणीभूत होतात. सतत बदलत्या दशफ्ट ड् युटीजमध्ये काम करणारा अदभयंताविा तसेच दवशेषतः आय.टी. मध्ये काम करणाऱ्या विा​ातील रुग्णांचे या समस्यांबाबत आमच्यासारख्या वंध्यत्व उपचार तज्ञांकडे येण्याचे वाढते प्रमाण ही धोक्याची घंटाच आहे!! अशा दवदचत्र जीवनशैलीमुळे ज्या दांपत्यांत दजथे साधा ‘सुसंवाद’ साधण्यासदेखील वेळ नाही दतथे ‘सुप्रजाजनन’ तर दूरच पण के वळ ‘प्रजनन’देखील कठीण होत चालले आहे. पररणामस्वरूपी हा तमाम विा फार मोठ् या प्रमाणात वंध्यत्व बीजदोष, िभास्राव, िभापात, प्रसूतीच्यावेळी अडचणी इत्यादी समस्यांना बळी पडत आहे असे WHO

ब्राह्मण्य २०१४

तसेच UN ने आपल्या अहवालात नमूद के लेले आहे. या साऱ्या समस्यांवर के वळ आयुवेदच उत्तर देवू शकतो. आदण हे उत्तर म्हणजे आयुवेदोक्त ‘वाजीकरण दचदकत्सा’. ‘वाजीकरण दचदकत्सा’ वाजीकरण ही आयुवेदाच्या आठ शाखांपैकी एक महत्वपूणा शाखा आहे. के वळ वंध्यत्वावरील उपचार इतके च त्यांचे मया​ाददत स्वरूप नसून; प्रत्येक दववादहत दांपत्याने त्यांचे वैवादहक आरोग्य उत्तम राहावे याकरता तसेच उत्तम संतती प्राप्त करण्यासाठी हे उपचार घेणे महत्वाचे आहे. वाजीकरण घेतल्याने पुत्र-पौत्र परंपरा अबादधत राहते असा उल्लेख चरकसंदहतेमध्ये आला आहे. थोडक्यात; एखाद्याने वाजीकरण दचदकत्सा करून घेतल्यास त्याची मुले व त्यांचीही मुले इथपयांत त्याचे सुपररणाम ददसून येतात अशी या उपचारांची महती आहे. ‘जेनेदटक इंदजदनयररंि’ या संकल्पनेचा हा उिम असावा का? हादेखील एक संशोधनाचा दवषय ठरू शकतो!! माझ्या MD (Ayu.) च्या संशोधनासाठी मी कामशाि आदण आयवु ेद यांचा एकदत्रतपणे दवचार करून त्यावर संशोधन के ले. त्यानंतर असे लिात आले की; उत्तम संततीप्राप्तीकरता खालील पायऱ्या महत्वपण ू ा ठरतील; १.दववाहपूवा तपासणी व समपु देशन. (शंका समाधान आदण िैरसमज दनवारण करण्यासाठी.) २. दववाहोत्तर समपु देशन. (वैवादहक नातेसबं धं आदण वैवादहक आरोग्यासाठी) ३. वंध्यत्व (असल्यास) दचदकत्सा. ४. िभाधारणेनंतर प्रत्येक मदहन्यासाठी आयुवेदानुसार ‘औषधी व आहार िभासंस्कार’. ५. सुवणाप्राशन (० ते १६ वषे वयोिटातील मुला-मुलींच्या शारीररक व बौदद्धक वाढीसाठी उपयुक्त.)1 महत्वाची बाब म्हणजे आजच्या घडीला संपूणा देशभरातील आयुवेदाच्या पदव्युत्तर संस्था व संशोधन कें द्रे यांमधून वर नमूद के लेल्या ‘वाजीकरण दचदकत्सा’ आदण ‘सुवणाप्राशन’ यांवर अनेक संशोधन काये झालेली असून; दकत्येक दठकाणी अनेक नवीन संशोधने सुरु आहेत. थोडक्यात; आजच्या काळात या साऱ्या बाबी वैज्ञादनक

1

Analyatical Study of Vajikarana from Panchasayaka and Charak Samhita by Vd. Pareexit Shevde.

ब्राह्मण्य २०१४

कसोटीवरसुद्धा खऱ्या उतरल्या आहेत हे दवशेष. यादशवाय आमच्यासारखे अनेक वै द्य अशा उपक्रमांत सामीलदेखील झाले आहेत. भारताला समृद्ध करावयाचे असल्यास के वळ चचा​ा करून चालणार नाही तर त्यादृष्टीने पावलेदेखील उचलावी लाितील. येणाऱ्या दपढ् या शारीररक-मानदसकदृष्ट्या कणखर बनदवण्यासाठी आयुवेद नक्कीच मददिार ठरू शकतो. आजची दकत्येक वै द्य घराण्यांमध्ये चार-पाच दपढ् या अशाच उपचारानंतर व आयुवेदोक्त जीवनशैलीचे पालन करून जन्माला येवून इतक्या दनरोिी व सदृु ढ नांदत आहेत की त्यांच्यापै की कोणीही ‘Vaccination’ देखील के लेले नाही!! ‘तुज आहे तुजपासी....’ हे आपण कायम लिात ठेवायला हवे. आयवु ेदातील या अदतशय महत्वपण ू ा दवषयाची मादहती जरूर करून घ्या आदण आपल्या पररचयातील प्रत्येक दववाहेच्छुक वा नवदववादहत दांपत्यास करून द्या. आपल्या येणाऱ्या दपढ् या आदण पया​ायाने हे राष्​् दनरोिी होण्याकरता आपल्या साऱ्यांचाच सहभाि असणे िरजेचे आहे. मा. पंतप्रधान श्री. नरेंद्र मोदीजी यांच्याच शब्दांत सांिावयाचे झाल्यास,” हर एक भारतवासी एक कदम आिे चले तो हम सब दमलके एक सौ पच्चीस करोड कदम आिे बढें ि|े ” ‘सवे सन्तु दनरामयाः|’ डॉ. परीदित स. शेवडे. एम.डी. (आयुवेद) वंध्यत्व उपचार तज्ञ आदण वैवादहक आरोग्य समुपदेशक. श्री व्यंकटेश आयुवेद दचदकत्सालय – औषधालय, डोंदबवली. संपका – ९८१९५१०७७०

ब्राह्मण्य २०१४

९. एका परु ोदहताचे भतू एका िावात एक िरीब ब्राह्मण रहात असतो.. स्वभाव दभत्रा व कशाची तरी सारखी काळजी करणे असा त्याचा स्वभाव असतो...िरीब असल्याने लग्नही लांबले होते.. शेवटी ग्रहमान उच्चीचे येते व वयाच्या ४०-४२ वषी लग्न होते...३ मल ु े होतात.. आधीच िररबी त्यात पोरवडा यामुळे प्रापंदचक ओढाताणीने तो जेरीस आला असतो..व त्यांतून आपले पुढे कसे होणार या काळजीने तो खंिू लाितो. त्यातच तो आजारी पडतो..अन दबछान्यावर पडल्या पडल्या व अशा आजारात जर माझा मृत्यू झाला तर बायका पोरांचे काय होणार या दवचाराने त्याच्या काळजात धडकी भरते..आजारातून बरा होतो पण काळजी काही पाठ सोडत नाही.. त्याचा त्याच िावत एक दजवलि दमत्र रहात असतो...तो दमत्र म्हणजे दनडर दबन्धास दतकडम बाज व व्यवहारी असतो.. आपला पुरोदहत दमत्राला आपली व्यथा सांितो.पंण दमत्र हसतो व असे काही नसते म्हणून त्याला धीर देतो.. पण पुरोदहताला हे काही पटत नाही..त्याचे समाधान होत नाही..शेवटी दमत्र एक युक्ती लढवतो व त्याला सांितो. आपल्या िावातली नदी ओलांडली की बाजूचे जे िाव लािते दतथे माझे नातेवाईक रहातात..आपण बाजूच्या िावाकडे धमाकाया​ा साठी जातो असे तुझ्या घरी सांिू व मी तुझा नदी ओलांडताना पाय घसरला व अपघात झाला व त्यात तुझा मृत्य झाला अशी आवई उठवतो..नदीच्या पाण्यास ओढ असल्याने प्रेत वाहून िेले अशी थाप मारतो..यामळ ु े तुझ्या मृत्यू नंतर तुझा पररवार कसा चालतो ते पण तुला कळे ल..तुझी माझ्या नातेवाईकाकडे मी ४-५ मदहन्यासाठी सोय करतो व ८-१५ ददवसांनी चक्कर मारून तुझ्या पररवाराची हालहवालही तुला सांित जाईन.... यासाठी आपला पुरोदहत तयार झाला तरीही योजना सफल होईल ना? अशी त्याला काळजी असतेच. नक्की होईल.दमत्र त्याला म्हणाला व ही िोष्ट दोघातच िप्तु ठेवायची अशा आणाभाका शपथा दोघेही घेतात. दस ु ~या ददवशी दमत्र परु ोदहताच्या घरी येतो व परु ोदहताने बाजच्ू या िावात धमाकाया असल्याने आम्ही जात आहोत ..सायंकाळ पयांत येईन असे बायकोस सांदितले..व दोघे घराबाहेर पडले....

ब्राह्मण्य २०१४

ठरल्या प्रमाणे दमत्र त्याची सोय नातेवाईकाकडे करतो..व दमत्र िावाच्या ददशेने कूच करतो दुपारी दमत्र पुरोदहताच्या घरी आला..त्याला एकटाच आल्याने बायको म्हणाली तुम्ही सायंकाळी येणार होता अन असे अचानक दुपारीच कसे परतलात? अन हे कुठे आहेत?. यावर दमत्राने रडवे तोंड करीत पुरोदहताचा नदी ओलांडताना पाय घसरला व अपघात झाला व त्यात मृत्य झाला....नदीच्या पाण्यास ओढ असल्याने प्रेत वाहून िेले अशी थाप मारली.. हे ऐकल्यावर पत्नी शोक दवव्हल होते व रडण्याचा आवाज ऐकून शेजारी पाजारी पण जमा होतात.. शेवटी १३ ददवसाचे सुतक संपते..आधीच िरीबी, पदरी ३ मुले यामुळे या बाईचे कसे होणार याची दचंता पण होतीच.. पण िावचा धनी सावकार पुढे येतो व थोरल्या मुलास आपल्या कडे आदश्रत म्हणून ठेवून घेण्यास तयार होतो.. िावच दकराणा मालाचा दक ु ानदार बाईस पोळ्या लाटायला या असे सांिनू जेवनू खाऊन काही रक्कम ठरवतो...तर िावचा पाटील आपल्या शेतातील भाजी वीक असा प्रस्ताव देतो.. मदहन्या भरातच परु ोदहताच्या बायकोची पररदस्थदत एकदम सधु ारते.. ज्या घरात एक वेळच्या जेवण्याची भ्रांत होती त्या जािी सग्रु ास भोजन व भाजी दवकून ४ पैसे खळ ु खळ ु ू लाितात .. दमत्र व बायको दोघांनाही जाणीव असते की के वळ वैधव्य आले म्हणून लोक मािे उभे रादहले व पररदस्थती पालटली.. िावकरी अडचणीच्या वेळी आपल्या मािे उभे रादहले या मुळे दतचे मन भरुन आले... मात्र त्या िावात पुरोदहताच्या दजवाची घालमेल होत असते..आपल्या बायकोने आत्महत्या तर के ली नसेल ना असले दवचार त्याच्या मनात येत असतात.. अशात त्याचा दमत्र िावाकडून येतो व हा आल्या आल्या त्याला पररवाराचा हाल दवचारतो..दमत्र सारी कथा त्याला सांितो व आपली बायका पोरे सुखात आहेत हे त्याला कळते..व त्यावर पुरोदहत दमत्रास िावास येऊन बायको पोरास भेटण्याची मनीषा सांितो… पण दमत्र व्यवहारी असतो व अजून एक मदहना जाऊ दे असे सुचवतो व वेळ मारून नेतो.शेवटी पुरोदहतही हो नाही करीत राजी होतो... २ मदहन्यात त्या बायको व मुलाबाळाची जेवण खाण कपडे लत्ते यात चंिळ सुरू होते... मदहन्या नंतर दमत्र पुरोदहताला भेटतो..व सारा हाल हवाल सांितो..ह्या वेळी मात्र दमत्र या वेळी मी बायका पोरांना भेटणारच असा हट्ट धरून बसतो.

