ثرؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسي دةرةكى
دانا على بةرزجنى وةرطيَرِانى: ياسني أمحد زةنطةنة
1
ثيَشكةشة بة * بة دايكم و باوكم .وةك خؤشةويستى و وةفا… * بةو كةسانةى لةسةر بنةماى دادثةروةرى و بةرضاو رِوونىى برِيارى سياسي دةردةكةن .وةك ديارى و ئامؤذطارى… نوسةر
2
ثيَشةكى وةرطيَرِ زانستة رِامياريةكان وةك بةشييكى رننىي بيىارا زانسيتة منةتايةاييةكان سةنط و بايةخ خؤا هةية ،بة اايبةت لة دونياا ئةمنِةدا. ثنةسيةا دروسييتىندن بنِيييارا سياسي دةرةكي بيية بةشييكى زي ي وو و َةم دةدريكي ،ضيىنىة بابيةايكى ثةيىةسيتة سةرةك زانستة رِامياريةكان لة قةل َةايةكانةوة. َةت و يةكة نيكى دةول بة واقيع سياس دةول َي ةوةا (ص ع القنار السياسي لةم سةرو بةن ةدا لة كاايكى ا بابةا ليكىؤل اخلارج ) كةواة بةردةستم ،كة لةاليةن بيةِريك (دانيا لىي بيةرز )ييةوة وةك َي ةوةيييةك بييؤ بةدةس ي هيك ييان بنِوانامييةا (بييةكالىريى ) ليية زانسييتة ليكىؤل َ ()2002دا.، رِاميارايةكان ا ئامادة كنابىو ،لة سال لةبيييةر بيييةثيك ا بابةاةكيييةو هيييةنارا كتيكبلانيييةا كيييىردا ليييةم بيييىارةدا بييية ثيكىيستم زان وةرا بىيكنِمة سةر زمان شريي كيىردا ،شيايةن باسية ئيةم َسييةنىيك ناوة ئةمييةو سىثاس ي كيياك (دانييا بابةايية بيية ثىييةا نايييا (امتييياز) هةل بيييةرز ) دةكيييةية كييية هاوكييياراى كارئاسيييان بيييؤ كيييندية لييية وةرريكنِانييي بابةاةكةدا. هيىادارية بابةاةكة كةليك يكك لةبىارا زانسيتة رِاميارييةكان ثينِ بىاايةوة و َةم بة بنِشتةكان اا دريكذة بةم كاروانة ب ةن. هان ةريكك بيك بؤ نىسةرو قةل خىيك ةرا بةِريك :رةر اىانيبيكتمان بة ثيىخت بابةاةكية وةرريكينِية و ميا خؤا ب ةي آ ئةوا سىثاسي خيىاا دةويكي ،ريةر وانيةبىو ئيةوا دييارا شيىان َةكؤكة. هةر هةل وةرريكنِ 2003/3/8 سىيكمان
3
ثيَشةكى َي ةوة لةسةر ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييارا سياسي دةرةكي * لية ليكىؤل َةاييية َييةا هاوضييةرد و ثةيىةن ييية نيكىدةول سييايةا سيسييتم سياسي نيكىدةول َؤزو ييينة رِةهةن ةكاني ي ا ،وة لييية سيييايةا ن ييييك بىنيييةوةا شيييىيكة و كيييات و ئيييال َةاييةكان دةكيات لية خيكناي ثةيىةن يةكان ا – كةوا لية يةكية سياسيية نيكىدةول ثةيىةن اييييةك بةردةوامي ي ا بييية – رننىييييةك زةرا بةخؤييييةوة بي ييييىة لييية زانست رِامياري ا ،بة اايبةت لةم دوايايانةدا. لة رِاستي ا ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييارا سياسي بؤاية جيكىياا باسي َييييةران و ضييييةن ية كيي يؤنفنانس و سيييييمي ار بةسيي ي اون بييييؤ زةريكييييك ليييية ليكىؤل شيىندنةوةو ااوو اىآ كندن ،ئةمةش لة رِوانىيةا رننىي بابةاةكةوةيية لية ضىارضيكىةا سياسةا دةرةكي ا. َيييةران ثآييييان وايييية كييية سياسيييةا دةرةكيي لييية ز يييرية هةنيي يكك لييية ليكىؤل َىيكسيي و بنِييياريكى يييةك لييةدواا يييةك ثيكىيي كي بييؤ رِووبييةرِوو بىنييةوةا هةل بارودةخة يةك لةدواا يةكةكان. ناسيي و ايكىةيىيييت ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنِييييارا سياسيي لةهيييةر َةاييييي ا يارمةاايييي ةرة بييييؤ ناسيييييي ئارِاسيييييتة يةكةيييييةك سياسيييي نيكىدةول سياسييييييةكان ئيييييةو يةكةييييييةو ايكىةيىيييييو و شييييياىندنةوةا ىجييييييؤ و َييةا َسييىكةوا ئييةو يةكةييية ليية ز ييرية كارليكىىيية نيكييى سيسيتم نيكىدةول هةل ئاسييان دةكييات ،كيية ئييةو يةكةييية لةميانييةا ئييةو ئارِاسييتةو رِة تارانييةوة هييةو دةدات بةرنةوةني ي اى ئاما يييةكان بيييةدا بةيك يكي ي لةميانيييةا ثيييةينِةوكندن سياسةا دةرةوةي ا. ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي بيييية يييييةكيكك ليييية دنوارايييينية قؤناغيييةكان دةنميكنريكي ي لييية ضىارضي ييكىةا ثاراسيييت ئاسايىي ي نةايييةوةياى ثاريك رارا بةرنةوةن ية نةاةوةياية باآلكان ا .هةروةها ضةن ية دام و دةزراو دةسييييتةو دامييييةزراوة بةشيي ييكىةا رِة اييييى نييييارِة اى بةشيي ييكىازا جييييياواز بةش ي ارا لييةم ثنةسييةيةدا دةكييةن و ضييةن ية اكتييةرا نيكىخؤياييى دةرةكيي دةورا ئةم ثنةسةيةيان داوة ،ئةمية جىية ليةو اكتةرانيةا كية ثةيىةني يان بية بارا دةروناى كةسايةا بنِيار بةدةستةوة هةية. 4
َيكىية بيؤ دريكيذةدان بيةو ثيكىيىةوا ة َي ةوةية هةول لةم رِوانىةيةوة ئةم ليكىؤل َي ةوةكيةش زانستيةا كة لة بىارا سياسةا دةرةكيي ا هااؤاية ئياراوة .ليكىؤل لة ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييارا سياسي دةرةكي دةدويكي وةك بابيةايكى ايكييىرا ئييةكادئ ،ئةميية جىيية ليية باسييىندن بنِيييارا سياس ي وةك ضييةمك و ئامانة كندن بة ديارانية قىااخبانةكان ه را سياس لة كؤن و نىآدا. َي ةوةييييةك زانسيييت بابةايانييية ثىيييتمان بييية سيييآ ليييةم باسيييةدا وةك ليكىؤل ب ةماا ميكذوو ،وةسف ء ليكى انةوةا بةستىوة. َي ةوةيييية هييييةو دةدات وةآلمييي ضييييةن بةشييييكىةيةك رىييييت ئييييةم ليكىؤل ثنسياريكى سةرةك ب ااةوة-: َةاييييةكان ثنةسيييةا َيييةاان ييييان يةكييية سياسيييية نيكيييى دةول ضيييؤن دةولدروستىندن بنِيارا سياس ئة ام دةدةن؟ ئةو اكتةرة سيةرةكيانة كامانيةن كية كيار لية ثنةسيةا دروسيتىندنبنِيارا سياس دةكةن؟ قؤناغييييةكان ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي دةرةكيي يكامانةن؟ َيكك دةريكِنيك لةم ثنةسةيةدا؟ ئايا بنِيار بةدةس ض رِةلَي ةوةية بابةايانة وةآلم ئةم ثنسيارانة و ضةن ية ثنسيارا ان ئةم ليكىؤل َيك : بة كىرا دةخااة رِوو ،لةميانةا ضةسثان ن ئةو ةرةزةيةيةدا كة دةل
((ثرؤسةةةى دروسةةتكردنى برِيةةارى سياسةةى دةرةكةةىن كةةة ةةةندية رينةةا ةةة ي دةطر َي ة ن كيمة َيَك فاكتةرى نيَو ةييى دةرةكةى كةة رِووى سةةنر بةرِى فنةاريانةوة نيةاواز ةة يةكةةدى ة دةوريانةةداوةو كاريطةةةريىيا ةةيةةة ةسةةةرىن وةنةةا نيَةةرِوانني يَكداانةةةوةى برِيرِياربةدة س بةي ةة َةةةنطاندنى طنة فاكتةةرو ثيَنةاانةكا ةينةيارانةو بابةنيانةةنر ةةارةزووى ب َي ة ثن ة بةةةزانيارى رِاس ة نةةةواو بوةسةةت َي دوور ب َي ة ةةة ةةةةوة نة ةةةةى ةة َويَةةةةتى عةةةانرىن ةةةةوا رِيَةةةرةى سةةةةركةون ى برِيارةكةةةا زيةةةاد دةكةةةا بةثيَضةوانةنةوة رِاستة)). ماوةنةوة بلَيَم :دة وازم يَكي َي ةوةكة نوانيويَتى امةاجنى ةيى بايَ يَتةة دى ةةي ةةو َيَكيش بىَ كةم كورنى ناب َي .
-----------------------5
* يَرةدا و ةكيى ةم يَكي َي ةوةيةدا كانيَك با ة ثرؤسةةى دروسةتكردنى برِيةارى سياسى دةكر َي وةك ثرؤسةيةكى فةرة ييةة و فةرة رينةا و ةا َيز باسةى يَةوة دةكريَة ن بةآلم كانيَك با ة دةركردنى برِيارى سياسى دةكةية ةوا نياوازةو نةناا بة يةكيَك ةة ريناغةكانى ثرؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسى دادةنر َي ن وانة ثرؤسةى دروستكردنى برِيار ثرؤسةيةكى فرة رينا و فراوا و طنةتطةة و دةركردنةى برِيةاريش بةة يةةكيَك ةة ريناغة سةرةكيةكانى ةم ثرؤسةية دادةنر َي .