ब्राह्मण्य २०१४

दमत्र व्यवहारी व हुशार असल्याने दवचार करतो की जर पुरोदहत िावात आला हा दजवंत आहे कळल्यांवर तर जे लोक मदत करीत आहेत ते करणार नाहीत व बायका पोराना परत दवपन्नावस्थेत ददवस काढावे लाितील...या वर तो दवचार करतो अन दमत्रास सुचवतो की "बघ तू या जिात नाही हे लोकाना माहीत आहे त्यामुळे तू जर असा िेला तर िोंधळ उडेल पण तुला ही बायका पोराना बघण्याची ओढ लािली हे पण मी समजू शकतो..आज पासून ४ ददवसांनी अमावास्या आहे..पूणां अंधार असेल तेंव्हा रात्री ११.३० ते १२ च्या दरम्यान तू घरी जा व भेट घे म्हणजे कुणास कळणार नाही… पुरोदहताला ते पटते व अमावास्येच्या रात्रीची वेळ नक्की होते व दमत्र पुरोदहताचा दनरोप घेतो.. दस ु ~या ददवशी दमत्र पुरोदहताच्या घरी जातो व बायकोस सांितो की" मला काल स्वप्न पडले व स्वप्नात दमत्र म्हणजे परु ोदहत आला होता..तो भतू झाला असनू तो मनष्ु य रूप घेऊन तम्ु हाला भेटायला येणार आहे..व इथेच रहाणार आहे.... आपला नवरा भतू झाला या कल्पनेने परु ोदहताच्या बायकोची बोबडी वळते व ती घाबरते.. यावर दमत्र सांितो की तम्ु ही असे करा अमावास्येच्या रात्री साडेअकराबारा- च्या दरम्यान तो रात्री येणार असे त्याने मला स्वप्नात सांदितले.तम्ु ही व मल ु े दारा आड लपनू बसा व तो आला की लाठ् या काठ् या के रसण्ु यांनी त्याला बडवनू हाकलनू लावा..घाबरू नका" या उपायावर ती राजी होते.. अमावास्येच्या रात्री पुरोदहत लपत छ्पत आपल्या घराकडे येतो.व पत्नीस हाका मारू लाितो.. बायका व मुले तयार असतातच ती दार उघडते व पुरोदहतास के रसुणी लाठ् यांचा प्रसाद देण्यास सुरवात करते.. आधीच दभत्रा व घाबरट पुरोदहत ह्या प्रकाराने घाबरतो व मी तुझा नवरा आहे असे सांिू लाितो..पण "माझा नवरा मेला आहे तू भूत बनून आम्हांस छळायला आला आहे असे म्हणत ती बदडायला सुरवात करते.. आरडा ओरडा ऐकून शेजारी पण जािे होतात व ते पण काठ् या घेऊन धावत येतात… आधीच मार खाऊनं अधा मेला झालेला भेदरट पुरोदहत शेजारी येत आहेत हे पाहून घाबरतो व पळ काढतो.... दुस~या ददवसापासून त्या बाईचे व मुलाचे जीवन परत आरामात चालू होते..अमावास्या पौदणामा आली की िावात "पुरोदहताचे भूत" या िप्पा रंितात… अकुकाका -अदवनाश कुळकणी

ब्राह्मण्य २०१४

१०. पहाटेच्या रंिांचं सौदया मॉदनांि दशफ्टसाठी चाललो होतो. मािच्या सीटवर दखडकीत बसलो होतो. दशळफाटा येईपयांत दमत्रांशी िप्पा झाल्या. मि झोपावं की जािं रहावं असा दवचार करता करता पाईपलाईनचा डोंिरी रस्ता क्रॉस झाला. थंडीमुळे काच बंद होती. दखडकीतून सहज बाहेर पाहीलं. उजाडायला लािलं होतं. ड्रायव्हरने मस्त पंडीत अदजत कडकडे यांच्या स्वरातले हरीपाठ लावले होते. ते ऐकत होतो. डोंिराच्या कडा ददसल्या.. बाहेर सयु ोदयाआधीचा पहाटेचा प्रकाश होता. आकाशात झंज ु मू ंज ु ू व्हायला लािलं होतं..त्याला दकनार लाभली होती डोंिरांच्या कडांची. खपू मस्त वाटलं..माझा दमत्र अमोल जोशीने न्यज ू रूम लाईव्ह या ददवाळी अंकात दलदहलेल्या कथेची आठवण झाली. त्यालाही अनेक वषा​ांनी अशी सदुं र पहाट पाहायला दमळाली होती.. मला त्या कथेची आठवण आली. खरच दकती सुंदर वातावरण होतं.. बाहेरचं पहाटेच्या रंिांचं सौदया पाहात काच थोडी उघडली, थंड वारा अंिावर घेत होतो. कानावर हरीपाठ पडत होते. डोळ्यात ते रूप साठवल्यावर मि अलिद डोळे दमटले. डोळे दमटल्यावर मनाने वेि घेतला. मनाने पोचले माथेरानमध्ये.. लक्षमी हॉटेलची आमची नेहमीची ठरलेली खोली. त्याच्या समोर असणारी सुंदर बाल्कनी, आदण दतथून ददसणारा समोर पसरलेला िाबाट हील. माथेरानमध्येही आत्ता अशीच पहाट फुलत असणार. िाबाट माथेरानच्या पदश्चमेला आहे त्यामुळे दतथे थोडा कमी प्रकाश असणार, हा दवचार करत असताना खरचं नाकात माथेरानचा सुंदर वास आला. हे िण अनुभवतो न अनुभवतो तोच मी अचावक माझ्या िावाला वाईला पोहोचलो.. वाईतही आळीमध्ये अशीच सुंदर पहाट फुलत असेल. आत्या राहायची त्या वाड् यात आम्ही राहायला जायचो. दतथे वाड् याबाहेर कृष्णाबाईच्या उत्सवाची लिबि सुरू होती.. पालखी येणार म्हणून पहाटेपासूनचं संपूणा आळी स्वच्छ झाली होती. बाहेर सडे घातले होते.. रांिोळ्या काढल्या होत्या.. कानावर हरीपाठ पडत होते.. नाकात वाईचा वास आला.. वाईच्या थंड पहाटेचा अनुभव घेतो न घेतो तोच वाई जवळच्या मेणवलीच्या घाटावर पोहोचलो. पहाटेच्या प्रकाश होता. कृष्णाबाईच्या पाण्यावर धुक्याचं आच्छादन होतं.. बाळं नावाचे पिी पाण्याच्या जवळू न दघरट् या घालत होते.. समोर शेतात ऊसाचा फड धरला होता.. घाटावर बसून दतथल्या पहाटेचा आस्वाद घेतो तेवढ् यात पुन्हा घरात पोहोचलो.. सातवीत होतो.. सकाळचे पावणेसहा झाले होते. बाबांनी रेदडओ लावला होता.. सरू ु वातीला वंदेमातरम् झालं.. मि आकाशवाणीचं म्युदझक, मि बाबांनी मला

ब्राह्मण्य २०१४

उठवलं.. त्यानंतर रेल्वेवृत्त, मि आजचे बाजारभाव,मि दचंतन हाच दचंतामणी आदण त्यानंतर मि भक्तीिीतं.. त्यातही आर एन पराडकरांची दत्ताची िाणी.. त्या वेळापत्रकावर इथे आमची शाळे ची आवराआवर. सहा चाळीसची बस पकडून शाळे त िेलो. रेडीओवर त्यानंतर काय लाितं मादहती नाही.. कानावर हररपाठ पडतच होते... मनाने प्रचंड वेि घेतला.. एमआयडीसी ते डोंदबवली ही बस पकडायच्या ऐवजी मी पोहोचलो एकदम लांबपल्ल्याच्या िाडीत. िाडी चालली होती भोपाळला.. मी चाललो होतो एसएसबीला (एसएसबी म्हणजे सव्हीसेस दसलेक्शन बोडा , थोडक्यात आमीसाठीचा इंटरव्ह्यू,युपीएससीची सीडीएस पास झाल्यावर द्यावी लािणारी पररिा), माझं ररझवेशन वेटींिवरच अडलं..मि दाराजवळ पांघरूण िुंडाळू न रात्रभऱ खाली बसून प्रवास, त्यातच पहाट झाली. िाडी मस्त वेिात चालली होती. भस ु ावळ जाऊन साधारणतः िाडी एमपीमध्ये दशरली होती.. पहाटेचा िार वारा झोंबत होता.. प्रवास संपतच नव्हता.. कानावर हरीपाठ येत होते.. त्यानंतर भोपाळला पोहोचेन असं वाटत असताना मी मात्र मनाने पोहोचलो अलाहाबादला.. पदहली एसएसबी.. प्रचंड दडपण, फक्त साडेचार टक्के ररझल्ट लािला होता.. माझ्या बॅचमध्ये भारताच्या वेिवेिळ्या प्रांतातनू आलेली ३० मल ु ं होती.. पहाटे सहा वाजात नाश्ता करून साडेसहा वाजता आम्ही फॉलइन करून उभे.. एक ग्रपु टेस्टींि ऑफीसर मेजर मेहता पढु े कशा टेस्ट असतील याची मादहती देत होता... त्या ऐकताना परत प्रचंड दडपण आलं.. कानावर हरीपाठ पडतच होते.. ते दडपण ओसरत नाही तोवर अचानक पोहोचलो वैष्णोदेवीला.. रात्री रांिेत उभं राहून दशान के लं होतं.. पावणेपाचला वरती भैरोबाबाच्या मंददरात पोहोचलो.. दतथे दशान घेतलं. उजाडायला लािणार होतं.. समोर लांब बफा​ाच्छादीत दशखरांवर पदहली सुयादकरणं पोहोचून दतथे सोनं तयार झालं होत... थंड वातावरण. दतथला वास नाकात रेंिाळला.. तो वास घेतो न घेतो तोवर अचानक मी एकदम मािे िेलो... वय वषा दहाच्या आत.. पुण्याला आमच्या काकांकडे दभडे वाड् यात आम्ही राहायला जायचो... सातनंतर झोपलेलं काकांना चालायचं नाही.. अंथरूणावर पडलो होतो... पहाट होत होती. खालच्या प्राजक्ताच्या फुलांचा सुवास येत होता.. वाड् यात दुसऱ्या मजल्यावर शािीय िादयका मंदजरी आलेिावकर राहायची. त्यावेळी ती कवे होती. दतचा रोजचा पहाटेचा ररयाझ सुरू झाला होता.. पहाटेच्या वातावरणात शािीय संिीताचे सरू .. आजही ते आठवलं की डोळ्यात पाणी येतं.. कानावर हरीपाठ पडतंच होता...

ब्राह्मण्य २०१४

काय होत होतं.. माझं मलाच कळत नव्हतं... अचानक आठवलं अरे आज १२ दडसेंबर बरोबर ३ वषा​ांपूवी अशाच एका सुंदर पहाटे मी आंघोळीच्या आधी खुचीवर बसलो होतो. आई ताई आदण वदहन्यांनी मला हळद लावली होती.. लग्नाची तयारी सुरू झाली होती.. काही जण दचडवत होते.मि आवरंलं.. आदण आम्ही हॉलमधे पोहोचलो.. िाणी लावली होती. कानावर हरीपाठ पडत होते... आमच्या िाडीला एकाने कट मारला.. िाडी पटकन थांबली. दचकून डोळे उघडले.. पाम दबचरोडवर नेरूळ क्रॉस होत होतं... हरीमुखे म्हणा हरी मुखे म्हणा, पुण्याची िणना कोण करी..कानावर स्पष्ट आवाज आला. ज्ञानोबांनी सांदितलेला हरीपाठ मला फार आवडला.. मनाचा वेि दकती असतो हे ज्ञानदेवांनी सांदितलं होतं. त्याचा अनुभव आला. पहाट दकती संदु र असते हे त्यातनू ददसलं. अनेक पहाटे आपण पादहल्या होत्या.. पण त्यांचं सौदया तेव्हा कळलं.. मन के वढी भरारी मारून आलं होतं.. वायवु ेि काय होता हे कळलं.. मि दवचार सरू ु झाले. झेदवयसामध्ये आम्हाला दशकवायला कवी महेश के ळु सकर होते.. रेडीओ या माध्यमादवषयी त्यांनी आम्हाला दशकवलं होतं.. त्यावेळी 'पहाट' ही िोष्ट त्यांनी अिरशः उच्चारातनू दाखवला होता..त्यावेळपासनू पहाट आवडायला लािली होती. पण का आवडली पहाट.. ददवसाच्या प्रत्येक वेळेत काहीतरी उत्तम आहेच की.. मि पहाटचं का... पु. लं. नी म्हटलंय एखादी िाण्याची मैफल जािवून घरी परतताना अचानक भेटते ती पहाट.. खरंच आयुष्यातल्या काही पहाट अशाच भेटल्या...ददवाळीच्या ददवशी घडवून आणलेला ददवाळी पहाटेचा कायाक्रम नाही.. तर अशा अवदचत भेटलेल्या पहाटेंनी अशा अनेक ददवाळ्या मी जिलो होतो हे त्याददवशी कळलं. मात्र प्रत्येक पहाटेत एक साम्य होतं.. प्रत्येक पहाट ही कसली तरी सुरूवात होती.. म्हणून ती आवडली होती.. काही तरी सुरू करण्याचा आनंद असतोच की.. हरीपाठ कानावर पडतचं होते.. आता सूरही यायला लािले..

- अदमत दभडे

ब्राह्मण्य २०१४

११. नावात काय आहे ?? शेक्सदपअरने म्हणनू ठेवलं, नावात काय आहे!! हं..... माझं नाव मेधा ... Medha ... माझ्या नावाचा अथा बद्ध ु ी!!! आता ‘स’ु बद्ध ु ी की ‘कु’बद्ध ु ी हे ठरदवणे माझ्या हातात ठेवलं मात्र... कुणी?? नाही नाही माझ्या आई-वदडलांनी नाही... मला एक ददवस ही मादहती दमळाली, आईकडून.. तक्रारीच्या सरु ात.. म्हणजे त्याचं असं झालं, आमच्या घरात (कुटुंबात ) बऱ्याच वषा​ांनी मुलिी जन्मली.. मला आत्या नाही सख्खी.. बाबा आदण माझे 3 काका असे चार मुलिे माझ्या आजी-आजोबांना..माझ्या आजोबांनाही सख्खी बदहण नव्हती.. त्यामुळे मी जन्मल्यावर सिळ्यांचा आनंद अिदी उतुच जात होता.. बारसं के लं, पण आई दहरमुसली.. आईच पण पादहलं अपत्य मी, त्यामुळे इतरांप्रमाणे , खरं तर जास्तच दतला उत्साह , हौस होतीच ना.. आपल्या मुलीचं नाव ठेवण्यापासूनची स्वप्नं पदहली असतील ना दतने.. पण दतच्या आवडीकडे फार लि न देता, सिळ्यांनी माझ्या अदवकाकाने, म्हणजे बाबांच्या पाठच्या भावाने दनवडलेलं नाव .. ते हेच मेधा .. ठेवायचं ठरवलं आदण बारसं के लं.. हे ऐकल्यावर मला अिदी रािच आला होता माझ्या अदव-काकाचा आदण बाकीच्या सिळ्यांचा... ज्यांनी माझ्या आईच्या मताला फार दवचारलं नाही त्यां सिळ्यांचा .. मि मी आईला दवचारलं, तुला कुठलं नाव ठेवायचं होतं िं माझं??? आई म्हणाली.. "भारती दकं वा... आईचं वाक्य पूणा होण्याआधीच मी मनातल्या मनात अदव-काकावर खूष झाले .. का??? अहो, मी मोंटेसरीत असताना, माझ्या विा​ात एक िोरी, घारी, चांिलीच लट्ठ मुलिी होती.. ददसायला छान होती पण डोळे बदघतले दतचे की माझी घाबरिुंडी उडत असे आदण ती इकडे दतकडे बघत हसायची एकटीच.. बाई ंना एक िोष्ट दतला दहा वेळा सांिायला लािायची... दतचं डोकं शरीराच्या प्रमाणापेिा लहान होतं.. तीच नाव होतं भारती ... आई – बाबा सांिायचे, दतला हसायचं नाही. ती दबचारी आईच्या पोटात असताना देवाने कदादचत थोडं दुलाि के ल्यामुळे , तुझ्यासारखी नीट वाढली नाही म्हणून अशी ददसते.. मी दवचारायची मदनषा सारखीच ??.. मनीषा आमची शेजारी होती, दतच्याकडेही देवाने नीट लि नाही ददलं म्हणून अभ्यासातलं काही कळायचं नाही. दोघीनाही एकं च प्रकारचा problem, फरक एवढाच, की मनीषाची नी माझी मैत्री होती.. पण भारतीची मात्र मला खपू भीती वाटायची.. असो .. सांिायचा मद्दु ा असा, की ती भारती मला आठवली आदण मी आईला पटकन म्हटलं, " बर झालं ... मी काय भारती सारखी आहे, भारती नाव ठेवायला?? आई म्हणाली अि सोनल ू े, पण तेव्हा कुठे आपण भारतीला पादहलं होतं?? हं... मि माझा राि थोडा शांत झाला.. आईने दतचं वाक्य पण ू ा करत म्हटलं, दकं वा संजीवनी नाव आवडलं होतं मला.. संजीवनी??? अि पण मि ढमू पण संजीवनी आदण मी पण??

ब्राह्मण्य २०१४

दोन्ही मैदत्रणी संजीवनी!!!! आता मनात िोंधळ होता, की आम्हा दोघींचही नाव एकं च असणं, चांिलं की नकोसं ?? सांिते सांिते.. ढमू उफा संजीवनी ही माझी एक वषा वयात झालेली पदहली मैत्रीण, एकाच वयाच्या असल्यामुळे आदण आजीच्या शेजारी राहणारी असल्यामुळे साहदजकच जीवश्च कं ठश्च झालेली मैत्रीण... ददवसातला शक्य तेवढा वेळ, ती माझ्याकडे (आजीच्या घरी) दकं वा मी दतच्याकडे असायचो खेळायला, आदण उरलेला संध्याकाळचा वेळ बाहेर खेळायला.. ददवे लािणी झाली की मिच आम्ही दोघीही आपापल्या घरी असू, ते थेट दुसऱ्या ददवशी आजी अंघोळ घालून, तयार करून आदण माझी मोठी चुलत बदहण के स दवंचरून दोन छोटे बो बांधून देईपयांत. थोडी मोठी झाल्यावर, मी पदहलीत असताना, आई-बाबांनी आमचं छोटं चाळीतल घर सोडून नवीन flat घेतला कांददवलीला आदण आम्ही दतथे राहायला आलो.. ह्या सोसायटीत, आधीच्या शेजाया​ांसारखे फक्त मराठी भादषक शेजारी नव्हते.. तर मल्याळी, तेलिु ु, दसंधी बोलणारे शेजारी सद्ध ु ा होते.. मला मराठी सोडून दस ु े, ु री भाषा येत नसल्यामळ त्या कुटुंबातील मल ु ा-मल ु ींशी मैत्री व्हायला वेळ लािला.. पण मि एकदा मैत्री झाल्यावर एकमेकांकडे येणे जाणे सरु ु झाले.. आता माझ्या लिात आले की इथे शेजारचे अंकल आंटी मला मेधा सोडून सिळं म्हणतात.. मेघा, मेदा ... तळमजल्यावर राहणाऱ्या के रळीय सौदादमनी आंटी मला चक्क मैदा म्हणतात.. अिदी आजही.. मी प्रत्येकवेळी त्यांना मोठ् याने सांित असे.. आंटी मेरा नाम मेधा है, मैदा नही ... त्या म्हणायच्या “ ओ ssss हेहहे हे े ... ऐसा क्या, मैदा है क्या!!! अच्चा अच्चा !! हेहहे हे े !!!” तेव्हा अिदी के दवलवाणा होत असेल माझा चेहरा.. पण पररदस्थती आजही तशीच दबकट आहे हो!!!! लग्न होऊन इथे चेन्नईला आल्यावर तर दवचारू नका, सिळ्या प्रकारच्या प्रदतदक्रया पाहायला दमळतात मला, नाव सांदितलं की.. िुजराती दकं वा तत्सम उत्तरेकडील लोकं मेघाच म्हणतात, म्हणजे मीच चुकीना मेधा सांिते असेच वाटेल कुणालाही.. तादमळी लोकं “अरे बापरे असंही नाव असतं?? !!!!! “ असा चेहरा करतात.. तदमळ भाषेत फक्त १६ मुळािर आहेत. म्हणजे आपण वापरतो त्यातील काही काही मुळािर नाहीतच .. मि एकं च मुळािर बऱ्याच अिरांसाठी वापरल जातं, आदण मि खूप मजा मजा होते, नावाचं उदा घ्यायचं तर ‘महेश’चं मिेश, ‘पद्मा’चं बत्मा, अशासारखे प्रकार होतात. तदमळमध्ये दलदहल्यावर माझ्या नावाचा उच्चार मेत्था असा काहीतरी होतो, आदण मि बऱ्याच लोकांना मेहता हे िुजराती आडनाव इथे मादहत असल्यामुळे तेच असेल माझं नाव असं logically

ब्राह्मण्य २०१४

दवचार करून मेहताच दलदहतात ... आता हळू हळू सवय होत्ये.. मेदा, मेघा, मेत्था असं ऐकायची ही आदण कुठे, कुणाला सांदितलं, दकं वा समजावलं तर नाव बरोबर म्हटलं जाईल, हे ओळखायचीपण!!! मी ज्या Law Firm मध्ये काम करते दतथे आमच्या युरोदपयन cliants कडून बरेच वेळा माझ्या नावाचा उच्चार मीधा असाही होतो... पण मैदा म्हणणारी आमची सौदादमनी आंटी मात्र एकमेवच हो!!! तर.. अशी आहे माझ्या नावाची सुफळ संपन्न कहाणी!!!! तरीही शेक्सदपअर ने म्हणावं, की नावात काय आहे????

- मेधा वाडदेकर

ब्राह्मण्य २०१४

१२. मतदाराची आरती जयदेव जयदेव जय मतदारा , तझ्ु या नावाचा के व्हढा दरारा , दनवडणक ु ीचा आला रे वारा , जयदेव जयदेव जय मतदारा !! धृ !! मतदार यादीत नाव नोंदवावे , फुढा-यामािून बोंबलत दफरावे , टोप्या- दबल्ले घालून दमरवावे , सरड् यासारखे रंि बदलावे !! १ !!. अण्णा – दादा हाताशी धरून , पिकाया​ा लयात राहावे बसून , हळू च कूपन घ्यावे मािून , धाब्यावर जावे दमत्रांना घेवून !! २ !! घरची चूल बंद ठेवावी , जेवणावळीला हजरी लावावी , दवजयसो ची आरोळी द्यावी, अंिूरी बेटी फूकट चाटावी !! ३ !! तेवढेच चैनीचे ददवस चार , देशाचा करावा का दवचार ? महािाई असो वा बलात्कार , दल ू ाि करावे सोईस्कर !! ४ !!

हक्क – कताव्ये ते सारे जळो , लॉ अॅन्ड ऑडार िंिेला दमळो , एका मताचा रेट तो कळो , रातोरात तम्ु हाला ‘बंडल’ दमळो !!५!! ज्यादा देतो त्याचे पाय धरावे , जात पाहूनी मतदान करावे, मि पाच वषे बोंबलत बसावे ‘दवकासा’ला हाकलूनी द्यावे !! ६ !! जयदेव जयदेव जय मतदारा , तुझ्या नावाचा के व्हढा दरारा , दनवडणुकीचा आला रे वारा , जयदेव जयदेव जय मतदारा !! धृ !!