6
بـةشـــى رِيَخؤشــكـةر بىىرِيىىارى سىىياسىىىىى
َيةت و دةسيةآلت و هىنيةرا وةك دةوانيكي زانسيت رِامييارا زانسيت دةول ةرماننِةواياية ،هةر بؤية لة سةرةااوة بابةا حىكم و دةسةآلت و سيستم سياس ي جيكىيياا بايييةد بييىوة ،هييةر لييةم رِوانىةيييةوة بابييةا بنِيييارا سياس ي يةكيكك بىوة لةو اليةنانةا بىارا زانستة رِاميارايةكان كة هيةر لية سيةرةااوة رننى زةرا ثآدراوة. َيك – بنيتاية لةو بنِيارانيةا كية لية سياسةايش – وةك ديكظي ئيسو دةل اليييييةن دةسييييةآلا ارانةوة دةردةكنيكيييي ،زانسييييت سياسيييييش بنيتاييييية ليييية ()1 َي ةوةو شيىندنةوةا ئةو بنِيارانة. ليكىؤل َية بيىو لةم سؤنىةيةوة بايةخ انيكى نىآ بة بابيةا بنِييارا سياسي رةآلل ليية ضييةن ية اليييةن و بييىارا جياجيييادا ،بيية شييكىةيةك زانسييتاى كييندارا ،بيية َي ييييةوةا بابةاةكيييية، ئةنيي ي ازةا رننىيي ي دانيي ي زانسييييت راميييييارا بيييية ليكىؤل سياسييةدةدارانيش رننىيييةك زةريييان داوة بييةم بابةايية ،جييا لةسييةر ئاسييت حىىم بيك ييان نياحىىم )2(.دروسيتىندن بنِييارا سياسي بية ييةكيكك ليةو َييييةران ميكيييذوو و زانسييييتة بابةاانييية دةنميكندريكييي كيييية جيييآا باييييةخ ليكىؤل رِامياريةكانيىة. بؤية ليكنةدا بة ضاكمان زان با لة بنِيارا سياس بىيةية وةك ضيةمك و َىيكستةيةكيش لةسةر بنِيارا سياس بىةية لية ميكيذووا هي را سياسيي ا هةل بة شيكىةيةك كىرت ،اا ايكنِواني يكىي رىيتىري لةسيةر لةسيةر بابةاةكية الميان َة بيك . رةآلل
باسى يةكةم ضةمكى برِيارى سياسى
سةرةاا ثيكىيستة ضةمك و واااا بنِيارا سياس رِوون بىةي ةوة ،بيؤ ئيةم مةبةس تة ضةن ية رِاو دي و بؤضيىون دةخةي ية رِوو ،كية هيةر يةكيةو لية رؤشية نيىايةكةوة و بةثآا بىارو دي ا خؤا رىزارشت ك دةكات. بنِيييييارا سياسيي ي وةك دةسييييتةوانةيةك ليييية دوو ووشييييةا ((بنِيييييار)) Decisionو ((سياسييي ي )) Politicalثيكيييييك ديكييي ي ( .بنِييييييار) لييييية سيييييادةانية 7
واااكانييي ا بنيتايييية لييية ((ب ضيييي ةا رِة تيييارا منةييي ))( )3ييييان بنيتايييية لييية ضةسييثان ن رِا ليية حييىكم مةسييةلةيةك ا( .)4يييان بيية دةسييتةوانةيةك وردو َبذاردنييية ااكيكيييك ييييان ِريكىلناويكيييك يييياخىد رىيييتىري اييين بنِييييار (( كييياريكى هةل َبيذاردن ئاميا يكى ئيةو ايؤ ييان دامةزراوةيةك ثآا هةَل ةسيت كي ،كية بية هةل َييية َبيييذار دن هؤكيييارو ئيييامنِازا بيييةديةيك ان ئاميييا يكى ئيييةواؤ لييية كؤمةل هةل جيكىنةوةيييييةك ئاشييييىنادا ،سيي ي ىريكك بييييؤ رِاويكييييذكندن و رِارِاييي ي دادةنيكيي ي ، جيكىنةوة ئاشىناكانيش كؤت و لةمثةرا نياوخؤي ء ضيةن ية كيؤت و لةمثيةر لييةنيكى ناوةن ي ا دةركندن ي بنِيارةكان ي ا دةوريييان داوة ،هةن ي يكك جيياريش ئييةو ب يييةماو ِريكىشيييىيك انةا دةبيكي ي لييية ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنِيييياردا ثيييةينِةو َبييذاردن هييةر بنِياريكى ي ا)))5(. بىنيك ي اكتييةريكى رييننط و كاريىييةرن ليية هةل بةشييكىةيةك رِووني دةاىاننيكي بىوانيكي بنِيييار بنيتيييية ليية((دةركندني دوا َىيكس ي ليية ِريكىييةا يييةكة كندنييةوةا مةسييةلةيةك ئييةو اييؤوة ،بيية سييىور هةل بىون اةواو و دارِشت ةوةا بةشيكىةيةك كندارا بةخست ة بىارا جآبةجآ كندنةوة )))6(.رةر بنِيار بةم شيكىةيةا ثيكىىو ثيك اسية بىنيكي ،ئيةوا ووشيةا َ اويكييك بييؤ ووشييةا (بنِيييار) دةرةِريكتييةوة ،واايية (سياس ي ) Politicalوةك ئاوةل بنِيارةكان سيفةا (سياس ) وةردةرنن ،بؤية ليكنةدا ثيكىيستة واااا ضةمى (سياس ) دةس نيىان بىةية كة بة سادةانية وااياا ((بيةِريكىةبندن رية ء َيك وااة ((دابةشىندن دةسةآلا ارانةا ووآلت دةرةيةنيك ( )))7يان ووردان بى َىةدا))( )8وةك (ديكظي ئيسو) واىيةا . بةهاكان لة كؤمةل لةم دةروازةيية وة دةاىاننيكي بىانيكي بنِييارا سياسي ثيكىيسيتة لية الييةن دةسييتةيةك ديييارا كييناوةوة دةربىنيكي بيية مةبةسييت ِريكىلسييت كاروبييارا بييةِريكىةبندن ووآلت و ِريكىلسييت ثةيىةن اييية نيياوخؤياى دةرةكاييييةكان، هيييةروةها ثيكىيسيييتة بنِييييارا سياسي ي سييييماا دةسيييةآلا اراى رىآرِاييييةَل بؤكندن ث يكىة ديار بيكي ،وااية دةسيةآلت اىانياا جآبيةجآ كندني هيةب كي و َ بىنيك . لةاليةن رةليىةوة رىآ رِايةل َبييذاردن لييةم بييىارةدا ضييةن ية ثيك اسيية هةييية جييةخ لةسييةر ثنةسييةا هةل جيكىنةوةكان بنِيار دةكيات بية مةبةسيت رةيىيو بية ئاما ية خىازراوةكيان. ئةميييةش نييياوةرِةك ثيك اسيييةكةا نيىي ينة Nigroرىزارشيييت ليكىةدةكيييات كييية 8
َبييذاردنيكى هؤشيييارانة بييؤ ئييةو جيكىنةوانييةا َيكي (( :بنِيييار بنيتاييية ليية هةل دةل () 9 َىيكستيكى ديارا كناودا)) . لةبةر دةست ان لة هةل َ ييك بنِيييارا سياس ي ((هىنييةريكى لؤجيىاييى يييان بةش ييكىةيةك وردايين بى َبذاردن ييةكيكك لية ضارةسيةرةكان ،دواا ثنةسيةا ئةخةقاية ،كة بةهؤا هةل ثىيييى ي يكى وورد بيييؤ ئيييةو ضارةسيييةرانةو ئارِاسيييتةو جآبيييةجآ كندني ي بييية شيكىةيةك ئةواؤ كة باش ية هة بؤ سةركةواة ةراهةم بةيك يك ))(.)10 ئييييةو ثيك اسييييةيةا كيييية سيي ي اي ةر Snyderلةمييييةرِ ثنةسييييةا بنِياردانيي ي ا َ ي بنِيييار بةدةس ي دةكييات ليية ثنةسييةا خسييتىيةاية رِوو جييةخ لةسييةر رِةل َيك :دةركندن بنِيار ((ئةو ثنةسةيةية كية لية ئية ام دركندن بنِيارداو دةل َيكك جيكىنةوةا دياريىناودا كة لة رِووا َبذاردن جيكىنةوةيةك لةنيكى كؤمةل هةل َيةايكى كؤمةآليةايةوة ناسناون ،جيكبةجيك ةكنيك بة مةبةست رةيىو بة حال ()11 ديارا كناوا خىازراو لةاليةن بنِيار بةدةستانةوة)). َيي ي بنِيييييار بةدةسيي ي وةك كارايييييةك سييييةرةكاى اكتييييةريكى ليكيييينةدا رِةل ب ضييييي ةي دةردةكييييةويك ليييية ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسييييي ا، بةوااايييييةك ايييين ،دروسييييتىندن بنِيييييار رِةنى انييييةوةا ايكىةيىييييو و دييي ي و بؤضييىون خيياوةن بنِيييارة بييؤ هةلىمةرجيية ني ىةييييةكان ،ئةمييةو ايكىةيىييوء بريوبؤضييىونء ئاراسييتةكان بنِياربةدةسييتيش لييةنيكن كاريىييةرا بييةهاو بييريو باوةرِ. بييةآلم دكتييىر (ضررام ) بيية دريكييذا ثيك اسييةا بنِيييارا سياس ي دةكييات و َةاييية لييية ئاسييي ئيييةو كيكىيييةو َىيكسيييت دةول َيكييي (( :بنِييييارا سياسييي هةل دةل بارودةخانييةا ديك يية ث ييكش ،وةك اةنىييذةو قييةينان ،يييان ئييةو بابةايية رننىانييةا ثةيىةن يان بة هةلىمةرج نيكىخؤياى دةرةكيةوة هةيية وةك ييةك ،ئةميةش وا َىيكسي و ئيىتي اميكىي مياداى مةل ييةوا لية بنِييار بةدةسيتان دةكيات كيية هةل وةربىنن ،بنِيارا سياسيش لة هةمىو قؤنيا و بارودةخيكىي ا كية دةردةكنيكي ثيكىيست بةوثةرِا وورد بي و اىاناا ثيكىبي كندن ئةريةرا كاردانيةوة َيان ا هةية اا بتىاننيك َةكندن لة رةل نيكىةايظ و ثؤزةايظةكان و اىاناا مامةل ()12 بةضاك جآبةجآ بىنيك )). لةم ثيك اسةيةوة دةاىاننيك رىزارش لة بنِيار بىنيك بة ((ئة ام ان يان ئة ام نةدان كاريكك بؤ رِووبةرِوو بىنةوةا كيكىةيةك ديارا كيناو))()13هيةر 9
بؤيية بنِيارةكيان لية رِووا سييايىؤلؤجاى ةلسية ايةوة وةك سيااةوةختيكك ليية بةِريكىةبندن ديناسة دةكنيكة. َةرِاوكآ دةهيك يك و ثيكش ثنةسيةا جآبيةجآ كيندن و بنِيار كؤااي بة دل هةمىو دةرة امةكانيش دةكةويك . بيييةم ثآيييية بنِ ييييار وةك دةركةواةييييةك لييية دةركةوايييةكان هيكي ي دةكةويكتييية ()14 َةرِاوكيكياى دةش امان دةهيك يك . بةرضاو ،كؤااي بة دل بييييؤ زييييياان رِونىندنييييةوةا باسييييةكةمان ئامييييانة بيييية ثيك اسييييةكةا دكتييييىر َيك (( :بية شييكىةيةك رىيت مةبةسي (ا اليل صربي مقى ) دةكةية كة دةل لة دةركندن بنِيار رةيىت ة بة شيكىازو جؤريكى رى اوا كاركندن لة نيكىان ضييةن جيكىنةوةيييةك كآبييةركآ كييةردا .هييةمىو بنِييياريكىيش مةبةس ي ايكي ي ا بيييييةديةيك ان ئاما ىةليكىييييية يييييياخىد بيييييؤ دورخسيييييت ةوةا ئاما ىيييييةليكى نةخىازراوة))(.)15 بة دةستةوانةيةك وردو رِون (بةرِاا ئيكمية) بنِييارا سياسي ((بنيتايية َبيييذاردن ليييية نيكيييىان ضييياك ية جيكىييينةوة رى اوةكييييان لييية ثنةسيييةيةك هةل َقىآلوا كيارليكى اكتيةرة بةردةس ،ثنِةسيةيةك ئاما ي ارو كاريىيةرة ،هيةل بابةااية نيكىخؤياى دةرةكيةكانء ني ىيةا دةروني خياوةن بنِييارة ،ئةمية بية رِةضاوكندن هؤكارو ئامنِازةكان و اىاناو دةرة امةكان)). دةاىان ئةم ثيك اسةيةا سةرةوةمان بةم شيكىةية رِوون بىةي ةوة-: َبييذاردن ،واايية كاايكييك بنِيييار ثيك اسييةكة جييةخ دةخاايية سييةر ثنةسييةا هةل بةدةسي ي دةييييةويك بنِيييياريكى ئيييةواؤ دةربىيييات ،ئيييةوا ثيكىيسيييتة ييييةكيكك لييية َيةرِاوكآ – كية مىمارةسيةا شيكىازةكان خؤ دةرباز كندن لة بارا دةروناى دل َةاية سياس دةيسةثيك يك – بىنيكتة بةر ،بةواااا دانان س ىريكك بيؤ ئيةو حال َىيكسيييتةكة دةيسيييةثيك يك و ثيكىيسيييتة بنِييييار بةدةسي ي نائاسيييايايةا كييية هةل رِووبةرِووا بيكتةوة. هةروةها ثيك اسةكة جةخ دةخااية سيةر رِةهةني ا ((ئاميان )) لية بنِييارا سياسي ا ،وااة بنِيارا سياس ثيكىيستة ئاما يكك يان ئاما ىةليكى ديارا كناوا لة ثىتةوة بيكي ،ضيىنىة دروسيتىندن بنِييار لية سياسيةا دةرةكيي ا َةايكى ديارا كناو لية َيكك هؤكارو ئامنِازو مىمارةسة دةرنيكتةوة كة دةول كؤمةل 11
ماوةيةك دياريىناودا دةيىنيكتةبةر ،بة مةبةست بيةديةيك ان ئاما ىيةليكى ()16 ديارا كناو. هييةروةها ثيك اسييةكة رِةهةن ي ا ((كاريىييةرا)) ليية بنِيييارا سياسييي ا لييةخؤ دةرنيك ،ضىنىة بنِيارا سياس مانايةك ناميك يك رةر كاريىةرا نةبيك لية سيييةر رؤرِةثيييان سياسيي ،جيييا مييياددا بيكيي ييييان مةل يييةوا .هيييةروةك ضيييؤن ثيك اسةكة ئامانة بة ثنةسةا كارليكى نيكىان اكتةررية ني ىيةا نيكىخؤيايى دةرةكاى ني ىةا دةروناى كةسايةا بنِيار بةدةس دةكات ،وةك ييةكيكك لية رِةريييييةزة سيييييةرةكيةكان ثيك اسيييييةكة ،ضيييييىنىة هةرييييييةكيكك ليييييةو اكتةرانييييية كاريىةريييةك زةرا هةييية لةسييةر ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارا سياسيي دةرةك ،جا ئةو كاريىةريانة رِاستةوخؤ بة يان نارِاستةوخؤ ،دريكذ خايةن بة يييان مييةوداا كاريىييةريكتيان كييىرت بيك ي .هييةروةها بنِيييار بةدةس ي ثيكىيسييتة رِةضيياوا ئييةو هؤكييارو ئامنِازانيية بىييات كيية لةبييةر دةسييتي اية بييؤ دةركييندن و جآبييةجآ كندنيي بنِيارةكيية ،كاايكييك دةييييةويك بنِياريكييك دةربىييات .جييا ئيييةو هؤكييارو ئامنِازانيية ميياددا بيية يييان مةل ييةوا .ئةميية سييةبارةت بيية هؤكارةكييان، بيييةآلم لةميييةرِ ((اىانييياو ليكةيييااىوي )) كييية لييية ثيك اسيييةكةدا ئاميييانةا ثيييآكناوة، مةبةس ي ثييآا ئةوةييية كيية ث كيييىةرا اىانيياو ليكةييااىوي بنيتاييية ليية ئاسييت سةركةواة لة بيةدية كي ان ئاما ية سياسيية خىازراوةكاني ا كية لية ثىي هيةر بنِيا ريكى سياسيةوةية كة دةسةآلت دةرا دةكات ،وااة اا ضيةن يكك بنِيارةكية ئاما ةكان ديك يكتة داى مةبةستةكان دةثيكىيك . مةبةسيتيش ليية رِةضيياوكندن ((دةرة امييةكان)) ئةوةييية كيية خيياوةن بنِيييار َسييييةنىان ن دةرة امييييةكان بنِيارةكيييية ليييية ثيي ييكش ثيكىيسييييتة ثنةسييييةا هةل دةركييييندن و لييييةدواا دةركندنيىيي ي ا بيييية ئيييية ام بىةيييييةنيك ،خةم نيي ي ن و َسييةنىان ن ئة امييةكانيش ليية ثييكش دةركندني بنِيييار كيياريكى ثيكىيسييتة هةل ضيييىنىة هيييةمىو بنِياريكيييك ئة امىيييةليكى دييييارا كيييناوا بييية دوادا ديكي ي كييية ثيكىيستة ثيكش وةخ حساب بيؤ بىنيكي ،ليكينةدا دةبيكي ئاميانة بيةوة بىيةية كة بنِيار ا سياسي بيؤ ئيةوةا سيةركةواىو بيكي ثيكىيسيتة سيآ ميةرج ايكي ا بةدا بىنيك كة بنيت لة-: -3رىتىريا. -2رةردن رريا -1رِةوايةا 11
رِةوايييييةا بييييةماناا دةرضييييىون بنِيارةكيييية ليييية دةسييييةآلايكى ياسيييياي رِاسييثيكنراوا قبييى كييناوةوة ،وة رييةردنىريا بييةو وااايييةا كيية ليية نيكييىةرِةك بنِيارةكة هكي يكى سةثيك ةرا لة ثىتةوة بيك بؤ جآبةجآ كندن و رىيكنِايةَل كندني ي .وةرىيييت بيكي ي بيييةو واااييييةا بنِيارةكييية كاروبيييارة رىيييتايةكان و ()17 َىة لةخؤ بىنيك . ثيكىيستيةكان كؤمةل لة نيكن رِةش اي هةمىو ئةم ثيك اسةو رِونىندنةوانةدا بؤمان دةردةكيةويك َؤزةو كيية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارا سياس ي ثنةسييةيةك قييىر و ئييال كيياريكى ئاسييان و سييادةنية ،ضييىنىة ئييةم ثنةسييةية ضييةن ية هؤكييارو اكتييةرو جييييياواز دةورا داوة ،كيييية هييييةر يييييةكيكىيان ليييية اليييييةن و ئييييامنِازو ئامييييا رؤشييةيةكةوة كاريىييةرا خؤيييان دةنييىيك ة وثيكىيسييتة بيية هةني يش وةربىرييكيية لةكاا بنِياردان ا ،ئةمةو بنِياردان بة هىنةر دةنميكنيكي زيياان ليةوةا زانسي ()18 َيك (( :هىنةريكىة لةسةر ب ةماا زانس دامةزراوة)) بيك ،يان ورد ان بى
12
بىاسىىى دووةم برِيارى سياسى لة ميَذووى هزرى سياسيدا
قسيية كييندن سييةبارةت بيية قؤناغييةكان رةشييةكندن هييةر دياردةيييةك دوو رِاستيمان دةخااةوة ياد: يةكةم /رِاسيتيةك ميكيذووي ،وااية ضيةن ية قؤنياغ ميكيذووي ديياريىناو هةييية كيية ايكثييةرِيىة ،ثيكىيسييتة بي اسيييي ةوةو شييارةزاا بيي وةك بةشيييكك لييية زانس . دووةم /رِاستيةك بابةا ،وااة ئةو رؤرِانىاريانةا رِويان اوة سةبارةت بية بابييةا د ياردةكيية ليية رِووا شيييىندنةوةو ثةيىةن يةكانيييةوة ،وا دةخىازيكيي بةدواداضييىون بييؤ بىنيك ي بيية مةبةسييت كؤكندنييةوةو اييةواو كندن ي زانيييارا ()19 سةبارةت بة دياردةكة. َ ةدةية لةم باسيةدا باييةد بية رِوونىندنيةوةا بابيةا لةم رِوانىةيةوة هةول بنِيارا سياس ب ةية لةميانةا رننى ية قىااخبانية يىنيية سياسييةكانةوة هةر لة كؤنةوة ،لة ه را يؤناناى رِةمان ئيةوروثا لية سيةدةكان ناوةرِاسيت ا َييةا هييةروةها لييةبريا ئيسييةم اييا دةراايية بييريا ِريك سانس ي ئييةوروثاو دةول نىآ.