- दवकास ह पुजारी कोल्हापूर

ब्राह्मण्य २०१४

१३. वसधुं रा वसधुं रा बवे … एक मध्यमविीय िदृ हणी. लग्न होऊन वषा झालेलं . घरातील पररदस्थती तशी बेताचीच. सकाळ झाली की नवराबायको दोघ कामासाठी बाहेर पडायचे. संध्याकाळी परतायचे. घरी आल्यावर स्वैपाक जेवणं झाली की ददवस संपला अशी त्यांची दैनदं दनी. वसुंधरेला नोकरी दशवाय इतरही छं द होते. दतला िाण्याची आदण वाचनाची आवड होती. घर तर अिदी टीपटाप ठेवायची. रस्त्यातून जाताना ओळखीचे कोणी भेटल्यास, दोन िण थांबून आपुलकीने दवचारपूस करायची . भाजीवालेही रोजचेच. त्यांच्या कडे ताजी भाजी नसेल तर प्रेमळ ठपकाही द्यायची. घरातल्या कामवालीला सुद्धा सुट्टीच्या ददवशी आपुलकीने चहा करून द्यायची. माणुसकी नसेनसेत भरलेली आदण सवा​ांशी मनमोकळी वािणारी अशी ही वसुंधरा. थोड् याच वषा​ाने दप्रया आदण प्रसाद ह्या दोन िोंडस मुलांची आई झाली. आता दतच्या कामात बरीच वाढ झाली होती. मुलांच्या जवाबदारीची भर झाली होती आयुष्यात. सकाळी सवा​ांचे डबे, मुलांना तयार करून शाळे त पाठवणं, संध्याकाळी घरी आल्यावर त्यांचा अभ्यास. रजेच्या ददवशी आठवड् याची रादहलेली कामं उरकण. ह्या िडबडीत ददवस भराभर जात होते. मुले हळू हळू मोठी होत होती. संसाराच्या रहाटिाडग्यात दतला दतचे आवडते छं द जोपासायला वेळ दमळे नासा झाला. पण तरी सुखी होती ती. सिळ्या जवाबदाया, कताव्य पार पडतायत ह्याचं समाधान होतं . हळू हळू मुले मोठी झाली. मुलांच्या जवाबदा-या जरी थोड् या कमी झाल्या असल्या तरी नोकरी चालूच होती. वसुंधरेसारखा संघषा मुलांच्या वाट् याला आला नाही. त्यांना जे हवं ते दमळत िेलं . पैसा पाण्यासारखा घरात येत होता. सुखसोयी वाढत होत्या. दोघाही मुलांचे दशिण संपले. मुलाचे लग्न झाले. आता वसुंधरेला थोडे स्थैया दमळाले. दतने नोकरी सोडली. पण स्वस्थ बसेल ती वसंधु रा काय. दतने एका बदह-या-मक्ु या मल ु ांच्या आश्रमात जाण्यास सरु वात के ली. दतला समाजसेवेची आवड होतीच. समाजाने आपल्याला जे ददले ते भरभरून समाजाला परत के ले पादहजे असे ती म्हणायची. आता त्या लहान लहान दनष्पाप मल ु ांमध्ये हळू हळू ती रुळायला लािली. त्या मल ु ांवर आता ती जीवापाड प्रेम करू लािली. मल ु ांनाही दतचा लळा लािला होता. ती

ब्राह्मण्य २०१४

एखादा ददवस ददसली नाही तरी मुले कासावीस व्हायची. मात्र दप्रया आदण प्रसादला ह्या सिळ्याचं नवल वाटायचं. "तुला त्या मुलांवर आमच्यापेिा जास्त प्रेम आहे आई , दकती ि हळवी होतेस त्या मुलांसाठी..!!" दप्रया म्हणाली. एखाद्या मुलाच्या वाढददवसाला वसुंधरा त्याच्यासाठी काहीतरी gift न्यायची. सणावाराला त्या मुलांसाठी घरून िोडधोड काहीतरी करून न्यायची. प्रसाद आदण दप्रयाला मात्र आता ते खटकू लािले. आईला एवढे त्या मुलांबद्दल प्रेम का वाटते ते त्यांना कळायचेच नाही. वसुंधरा त्यांना म्हणायची " तुमचे मी काही कमी के ले का ? " तुमच्यावर सुद्धा माझे तेवढेच प्रेम आहे " पण दप्रया आदण प्रसादला ते फारसे पटायचे नाही. काळ पुढे सरकायचे काम करतच होता. दप्रयाचे लग्न झाले. २ वषा​ांनी वसुंधरेला 'आजी' होण्याचा योि आला. ती खूप उत्साहात होती. दप्रयाचे सिळे डोहाळे आनंदाने परु वत होती. एके ददवशी सकाळीच दप्रयाला रुग्णालयात न्यावे लािले. एका छोट् या िोंडस बाळाची आजी झाली वसंधु रा. सिळे च खपू आनंदात होते. थोड् या वेळाने डॉक्टर आले. त्यांनी बाळाला तपासणीसाठी हातात घेतले. टेबलावर जोरात मठु आपटली, पण बाळावर त्याचा काहीच पररणाम झाला नाही. बाळ शांत होते. थोड् या वेळाने बाळ भक ु े ने रडू लािले. पण त्याच्या रडण्याचा आवाज ऐकू येईना. दप्रयाच्या मनात धस्स झाले. दतचे डोळे पाणावले आदण ती आईकडे असहाय नजरेने पाहू लािली.

- मृणाल कुटुंबळे

ब्राह्मण्य २०१४

१४. जीवन करर जीदवत्वा अन्न हे पूणाब्रह्म नुकताच एका लग्नाला जाण्याचा प्रसंि आला. एकुलत्या एका लेकाचे लग्न अिदी थाटामाटात पार पडले. वैभवाचा झिमिाट प्रदशानात मांडलेल्या वस्तूंसारखा चमकत होता. नवदांपत्य सवा​ांच्या शुभेच्छा-आशीवा​ादांचा सहषा स्वीकार करीत होते. वरमायवरबाप प्रत्येकाची आवजानू दवचारपूस करून आग्रहाने भोजनिृहाकडे नेत होते. भोजनिहृ अदतशय नेटके , देखणेपणाने सजवलेले होते. मंद सुिंध भरून रादहलेला होता. त्यातच सुग्रास, िरमिरम पक्वांनांचा दरवळ दमसळू न पोटातल्या कावळ्यांना उत्तेदजत करीत होता. भल्या मोठया ताटातही मावणार नाहीत, एवढे पदाथा होते. मराठमोळ्या लग्नात अिदी 'दवदवध भारती' खवय्येदिरीच अवतरलेली होती जणू ! दकतीही शौकीन, खवैय्या असला तरी मोजक्याच पदाथा​ांचा रदसकतेने आस्वाद घेऊ शकतो. चवीचवीने जेवणे म्हणजे काही िपापा करीत पोट भरणे नव्हे ! शेळीसारखे चरून उपयोि नसतो; तेथे िाईसारखा रवंथच हवा ! भोजनिहृ ातील सवाजण सुदशदित होते. सुसस्ं काररतही असावेत; असे कपड् यालत्यांवरून तरी वाटत होते. मी सहजच त्या भोजनिृहातून एक फे री मारली; डोळे उघडे ठेवून ! मनातील सहजता कुठल्या कुठेच िेली. दवचारांचे काहूर आषाढमेघांसारखे दाटून आले; काळे कुट्ट, अस्वस्थ करणारे ! वास्तव नेहमीच असे भयाण का बरे असते? एका पैठणी नेसलेल्या, िरजेपेिा जरा जास्तच कृदत्रमपणे नटलेल्या तरुण आईने आपल्या लहानग्या लेकीच्या हट्टापायी दतला वेिळ्या दडशमध्ये वाढून ददलेले होते. बुफे असल्याने सारखे उठायला लािू नये म्हणनू ' अपना हात जिन्नाथ ' करीत अंमळ जास्तच वाढून आणलेले होते. ती दचमरु डी त्यातले पाव अन्नही खाऊ शकणार नाही, याची त्या सज्ञ ु आईलाच नाही तर मला देखील पक्की खात्री होती. त्यांचा प्रेमळ ( ? ) संवाद मात्र काळजाला घर करून िेला. ती जबाबदार आई म्हणाली, " सोनू, सिळं संपवायचं हं! " सोनू वाकडा चेहरा करून उत्तरली, " मम्मी, मला नको हे ! " घराचे घरपण पण ू ापणे इंग्रजाळलेले असल्याने व सोनू कुठल्याशा सेंट ........... कॉन्व्हेंट मध्ये दशकत असल्याने आई काहीशा त्राग्याने म्हणाली, " सोनू, This is not fair. Clean your dish my dear ! " सोनूचा चेहरा कसनुसा झालेला. जन्मदात्या आईलाही पोटच्या िोळ्याच्या भुकेचा अंदाज नसावा, याचे मला राहून राहून आश्चया वाटत होते. कहर म्हणजे कसेबसे जेवण उरकल्यावर ( ! )

ब्राह्मण्य २०१४

त्यांनी टबमध्ये दडश ठेवल्या तर पोरीच्या सोडा, आईच्या दडशमध्येही भरपूर पुलाव, साजुक तुपातला मुिाचा दशरा....... सारे तस्सेच्या तस्से होते. ( अशा अनेक दडश त्या टबमध्ये के दवलवाण्या होऊन, कोणाचाही ' ग्रास ' होऊ न शकल्याची खंत वािदवणा-या त्या अन्नाची मूक समजूत काढत असल्याचा मला भास झाला ! ) वारे ! एदटके ट् स आदण मॅनसा ! ! मनात दाटलेला दवचारांचा कढ तसाच ररचवत दुसरीकडे वळलो. दतथे त्याच वयाची एक िृदहणी आपल्या छोट् या लेकाला घेऊन जेवायला बसली होती. मुलाला आवडतील, हवे होते तेवढेच मोजके पदाथा पानात वाढलेले होते. त्या िुणी पोराने आनंदात ते पान लख्ख के लेले पाहून माझ्याच चेहर्यावर समाधानाचे दस्मत उजळले. दोन्ही आया चांिल्या दशकल्या - सवरलेल्या होत्या. सस ु ंस्कृत वाटत होत्या. पण या दोन टोकाच्या अनभ ु वांनी माझ्या मनात एक प्रश्नदचन्ह तरळू लािले. दशिण, आदथाक प्रिती, सबु त्ता व सस ु स्ं कार, सामादजक - वैदश्वक भान यांचा परस्पर संबधं नसतो का काहीच? दशिणाने संस्कार व्हायला हवेत ना? होतातच; का नाही? अजनू ही माझ्या मनातला प्रश्न - वेताळ अतप्तृ च आहे! अन्नं बहु कुवीत । अन्नं ब्रह्मेदत व्यजानात् । अन्नं न दनन्द्यात् । असा िौरवपूणा दवचार मांडणारी आमची ऋषीप्रदणत भारतीय संस्कृती ! अन्नाला नावे ठेवू नयेत. अन्न भरपूर करावे, पात्रापात्र न पाहता सवा िरजवंतांना अन्न द्यावे. अन्न ब्रह्मरूपच मानावे. एक शीत देखील वाया घालवू नये; असे आवजानू दबंबवणारी आमची भारतीय संस्कृती काळाच्या उदरात िुडुप झालीये की काय? पौरादणक कथेत का होईना, पण एक तीळ सात जणांमध्ये वाटून खाण्याचा आदशा वस्तुपाठ आमच्या मनावर उमटवणारी आमची संस्कृती श्रेष्ठ आहे, हे दवसरून चालणार नाही ! दवचारांच्या त्या ओघातच माझे जेवण झाले. त्याच तारेत मी तेथून बाहेर पडलो. समोर रस्त्यावर तीच तरुण आई आपल्या आलीशान िाडीत बसत होती. तेवढ् यात एक कळकट कपड् यातला िरीब लहानिा दतच्या जवळ येऊन काहीतरी खायला मािू लािला. त्याच्याकडे ढुंकूनही न पाहता, यांदत्रक चेहर्याने दतने िाडीची काच वर के ली आदण िाडी

ब्राह्मण्य २०१४

भरु ाकन् दनघूनही िेली. वैभव, संपत्ती ओसंडून वाहत असली, आदथाक सुदस्थती दकतीही दवशाल असली तरी वृत्ती दकं वा अंत:करण दकती संकुदचत, िुद्र असते; याचा तो जीवघेणा प्रत्यय मला तरी भयानकच वाटला. परदेशीयांचे संस्कार दहरीरीने सामावून घेऊन आपल्या लोप पावणार्या भारतीयत्वाला, ' जुनाट - बुरसटलेले ' अशा सदरात घालून टाकावू ठरवणारी ही आमची तरुण दपढी, कोणत्या दवनाशितेकडे आिेकूच करीत आहे, हे जाणवून मन दवषण्ण झाले खूप ! हा लेख दलहीत असतानाच टेबलवरच्या आजच्या पेपरकडे लि िेले आदण दवचारांचे मळभ आणखी िडद झाले. एका सव्हे नुसार दररोज १९ कोटी लोक भारतात उपाशीपोटीच झोपतात; अशी भयावह बातमी त्यात होती ! ते वाचनू नक ु तेच जेवलेले अन्न माझ्या पोटात डचमळू लािले हो ! मी शाळे त असतानाचा एक फारच भावपूणा प्रसंि सांिण्याचा मोह मला आवरत नाहीये. तो प्रसंि खोलवर रुतनू बसलाय माझ्या अंतरात. एका ददवाळीत मी फलटणच्या घरी एकटाच होतो. बाकीचे बाहेर िेलल े े होते. पदहलीच अंघोळ असल्याने सकाळी साडेनऊच्या समु ारास माझे सिळे आवरून, देवपज ू ा विैरे पण ू ा करून बसलेलो होतो. फलटणचे आमचे घर खूप मोठे आहे. एकरभर जािेत दहा एक हजार स्क्वे. फुटांचे बांधकाम सहजच असेल. घरासमोरील अंिणात मोठा ओटा, त्यापुढे अंिण, बाि असे सवा आहे. मी काहीतरी करत बसलो होतो. एवढ् यात बाहेर अंिणात मला कोणाचीतरी चाहूल लािली. कुत्री पण भुंकू लािली. म्हणून मी दारात िेलो. बाहेर माकडवाल्या समाजापैकी ( वंजारी / कोमटी / लमाणी इ. प्रकारची एक जमात) एक फाटके कपडे नेसलेली बाई व दतचे ४-५ वषा​ांचे पोर उभे होते. हातात कळकटलेले दहंडादलयमचे भिुले. मी काही न दवचारताच, थांबा म्हणालो आदण घरात जाऊन ददवाळीचा फराळ घेऊन आलो. आता कोणी फारसे येत नाहीत, पण माझ्या लहानपणी ददवाळीचा फराळ मािायला बलुतेदार येत असत फलटणमध्ये.