يةكةم /برِيارى سياسى لة هزرى سياسى يؤنانيدا
لةم قؤناغة ميكذوويايةدا ضيةن ية ثنسييارا ةلسية ثييكش وادة سيةرا َ ا سةبارةت بة ضاك ية شيكىازةكان ةرماننِةواياى بارودةخ سياساى هةل رِةوش ي ،ئةمييةو جييةنى نيكىخييؤا نيكييىان ئةسييي او ئةسييرباة – كيية بيية شييةرِا ()20 ((بىىبىن ا)) ناسنا بىو – نييى سيةدةا خاياني لية ( )404 - 458ث.ز دا كاريىةريييةك زةرا هييةبىو لةسييةر ئاراسييتةا يىيينا سياس ي يؤنيياناى ئييةو مةسييةالنةا كييةجيك بايييةخ ىيينا سياس ي يؤنييان بييىو لةمييةرِ ثنسيييارا: ضاك ية شيكىازا حىكم و سياسيةت و شيارا نياوازة ((املدنير اافا ضر ا))… ئايا ئةسرباةا ئىروستىكناساية يان ئةسي اا دئىكناس ؟.. ئييةفالط ر ليية كتيكبيية بييةناو بانىةكةي ي ا (كؤمييارا) هيكنش ي كندةايية سييةر حيييىكم دئىكناسي ي ،لةبيييةر ئيييةوةا رييية نااىانيكي ي خيييؤا خيييؤا بيييةِريكىة ببيييات )21(.ئةميييةو قسيييةا سيييةبارةت بييية جؤرةكيييان يييةرماننِةواي كيييندووةو وواىييييةا :هةني ي يكك ليييةو دةسيييةآلاانة يييةرماننِةواي لييية سي ي ىر دةرضيييىونء 13
هةن ي يكىيان دئىكناس ي و هةن يكىيىيييان ئىروستىكناس ي ،ئةمييةو وةزيفييةو كارا حىكمناني ووآلا ديارا و ثةيىةس كيند بةضيي ةرماننِةوايانيةوة َ ةسو بية دانيان ياسياو ب يةما ِريكىليةرةكان Governmental classكة هةل َىييةو بييةِريكىةبندن كاروبييارا وآلتء سييةركندايةا كندنيييان .ئةمييةو ليية كؤمةل دي ي و بؤضييىون ئيية ةط ر ن دا وةك دةردةك يةويك ((ناوةن ي ا بنِيييار بةدةسييت ةرماننِةوايانةوة دةبيك كة لة ئة ىمةن (ثريان) ثيكك هااىوة( )))22كة ضاك و َىنا بييييييارا قىرسييييي ييييييةرماننِةواي ،بةاايبييييييةت وةك لييييييةبارن بييييييؤ هييييييةل َىييية .ليييةم رؤشييية يةكةكيييةرةوةا دييييارا كندنيي هؤكيييارو ئاما يييةكان كؤمةل نيىاييييةوة ئييية ةطرر واا بيييؤ ضيييىوة دةبيكيي يييةرماننِةواي ضيينِ بىنيكتيييةوةو كؤببيكتةوة لةدةس زاناو ةيىةسى ةكان ا اا بنِيارةكانيان رِاس و دروسي ء َىة. بةهيك و بةسىد بيك بؤ كؤمةل لةم ميانةيةدا دةكنيك دوو اةوةرةا سةرةك خبةي ة رِوو-: -1لةميانيييةا (هريودوايييسء اىسيييي ي )ةوة كييية رىايييارا ةلسييية يان بيييؤ جيييؤرا سيسيييتمةكان سياسيييةت (بيييةِريكىةبندن) جياكندةوةايييةوة .كييية ييييان سيستةم ضةسثاو ئارامةء اايبةدةن ييةكان حىكمنان بنِيار بةدةستان َييةا (ئةسييبةرطر )ييية .وةيييان ايك ي ا دةردةكييةويك ،ةىونييةش لةسييةر ئةميية حال نائاراميييية ليييية نيكييييى جييييؤرا سيسييييتمة سياسيييييةكان ا ليييية دئىكناايييييةوة بييييؤ ئىروستىكناا ئيستيب ادا ،ئةمةش وةك ئةسي ا. -2بازنيييةا بنِييييارا سياسي ي يييناوان دةبيكي ي بييية ثيييآا يييناوان بيييىون ثيكىةااييييييةا ييييييةرماننِةواياى ِريكييييييذةا نىيك ةرايييييييةا كندنييييي بييييييؤ دةسييييييتة ()23 كؤمةآليةايةكان.
دووةم /برِيارى سياسى لة هزرى سياسى رِؤمانيدا.
بيييييريا رِةميييييان بةهيييييةوادارا ثنةسيييييةا كنداريييي ي جييييييا دةكنيكتيييييةوةو دةناسنيكتةوة ،ميكذووا رِةمانيش كةسان ليكةااىوا ئي ارا زةرا بةخؤييةوة بي ييييييىة ،هيييييةروةها خييييياوةن سيييييةركندة رةليكىييييية كةشيييييىؤدارا رِةماييييييان دامةزران وة ،هةروةك ضؤن ميكذووا رِةمانيا بة ناواخنىازا دةرةكي جيةنى بةردةوام دةناسنيكتةوة. 14
َييةا رِ ةماني ي ا سيسييتميكى ئي ي اراى سييةربازاء ئيية ىم ثييريان ليية دةول هيييةبىوة كييية بييية (ئييية ىم ثريانيي رييية ) ناسيييناوة ،ئةمانييية هاوشيييان لةرييية دةسةآلا رِةهاا ئيمربااؤردا .هةروةك ضؤن ميكذوو نىوسي يؤنيان (ميي ةم بىلي ي ) ليية سييةدةا دووا ث ييكش زاييية و دواا ئييةويش شيىيينون (43-106 ث.ز) لييةو ميكييذو و نييى و ةيىةسييى انةن كيية نىسييي ةكانيان ناوبييانى مييةزن هةيةو رننىيان داوة بةنىسي ضيريةكء شييكىازةكان ِريكىلسيت سياسياى سييةربازا كيية ناوضييةكان رِةمييان لةميانةيانييةوة كاروبارةكييان خؤيييان ثييآ ِريكىلسيييتىوة ،هيييةروةك ضيييؤن شيىييينةن وويسيييتىيةا ايؤريكيييك داب يكي ي بيييؤ َيةايكى ايةواو لةسيةر ب ضيي ةا دةسيتىريكى ايكىيةآلو ،لةرية رةيىو بية دةو ل َيييةا رِةميييان لييية بيييىاردان بييية بيييةرةو ثييييكش ضيييىونء رةشييية سيييةن ن دةول ضىارض ييكىةا ميكييذووا دةسييتىرا رِةمان ي ا ،ئةمييةو ليية دي ي ا شيىيينةن ا ئييةم جؤرة دةستىرة لةو كااةدا باش ية هؤكاربىوة بؤ دروسيتىندن سيسيتميكى ()25 سياس كة ئاراماى كةما بيك يكتة دا. ئةمةو ايكبي كناوة كة ضؤن سيسيتم ئؤليىارشي لية ةرماننِةواييةااى مىمةنآ كندنيان لةرة كاهي ةكاني ا بىوةاية ماييةا شيةرِو ئياناوةو هةرةسي ئيمثنااؤريييةا رِةمييان .بييةثآا ئييةم ريكنِانةوانيية ةرماننِةوايييةا رِةمييان ليية هةرِةميكى سيىكناا ثيكىةااىوة كة بة لىاىة دةس ثيك ةكات – كة لة كاه و ثاشييادا خييؤا دةبي يكتييةوة – دواايين دةسييتةا ثييريانء دادوةرانء سييةركندة سةربازايةكان ديكة )26(.بةآلم رِةَل سةرةك هةر بؤ ئيمثنااؤرا دةرةِريكتيةوة لييية دةركندني ي بنِييييارة ضيييارةنىو سيييازو يةكةكةرةوةكاني ي ا ،لييية كاروبيييارا َةايى ي ا دةسييتة رييةليكك بةش ي ارا بييةِريكىةبندن ئةركييةكان بييةِريكىةبندن دةول ئيمثنااىر دةكةن ،لةوانة /ئة ىميةن ثيريان ،ئة ىميةن رىيت ،كاه يةكان، دادوةران و ثياوان ياساو سةركندةكان سىثا. َىييية ئيييةوروثاى رِةنهةآلايةكاني ي ا هيييةاا ضييياخةكان ناوةرِاسي ي لييية كؤمةل شيكىةكان ة رماننِةواييةا رِةهيا بياوبىوة ،كية ثيكيك هياابىو لية دوو دةسيةآلت (ئيياي ،دنييياي ) ،ئةميية ليية قؤنيياغ يةكييةم ئييةم ضيياخةدا كيية بيية سييةردةم (ئؤرةستيس) ناسناوة. بيةآلم ليية قؤنياغ دووةمي ا كيية هيةردوو برييييار ((اؤميا ئييةكىي و دانتي )) َيكسا لة بةِريكىةبندن كاروبارةكان ا ثةرةا سةن . َ كى ةاي ةا دةكةن ،رِةل 15
َييييةت دةدوا لةسييييةر ياسيييياا ئييييةكىي ليييية بريةكييييةا دامةزرانيييي ن دةول سنوشيييتاى كؤمةآلييييةااى ب يييةماا بةرنةوةني ي ا رىيييت .بيييةآلم لييية قؤنييياغ سييكةةم ا سييةرةااكان جياكندنييةوةا دةسييةآلا دي اييى دةسييةآلا دونييياي َ ا( ،ثادة) كة بة ةاي ةا ئةم قؤناغة دةناسينيك ،بينِواا وايية كية سةرا هةل ()27 َيكسييا .لييةم َييةا كى َييةا دونييياي بنيتاييية ليية رِوخاني ن دةول دةول ئاميا ميانةيييةدا بؤمييان دةركييةوت كيية دةسييةآلا زةمييةن ااكيية دةسييةآلت بييىوة (لييةم قؤناغييةدا) ،ئييةم قؤناغيية بييةوة جيادةكنيكتييةوة كيية بانةرةشيية بييؤ دروسييتىندن ةرماننِةوايةاييييةك دةكيييات كييية شيييةرليةاةكةا لييية ب يييةما سنوشيييتيةكانةوة سةرضيييياوة بىنيكيي ي ء ضييييةمى سييييةروةرا وةك ب ةمايييييةك وةربىرييكيي ي ،ليييية ضىارضيكىةا بايةخ ان بة ه را سياس رِةماني ا. لةنيكن رِةش اي ئةمانةدا دةردةكةويك كة ناوةني ةكان بنِييارا سياسياى َييةوا بييةِريكىةبندن كاروبارةكييان لييةم ضيياخةدا ليية نيكييىان هاوسييةنط بييىون جى دةسييييةآلا دي اييييى دنييييياياى السييييةنط بىنيييييانء جياكندنييييةوةا هييييةردوو دةسييةآلاةكة ليية يييةك ا بييةثآا قؤناغيية ميكذووياييية يييةك ليية دواا يةكييةكان رؤرِان بةسةردا هااىوة.
سيَهةم /ميكاظيلىو برِيارى سياسى
بييريا سياسيي ئييةوروث ليية كؤايياي سييةدةكان ناوةرِاسييت ا رييؤرِانيكى رِيىييةياى قييىَل بةخؤيييةوة بي ي ،ئةمييةش بيية دةركييةوا برييييارا ئيتيياَل نيىيييؤال ميىييياتيى (1469 – 1527( )Niccola Machiavelliز) وة كتيكبييية بةناوبانىةكييةا (مييري) ،The princeميىيياتيى لييةم كتيكبةييي ا هييةوَل داوة ويك ةيييةك ئاشييىنا ببةخى ييك بييةهيك و ضييؤنيةا بييةكارهيك ان هيك ي لةاليييةن ةرماننِةوايانيييييةوة ،لةميانيييييةا وواييييية بييييية ناوبانىةكةييييييةوة ((افغ يررر ر ا ررر ر ا اف سي ))( )28بة واااا رنابةرا هةمىو هؤكاريكك – دروس ء نادروس – بؤ رةيىو بة مةبةس ء ئامان ،ئةميةش ايا ئيكسيتا جيكىيةا رفي وريؤو مىي ء ميينِة .هييةروةها ئييةو هييةوَل داوة بريةكييةا سييةربةخؤي كاروبييارا سياسيي َةت لة بريوباوةرِة ئاي اى ثننسيثة ئةخةقيةكان بضةسثيك يك . دةول لةرة ئةو دنة بؤضىنيةا لية نيكيىان رِاو بؤضيىونةكان ميىاتيىاي ا لةميةرِ ضييييياك ية شيييييكىازةكان يييييةرماننِةواي ،كييييية لييييية دوو كتيكبةكةييييي ا (ميييييري)و (ثيكى يارةكان) – املط ح تا–ابةدا دةكنيك ،كة دةبي لة كتيكب (ميري)دا 16
بانىةشة بؤ دةسةآلا رِةها دةكات و لةكتيكب (ثيكى يارةكان) يى ا بانىةشية بؤ سيستم رة ئازاد دةكات ،ثسثؤرِان لةم بىارةدا رِاو بؤضىون جياوازيان هةية لةمةرِ شيىندنةوةا ئةم دنة بؤضىونيةا ميىاتيىي ا ،بةآلم زةربيةا ئيةو َسييؤزاى نيىييتمان ثييةروةراى خييؤش رِاو بؤضييىونانة بييؤ ئيية وة دةضيية كيية دل ويست ميىاتيى بؤ ووآلاةكةا هانا اوة بؤ كياركندن لية ثيك ياو ييةكنِي اى يةكيكت ووآلاةكةا لةنيكن ةرماننِةوايةا سةركندةيةك بيةهيك و بيةاىانا ،كية هيييةمىو دةسيييةآلايكى رِةهييياا لييية دةسيييت ا بيكي ي ايييا بتىانيكي ي سيييةروةرا بيييؤ ووآلاةكةا – كة لةو كااةدا ثارضة ثارضةو الواز بىو – بىيكِنيكتةوة. بؤية دةبي بانىةشة بؤ دةسةآلا رِةها دةكات لة ووالاةكةي ا (ئيتاليا)، َمانيا بةآلم بانىةشةا دةسةآلا كؤمارا بؤ ووآلاان انا وةك سىيسيناو ئيةل دةكات. ()29 (د .ثاوتابردو ا) ثيآا وايية ئيةم بريوبؤضيىونة ني يى ة لية رِاسيتيةوة. َييييةت ليييية ميىييياتيى ليييية (ميييري) دا جييييةخ لةسيييةر سييييةربةخؤي بنِييييارا دةول َةكييةا ب ضييي ةي بييؤ كاريىييةريكت دةرةك ي دةكااييةوة ،هييةروةك ضييؤن دوو كؤل ةرماننِةوايةا دةس نيىان كندووة-: -1ثيكىيست بىون هيك و اىاناا يةكةي كندنةوة (احل م). ()30 -2سةربةخؤي سياسةت لة ضىارضيكىة رِةوشتاى ئاي يةكان. هةروةها هةر لة (مري)دا لة باب نؤزدةدا جةخ لةسةر ئةوة دةكاايةوة كية َ ةوةشيك نيك ةوة ،وة ثيكىيستة مري ثيكىيستة بنِيارةكان جآبةجآ بىنيكة و هةل بيييية بنِيارةكانيييييةوة ثةيىةسييي بيكييي ء بييييىار نييييةدات كيييية نيييييىا بييي ات و ()31 َةايك يك . بيلةل لةريييية هييييةمى و ئةمانةشيي ي ا ميىيييياتيى ثييييآا واييييية دواجييييار ئيىتي اميييية ئةخةقيييةكان ليية ياسيياو حىكمييةوة سةرضيياوة بىيينن)32(.ئةميية لةريية جييةخ كندنييةوةا لةسييةر ثيكىيسييت بييىون مرييكىيي بييةه كي ا بىيمييةت بييؤ دروسيي ()33 َيك ((يةكيكت بآ بىون مري نابيك )) َةايكى بةهيك كاايكك دةل بىون دةول ليية دةرة ام ي ا دةاىاننيك ي بىانيك ي ميىيياتيى بييىون كةس ييكى بييةهيك و اىاناا خياوةن بنِييارو يةكةكيةرةوة بية ميةرج سيةرةك دةزانيكي بيؤ بيىون َةايكى بةهيك ،ئةو ثياوة بةهيك ةش كةس سةركندةية .وة بنِواا واية كة دةول َيكسيياو دورخسييت ةوةا ليية دةسييةآلت كيياريكى ثيكىيسي و حةدييية، البندني كى 17
هةروةها بة ضاوا بايةدء سةرسىرِمانةوة رِوانيىيةاية ةرماننِةواي كؤمارا رِةماناى بنِواشي بية سيسيتم ةرماننِةواييةا ئيسيتيب ادا هيةبىوة ،بيةآلم سيسييييتم دئىكناسيي ي بيييية ضيييياك ية سيسييييتم زانيييييىة بيييية مييييةرجيكك ريييية َيةايش هييكمة و ضاورِةشةء ييةكىناىو و رِةوشي بيةرزو ييةك دةنيط بيةء دةول َيييةت ايييازة ثيكىةيىيييتىو بيكي ي ييييان نائيييارام و ئيييارام ،بيييةآلم ئةريييةر هيييااىو دةول ()34 ثةرايةوازة بيكي ئيةوا ثيكىيسييت بية ةرماننِةوايييةا رةهيا هةييية .ماوةاييةوة َيي كي ميىيياتيىيش وةك هييةر برييييارو ةيىةسييى يكى ايين دةرهاويىييتةا ئييةو بى بارودةد و هةلىمةرجة بىوة كة ايكي ا نياوةو رةشةا كندووة.
ضوارةم /برِيارى سياسى لة دةولَةتى ئيسالميدا
باسييييةكان حييييىكم و دةسييييةآلت ليييية ضييييةن ية ئايييييةا قىرئييييان ثييييريةزو ةرمىودةدا ئامانةا ثيكىناوة. ئيسييةم ضيييةن ب يييةماو ب ضييي ةيةك رىيييت دةسيي نيىييان كيييندووة بيييؤ ِريكىلست ثةيىةن ا نيكىان دةسةآلت و ةرماننِةوايان بية ااكيةكان و رةليةوة َةا ئيسةمي ا. لة ضىارضيكىةا دةول َيةم لةم بيىارةدا ب يةماا رِاويكيذكندن (الىيىرا) بية ريننى ية ب ضيي ة لية قةل ش وِ ْهُمْافِر ا دةدريك ،هةروةك خىاا رةورة لة قىرئان ثريةزدا دة ةرمىيك (وَ َ َمْاُهُمْاشُ َ ابَيَْنهُمْ)( )36هيةروةها يةرمىودةكان َمْا)( )35وة دة ةرمىويك (وَأ ا ْفأ ثيكغةمبةريش (صيى ا لىيية وسيىم) جيةخ لةسيةر ئيةم ب ةمايية دةكةنيةوة، لةبةر ئةوةا ِريكبيازا رِاويكيذكندن بية ريننى ية ب يةماا دةسيتىراى ريننى ية ()37 َةم دةدريك . ب ةماا حىكم ئيسةم لة قةل َةم دةدريك ،ضىنىة رِاويكذكندن بةثآا دةقةكان قىرئان بة (واج ) لة قةل ةرمانىندن لة قىرئاني ا بية (واجي ) دانيناوة ،بيةآلم جيياوازا رِاو بؤضيىنةكان لةوةداية كة ئايا ثابةن بىون يان ثابةن نةبىون بة رِاويكذكندنيةوة ،واجبية ييان نةء؟ رِاء ئارِاسيييتةا زاناييييان هاوضيييةرد ثيييآا وايييية كييية بيييىون رِاويكيييذكندن ثيكىيستة (واجبة) ،هةر وةك ضؤن ثابةني بيىون ثيكييةوة ثيكىيسيتة ،بية ميةرجيكك دن بة دةقيكى رِاشىاو نيةب كي ،وة هيةمىو ئيةو رِاويكذانيةا كية لية ثيكغةمبيةرةوة ()38 (صىاا لىية وسىم) ريكنِراونةاةوة لةم جؤرةن. 18
بيييةآلم رِاا دووةم خيييؤا ليييةوةدا دةبي يكتيييةوة كييية رِاويكيييذكندن ثابةن كيييةر َةا ئيسةمي ا. (مى م)نية بؤ ئةمري لة دةول ئييةوةا ليكيينةدا جييآا رننىيي ثيكيي ان بيكيي ئةوةييية كيية ئايييا ئة ىميييةن رِاويكذكندنء دةستةا ئةهى حيةللء لةقي كاريىيةريكتايان هةيية لةسيةر ئيةو بنِيارانةا كة خةليفة دةرا دةكات؟ لةرِاسييتي ا سييةرةرِاا بييىون دةسييةآلا جيكبييةجآكندن (وةزينةكييان) كيية َمانانة ،ثيكىيسيييييتة بيييييؤ رِا دةربييي ينِية دوو ياريييي ي ةدةرا يييييةرماننِةواا مىسييي يى ئة ىمةن هةبيك -: َبذاردةا زانايان ثسثؤرِ دةرنيكتةوة. -1ئة ىمةن ثسثؤرِان :كة هةل -2ئة ىمييةن شييارةزايان كيية سييةركندةو ةاي ي ةا ض ي ء اىيكييذةكان َةا ئيسةم دةرنيكتةوة. دةول ()39 وة لة كؤا ئةم دوو ئة ىمةنة ئة ىن رِاويكيذا ئيسيةم ثيكيك ديكي . َيييةا ئيسيييةم لييية نيكييين رِةشي ي اي ئةمانيييةدا بؤميييان رِوون دةبيكتيييةوة كييية دةول َةوا كاروبارةكان بةدةسيتةوة دةبيكي ،وة ئةمرييكك سةركندايةا دةكاتء جى بةثآا ب ةماكان شةريعةا ئيسيةم كيار دةكيات ،كية لية قىرئيانء سيىن ةا َىيةا رِاس و دروستةوة و ةرريرياون ،ئةمية ليةو كاروبارانيةدا كية جييكىرينء بةل يةكةكيييةرةوةيان لةسيييةر هيييااىوة بييية دةقيي رِاشيييىاو ،بيييةآلم ليييةو مةسيييةالنةدا كييةجآا ئييتيةييادو رِادةرب ينِيةء جييياوازية ،بنِيارةكييان دواا رِاويكييذكندن بيية كةسيييان خييياوةن رِاو ثسيييثؤرِو شيييارةزاو خييياوةن ايييةقىاو زاناييييان لييية بيييىارة جياجياكان ا دةدةريكة. ئةمةش جيةخ لةسيةر بةضياك زاني ي (اسيتببا ) رِاويكيذكندن ئيةمري بية سىثاو شىيك ىةواىوانء رةلةكةا دةكااةوة ،بؤ بةدةس هيك يانء رةيىيو بية رِايييةك دروس ي ء رى يياو ،بييؤ سييةرن رِاكيكىييانء رِازا كندن ي دةرونيييانء خؤثاراسييو ليية رىييةياى رازن ي ةيان ،وة بييؤ زاني ي ئييةو بةرنةوةن يانييةا كيية ئيييةوان دةيي ي انة ،هيييةروةها جآبيييةجآ كندنيي يييةرمان خيييىاا رةورةيييية كييية ()40 َمْا) ش وِ ْهُمْافِ اا ْفأ دة ةرمىيك (وَ َ ثيكىيسييتة دان بييةوةدا ب ييك كيية قىرئييان ثييريةز هةرضييةن ة ايكنِواني يكى ي َيييةا دوورو دريكيييذو دييييارا كيييناوا بيييؤ شي ييكىازا سيسيييتم حيييىكم لييية دةول 19
ئيسييةمي ا دانييةناوة* ،بييةآلم ب ييةما رىييتية جيكىريةكييانء ِريكبييازة سييةرةيةكان دةسييي ي – نيىيييييان كيييييندوة ،وةك (دادثيييييةروةرا ،رِاويكيييييذكندن ،يةكسيييييان ، مييياننِةوا ،بنايييةا ،هاوكييارا كؤمةآليييةا …هت ي ) كيية بيية رييؤرِان كييات و ()41 شىيكة رؤرِانيان بةسةردا نايةت. َيييةا لييية دةرة امي ي ا بؤميييان دةردةكيييةويك كييية بنِييييارا سياسي ي لييية دةول ئيسيييةمي ا لييية دواجييياردا بةدةسي ي خةليفةيييية ،بيييةآلم دواا رِاويكيييذكندن ،وة ثيكىيسييتة رِاويكذةكييةش س ي ىردارو ليية ضىارض ييكىةيةك ديييارا كييناودا بيك ي ليية ِريكبيييازو ب يييةما رىيييتاى جيكىريةكيييان ،كييية شيييةريعةت داي ييياوة ،النيييةدات ،وة رِةضاوا بةرنةوةن ا رىتاى هة ء مةرجء بارودةخةكان بىات. دواجار ئامانة بةدي و بؤضىون (د .حمم لمارة) دةكةية لةم بيىارةدا كية َةت دا ئيسةم شىراا كندووة بية ةلسية ةيةك كية َيك (( :لة كاروبارا دةول دةل َى بييةِريكىة دةض ييك ،وة بنِييياردانيش بييةروبىوم لةميانةيييةوة كاروبييارا خييةل َك لييية ثيكىةيانييي ن (رِا) دا كةلييية رِاويكذكندنييية ،وااييية بةشييي ارا كندنييي خيييةل سؤنىةيةوة بنِيار دادةِريكذيك )))42(.