ब्राह्मण्य २०१४

मी पुढे होऊन दतला फराळ ददला. ते लहान पोर समोर आले व त्याने ते हातात घेतले. मोठ् या उत्सुकतेने त्याने त्यातील एक दपशवी उघडून पादहली. त्यात लाडू होते. ते लाडू पाहताच त्याच्या चेहर्यावर आनंदाची कमळे च उमलून आली; सूया उिवल्यावर सरोवरातील सवाच्या सवा कमळे फुलावीत; अिदी तशीच ! त्याचा तो अपूवा आनंद मी अदनदमष नेत्रांनी अिरशः िटािटा प्यायला. पण त्या आनंदाला डोळ्यांच्या पाणावलेल्या कडांची झालर मात्र होती. ती बाई मला म्हणाली, " अवो, फराळ निं हुता मला. सक्काळच्यान् सिळ्यांनी दशळी भाकर, चपाती दददलया, पर तेच्यासंिं खायला कालवनच न्हाई. तुमी मला वाईच कालवन द्याल का? " मी घरात जाऊन जी ददसली ती भाजी घेऊन आलो व दतच्या भांड्यात ओतली. ती पण समाधानाने , दवु ा देत घराकडे वळली. ददवाळीच्या ददवशी कोणी दशळे पाके थोडीच खाते का घरात? म्हणनू च तर सवा​ांनी सोदयस्करपणे घरची दशळवण त्या दबचारीला उदारपणे (?) देऊन महत्पुण्य पदरी पाडलेले होते. कोणाची ददवाळी फराळाची तर कोणाची दशळ्याची; चालायचंच ! त्या दनरािस पोराच्या चेह-यावर प्रकटलेला आनंद काही माझ्या डोळ्यांसमोरून जाईना. मी तसाच वळलो, समोरच माझी देवांची खोली आहे. तेथे िेलो आदण पाझरत्या डोळ्यांनी हात जोडून देवांना म्हणालो, "देवा, आज मला समजले तुमचा प्रसाद हाती आल्यावर काय प्रकारचा आनंद व्हायला हवा ते ! खरंच, आम्ही दकती करंटे आहोत हो. तुम्ही भरभरून देता आदण आम्ही मात्र ते नीट घेऊ पण शकत नाही ! " जीवनरूपी ग्रंथाचे आद्य भाष्यकार, भिवान श्रीज्ञानदेवांची एक सुंदर श्रुती आहे. भिवद्गीतेचा दशष्ट संप्रदाय सांिताना ते अजानु ाला म्हणतात, धादलया ददव्यान्न सुवावें । मि जे वाया धाडावें । तें आती ं कां न करावें । उदारपण ॥ ज्ञाने.१८.६७.१९४३ ॥

ब्राह्मण्य २०१४

ज्याचे पोट भरलेले आहे त्यालाच पुन्हा प्रसादाचे ददव्य अन्न खाण्याचा आग्रह करावा आदण एक प्रकारे ते ददव्यान्न वाया घालवावे; यापेिा ज्याला िरज आहे, ज्याला अन्न दमळतच नाही दकं वा जो दोनवेळच्या पोटभर जेवणाला मोताद आहे, त्याला का तुम्ही हे तुमचे उदारपण दाखवत नाही? माउलींच्या या प्रश्नाचे आपल्यापैकी दकतीजण योग्य उत्तर देऊ शकतील? ब्राम्हण-सवाष्ण म्हणून दकं वा घरचे काही काया म्हणून आपण आपल्या नातेवाईकांना, इष्ट दमत्रांनाच जेवायला बोलावतो. त्यांना एरवीसुद्धा पोटभर अन्न दमळतेच. मि त्यांना आग्रह करकरून वाढून काय वेिळे होणार? पण आमच्या हे पचनीच पडत नाही; याची खंत वाटते ! आजही ददवाळी जवळ आली की, मला हा प्रसंि प्रकषा​ाने आठवतो. लिेचच श्रीज्ञानदेव माउलींची प्रसन्न आश्वासक मद्रु ाही आठवते आदण मि माझ्या मनात पन्ु हा प्रश्नांचे वादळ दनमा​ाण होते. कधी येणार आम्हाला शहाणपण? दशकले सवरले म्हणनू आम्ही आमची सस ु ंस्कृती अशीच िमावनू कफल्लकाचेच जीवन जिणार का? प्राचीन, प्रिल्भ आदण मानवता धमा​ाचा आदशा वस्तपु ाठ असणारी आमची संस्कृती आम्ही तद्दन टाकावू म्हणनू अशीच दतची अवहेलना करणार का? आमच्या असलेल्या अनघ्या वैभवाचे आम्हाला भान येणार तरी के व्हा? अशा दवचारांनी के दवलवाणी दस्थती होऊन जाते अिदी. माझी एक कळकळीची दवनंती आहे सवा​ांना ! अन्नाचे महत्त्व वेळीच ओळखा व आपल्या मुला-बाळांनाही योग्य वयात ते महत्त्व असे दबंबवा की मरेपयांत कधीच दवसरता कामा नये. कोणतेही अन्न हे भिवंतांच्या कृपेनेच समोर येते, त्याला नावे ठेवू नयेत. आवडीचे नसले तरी न कुरकुरता खावे. एकवेळ खाल्ले तर काही फरक पडत नाही. आई-बापांनीच ही सवय स्वतःपासून सुरू करावी. मुले पाहून पाहून आत्मसात करतील. आपल्या घासातला एक घास तरी िरजवंताला देण्याची उत्तम सवय लावून घ्यायला हवी. यथाशक्य द्यावे पण देत रहावे. देव भरभरून परतफे ड करतोच त्याची ! जाता जाता एक फार महत्त्वाचा शािदसद्धांत सांितो. संत वाङ्मयाचे थोर अभ्यासक, योदिराज श्री. मामासाहेब देशपांडे महाराज नेहमी सांित की, "अन्नाचे एक शीत जरी आपल्या माजोरीपणाने दकं वा हलिजीपणाने वाया घालवले तर त्या प्रत्येक दशतासाठी

ब्राह्मण्य २०१४

एक आख्खा जन्म अन्नान्न दशेत काढावा लाितो, असे वेदवचनच आहे. म्हणून अन्नाचे महत्त्व ओळखा व चुकूनही कधी त्याची नासाडी होऊ देऊ नका !" हीच खरी " अन्न सुरिा " आहे ! ही ददवाळी, ब्रम्हरूप अन्नाच्या या भान-जाणीवेच्या दस्नग्ध दीपाने उजळवून आपण सवाजण जाणतेपणाने साजरी करूया व पुढील दपढ् यांसाठीही आदशा घालून देऊया ! " जीवन करर जीदवत्वा अन्न हे पूणाब्रह्म । उदरभरण नोहे जादणजे यज्ञकमा ।।" अशी भावजािृती, सवा​ांच्या अंतरात बोध-दीपावली साजरी करीत बहरून येवो, हीच याप्रसंिी प्राथानापूवाक शुभकामना !! रोहन दवजय उपळे कर भ्रमणभाष : ८८८८९०४४८१

ब्राह्मण्य २०१४

१५. माझा खेळ मांडून दे !! आज थोड् याशा वेिळ्या दवषयावर िुजिोष्ट करावी असं वाटलं.. आयुष्यातले महत्त्वाचे टप्पे, दशिण, आदथाक स्वावलंबन, स्थैया अथा​ात चांिली नोकरी दकं वा व्यवसाय, आदण मि दववाह, मुलं-बाळ त्याचं चांिलं संिोपन त्यांची दशिणं, आपल्या पायावर उभं राहणं, लग्न, नातवंड इ इ.. आपल्या प्रत्येकाच्या आयुष्याचं हे रहाट िाडिं कस दपढ् यानदपढ् या अव्याहत चालू असतं नाही! पण कधी कधी कुणा कुणाच्या आयुष्यात काहीतरी वेिळ घडतं, आदण ही एक ठरादवक चाल एक तर वेिळ वळण घेते दकं वा एखाद्या घटनेमुळे, आघातामुळे दखळते, िुंतते .. हा आघात कधी बराच मोठा आदथाक फटका असू शकतो, कधी जोडीदार अचानक हरवण्याचा असू शकतो, काही नैसदिाक आपत्तींमुळे होत्याचं नव्हतं होण्याचा असू शकतो, आदण मि तो िुंता हलक्या हाताने सोडवून, आयुष्य सरळ वाटेवर आणून मि पुन्हा तो प्रवास सरु ु करावा लाितो... ह्या अशा वेळी, त्या व्यक्तीचा, आदण दतच्या संबंदधत वताळ ु ातील बऱ्याच व्यक्तींचाही कस लाितो.. एरवी फारसा संबंध नाही असं वाटणाऱ्या व्यक्तींचा आपल्या आयष्ु यातला सहभाि, आपलेपणा कळतो, आदण सहभािी आहेत असं वाटणाऱ्या व्यक्तींचा अदलप्तपणा, क्वदचत परके पणा दृग्िोचर होतो... काही परकी माणसं अचानक भेटतात, आपली त्यावेळेची िरज भािवनू जातात.. त्यांच्याशी ना त्याआधी कधी भेट झालेली असते, ना त्या नंतर कधी भेट होते.. आजबू ाजचू े ५० परु ु ष दिधाडांदशवाय दस ु रे कुणी वाटूच शकत नाहीत, त्याच वेळी, शाळा-कॉलेजचे दमत्र दकं वा ऑदफसमधले सहकारी दकं वा असेच काही प्रसंिामुळे ओळख झालेली काही माणसं यांच्याकडून एखाद दुसराच का होईना पण दनरपेि मदतीचा, आपलेपणाचा, मजबूत हात समोर येतो आदण पुरुषत्वावरचा दवश्वास आपल्याला पुन्हा दमळवून देतो.. स्वत:वरचा दवश्वास कधी िमावत, आदण कधी अचानक दमळवत, मदतीची अपेिा उंचावत, आदण अचानक अपना हाथच शेवटी जिन्नाथ आहे असतो याचा प्रत्यय देत िुंता सोडवण्याची प्रदक्रया चालू असलेला , भरकटलेल्या आयुष्याला पुन्हा रस्त्यावर आणण्याचा हा काळ जात असतो.

ब्राह्मण्य २०१४

हळू हळू , िेलेलं सिळं , दकं वा दनदान बऱ्याच प्रमाणात पुन्हा दमळत. पण ह्या सिळ्या प्रवासात होरपळलेल्या मनाला त्यावर दवश्वास ठेवणं कठीण जातं.. हे मन, कधी कधी जे दमळालंय ते, आधी जे काही होतं तसंच आहे दकं वा नाही, अशी तुलना करण्यानं दु:खी होतं.. कधी कधी आपण असं काहीतरी िमावलय जे पुन्हा कधीच दमळणार नाहीये, हे पचवायला दशकणं नाकारत.. कधी कधी ते खूप थकलय असं वाटतं, आदण दुसऱ्या िणाला झालेल्या होरपळीतून नवीन स्फूती, शक्ती घेऊन उभं राहायला दशकलंय असं वाटतं.. आपण मनात आणलं तर काय अशक्य आहे? असं वाटत असतानाच आपल्या हातात काहीच नाही असा प्रत्यय आल्यासारखा वाटतो, तेव्हा नक्की काय आहे हे आयुष्य??? ह्या प्रश्नाचं उत्तर शोधताना िोंधळू न जातं.. आदण शेवटी... शेवटी "माझा खेळ मांडून दे करीन तझ ु ी सेवा||" असं त्या दवधाता नावाच्या शक्तीला आळवनू रोजच्या रामरिाड् यात स्वत:ला झोकून देतं ..