ثيَنجةم /برِيارى سياسى لة ضوارضيَوةى دةولَةتى نيشتمانيدا
َ ان شؤرِش ثيىةسازاء ئةو ثيكىىةوا ة ميىانيىايةا لةرة سةرهةل كة ئةوروثا بةخؤيةوة بي ،وة لية دواا دةركيةوا سيةردةم رِةشي ىةرا، َ ا ،كة ضيةمى َة بىون ةلسة ةيةك سياس نىآ سةرا هةل سةرةااا رةآلل َةت لةميانةيةوة ثيك اسةو خىيك نةوةيةك نىآا بؤ كنا.. دةول َيكى رننى ي وةرضييةرخان بييريا ميىيياتيى ليية رِووا سياسييايةوة بيية خييال َةاي ي ا. دادةننيكي ي لييية هي ي را سياسي ي ئةوروثيي ي ا لييية بيييىارا سياسيييةتء دةول هييييييةروةها هييييييةردوو ايكييييييىرا (ثييييييةئان كؤمةآليييييييةا )و (جياكندنييييييةوةا
* لة ضةن ية سةرضاوةا بةننخ ا با لة مةسةلةا بنِيارةكيان بية ايكنواةسية كيناوة لية َييةا ئيسييةمي ا وةك (االحكر اافطر ط ني ) وة (نصرريح اامل ر ) وة (قر انااافر ا ا دةول َييةا لةباسييي ا وسي س ر اامل ر ) كيية نىسييناوا (ئيم ر اميياوةردي)ن كيية لةسييةردةم دةول نييياوة ،وة كتيكبي (افطي سر اافعررا ي )ا شييكل ئيسييةم (ابررتا يمير ) و كتيكبي (افطررا ا احلكمي ايفاافطي س اافعا ي ) كة نىسناوا ئيمام (ابة قيم ا جىزا)ية هةروةها كتيكبي (املقدم )ا ابة خى ون.
21
ةلسيية
دةسييةآلاةكان) هاايية كايييةوةو بييىو بيية ضىارضييكىةيةك ()43 هاوضةرخ لةسةر دامةزريك . ليييية سييييةرةااكان سييييةدةا سيييييازدةا زاي ييي ا دامييييةزراوة ئي ىىي يييييةكان َيكة ثيكىييىةوا يكى بةرضيياويان بييةخؤوة بي ي ،ئةمييةش دواا رِارةيان ي ن بييةل َىةنامةييية َ ()1215زدا ،ئييةم بةل نامييةا مار اكاراييا (العة ي االكييرب) بييىو ليية سييال َىةنامةكيية نةدةرةيىييتة ( )70حيية تا ميياددةا لييةخؤ رنابييىو ،هةرضييةن ة بةل ئاسييت ياسييا دانييان ،بييةآلم بييةكؤايكك دادةنيينا لةسييةر دةسييةآلاةكان ثاشييا ليية اليةك و لةاليةك انيىةوة وةك سةرةاايةك سياسياى ياسياي هااية كاييةوة َىى هاوكارا كة اةنةا ضارةسةرا ما ةكان ضي ثياو ماقىآلن نةدةكند ،بةل بييةديةيك انء سييةنان ن مييااء ئازادايييةكان ااكيية كةس ي دةكييند بةرىييت َةم دةدريك لة ه را سياسي ا. ()44ئةمةش بة رةشةكندنيكى جؤرا لة قةل َيييةت ثةيىةسيييتة بييية بيييىون بييية بي ينِواا بيييؤدان ()1596-1529بيييىون دةول دةسييةآلايكى خيياوةن سييةروةرايةوة كيية ليية كةسييايةا ثادشييادا بةرجةسييتة دةبيك ،هةربؤية ثادشا ما رِارةيان ن جيةنط و ئاشيتاى مىمارةسيةكندن ةرماننِةوايييةااى سييةثان ن بيياجء ديييارا كندن ي دادوةران ي هةييية)45(.بييةم ش ييكىةية (بييؤدان) كؤمةَليية ئيمتيييازاايكى رِةهيياا بيية ثادشييا بةخىي .بييةآلم ليية قؤناغةكان دوااندا ايكيىرا (ثيةئان كؤمةآلييةا ) دةركيةوت كية هةرييةك لية (اؤما هؤب و جؤن لؤك و جان جاك رةسؤ) باسيان ليكىة كندووة. َيي ي ا ،كيييية هييييةروةها ايكييييىرا (جياكندنييييةوةا دةسييييةآلاةكان) سييييةرا هةل (مىنتسىيؤ) بةووردا باس ليكىة كندووةو ايكىرةكةش دةدريكتة ثا ئةو. سيةبارةت بية ايكيىرا يةكييةم (ثيةئان كؤمةآلييةا )(اؤمييا هيؤب ) كية بيية دامةزريك ييةرا ئييةم ايكىراييية دادةننيك ي ،ب ينِواا واييية كيية ااكييةكان سييازش ليية هييةمىو ما ييةكانيان دةكييةن بييؤ ئييةو كاربةدةسيي ء خيياوةن دةسييةآلاانةا كيية َيان بيي ذاردووة ،وة دةسيييةآلا ار ميييا هةيييية بيييةبآ هيييي كيييؤتء ميييةرجيكك هيييةل َسىكةوايان ثيكىة بىات… كةوااة هؤب بة يةكيكك لة اليةنىنان دةسةآلا هةل رِةها دادةننيك ،ئةم ئارِاستةيةش لةوةوة سةرضاوةا رناىوة كة هؤب ييةكيكك بىوة لة سةرخةران رِنيكم ثادشايةا بةريتان ء ثىتىريا لية بيةهيك كندن دةسةآلا ثادشاكان كندووة )46(.بؤية ثآا وابيىوة كية بنِييارة سياسييةكانء ياساكان لة (ثةئان كؤمةآليةاي ا) اةنةا يةك ةرماننِةوا دةريان دةكات. 21
َييةا كيية دةول
َيكي ي :ااكيييةكان سازشييييان لييية هيييةمىو ما يييةكانيان بيييةآلم (جيييؤن ليييؤك) دةل َىى لة هةن يكىيان ،هةربؤية (لؤك) بة ثىتيىان دةسيةآلا رِةهيا نةكندووة ،بةل َةم دةدريك . َىى بة ثىتيىان دةسةآلا س ىردار لة قةل نانميكندريك ،بةل بةآلم (جان جاك رةسؤ) ( )1778-1712بنِواا واية كة دةسةآلا ار خيؤا َىى بييية وةكيىي ي كؤمييية دادةننيكي ي كييية الييييةنيكى رييينآ بةن ةكييية نايييية ،بيييةل مىمارةسةا دةسةآلت دةكات لةبنا ئةن امان كؤمة ،وة رة ما البندني دةسيييةآلا اريان هةيييية هيييةركاايكك ويسيييتيان لةسيييةربىو )47(.ئةميييةو (رةسيييؤ) بريةكيةا دئىكناسي رِاسيتةوخؤو بريةكييةا زةري ية (األم بير ا) دةخاايية رِوو، وة ثىيي بةسيييو بييية سيسيييتم ثيييةرمان رِةت دةكاايييةوة ،ضيييىنىة نىيك يييةران نااىانة نىيك ةرا رة بةء سةروةريش سازش ايك ا ناكنيك . َيكي :ياسيياكان رِاسي ء دروسي ني رييةر سيةبارةت بيية (ياسيياكان)يييش دةل لةاليييةن ئريادةيييةك رىييتايةوة دةرنةض ييك كيية رىزارشي ليية بةرنةوةن اييية ()48 رىتايةكان بىات. هةروةها رةسؤ شيكىازا حىىمةاةكان بؤ سآبةش ثؤليكة كندووة-: -1شيكىازا دئىكناس . -2شيكىازا ئىروستىكناس . -3حىكم ثادشايةا . ئيييةوةا شيييايةن باسييية ئيييةم ديي ي و بؤضيييىونانة كاريىيييةريكتايان لةسيييةر شؤرِش ئةمةريى ()1776و شؤرِش ةرِةنس ( )1789هةبىوة بية اايبيةت لةمةرِ بريةكةا (ما ةكان)و (سةروةرا)و (ئيريادةا رىيت )دا .ئةمية سيةبارةت بة ايكىرا (ثةئان كؤمةآليةا ). ايكييىرا دووةم ايكييىرا (جياكندنييةوةا دةسييةآلاةكان)ة ،كيية دةدريكتيية ثييا (مىنتسىيؤ) (.)1755-1689 َىى ئةو ثآا واية كية نابيكي دةسيةآلاةكان لةييةك دةسيت ا كؤببيكتيةوة ،بيةل ثيكىيسييتة دابييةش بىنيك ي ليية نيكييىان دةسييتةا ياسييادانان و جآبييةجآكندنء دادوةري ا .ئةم بريةكةية بة سةرضاوةيةك ميةلنيفاى سياسي دادةننيكي بيؤ شييييىندنةوةيةك داميييةزراوةي بيييؤ دةسيييةآلت و ناوةني ي ةكان دابةشيييىندن ()49 دةسةآلت. 22
لةميانييةا ئييةم باسييةداو ليية ئيية ام ئييةم رؤرِانىيياراى ثيكىييىةوا انةدا، بنِيارا سياس دواا ئةوةا لة دةست خاوةن دةسيةآلا رِةهيادا لية سيايةا حىكم رِةميان (ئيمثناايؤر)ييان ثادشيايةا رِةهياا ئيةوروثا (لية سيةدةكان ناوةرِاسيييت ا) بيييىو ،رىيك راييييةوة بيييؤ ئيييةو اليةنييية سياسييييةا كييية لييية ئيييريادةا رىييتايةوة سةرضيياوةا رناييىوة ،بييةبآ لةبةرضيياو رنا ي اايبةدةن يييةكان ئةو دةسيتةو اليةنية دةسيةآلا ارانة .دوااين رية ثابةني نابيكي بية بنِيارةكيان َةاةوة رةر بنِيار بةدةستان شةرليةا خؤييان لةدةسي بي ةن .دوااينيش دةول ريية دةاىانيك ي لةميانييةا شييؤرِش و خييةبات كندنييةوة ميياا بىةِريك يكتييةوة بييؤ خاوةن ماا. َييةت ه ي را سياسيي ء دةسييتىرا نييىآ ضىارضيييكىةيةك ياسيياي بييؤ دةول دانيياوة كيية كييارو بنِيارةكييان دةسييةآلت كؤتءبةنيي دةكيياتء ضييةن ئييامنِازو هؤكيياريكى ياسيياي دةبةخى ييك بيية هاوآلايييان اييا بييةرةنىارا الدانء خييىارو خيكض دةسةآلا اران بب ةوة ،جا سةرضاوةا ئيةو الدانية هيةر شيتيكك بيكي ،وة َةا ياسا). بنِيارةكان رِاس دةكةنةوة بةثآا ب ةماا (دةول َيةت بية هيةمىو دةزرياو دةسيتةو ااكةكانييةوة ميل كةضي بةم شييكىةية دةول ياسا دةبيك ،لةبةر ئةوةا ئةم مل كةض بىونة رنيك ت اةواوا سةروةرا مياا ()50 َىةيةك ا. دةكات لةهةر كؤمةل
23
ثةراويَزةكانى بةشي رِيَخؤشكةر
( )1فر ئ احطرراخامرردعلا اا ررماافطي سر خاي ضررااتاأفقيررحا ر اط بر ااملاح ر ا األواايفاقطماافع اافطي سي ابك ي اافقر ن اوافطي سر خام معر ا راالحاافرديتخا ا بيلخاسن ا1991ا–.1999ا ( )2منصفاافط يم خا ن اافقاا اافطي سر ااألمايكر خامطبعر اماار اافد اسر تا افعاب ا–ااألو وب خاافاب طخاطبع ااألواخا1991خاص.35ا ( )5د.ام ا مس يلاافامض ن خايفا م ي ااخت ذاافقاا اافطي سر ااار م خاة ر ا افع ر اافق ن نير اوافطي سري خاا ير اافقرا ن اوافطي سر خابغردادخااد رداافير ن خا 1919خاص.121ا ( )1املنجدايفااف غ اواإل ال خادا اافعا خابريوتخاافطبع اافي من اوافععاو خا1911خا ص.111ا ( )3افق م سااحلديثاف تح يلاافطي س خاافدا اافعابي اف م س تخابريوتخاافطبع ا األواا1999خاص.119ا ( )1سررعداعضررااع ررفاافعبيررد خاد اس ر ا ايبي ر اف رابعضامررتغرياتااخت ر ذاافقرراا خا م مع ابغدادخاا ي اآدابخا ماافناسخا س ف ام مطتريخاسن ا1911خاص.11ا ( )1يمدااحلطييناافعرريا خافقر اافطي سر خادا ااأل،ر خامطبعر ا ضر ئ خاسرقمخا 1915خاص.51ا ( )1ايررردا بيررردااحامصرررب حخاافطي سرر ااا ميرر خامنعرر اتاELGAاخاام فطرر خا 1991خاص.11ا ( )9د.اافطررريدا ير ر خا رررنلاافقررراا اافطي سرر ايفامنرمر ر تااإلدا اافع مرر خاا ي ر ر ا املصاي اافع م اف كت بخا1911خاص.131ا ( )11حطررتاحطررااا ر اماافع ر ما خاافتج ئ ر اافعابي ر اواثاه ر ا ر اافقرراا اافطي س ر ا افعاب خام مع ااملطتنصاي خامعهداافد اس تاافق مي اواالشرتااي خاقطرما ردادا مد س اافيق ف اافق مي خا س ف ام مطتريخا1919خاص.13ا ( )11د.ام ر ا مس يررلاافامض ر ن خاافطي س ر اافدوفي ر ا ررثايفامنه ر ااخت ر ذاافقرراا ا افطي س ااا م خاة اافع اافطي سي خاافعددااألولخا1919خاص.39ا ( )12ضرررام ا برررداحاافررردب اخاقضر ر ي ااألمرررتاافقر ر م اوافقررراا اافطي سر ر خامطبعر ر ا االنتص خابغدادخاافطبع ااألواخا1911خاص.19ا 24
( )15رر دلاافط ف سر ر خا سررراائيلاوافقررراا اافطي سر ر ايفاافعر ر و ااا مير ر خاة ر ر ا افطي س اافدوفي خام سط ااألهاا خاافق ها خاافعددا31خاي في ا1919خاص.95ا ( )11م س اافطي س خااجل ءاافاابلخاامل سط اافعابير اف د اسر تاوافنعراخابرريوتخا ص.111ا امق دخاافعالق تاافطي سي اافدوفي خامطبع اافك يحخاافك يرحا ( )13د.ا مس يلا افطبع اافي في خا1911خاص.515ا ( )11جن اط اافعبيد خاافطي س ااا مي ااألمايكي ايفااا يجاافعاب ا1911-15خا اجل مع ر ااملطتنصرراي خااملعهررداافق ر م اف د اس ر تاافق مي ر اواالشرررتااي خاقطررما افد اس تاافدوفي خا س ف ام مطتريخا1912خاص.11ا ( )11د.اافطيدا ي خامصد اسبقاذااهخاص1و.511ا ( )11ميمسامن يسابال خاايفا ك امديااان محر خا اةر ا:ا برداحل يماث برحخادا ا قب ءخاافق ها خاافطبع اافي ني خ1999خاص.121ا ( )19بررداملعط ايمرردا ط ر مخامقدمرر اااا ررماافطي س ر خادا اةررداالو خا مرر خا افطبع اافي ني خا1911خاص.12-11ا ( )21ف ئ احطاخاي ضااتايفاافتأ يخاافطي س اافقديمخاافقيحا اط ب ااملاح ر ا األواابقطررماافطي س ر ايفاا ي ر اافق ر ن اوافطي س ر خام مع ر ا ررالحاافررديتخاسررن ا .1999-1991ا ( )21د.ا م منايمدا حلخاافاكااافطي س اافقديمخام مع ابغدادخادا ااحلاي خابغدادخا 1911خاص.15ا ( )22منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص.55ا ( )25ناسااملصد خاص.51ا ( )21د.ايمدانصاامهن خا ماافطي س خام مع اأسي طخاافق ها خاص.115-112ا ( )23منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص.53ا ( )21ناسااملصد اوافصاح .ا ( )21د.امهد ام باامهد خاي ضااتايفاافاكااافطي س ااف سيطخاأفق ه ا ر اط بر ا افصفاافي فثابقطرماافطي سر خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخا سن ا2111ا–ا.2111ا ( )21د.ا ا د اافعق ب خاافعالق تاافطي سري اافدوفير اد اسر ايفااأل ر لاوافترأ يخا وافنراي تخادا ااجلم هريي خابنغ خاافطبع ااألواخا1991خاص.155ا 25
( )29د.امهد ام باامهد خاافاكااافطي س ااف سيطخامصد اسبقاذااه.ا ( )51منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص.51ا ( )51د.ام ر لامرهررااأمرردخاميك ر في اواامليك في ي ر خادا ااحلاي ر اف طب ر خابغرردادخا 1911خاص.51ا ( )52م اسب يتخا ط اافاكااافطي س خاافكت باافي فثخا اة خاد.ا اشدااف او خا قديم:اأمداس ي ماافعما خابدو ااسمااملطبع خاص.115ا ( )55بررداجلب ا برردامصررطا خاافاكررااافطي س ر ااف سرريطاواحلررديثخاو ا اافتع رريما افع ف اوافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خااملطبع ااألواخا1912خاص.31ا ( )51نيق ف اميك في خااألمريخاف و اسعدخا ااثاافاكااافطي س اقبلااألمررياوبعردهخا عاي ر :اعررري ام ر دخادا اا فرر ااجلديررد خابررريوتخاافطبع ر اافي منرر خا1911خا ص.219ا ( )53ا ي اافقاآني خاس اآلا ماا خاآي ا(.)139ا ( )51ا ي اافقاآني خاس اش خاآي ا(.)51ا ( )51د.ايمررداف ر و اافنبه ر خانر ر ااحلكررمايفااإلسررال خام مع ر اافك يررحخاافك يررحخا 1911خاص.199ا ( )51امل س اافعابير اافع ملير خا ا11خام سطر اأ مر لاامل سر خا ير لخاافطبعر ا افي ني خا1999خاص.121ا ( )59بدافق د ا بدافع ي خاافعمد ايفا داداافعد خابدو ااسمااملطبع خاص.121ا ( )11ا بتاقيمااجل ي خا ادااملع دخااجلر ءاافي فرثخام سطر اافاسر ف خابرريوتخاافي فير خا 1991خاص.211ا ( )11يمدانصاامهن خامصد اسبقاذااهخاص.131-113ا ( )12د.ايمرردا مر خامعاار ااملصررط ح تابررااافغرراباواإلسررال خادا انهضر امصرراخا 1991خاص.121ا ( )15منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص.15ا ( )11د.اع فداسعيدا فيقخاي ضااتايفاحقر ااإلنطر خاأفق هر ا ر اط بر اافصرفا افي ن خابقطماافع اافطي سي خاا ي اافق ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخا سن ا2111-2111خاص.32ا ( )13د.امهررد ام ر باامهررد خاي ضررااتايفاافاكررااافطي س ر ااف سرريطخامصررد اسرربقا ذااه.ا 26
او ط اافنرر اافاطي سر ايفاافعراا خا
( )11ميداافط د خامب دئاافق ن اافدست دا ااحلكم خام لخا1991خاص.22ا ( )11ناسااملصد خاص.21ا ( )11د.امهررد ام ر باامهررد خاي ضررااتايفاافاكررااافطي س ر ااف سرريطخامصررد اسرربقا ذااه.ا ( )19ناسااملصد اوافصاح .ا ( )31ف م يدا امل:اد.ايمداف و اافنبه خامصد اسبقاذااهخاص.13ا ا
27
بةشى يةكةم كاريطةريَتى فاكتةرة ناوخؤيىيةكان لةسةر ثرؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسى دةرةكى سةرةتا َةايكك ثيكش هةمىو ناسي ضؤنيكت دارِشت سياسةا دةرةك هةر دةول شييتيكك ثيكىيسييت بيية ناسييان ن ئييةو رؤرِانىارييية نيكىخؤياييى دةرةكيانيية هةييية َبييذاردن جيكىنةوةكييان بةردةسييت خيياوةن بنِيييار دةكييات لييةو كييةكار ليية هةل َةاةدا. دةول اكتييةرةكان بيية مانيياا ب ات ي هؤكارةكييانء ئةوانييةا دةب يية هؤكييارو رِة ء َىيكسييي نىانييي ن كيييية بيييية كارليكييييك كندنيييييان كاريىيييةريكتيان هةييييية لةسييييةر هةل هةلىمةرجيييةكان ثيكيييك دةهيكي ي ة ،ئيييةم هةلىمةرجانييية سييييفاا ئيييةم اكتةرانييية وةردةريييينن ،بييييةثآا هيكيي ي و كاريىييييةريكتاى بةشيي ي ارا هييييةر اكتييييةريكك ليي يةو رؤرِانىاريانةدا ،ئةمةو بةش ارا كندن هةر اكتةريكك لةو رؤرِانىاريانةدا يان بيية ش ييكىةيةك ئؤاؤميياايى وةآلم ي ئييةو واقيعيية دةدااييةوة كيية ثةيىةسييتة بيية َىيكستةكانةوة ،ياخىد بة شيكىةا ويس او و بية مةبةسيتةوة دةبيكي ،كية لية هةل َىيكسيييييتةكانةوة دةردةضييي ييك ،يييي يان لييييية الييييييةن خييييياوةن الييييييةن خييييياوةن هةل ()1 بةرنةوةن يةكانةوة دةبيك . ئةمييةش جييةخ لةسييةر ئييةوة دةكااييةوة كيية نااىاننيك ي اةماشيياا خيياوةن بنِياريكيييك بىنيكي ي دوور ليييةو هييية ء مةرجانيييةا كييية ضيييىاردةوريان داوة ،جيييا َةا ،ضىنىة خاوةن بنِيار دةكةويكتة نيكين كاريىيةري ناوخؤي بة يان نيكىدةول هةلىمةرجة سياساى ئابىراى كؤمةآليةايةكانء ويس ء خىاسيتةكان رية ، لةبةر ئةوةا خاوةن بنِيار رىزارش لة بةرنةوةن ا ض واىيكذة جياجياكان ()2 رةلةكةا دةكات بة شيكىةيةك رىت لة بةرامبةر ني ىةا دةرةكي ا. ليكييينةوة دةاىاننيكييي بىوانيكييي كييية ئيييةم هةلىمةرجانييية هةنييي يكك جيييار وا دةخييييىازن كيييية سياسييييةايكى دةرةكييي ديييييارا كييييناو ثييييةينِةو بىنيكييي ،لييييةم رِوانىةيةوة ئةم بةشةمان اةرخان كندووة بؤ شيىندنةوةا ئةم بابةاية ،كية لية سآ باس جياوازدا دةخيةي ة رِوو بةم شيكىةيةا خىارةوة-: 28
-1اكتةرة مادايةكان. -2اكتةرة كؤمةآليةاايةكان. -3ئةو اكتةرانةا ثةيىةن يان بة سةركندةوة هةية.
باسى يةكةم فاكتةرة مادديةكان يةكةم /فاكتةرة ئابوريةكان-: اكتيييييةرا ئيييييابىرا بييييية ريييييننى ية ئيييييةو اكتةرانييييية دةنميكنريكييي ي كييييية َيييةتء رِة تيييارا خييياوةن بنِييييارا كاريىيييةريكتايان لةسيييةر هيكي ي و اىانييياا دةول سياس دةرةك هةيية .وة ئيةم اكتيةرة ضيةن ية رِةريةزا اين ليةخؤ دةرنيكي ، وة ك سنوشت سيستم ئابىرا ،بنِوجؤرا ماددة خامةكان ،قةبارةا بةرهةم هيك ييان نةاييةوةي ،ايكى ينِاا بييةكارهيك انء ئاسييت ثيكىييىةوا .ئييابىرا ئييةم َ رننط دةريكِنيك لة بةخىي سييفةا اايبةدةني يكت متمانية، اكتةرة رِةل جيكىرياء ئارام بة هةمىو رِةرةزة ناوخؤيايةكان ان ،ثيكىيست ييان ثىي بةسو بة كةرةسيتةا بييان كيةم دةكاايةوة ،هيةروةك ضيؤن منِونيةتء ئيازادا َبذاردن جيكىنةوةكان لة بىارا ناوخؤاء دةرةكيي ا بية خياوةن مىناوةرةو هةل بنِيار دةبةخىييك .وة اىانياا وةسيتان لةبيةردةم هيةمىو ىيارةكانء بةرريةا هةلىمةرج نائاساي رناة زياد دةكيات ،ئةميةو اكتيةرا ئيابىرا ميةرجيكى سةرةك ء رننىة بؤ خاوةن بنِيار اا بتىانيك رِووبةرِووا قةينانة سياسيةكان ببيكتيييةوة بييية اايبيييةا ئةوانيييةا كييية مةانسيييي ارن وةك ريييةمارةء ثضي ينِان ن ()3 ثةيىةن ا اا دةرااة ئةرةرا ثيكى ادان سةربازا. نةبىون ب ضي ةيةك ثتةوا ئابىرا دةبيكتة هؤا نةاىاني دامةزراني ن َ ،هةروةها دامء دةزرايةك سةربازا ثتةوو مؤديكنن بة اىاناو داهاا خؤمال نااىاننيك ي ثىييتىريا ثنةسييةا رةشيية ثيك ي انء بىنان نييةوة بىنيك ي ،هييةروةك ضييؤن نااىاننيكي ثيك اويسييتاية خؤراكيييةكان دانيىييتىان ايكيين بىنيكي .بييةبآ َييييةت الوازو كييييةم دةبيكيي ي بييييؤ بييييىون ئابىرايييييةك بييييةهيك اىاناكيي يان دةول ()4 دابي ىندن ئاسايى ووآلت لة بارا جةنطء ئاشتي ا. 29
َييك بييارا ئييابىرا كاريىةريكتايييةك رِوونء ئاشييىناا ليكينةوة دةاييىان بى هةية لةسةر اىاناا سةربازاء سياس ء اةك ةلؤج ووآلت. لييية رِاسيييتي ا ئيييةو ووآلاانيييةا كييية خييياوةن سيسيييتميكى ئيييابىرا بيييةهيك و خاوةن ِريكذةيةك زةرا كةرةسيتةا سنوشيت ،ييان خياوةن ووزةو اىانياا بةرهةم هيك انة ،بيةاىاناو بيةه كي انن لية ثىيتىريا كندني ئاما ية سي ااييية َبيييييذاردنء دةرةكييييييةكانيانء بيييييارا ووآلت ضيييييةن ية بازنيييييةا ناوانييييي هةل َبذاردن باش ية جيكىنةوة بيؤ ئيةوةا جيكىنةكان لةبةردةست ا دةبيك بؤ هةل بىنيكتييية ب ضيييي ةا بنِييييارو دوااييينيش ببيكتييية ب يييةماا رِة تيييار لييية سياسيييةا دةرةوةدا ،بييةآلم ئييةو ووآلاانييةا كيية ليية رِووا ووزةو كةرةسييتةوة ليية ئاسييت ثيكىيست ا ن زياان مةانسييان هةيية ليةوةا اىوشي الوازا بيب لية بةرامبيةر َب يذاردن جيكىنةوةكييان لةبييةر دةميان ي ا َىيكسييتة دةرةكيةكان ي ا و بييىارا هةل هةل اةسك دةبيكتةوةو بة ناضارا بنِياريكك دةدةن كة لةوانةية رى او نةبيك لةرة ()5 بةرنةوةن يةكانيان ا. لةميانةا ئةم باسةدا بؤمان دةركةوت كة ئةو ووآلاانةا لة بىارا ئابىري ا َ ي كاريىييةر بييةهيك ن دةاييىانة دةرريياا ثاشييىؤيةا داخبييةن ،وة دةاييىانة رِةل َةاي ي ا ،هييةروةها دةاييىانة اىانييا ئابىريييةكانيان بىيك ينِن ليية رؤرِةثييان نيكييى دةول خبةنيية رييةرِ وةك هؤكاريكييك بييؤ خ مييةا سياسييةا دةرةكيييان ،هةن ي يكك جييار َييييةت سياسييييةايكى ديييييارا كييييناو دةرنيكتيييية بييييةر وةك سييييةثان ن سيي ي ا دةول ئابىرييييةكان ييييان سياسيييةا نييييىدان ييييان سياسيييةا دابي ينِية و ثضي ينِان ن ()6 َةا ئابىرا. مامةل ليكنةدا ثيكىيستة ئامانة بؤ ئةوة بىةية كة جؤرا اىاناا ئابىرا بةردةس بة اةنةا نااىانيك رِةَل رننط و كاريىةر ببي يكي ريةر اىانيا ئابىراييةكان بية شيكىازيكى مؤديكننء هاوضةرخانة نةخنيك ة رِوو و وةبةر نةهيك نيك لة ثيك اوا بيي ةديةيك ان ئاما يية نيىييتمان ء نةاةوايةاايييةكان بةوثييةرِا هيكيي و اىانيياو كاريىةريكتايةوة. ئةمةو ضةن ية مةرج هةية كة كاريىةريكت دروس دةكات لةسيةر بنِييارا سياس ،جا ثيكىيستة بنِييار بةدةسيتان ئيةو بياوو مةرجانية لةبيةر ضياو بىينن، َاى ثيىةسييازا ،بازررييان نيياوخؤياى وةك قييةبارةا بةرهييةمةيك ان كىييتىكال دةرةكيي ي ،بةدةسيييي هيك ييييان دراوة رنانبييييةهاكان ،بيييينةو ثيكيييي ان اىانيييياا 31
َي ي بي اسيييازاى ئييياوةدان كندنيييةوة ،وةك :بةني ي ةرةكان ،ايييؤرِا ِريكىاوبيييان ،هيكى شييييةمةن ة ةر ،بةرهييييةمةيك ان ووزةا كارةبييييا ،اييييؤرِا ثةيىةن ييييية سييييىىاى () 7 السىىايةكان ،هةروةها رةيىو بة ئامادة باشيةك ناوازةا جةماوةر. َةايانييةا كييةبارا ئابىريييان الوازةو َييةت يييان ئييةو يةكيية نيكىدةول ئةمييةو دةول ثيكىيسييييتة سييييةرةكيةكانيان ثنِناكااييييةوة بيييية ناضييييارا رِوو دةكةنيييية ووآلايييية زهليك ةكيييان ايييا كؤميييةك و يارميييةا مةرجي ي اريان ثيييآ بي ي ريك بيكىىميييان ئيييةم َىيكسييتةكان اليييةن الواز سييةربةخؤي رِة تييارةش وا دةكييات كيية بنِيييارو هةل لةدةس ب ات*.