- मेधा वाडदेकर

ब्राह्मण्य २०१४

१६. ओल्या दचंब पावसात ओल्या दचंब पावसात तुझी ती दमठी खूप काही बोलून िेली, तुझं माझ्यावर दकती प्रेम आहे हेच जणू सांिून िेली. आपल्या प्रत्येक भेटीत तुझं प्रेम मला उमजत होत, कारण ते फक्त बोलक्या डोळ्यांनी आदण हळु वार स्पशा​ाने व्यक्त होत होतं. आठवणींचा पाऊस आज पुन्हा एकदा खोऴं बलेला होता. तुझ्या माझ्या भेटीच्या िोष्टीच जणू सांित होता. तू नेहमी ठरवतेस मला नाही भेटायचं पण मन सारखं खुणावतं नात्यात असं नाही चालायचं. तझ्ु या सहवासात घालवलेले िण अजूनही ताजे आहेत. आज जरी नसलो एकञ तरी जीव त्यातच िंतु लेला आहे. पावसाच्या सरींमध्ये तझ्ु या आठवणी अश्रु बनून वाहून िेल्या. माझ्या मनात माञ त्या कायमच्या घर करून रादहल्या. तल ु ा सख ु ी पाहण्यासाठी मला माझ्या भावनांनाही आवरावं लािलं तुझं माझं नात असूनही नाही असं सािावं लािलं.

-

सुनील नेवासकर 9820636208.

ब्राह्मण्य २०१४

१७. संिीत ही दनसिा​ाने मानवाला ददलेली सदुं र भेट संिीत ही दनसिा​ाने मानवाला ददलेली अत्यंत संदु र भेट. ! सात स्वरांच्या दहंदोळ्यावर जणू अवघं दवश्व कायम . डोलतंय… मला तर नेहमी असं वाटतं की, पृथ्वीचं सयु ा​ाभोवतीचं दफरणं हे देखील सरु ांच्या प्रवाहीपणामळ ु े असावं. सामवेदामध्ये संिीत कलेचा उल्लेख दमळतो. प्राचीन ऋषीमनु ी ऋचांचे पठण करीत असत, त्यास आपण संिीताचे उिमस्थान मानतो. त्यानंतर संिीत िेत्रामध्ये अनेक संिीततज्ञ आदण कलाकार होऊन िेल,े त्यांनी काळाप्रमाणे संिीतात पररवतान करून संिीत हे नैसदिाक झऱ्याप्रमाणे स्वछ, दनखळ आदण दजवंत ठेवले. त्यामुळे आजही हे संिीत दचरतरुण, सौंदयापूणा आदण तेवढेच वैदवध्याने नटलेले आहे. पवू ीच्या काळी संिीत हे मनोरंजनाचे एकमेव साधन होते. शािीय संिीताच्या मैदफली, एकत्र बैठकी होत असत. एखाद्या कलाकाराच्या घरी ददवाणखान्यामध्ये रंितदार मैदफलींचे आयोजन के ले जाते, त्यावेळी बडे बुजुिा कलाकार आवजानू . उपदस्थत असत, एकमेकांचे कौतुक करत असत, एकत्र िायला बसत असत, संिीत दवषयक चचा​ा, नवनवीन संिीत ग्रंथ,पुस्तके यांची देवाण घेवाण होत असे. त्यानंतर बोलपट, संिीत नाटके आदण हळू हळू दचत्रपटांची दनदमाती होऊ लािली. त्यामुळे संिीताचे प्रकार आदण प्रमाण जोमाने वाढू लािले. अदभजात शािीय संिीताबरोबरच, नाट् यसंिीत, ठुमरी, दादरा, होरी, कजरी, चैती, झुला, भजने, अभंि असे असंख्य प्रकार वाढत िेले. त्याच बरोबर दचत्रपट संिीतामध्ये शािीय संिीतावर आधाररत असणा-या िाण्यांबरोबरच भाविीते, भदक्तिीते अशी सुिम शब्दप्रधान िाण्यांची दनदमाती मोठ् या प्रमाणात होऊ लािली. स्वातंत्र्योत्तर काळानंतर सवाच प्रकारच्या संिीतामध्ये आमूलाग्र बदल घडून आला. इंग्रजांचे वचास्व असल्यामुळे पाश्चात्य संिीताचा प्रभाव आपोआपच भारतीय संिीवर पडला. सवा​ात जास्त प्रमाणात प्रभाव पडला तो दचत्रपट संिीतावर ! सत्तर ते नव्वदच्या दशकांमध्ये पाश्चात्य संिीतात वापरली जाणारी वाद्ये, तेथील तंत्रज्ञानावर आधारीत असणा-या िाण्यांची दनदमाती होत िेली. त्याकाळात असणारे दकशोरकुमार, शंकर-जयदकसन ,राहुल देव बमान, सचीन देव बमान, खय्याम, नौशाद या संिीतकारांनी पाश्चात्य संिीत, तेथील वाद्य आदण तंत्रज्ञानाचा वापर के ला. राहुलदेव बमान यांनी सवा​ादधक . पाश्चात्य वाद्यांचा अभ्यास करून ती वाद्ये दचत्रपट संिीतात वापरली. िाण्यासाठी लािणारे स्टुदडओ, तेथील रेकोदडांि दसस्टीम अशा तांदत्रक िोष्टींमध्ये देखील वेिाने बदल घडून आले.

ब्राह्मण्य २०१४

आज २१व्या दशकातील युिामध्ये दचत्रपट संिीत हे जवजवळ पाश्चात्य संिीतच बनलेले आहे. पाश्चात्य संिीत पद्धतींवर आधाररत संिीत, तंत्रज्ञान असल्यामुळे आज चे संिीत 'दबट ओररएंटेड' आहे, असे म्हणायला हरकत नाही. खरे तर, आजच्या धकाधकीच्या जीवनात कुणालाच पूवीसारखा संिीत ऐकायला दोन तीन तास वेळ देणे शक्य नाही, म्हणून थोडक्यात कानाला आनंद दमळावा म्हणून चार ते पाच दमदनटांची एक सुखद संिीत रचनेची दनदमाती होऊ लािली. आजच्या बॉलीवूड संिीतामध्ये सवाच वाद्ये जवळ जवळ पाश्चात्य असून ओपेरा, जॅझं, पॉप, हाडारॉक आदण रॅप अश्या िायन पद्धतींचा संिीतकार सरा​ास वापर करतांना ददसतात. इस्माईल दरबार, ए.आर. रेहमान,शंकर एहसान लॉय, दवशालशेखर, सलीम सुलेमान, प्रीतम, राम संपत यांसारखे संिीतकर अत्याधुदनक तंत्रज्ञानाचा वापर करून संिीत देत आहेत. त्याचबरोबर दवदवध वेस्टना म्यदु झक पद्धती भारतात रूढ झालेल्या ददसनू येत आहेत. आज ' रॅप' या वेस्टना म्यदु झक प्रकारासाठी सवा​ादधक चाहता विा असलेला यो - यो हदनदसंि इंडस्​्ीमध्ये धमु ाकूळ घालत आहे. वेस्टना म्यदु झक मध्ये अदतशय लोकदप्रय असलेली 'म्यदु झकल बॅड'ं ही नवीन संकल्पना देखील भारतात काही कालावधी मध्येच प्रदसद्ध झाली. 'अग्नी', 'इंदडयन ओशन', 'पररक्रमा', 'जल' असे भारतातील कलाकारांनी तयार के लेल्या 'बॅड'चा ं आज परदेशातही िाजा वाजा चाललेला आहे. आजची यवु ा दपढी सवा प्रकारचे संिीत ऐकण्यास प्राधान्य देत.े मि, अिदी पारंपाररक अदभजात शािीय संिीत महोत्सव 'सवाई िंधवा' असो दकं वा 'अररदजत दसंिची म्युदझकल नाईट' … युवा संिीत चाहता विा सिळीकडे . हजेरी लावतांना ददसून येतो. अशा पद्धतीने दपढीनुसार संिीताचे बदललेले स्वरूप आपणास बघायला दमळते.

- वृंदा पंढरपुरे

ब्राह्मण्य २०१४

१८. मैत्र जीवाचे आई बाबा जसे आपल्या आयुष्यात असतात भाऊ बदहणही असतात दकं वा येतात तसेच दमत्र मैदत्रणी आपसक ू येतात आपल्या आयष्ु यात.. माझी पदहली मैत्री माझ्या आज्जीच्या शेजारच्या घरात राहणाऱ्या ढमबू रोबर झाली आम्ही एक वषा​ाच्या असताना. एक वषा वयाच्या २ मुलींना त्याची काय जाण !!! पण शेजारच्या घरात जाण्याचा आदण दतथून आपल्या घरात येण्याचा मािा मादहत होता.. अकला सारख्याच पातळीच्या, घरातल्या लोकांना मुली शेजाऱ्यांच्या घरातच खेळतायत त्यामुळे एक मानदसक स्वास्थ्य.. मि सकाळी अंघोळी-पांघोळी करून, पावडर तीटी लावून ददली की त्या दोघी एकमेकींच्या घरी खेळायला जायच्या.. मि जेवायच्या वेळी आपापल्या घरुन बोलावणं यायचं, मूड असला तर जायचो, कधी त्यासाठी थोडीशी लाडीिोडी लावायला लािायची.. अिदीच खेळ रंिात आला असला आदण जबरदस्ती के ली तर मि रडारड व्हायची, मि माझी आज्जी दकं वा ढमुची आई आमचा िुडिुड भाताचा बाऊल घेऊन आम्ही दजथे असू दतथे भरवायला यायच्या.. मि मधल्या वेळचा खाऊ खाण्याची वेळ झाली की आज्जी बोलावत असे आम्हा दोघींना आदण खाऊ घालत असे.. अख्खं बालपण भरलंय माझं, दतच्या आदण मि आम्ही ३-४ वषा​ांच्या झाल्यावर त्या सोसायटीतल्या सिळ्या बालिोपाल दमत्र मैदत्रणींच्या आठवणींनी.. बाजूच्या िुप्ते वाडीतल्या जामच्या झाडाचे जाम चोरताना एकमेकांशी उत्तम co-ordination करायला आम्ही तेव्हाच दशकलो .. िुप्ते आज्जीच्या दचरक्या आवाजात कोsssण आहे रे दतकडेsss ... ही आरोळी आल्यावर श्वासाचाही आवाज होणार नाही इतकी शांतता असेल अशी काळजी आम्ही ४ ते ९ वषा वयातली मुलं घेत असू, जेणेकरून िुप्ते आज्जीला वाटेल दक दतथे कुणीही नाहीये आदण ती पुन्हा दतची वामकुिी घ्यायला जाईल.. :P आदण मि दतच्या आवारातील, जांभळ, रायावळे , जाम, दचकू असं तोडून पुन्हा आमच्या आवारात घेऊन येऊन त्याचे सारखे वाटे करून खात असू... घरी िेल्यावर आमची दवदवध रंिाने रंिलेली तोंडं पाहून आजी दवचारत असे, ‘बाहेर काय खाऊन आला आहेत सिळे ?? पन्ु हा इंददरेच्या आवारात िेला होतात वाटतं.. दकती वेळा सांदितलं असं चोरून खाऊ नये.. वाईट झाला आहात तम्ु ही मल ु ं सिळी!!! :o :o ’ अशी तणतण करत असे.. मी आदण ढमू एकमेकींकडे बघत िपचपू ऐकून घेत असु .. आम्हा वानरसेनेच्या उन्हाळ्याच्या सट्टु ् या असे दकतीतरी उपदव्​् याप करण्यात िेल्या आहेत..