دووةم /فاكتةرة سةربازيةكان
َبييذاردن َ ي كاريىييةرا هةييية لةسييةر هةل بيكىىمييان اكتييةرا سييةربازا رِةل جيكىنةوةكان ( )Alternativesو دةركندن بنِيارء جيكبةجآ كندنيىي ا. ليكيينةدا مةبةس ي ليية اكتييةرا سييةربازا ئييةو رِةرةزانيية دةرنيكتييةوة كيية ليية بيييةردةم خييياوةن بنِييييارا سياسيييي ايةو دةاىانيكييي بيييةكاريان بة كي يكييي ،ئيييةو َؤزاى ضييينِ رِةرةزانيييةش بيييةثآا جيييؤرا قةينانييية سياسييييةكانء ئاسيييت ئيييال َية بىنةوةيان بةكار دةهيك نيك لة بةرامبةر شىست ضارةسةرا سياساى هةول ديبىىماسيييييةكان و دوور خسييييت ةوةا اىانيييياا سياسيي ي ء ديبىىماسيي ي بييييؤ ضارةسةرا كيكىةكان. َىى لةم رِوانىةيةوة دةرةي ة ئةوةا كة جةنط ااكة ئةرةرو بيذاردة نيية ،بيةل َبذاردةكان انةوة ،وةك ةايش كندني هيكي ا دةكنيك جةنط خبنيكتة نيكى هةل سةربازا ،مانؤرِا سةربازا ،هةرِةشةكندن بةكارهيك ان هيك ا سةربازا. بةكارهيك ان هيك ا ضةك ارا بؤ بةديةيك ان ئاما ىةليكىية – كية جيةنى َىى بيؤ سيةنان ن رِاسيتيةا هةرِةشيةكانة ،بيؤ سةرااسةرا نةرنيكتةخؤ – بةل رِارةياني ي ن سيييىوربىون لةسيييةر وازنيييةهيك ان لييية ئاما ييية سياسييييةكان ،وةك َيكى سي ي ىرا سي ي اايذا ،هيييةروةها ضيييىونة نيكيييى جيييةنى دارريكندني ي خيييال () 8 س ىردار يان جةنى سةرااسةراى رىتىريةوة. لةمييةوة بؤمييان دةردةكييةويك كيية بييةكارهيك ان هيك ي ا سييةربازاىة هييةمىو َةاان ثى بة اىانا سةربازيةكانيان دةبةسو كاايكى ا ثيكىيس نية ،بةآلم دةول وةك هؤكيياريكى ميياددا كاريىييةر ليية دةركندن ي بنِيييارا سياسييي ا ليية كيياا ئاشتاى جةنى ا ،لة كاا ئاشتي ا هيك ا سةربازا كاريىةريكتايةكةا لةسةر 31
رِة تييارا بنِيييار بةدةس ي دةردةكييةويك وةك اكتييةريكك بييةكارا دةهيك يك ي بييؤ اؤقان نء انسان نء هةرِةشةا بةكار هيك ان بة مةبةست ىار خست ة سةر َي ئريادةييةك َيةاان اين ،بية شييكىةيةك كية رِةل رِة تارا سياس دةرةكي دةول نارِاسييتةخؤ ببي يك ي ليية ثيك يياو سييةركةوا بنِيارةكييةدا ،ليكيينةدا كاريىييةريكت َي هؤكيارو مةبةسي اكتةرا سيةربازئان بيؤ دةردةكيةوكي كية دةاىانيكي رِةل ببي يك لة هةمان كاا ا ،لة كاايكى ا اكتةرا سةربازا ئامنِازيكى كاريىةراء َبييذاردن جؤريكييك ليية جؤرةكييان رِة تييار َ ي يةكةكييةرةوة دةبي يك ي ليية هةل رِةل نىان نء جآبةجآ كندن بنِيارةكان لة كاا جةنط يان ئاشتي ا. ليية هييةمان كاا ي ا اكتييةرا سييةربازا ئامييان ء مةبةسييتة ،ئةمييةش لييةوةدا َةت دةكنيك وةك دةردةكةويك كة كاايكك اةماشاا اىانا سةربازايةكان دةول َةتء ئةو ب ضي ةيةا كية بنِييار دياردةو رِوكةش ب ضي ةي هيك و اىاناا دةول () 9 بةدةس لة بنِياردان دا ثىت ثيك ةبةستيك . َييةا جةنى ي ا بييةكار هيك ييان هيك ي ا ئةميية لييةكاا ئاشييتي ا ،بييةآلم ليية حال سييةربازا وةك رييننى ية ئييامنازا رِاسييتةوخؤا جيكبييةجآ كندن ي بنِيارةكييان دادةننيك . * رِةَل دام و دةزراا سةربازا لية رِنيكميىيةوة بيؤ رِنيكميكىي اين دةرؤِريكي ، بييؤ ةىونيية سيسييتم سييةربازا ئييةو رِنيكمانييةا كيية دامء دةزرييا سييةربازيةكان سةرضاوةا دةسةآلاة ايكي اء دةسةآلا خؤيان بةسيةر سيسيتم دةسيةآلتء ةرماننِةوايةاي ي ا دةسييةثيك ة .لةريية ئةوةش ي ا دام و دةزرييا سييةربازيةكان بيية َىى سيىد وةردةرينن لية مةدةنييةكانء هاوبةشييان َ اسة ،بةل اةنةا بةم كارة هةل ()10 دةكةن لةم كارةدا ،لة هةن آ كاا ا لةميانةا مةدةنيةكانةوة حىكم دةكةن. َي دامء دةزريا سيةربازيةكان بي ةية لية لةم بيىارةدا دةكنيكي ئاميانة بية رِةل َي كاريىيةرو بةرضياو دةبي يكي لية (ئيسنائيل) دا ،دةزراا سيةربازا ايكيي ا رِةل ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيييياى سييييةربازي ا ،بيييية اايبييييةت ئييييةو بنِيارانةا ثةيىةن يان بة جةنىةوة هةية بؤ ةىونة جةنى حىزةينان سياَل * مةبةس ي ليية دامييةزراوةا سييةربازا ليكيينةدا هةريييةك ليية سييىثاو ثييؤليسء هيك ي ة نيمضيية سييةربازيةكانء دةزراكييان ئاسييايش دةرنيكتييةوة ،واايية هييةر دامء دةزرايييةك كيية هؤكييارا هيك و ان و اؤقان ن لةبةر دةست ا بيك .
32
1967رِةنى انييةوةا ه ي را دامء دةزرييا سييةربازايةكانء ئاسييت هييةنمىون ئييييةم دامء دةزرايانيييية بيييية رِوونيي ي دةردةخييييات لةسييييةر دةسييييةآلا سياسيي ي ئيسنائيى ا. ئةمييةو دةزريياا سييةربازا بيية ش ييكىةيةك كاريىييةرو بةرضيياو بةش ي ارا ليية هيييةمىو قؤناغيييةكان دروسيييتىندن بنِييييارا (ئيسييينائيل)دا دةكيييات ،هيييةر لييية َسييةنىان ن ئامييادةكندن ثيينةِنةا بنِيييارةوة اييا جيكبييةجآ كندنيي )11(.و هةل دةرة يييييام بنِيارةكيييييةش .ئةميييييةش لييييية الييييييةن زانييييياا بيييييىارا سياسييي ي (ئيسيينائيل)ا ،ثسييثؤرِ ليية ثةيىةن ييية مةدةنييية سييةربازيةكان ا (يييىرام ثيكيينا )Yoram periجةخت لةسيةر كناوةايةوة .هيةروةها داتيي كيةحم ( David )Kimchiبةِريكىةبيييةرا رىيييت وةزارةاي ي دةرةوةا (ئيسييينائيل) لييية سييياآلن ( )1986- 1980كيية ثيكى ي يش بييؤ ميياوةا ( )27سييا ليية وةزارةا ي بييةررنا َيييةا َيكي ي (( :لييية كييياا دروسيييتبىون دةول ئيسييينائيىا ا كيييارا كيييندووة دةل (ئيسنائيل)ةوة اا ئةمنِة دامء دةزراا سةربازا (ئيسنائيل)ا بية شييكىةيةك َةايييةوة ،وة يييناوان دةسيييت وةرداوةاييية نيكيييى دروسيييتىندن بنِيارةكيييان دةول َيكى رةورة دةبي يك لة كاايكى ا وةزارةاي َيك :دامء دةزراا سةربازا رِةل دةل دةرةوة رِةَل بةرضاوا نية لية دروسيتىندن بنِيارةكاني ا)) ةىونيةش لةسيةر ئيييةم بييييريو بؤضييييىونة ئةوةييييية كييية وةزارةاييي دةرةوةا (ئيسيييينائيل) ئارييييادار نةكناوةاةوة لة هيكنش ئيسنائيى بؤ سةر ب ىيةا ئيةاؤم ليكناقي لية سياَل َييي نيييةبىوة ليييية نةخىييييةو ثةنِنيكييييذا ، 1981هيييةروةها وةزارةاييي دةرةوة رِةل ()13 َ .1982 دارريكندن لىب ان لة سال َيييةا دةبيكي ي ئيييةو رِاسيييتية بي ي ان كييية سيييةركندايةا سياسي ي لييية دةول َىنا سييةربازا دةبةسييتيك بيية (ئيسيينائيل) ثى ي بيية سييىثاو دةزريياا هييةوال َسيييةنىان نء ثكىييي يارةكان ،ئةميييةش مةبةسيييت كؤكندنيييةوةا زانيييياراى هةل كاردةكااة سةر جيؤرو ضيؤنيكت ايكىةيىيت خياوةن بنِييار بيؤ ني ىيةا دةورو بةرا. هييييةروةها دةزريييياا سييييةربازا (ئيسيييينائيل)ا ليييية رِابييييندوو و ئيكستاشييي ا سةرضياوةيةك رننىية بيؤ ثيكىةياني ن نىخبيةا سياسي دةسيةآلا ار ،ئةمييةو ةرمانيي ي ة سياسيييييةكان دةاييييىانة كاريىييييةريكتايان هييييةبيك بييييؤ رنا ةبييييةرا سياسييةايكى ديييارا كييناو لةميانييةا كاريىييةريكتايان لةسييةر رِاا رىييت ليية 33
َيةكان رِارةياني ن .ليكينةدا ئيةوة دةهيك ي يةوة يياد ِريكىاا ليك وانيانةوة بيؤ كةنال كة دامء دةزراا سةربازا لة اىركيا هةر لية كىدةاياا مايسي ()1960ةوة ايا َي سييةرةك دةبي يكي ليية نيييان سياسي اىركيييادا ،لةميانييةا ئييةو ئيكسييتا رِةل ثيكىانةوة كة لة دامء دةزرا سياسيةكان ووآلاةكةيان ا بةدةستيان هيك انةوة، كة خؤا لية ثىيةا سيةرةك كؤمياردا دةبي يكتيةوة كية بيةث كي نيةريت اىركييا لية َ ةبييييذيكنيك .هييييةروةها ئة ىمييييةن اليييييةن سييييةركندة سييييةربازايةكانةوة هةل ئاسايىييي ي نةايييييةوةي سيييييةرةك ئيييييةركان رىيييييتاى سيييييةركندةا هيكييي ي ة ضةك ارةكانيش ايكي ا سةر بة دةزراا سةربازية( )14لة اىركيادا .هيةروةها لية اىركيييادا (كيية مييل كةض ي هييةنمىون سييةربازيةكانة) ليية بييىارا كندارايييةوة بنِيارا رةردنىري (مى م) بؤ حىىمةت دةردةكيات ،ئةريةر حىىميةايش نيةيارا َ ي ثيىييان ب ي ات ليية جآبييةجآ كندني ي ا ئييةوا رِووبييةرِووا زةنى ي يييان دوو دل َىةشان نةوة دةبيك ،هيةروةك ضيؤن حىىمةاةكيةا (نة يةددية ئةربيةكان) هةل يييان دورخسييتةوة ليية دةسييةآلت بييةهؤا مىيية ج يريِآ كندنةيييةوة ليية جآبييةجآ كندني ي بنِييييارو داواكارييييةكان ئة ىمةني ي ا لةميييةرِ ثاراسيييت لةنانييييةتء َيةكان. لةناوبندن ئىسىل َيييةكان ئة ىميييةن ئاسايىي ي نةايييةوةي ايييىرك ،وةك ييييةكيكك لييية كةنال كاريىيةريكت دامء دةزرياا سييةربازا لية ثنةسيةا بنِيارداني ا ،بيةر ثنسية لييةو سياسةاة اىن و ايذةا كة حىىمةاة اىركيية ييةك لية دواا يةكيةكان اىركييا َؤكؤسيي رناىيانةايية بييةر بةرامبييةر بيية كيكىييةا كييىرد كيية بيية سياسييةا هؤل ناسييييناوة ،بيييية مانيييياا رِوخانيي ي ن نمارةيييييةك زةرا رىنيي ي ةكان باشييييىرا رِةنهةآلا اىركيا كة زةربةيان كىرد نى بىون (كة بية 15-12مىييؤن كية ()15 مةزةن ة دةكنيك ). بيييةم شي ييكىةية بي يميييان كييية لةسيييىةراارةكان اىركييييا خييياوةن ه كي يكىي ي كاريىييةرن ليية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارو سياسييةا دةرةكي ي ا .ئييةوةا شاي ةن وةبيري ه كي انةوةيية اكتيةرا سيةربازا هيةمىو ئيةو رِةرةزانية دةرنيكتية خييؤ كيية ثةيىةن ي يان بيية بييارا سييةربازايةوة هةييية ،رييننى ية ئييةو رِةرةزانيية: هيكيي ة ضييةك ارةكانة ،ئةمييةش اىانيياا جييةنى دةرنيكتييةوة ليية رِووا اىانيياا منةي يان ئامادة باشاى ضيةكء اةقةمةنييةوة ،هيةروةها ثيكىيىةوا بيىارا َةتء ئاست اىاناكان لة بةرهيةم هيك يانء بةرةو ثيكىضىون اةك ةلؤج دةول 34