ब्राह्मण्य २०१४

पढु े शाळा कॉलेजमधले विादमत्र-मैदत्रणी यांची भर पडली.. त्या छोट् या वयात होणारी भांडण, आई-बाबांकडे जाणारी िाहा​ाणी, त्यावर आई-बाबांनी काढून ददलेले तोडिे ह्या सिळ्याला आयुष्य जिताना येणाऱ्या अडचणी आदण समस्या आदण त्यावर काढायला लािणारे समाधानकारक उपाय आदण तोडिे,याची पुवादपठीकाच म्हणावी लािेल.. कधी दमत्रांना जपणे, त्यांना दशिा होऊ नये म्हणून आपण न के लेली चूक मान्य करणे आदण दशिा भोिणे, एकमेकांना अभ्यासात मदत करणे.. तसच खोड् या काढणे, भांडणे, कधी कधी अिदी मारामारी करणे इ इ दकतीतरी िोष्टी, खरं तर मोठं झाल्यावर एक सौहाद्रा आयुष्य जिण्याचे धडेच आपण दिरवत असतो अिदी नकळत पणे.. त्या काळातले जीवा-भावाचे असणारे हे दमत्र मैदत्रणी आज कुठे आहेत याचा कदादचत पत्ताही नसेल आपल्याला.. पण तरीही ते आपल्या खूप जवळच आहेत ह्या आठवणींमधून.. मी दमत्र-परीवाराबाबत अिदी दवशेष भाग्यवान आहे.. दजथे दजथे म्हणनू िेले, रादहले, दतथे दतथे दमत्र-मैदत्रणी दमळाल्या.. आदण त्यातले बरेच जण बराच काल संपका​ातही रादहले.. यासाठी दवशेष मदत झाली फे सबक ु आदण ओकाु टसारख्या सोशलनेटवदकां िची.. जेव्हा खपू दनराश आदण हताश वाटत असतं, आदण आपण खपू ददवसात दनमाळ हसहू ी शकलो नाही असं वाटतं, तेव्हा काही दमत्र-मैदत्रणींना एक call करावा आदण त्यांच्या प्रसन्न आदण दवनोदी आपुलकीच्या बोलांनी चेहऱ्यावर हसू फुलावं, काही अडी-अडचणीच्या वेळी दनधा​ास्तपणे मदत मािावी, काहींपासून काहीही लपवताच येत नाही.. माझ्या फक्त हेल्लो वरून त्यांना माझ्या मनातली खळबळ, ख़ुशी, दु:ख सिळं जाणवतं.. काही असे की माझ्यशी भांडण होऊन अबोला धरला असेल तेव्हाही माझ्या घरी येऊन मी सोडून सिळ्यांबरोबर िप्पा मारत बसतील.. काही असे की मी अबोला धरला असेल तरी ते माझ्याशी e-mail द्वारा, फोन करून दकं वा जसं जमेल तसं संभाषण चालूच ठेवतील, जसं मी वेडपटच आहे आदण वेडेपणाच करत राहणार आहे तेव्हा त्याकडे काय लि द्यायचं!!! पढु े मोठं झाल्यावर, नोकरी व्यवसायातील सहकारी, भािीदार यांच्यातही बऱ्याच अंशी अदतशय संयत पण तरीही मैत्रीपूणा संबंध प्रस्थादपत होतातच.. जसे जसे आपण मोठे होतो तसतसे मैत्री एवढी सहजासहजी होत नाही असे वाटते मला, आयुष्यातील बऱ्या-वाईट घटनांमुळे आपल्या स्वभावातही बरेच कं िोरे पडतात आदण मि त्या कांिोया​ातून दफट्ट बसतील असे कन्िोरे आपल्या संपका​ातील एखाद्या व्यक्तीच्या स्वभावाला आहेत असे

ब्राह्मण्य २०१४

वाटेपयांत आपण कुणाशी अशी जवळीक साधत नाही.. पण तरीही अशा व्यक्ती आपल्याला अंतापयांत भेटत राहतीलच की ज्यांच्याशी एका अशा आंतररक ओढीमळ ु े ज्याचं शब्दात काहीच स्पष्टीकरण नाही देता येत, आपली मैत्री जुळते .. मुंबई सारख्या शहरात लोकल ्ेन मधल्या दमत्र-मैदत्रणींचे ग्रुप्स बनतात.. आम्ही मुली आपले हळदी कुंकवासारखे, बरेच प्रसंि ्ेन मध्ये साजरे करतो.. िाण्याच्या भेंड्या, अभंि भजन म्हणणारे, रेदसपीजच्या देवाण घेवाणी पासून नवीन लग्न झालेल्या मैत्रीणीना सासरच्या मंडळीना खूष करायला मदत होईल, लहान सहान अडचणींवरचे लहान सहान उपाय, अिदीच काही नाही तर मनातलं फक्त ऐकून घेण्यासाठी एक कान उपलब्ध करून देणे अशा अनेक उपयुक्त िोष्टी ह्या ्ेन दमत्र-मैदत्रणींच्या ग्रुप्समध्ये होतात आदण अनेक मन प्रसन्न करणाऱ्या आठवणी देऊन जात असतात.. ह्या मैत्राला कसलही बंधन नाही.. ते भावंडांमध्ये जळ ु ू शकतं, पालक – मल ु ांमध्ये जळ ु ू शकतं, लहान-थोरांमध्ये जळ ु ू शकतं, पती-पत्नी यांनी तर ते एकमेकांमध्ये जरूर शोधावं.. िी-परु ु षांमध्ये जळ ु ू शकतं.. िी-िी आदण परु ु ष-परु ु ष यांच्यामध्ये तर फारच सहज जळ ु ू शकतं.. पण ते तसच दटकणं, उमलत ठेवणं, मात्र फक्त आपल्याच हाती आहे.. आपला दमत्र मनष्ु य आहे, ईष्या​ा , भीती, स्पधा​ा, राि, असरु दितता, ह्या सिळ्या भावनांचे डंख हे त्याच्या बाबतीत अपवाद नाहीत.. त्याला सतत आदशा​ाच्या चौकटीत जखडून ठेवलं तर मैत्र कोमेजून जाईल.. ह्या सिळ्या भावनांना handle करायला दशकणं म्हणजेच हे मैत्र जपणं.. आदण आपण ते जपू, कारण ते, आपल्या भावदवश्वाचे अदभन्न अंि आहे आदण ते तसेच राहो.. आपल्यातील प्रत्येकाला या जीवा-भावाच्या मैत्राचे अखंड ऐश्वया लाभो!!

- मेधा वाडदेकर

ब्राह्मण्य २०१४

१९. काय आहे हे अदनमेशन? माणस ू सतत काहीतरी नवीन करण्याच्या प्रयत्नात असतो ,त्याला बदल हवा असतो. बदल ही काळाची िरज आहे. मि हा बदल कशातही असू शकतो .व्यदक्तमत्व ,पोशाख, के शभूषा .सिळ्यात महत्वाचा बदल हा असतो कामातील बदल. आपण ज्या िेत्रात काम करतो त्या कामात जर आपल्याला समाधान नाही दमळालं तर काम ही दि​िा वाटू लािते. कामात creativity हवी ,कल्पकता हवी तरच मज्जा येते . तर आता हा प्रश्न उद्भवतो की असं कुठलं काम आहे ज्याची दशिा वाटत नाही? तर, yes, माझ्याकडे एक option आहे . Animation & Vfx . िेली ८-९ वषा मी ह्या िेत्रात काम करतेय आदण दरवेळी मला काहीतरी नवीन दशकायला दमळतं . कारण हे िेत्रच मुळात creativity आदण Imagination शी संबंदधत आहे . आज २०-२५ वषा दुसऱ्या एखाद्या िेत्रात काम करणारी लोकं सुद्धा माझाकडे animation दकं वा ग्रादफक्स दशकायला येतात ह्याचं कारण प्रत्येक माणसात एक Artist दडलेला असतो . आपल्या आई वदडल्यांच्या दपढीत दकं वा त्याकाळी कलेला एवढं महत्व ददलं जात नव्हतं . कारण कला आदण व्यवहार दोन्ही समांतर धावतात असं म्हणतात .पण Animation field ने हे दाखवून ददलं की कला आदण व्यवहार हे हातात हात घालून चालू काय धावू सुद्धा शकतात . अदनमेशन म्हणजे काय ? एखाद्या दचत्रात असलेल्या दृश्यामध्ये चेतना दनमा​ाण करणं आदण ते दृश्य सजीव असल्याचा भास दनमा​ाण करण म्हणजे Animation . सवासाधारणपणे Animation २D आदण ३D ह्या सदरात मोडतं .

Animation चे वेिवेिळे प्रकार आहेत .

Stop motion Animation, Clay Animation, CG Animation, Classical Animation, Flip Book Animation.

Chota bhim, dorimon ही सिळी २D Animation cartoons आहेत .तर "Avatar","Adventures Of TIntin" ही 3D Cartoons आहेत . "Harry Potter" हा Vfx म्हणजे real शूदटंि के लेलं scene आदण computer ग्रादफक्स एकत्र करून बनवलेला cinema आहे .

Animation हे एक तंत्र दकं वा दनदमाती प्रदक्रया आहे. आदण दचत्र काढणं ही या तंत्राची िरज आहे .

Animation or Movie तीन महत्वाच्या steps मध्ये दवभािलेल आहे .

ब्राह्मण्य २०१४

"Preproduction, Production & Post production". ज्यामध्ये sketching , storyboarding, Maya, 3D max, photoshop, after Effects, Premiere, Editing ह्यासारख्या असंख्य िोष्टींचा समावेश असतो. "दचत्रकला " हा मूळ पाया असलेल्या या िेत्रात संिणकादवषयी ज्ञान हे अत्यंत िरजेचे आहे क़ारण सध्या दरू दशान, दचत्रपटिृह दकं वा संिणक हेच करमणुकीचे माध्यम बनलं आहे करीअर मधील स्कोप सध्याच्या दनरीिणानुसार मुलांना ग्राज्युएशन नंतर काहीतरी वेिळा कोसा करायचा असतो. अशा मुलांसाठी दकं वा कलाकारांसाठी अदनमेशन हे उत्तम िेत्र आहे. अदनमेशन ह्या िेत्राला नेहमी करमणूक म्हणून बदघतलं जातं … दटदव्ह वरील वेिवेिळ्या काटूानस मुळे हे िेत्र प्रदसद्ध आहे . पण खरा बघायला िेलं तर ह्याचा हल्ली वापर फक्त काटूान परु ता मया​ाददत रादहला नाहीये . तर मेदडदसन, एज्यक ु े शन, आदका टेक्चर, वेब दडझाईदनंि, एडव्हरटायादझंि, प्रोडक्ट दडझाईदनंि आदण सिळ्यात प्रचदलत िेदमंि मध्ये अदनमेशन चा वापर वाढत आहे. Animation Course के ल्यावर दकमान ३० वेिवेिळ्या कामाच्या दकं वा व्यवसायाच्या संधी उपलब्ध होतात . बऱ्याचदा आटीस्ट दकं वा अदनमेटर फ्री लान्स लेव्हल वरही काम करतो . बरेचसे वेब बेस्ड अदनमेशन, ई ग्रीदटंि, सीडी रॉम डेव्हलप करणाऱ्या कं पन्या फ्री लान्स अदनमेटरना पदहली पसंती देतात. हल्ली आपले पाठ् यपुस्तकं सुद्धा शालेय अभ्यासक्रमांच्या Animated CDs बनवताना ददसतात कारण त्यामुळे मुलांना अभ्यास करण्यात िोडी वाटते आदण समजायलाही सोपं जातं. तर ज्यांना काही वेिळं करण्याची इच्छा आहे, असे कुठल्याही वयोिटातली माणसं, दिया, कुठल्याही शैिदणक पाश्वाभूमीची व्यक्ती animation दशकू शकते त्यात नोकरी दकं वा व्यवसाय करू शकते. शेवटी प्रत्येकाचं एक "fantasy world" असतं. ते त्याने जपलं पादहजे. लोकांसमोर आणलं पादहजे. त्यासाठी Animation & ग्रादफक्स हा योग्य platform आहे. ते एक माध्यम आहे स्वतःला व्यक्त करायचं. So..Express yourself.

- सुदप्रया पाटणकर

ब्राह्मण्य २०१४

२०. फ्रेंडदशप डे ते माका रने रंिलेले हात, आदण दवदवधरंिी ररबन्सने खल ु लेली मनिटे. "नावाजलेले टी शट् ा स (इकडे नावाजलेले म्हणजे नावांनी सजलेले ह्या ह्या) " एखादा सण असल्याचं वातावरण. सवा​ादधक ररबन्सची लािलेली स्पधा​ा म्हणा दकं वा "मैत्री ददनाच्या शभ ु ेच्छा" असा पाश्च्यात्य पद्धतीतला एखाद्या पोराने के लेला शहाणपणा म्हणा दकं वा वयाच्या १८व्या वषी 'आपण सिळ्यांपेिा वेिळे ' असं दाखवण्यासाठी फ्रेंडदशप डेला दवरोध करणारी टाळकी म्हणा, सिळं च काही अप्रूप. पण तो फ्रेंडदशप डे साजरा करण्याची ती मजाच वेिळी होती कारण तो उत्साह आदण ती वातवरणातील "दहरवळ" बेस्ट वाटायची. त्यातच जरा झूकतं माप असलेली मुलिी कुठे आहे हे शोधणारी नजर आदण 'रेड बँड'ची लािलेली चाहुल या जरा सीक्रेट िोष्टी. "दोझ वेर दी डेज" अशी कॉलेजची व्याख्या करायला आता काहीच हरकत नाही. कारण खास दमत्रांची नावे दलहून घ्यायला दवकत घेतलेले पांढरे टी शट् ा स आता उघडून बदघतले की बरेच जण आठवत सुद्धा नाहीत. पण त्याला इलाज नाही कधी काळी होता/होती ओळखीची असं मनोमन समाधान करुन घ्यायचं, कारण हल्ली दमत्र मैदत्रणींचे सुद्धा 'टाइप्स' आले.बॉय'फ्रेंड' आदण िला'फ्रेंड' च्या जिात एररया मधले (ज्यांना अकस्मात दमळालेल्या सुटीतच आपण आठवतो), शाळे मधले (ठरादवक सोडले तर ज्यांना अचानक उमाळा येतो) कॉलेज मधले (फ्रेंडदशप सणवाले) ्ेन मधले (फक्त सोमवार ते शुक्रवार) ऑदफस मधले- ही के टेिरी अशी की एक को-जोइनी सोडला तर बाकीचे सिळे 'कदलि' च. कारण अप्प्रेझल चा मेजर पॉइंटर आपल्याकडे येतोय म्हटलं की, हे फ्रेंड विैरे नसतातंच. उरले हॉस्टेल वाले (एका ठरादवक काळानंतर फक्त फोन वाले उरतात) आदण एफ बी फ्रेंड् स (यांच्याशी आपण बाकी कुणाही पेिा जास्त बोलतो पण टाइप करुन ह्या ह्या) असे दमत्र सापडतात.असो. तर अशा एक ना अनेक त-हेचे हे दमत्र. काही कमी काळासाठी सोबत असतात तर काही बराच काळासाठी. अशा सिळ्याना 'happy friendship' करायलाच हवं --- हो पाश्चात्य. संस्कृदत असली म्हणून काय झाल यांना 'दवश' कराच कारण काही िण का असेना तुम्हाला त्यांनी आनंद ददला. जो तुमच्या आयुष्यात एकमेव 'सख्खा दमत्र' आहे ज्याला तमु ची अख्खी फॅ दमली ओळखते असा दमत्र/मैदत्रण खपू कमी बहुदा एकच..! सो वर दलदहलेल्या सिळ्या टाइप्स च्या माझ्या दमत्रांना फ्रेंडदशप डे च्या शभ ु ेच्छा आदण फ्रेंडदशप बँड. कारण लग्नाच्या बँड मध्ये प्यांट फाटेस्तोवर नाचणा-या दमत्राला ना फ्रेंडदशप डे ची िरज ना फ्रेंडदशप बँड ची..! असा दमत्र तम्ु हा सवा​ांना दमळो हीच या सणासदु ीच्या ददवशी सददच्छा!

- प्रसादराव पेशवे

ब्राह्मण्य २०१४

२१. देशस्थ......................!! "देशस्थ म्हणजे बेदशस्त, अस्ताव्यस्त, तरीही हृदयाने प्रशस्त" अशी एक जिप्रदसद्ध म्हण आहे! देशस्थ ब्राह्मण कसे असतात ते पाहायला देशावरच जायला हवं! देशस्थ असतो कसा ?? फक्कड!! बोलायला, वािायला मोकळा ढाकळा. ददलदार अंतःकरणाचा! टोकाच्या भावना असणारा! कोणतीही िोष्ट मनाला पटकन लावून घेणारा ! हळवा!! समोरच्या माणसाचं बोलणं पूणा व्हायच्या आधीच त्याच्या बोलण्याचा अथा काढून स्वतःचं मतप्रदशान करून मोकळा होणारा ! अदतदवचारी आदण कधीकधी अदवचारी सुद्धा !! स्वतःची फदजती स्वतःच करून घेऊन वरनं त्यावर ददलखुलासपणे हसणारा !! प्रचंड भावदनक !! टोकाच्या भावनांमध्ये दहंदोळे खाणारा तो अस्सल देशस्थ !! देशस्थांकडे सिळं च ठळक, भडक, घसघशीत, खणखणीत, दणदणीत आदण सणसणीत असतं! प्रेमाचं भरतं आदण वांग्यांचं भरतं हे दोन्ही अस्सल देशस्थी प्रकार! दोन्हीही अमया​ाद! एखाद्या व्यक्तीवर त्याची दवश्वासाहाता न ताडता आंधळा दवश्वास ठेवणे आदण दवश्वासघात झाला की मनाला प्रचंड लावून घेऊन उदद्वग्न होणे हे देशस्थी असण्याचं द्योतक आहे!! आग्रहाच्या बाबतीत तर समस्त दत्रभुवनात फक्त देशस्थांचीच अनदभदषक्त सत्ता चालते!! आत्यंदतक प्रेमाने, कोणतीही अढी मनात न ठेवता जेवणात आग्रह करणे फक्त देशस्थांतच घडू शकते ! तुम्हाला कोणती पथ्य असतील तर त्याचा पाढा देशस्थाच्या घरी जेवायला बसलं असतांना वाचण्याचा प्रयत्न सद्ध ु ा करू नये, कारण त्याचा दकं दचतही उपयोि होणार नसतो! "असदु े रे एका पोळी ने काही नाही होत" असं म्हणत अजनू दोन तीन परु णपोळ्या तव्यावरून थेट तमु च्या पानात सरकल्याच म्हणनू समजा!! जेवणाऱ्यापढु े भिवंताचा धावा करण्यादशवाय दस ु रा पया​ायाच उरत नसतो!

ब्राह्मण्य २०१४

िावाहून आलेले पाहुणे परत जायला दनघाले की देशस्थाच्या घरावर एकप्रकारची अवकळाच येते. मि ती उंबरठ् यातली दियांची रडारड, पुरुषांचे भावदनक होणे अिदी बघणाऱ्याला सुद्धा िलबलून टाकते !! दवश्वाची दचंता वाहणारा पण बोलण्याचे कसलेच पाचपेच नसणारा तो देशस्थ! देशस्थांच्या घरात प्रत्येक व्यक्ती एक स्वयंपूणा असं दवचारकें द्र असतं. प्रत्येकाचीच ठाम मतं असतात! "सवा​ानुमते" हा शब्द देशस्थी शब्दकोशात सापडणारच नाही कारण कोणत्याही िोष्टीत शेवटपयांत त्यांचं एकमत होतच नाही! जेवण झाल्याझाल्या लिेच खाऊ खाल्ला म्हणून आईने मुलाच्या पाठीत धपाटा घातला की दतकडनं बाप ओरडलाच म्हणनू समजा .....मल ु ावर नव्हे!!!! आईवर!!! …... "कशाला मारते िं ? खाऊ दे नं! लहान आहे तो अजनू !!"…. आता बोला !! आता तेच पोरिं अनोळखी पाहुण्यांसमोर यायला लाजलं की बाप त्याला सवा​ांसमोर दवचारेल… "एवढा "परु ु षासारखा परु ु ष" तू अन चक्क लाजतो???" मल ु ं अश्या परस्पर दवरोधी सचू नांनी लहानपणापासनू च िांिरून जायला सरु ु वात होते.............. हे देशस्थी ग्रदू मंि असतं, यातनू च पढु े एक पररपण ू ा देशस्थ घडत असतो! सत्यनारायण, बारसं, लग्न, मुंज..... कोणताही समारंभ असो तो दवना घोळ, उणीवांच्या दवना, दनदवाघ्नपणे पार पडलाय हे देशस्थांनी दाखवून द्यावेच! नोबेल प्राइझच दमळे ल त्यांना! (आयुष्यात सिळी काया दनदवाघ्न पार पडावीत म्हणून त्यांना दीडच्या ऐवजी दहा दहा ददवस िणपती ठेवावा लाितो हे उघड िुदपत आहे ) व्यवस्थापन, दनयोजन नावाचा काही प्रकारच नसतो देशस्थांत! घरिुती िणेशोत्सवात िुरुजींची पूजा संपत येते पण दतकडे सैपाकघरात अजून ग्यासवर मोदकपात्रच चढलेले नसते !! "देशस्थांच्या काया​ात सत्राशेसाठ दवघ्न" अशीच म्हण असावी खरी !! ऐनवेळी धावपळ दन खोळं बा हे ब्रह्मदेवाने एक्सक्लुदझव्हली देशस्थांना ददलेले जन्मदसद्ध पेटंटच आहे! काया​ात भटजींनी एक वाटी अिता मादितल्या तर दहा वाट् या पुढे होतील नाहीतर बराचवेळ एकही येणार नाही! लग्नाचा महु ूता आदण जेवणाच्या पंिती यांचा ताळमेळ चुकणे,

ब्राह्मण्य २०१४

त्याच काया​ालयात सकाळपासून उपदस्थत असूनसुद्धा संध्याकाळच्या ररसेप्शन ला उशीर होणे…मि धावपळ िडबड... हे सिळे अस्सल देशस्थीच !!. देशस्थ माणसाला जीवनात वैदवध्य फारच आवडतं !! अिदी पहाटे पासूनच!! म्हणजे असं बघा! काल तो सहा वाजता उठला तर आज सात वाजता उठेल आदण परवा थेट भल्या पहाटे साडेतीनलाच उठून बसेल! रोज एका ठरादवक वेळेस देशस्थ उठलाय हे पराकोटीत अशक्य आहे!! देशस्थ िी हा तर वैदश्वक दचंतनाचा दवषय आहे !! कारण ?? अहो लग्नानंतर तर सिळ्याच दिया माउल्या होतात, देशस्थ िी ही जन्मतःच जिन्माउली म्हणून प्रदसद्ध पावते! स्वतःला कः पदाथा समजनू , स्वतःकडे कमीपणा घेऊन प्रसंिी बोलणी खाऊन प्रचंड मोठ् या कुटुंबातल्या यच्चयावत व्यक्तींच्या आवडीदनवडी, मोठ् यांचे रुसवे फुिवे सांभाळणे काही तोंडचा खेळ नव्हे !! हे सिळं करायला ती लहानपणीच दशकते! देशस्थांना शेकडो नातीसंबधं त्यांच्या संबोधनांसकट लिात असतात! "चल ु त सासच्ू या-मोठ् या ददरांच्या-मामींच्या-चल ु त बदहणीची-नातसनू " असं नातं ऐकलंय कधी ?? ऐकणाऱ्याला फे फरे आले नाही तरच नवल !! देशस्थ हा एकवेळ प्राणवायू दशवाय राहू शके ल पण नात्यािोत्यांदशवाय जिणे अशक्य आहे !! एका देशस्थाला भेटलेला दुसरा देशस्थ लांबच्या का होईना नात्यातला दनघाला नाहीए असं होणारच नाही, तसं झालंच तर त्यांनी एकमेकांची नीट चौकशी के ली नाहीये इतकाच अथा फार फारतर त्यातून दनघतो! असा हा रोजच्या रहाटिाडग्याच्या जीवनाकडे दुलाि करत नात्यािोत्यातून सणसमारंभातून जिणारा, व्यवहारापेिा नातेसंबंधांना अपरंपार महत्व देणारा, मनापासून आदरादतथ्य करणारा "देशस्थ" इतरांसाठी मात्र कायम चेष्टचे ा दवषय बनून जितो........ .......पण देशस्थाला त्याचे काडीमात्र दःु ख नसते कारण परमेश्वराने मोकळ्या ढाकळ्या स्वभावाबरोबरच िमाशीलतेचं भरिच्च माप त्याच्या पदरात टाकलंय!!

- हेरबं जोशी, मुंबई

ब्राह्मण्य २०१४

ii