ثنِضةك كندن هيك ة يةدةريةكانء ئاسيت اىاناكيان بيؤ ئاميادة باشياةيك ةكان َيةا قيريانء اةنىيذةا بة شيكىةيةك خيكناي رِةضاو كناو لة كاا جةنطء حال ليية ناكيياودا .هييةروةها رِةهةني ا ضييؤنيكت هيكي ة ضييةك اريةكان ،ئةمييةو ئاسييت بييةهنةو ليكىةشيياوةي سييةركندة بييةر ثنسييةكان ليية ثنةسييةا نةخىيية كيكىييان ()16 س اايي دةرنيكتةوة. َيةت ثيكيك دةهيكي ة ،ئيةم ه كي انيةش هةمىو ئةم رِةرةزانة ثيكىيةوة هيكي ا دةول َثىييو بييؤ بنِيييار ب ية لةميانييةا رِة ء كاريىييةريكتايان اكتييةريكى هان ي ةرو ثال َي ان بيؤ جيكبيةجآكندنيان، دةستان بؤ دةس نيىانىندن ئاما يةكانء هةول ئةميييةش سيييةر دةكيكىي ييك بيييؤ سيييةربةخؤي سياسيييةا دةرةكي ي .بيييةآلم ئيييةو ووآلاانييةا الوازنء اىانيياا سييةربازا ثيكىيسييتيان نييية ،زةركييات ناضييار دةبيية سياسةا شل رِةوا مل كةض بىننة بةر ،وة داِريكذةران سياسةا دةرةكي لييةو ووآلاانيييةدا بييية شيييكىةيةك سييةرةك بيييةدةم داواو مةرجيييةكان ني ىيييةا دةرةكيةوة دةضة ،وااة مةرج نية بة شيكىةا خىازراوا خؤيانء بة ئارِاسيتةا َىى زةرجيييار َسيييىكةوت بىيييةن ،بيييةل َيييةو هةل ويسيييت سيييةربةخؤي خؤييييان مامةل دةكةونة نيكن كارايكىندنء سةثان ن ويست بةرامبةرةوة. َي لة رِةش اي ئةم باسةدا دةرةي ة ئةو رِاستيةا كة اىاناا سةربازا رِةل رننطء كاريىةرا هةية لة ثنةسةا دروستىندن بنِيارا سياس دةرةكي ا، ئةمةش هاوشان لةرية ثةيىةسي بيىون كةرةسيتة سنوشيتايةكان و ايىان ئيابىراى اةك يةلؤجاى ثيىةسيازا ووآلتء بيىون ورةو مةل يةوياا رِةحي الا هكي ة ضةك ارةكان…
35
سيَهةم /فاكتةرة جوطرافيةكان
اكتييييةرة جىرنا يييييةكان كاريىييييةريكت رِوونء ئاشييييىنايان هةييييية لةسييييةر ثنةسييةا دروسييتىندن سياسييةا دةرةك ي ووآلت ،ئةمييةش لةميانييةا ئييةو ثةيىةن ايةا كة خاوةن بنِيار بة ني ىةا جىرنا يةوة دةبةستيكتةوة. َةم دةدرا ،بيةوةا لة رِابندوودا ئةم اكتةرة بة اكتةريكى ب ضي ةي لة قةل ئييةم اكتييةرة رِة تييارا خيياوةن بنِيييارا سياس ي دةس ي نيىييان دةكيياتء ليية رِي بةن ييي ا يةكةماييييةا ثيييآ دةبةخىييينا ،بيييةآلم ئيييةو ثيكىيييىةوا ة زانسيييتاى اةك يىيانييييةا كيييية ليييية بييييىارة جياجياكييييان نيانيي ي ا رِووييي ي ا ،بييييىوة مايييييةا ()17 كةمىندنةوةا رننىاى بايةخ ئةم اكتةرة. جيةييان هاوضييةرد ثيكىييىةواةء رةشييةكندنيكى بييآ س ي ىرا ليية زةربييةا بىارةكييييييان اةك ييييييةلؤج ء ثةيىةنييييي ا كييييييندنء هااىضييييييؤو ثيىةسييييييازاى اةك يييييةلؤجياا سيييييةربازا بيييييةخؤوة بي ييييييىة ،بيييييةآلم لةرييييية ئيييييةم هيييييةمىو َ ي اكتييةرا جىرنا ي ي ا ب ييك ليية ثنةسييةا ثيكىييىةواانةدا دةبيك ي دان بيية رِةل بنِياردانيي ا ،هييةر بؤييية جييىرنا ناسيي بييةناوبانى ئييةمنيى (سييثايىمان) جةخت لةسةر ئةم اكتةرة كندةايةوةو وواىوييةا (( :جىرنا ييا اكتيةريكى ب ضي ةياية بؤ سياسةا دةرةك ووآلت ،لةبةر ئيةوةا رِةريةزو هؤكارةكيان زياان بةردةوامة بة دريكذاي رِةنرار ،هةر بؤية ثيكىيستة ثيكىةا هيةر ووآلايكيك بيية ووآلايييان اييينةوة لييية رِووا جىرنا ييييةوة ديناسييية بىيييةية ايييا لةميانةييييةوة بتىان سياسةا دةرةك ئةو ووآلاة ب اسي ةوة))( )18ئةمةش بة ماناا ئيةوة ديك كة خاوةن بنِيارثيكىيستة لة كاا بنِياردان ا ثيكىةا ووآلاةكةا لة رِووا جىرنا يةوة لةبةرضاو بىنيك . َةاانيييةوة لييية ضيييةن اليةنيكىي ي ا رننىي ي ثيكىيييةا جيييىرنات بةنيسيييبةت دةول دةردةكيييةويك كييية ثةيىةنييي ا دوور ييييان ن يىييييان بييية سياسيييةا دةرةكييي . ئابىراء سياساى سيةربازايةوة هةيية .ئيةم رننىييةش ليةوةدا دةردةكيةويك كيية ثيكىييةا جييىرنا بايييةخ خييؤا هةييية ليية ووشييىاناى دةرييياو ئا ان ي ا. هيةريكم ووشيىان قىآلياييةك بيةررنا كندني هةيية كية هاوكيارا دةوَلييةت دةكات كية هيكي ة سيةربازيةكان لية بيىارا بيةررنا ووشيىاني ا داميةزركي كي ء اؤكمييةا بىييات ،ئةمييةو هييةريكم شيياخاويش يارمةاي ي ةرة بييؤ دروسييتىندن دانييان نةخىييةا هيكيينش بييندن ليية سياسييةا سييةربازا – دةرةكي ي ا ،بييةآلم 36
هييةريكم شيياخاوا ليية بييىارا هيكيينش كندن ي ا رى يياو و لييةبارة هييةروةك ضييؤن ناوضةا اةختان لة بىارا بةررنا كندنا بةكاردةهيك نيك . ئةو ووآلاةا كة بةسةر دةريادا دةرِوانيكي وة بيكي بية ووآلايكىي دةريياي دةناسنيكتةوة خاوةن كةشت رةليكى بازرريان دةبيكي كية ليةكاا ئاشيت ء خاوةن كةشت رة سةربازا دةبيكي لية كياا جةنىي ا (وةك بيةريتانيا) ،بية ثيكضةوانةوة ئةو ووآلاانةا كية سي ىرا ئاوياييان نيية باييةد بية بيةه كي كندنء ()19 اؤكمةكندن هيك ا سةربازا ووشىان دةدةن. َييةت دةاىاننيكي بىانيكي هييةمىو ثاييية رِرييةزة سنوشييتايةكان هيكي ا دةول كاريىةريكت بةردةوام ِريكذةيايان هةية لةسةر سياسةا دةرةوة ،ئةم ثايةو رِةرةزانةش خؤيان لة ثيكىة ،رِووبيةر ،شييكىة ،ئاووهيةوا ،بيةرزون م ،سيامان سنوشتاى… هت دةبي ةوة. ئييةو ووآلاانييةا كيية ثيكىةكييةيان بيية ويكسييتىة يييان ِريكنِةويكييك دادةننيك ي ليية َةايي ي ا ،ييييان كةواىةاييية سيييةر ضيييةن دةرياييييةك، جيييىآلن ثةيىةني ي ا نيكىدةول بايييةخيكى رييةورةو س ي اايييان هةييية بييؤ ثىييتىريا كييندنء بييةه كي كندن ي سياسةا دةرةك ئةو ووآلاانة. هيييةروةها ناواني ي رِوبيييةرا ووآلت زةر كيييات ئيييةوة دةرةييييةنيك كييية ئيييةو ووآلاانييية خييياوةن اىانييياا زةرو هةمييية جيييؤرن لييية رِووا كةرةسيييتةا خييياو و بايييةخ س ي اايي سييةربازايةوة .بؤييية دةبيي ئييةو وآلاانييةا كيية خيياوةن رِووبةريكى ناوان جىرنا دةاىانة ه كي يكى كاريىةر بة لة سياسةا نيكيى َةاي ا ،لة كاايكى ا اىاناا ئةوةيان هةبيك ئةو رِووبةرة ناوانةو كةرةسيتة دةول ئابىريانيييييةو هةمةضةشييي ي خييييياكء بيييييةرزو ن ميةكيييييةا بييييية شييي ييكىةيةك وا بيييةكاربةيك يك كييية ئاما يييةكان بةيك يكتييية دا (وةك ويةيةاييية ييييةرناىوةكان ()20 ئةمنيىا). لةم رِوانىةيةوة دةرةي ة ئةو دةرة امةا كة ثيكىةا جىرنات يان ناوان رِووبييةروو كييةشء ئيياوو هييةواا بيياش يييان بييىون كةرةسييتةا سنوشييت بييآ سىودة رةر كندارا وةبةرهيك انء دةرهيك انء سىود ليكىةررناة بة شيكىةيةك مؤديكنن بةكار نةهيك نيك ء حىىمةت يان رِنيكم ئةم اكتةرانية نةخااية خ ميةا َةايي ا .بيؤ ووآلتء كؤمة ء بةهيك كندن ثىةثايةو ثيكىةا لة ني ىةا نيكيى دةول ةىونيية :رِووبييةرا ناوان ي ووآلا ي سييعىدية كيية بيية ( )2250070كيىؤمييةان 37
ضىاررؤشيية دةنميكن ريك ي ،ئييةم رِووبييةرة ناوانيية ضييةن ة هيك ي و اىانيياو داهييات دةسييتة بييةر دةكييات ليية هييةمان كاا ي ا بىوةايية خيياَل الواز ليية بييىارا كييؤن ة كندن ئاسايى س ىرة ووشيىان و ئياواء ئا اناييةكان ،لةبيةر ئيةوةا رِووبييةرا خاكةكييةا بيية زةري ي بيابانييةو بةربةسييت سنوشييت ايك ي ا نييية بييؤ بةررنا كندن جىة لة سنوشت ووشى بيابان ،هةر ئةمةشة واا كندووة كة زةر هةستيار بة سةبارةت بة كيكىةا بةررناى ئاسايىي ووآلت ،بية اايبيةت بييةهؤا ن يى ي س ي ىرا بيياكىر يييان ليية رِنيكم ي جىلةكييةوة ،ناوان ي رِووبييةرا جييىرنا واا ليية رِنيكم ي سييعىدية كييندوة ضييةن ية ِريكىةوا امييةا سيي ىرا لةريية ووآلاييان دراوسييكا ا ئيمي ا بىييات .هييةروةها نةخىةكيكىييان بييؤ ثىي بةسيييو بيييةهيك ا دةريييياياى ئا يييان بيييةهيك و اىني ي و ايييؤ دةاىانيكي ي ئيييةو بؤشييايايةا بييؤ ث ينِ بىااييةوة اييا زا بيك ي بةسييةر كيكىييةا رِووبييةرة ييناوانء ()21 دريكذةكةا ا. ئةمةش كاريىةري اكتيةرا جىرنا يميان بيؤ رِوون دةكاايةوة كية هةني آ جيار ووآلت بية ناضيارا سياسييةايكى دةرةكي ديياريىناو دةرنيكتةبيةر .لةريية َيك اكتةرا جىرنا لة رِابندوودا بة يةكيكك لة هةمىو ئةمانةش ا دةاىان بى اكتةرة بةردةوامء كاريىةرةكان سياسةا دةرةك دةنميكندرا ،بيةآلم ئيةمنِة ئةو كاريىةريكتايةا كةم بؤاةوة بيةهؤا ئيةو ثيكىيىةوا ة بيآ ئةن ازةييةا كية جيةيييان بةخؤييييةوة بي يىييييةا لييية بيييىارا اةك يييةلؤجياو ثةيىةنيي ا كيييندنء ضةكسازاى بىارةكان اندا.
ضوارةم /فاكتةرى دانيشتوان
سيةرةاا دةبيكي ئيةو رِاسييتية بي ان كيية كاريىيةريكت اكتييةرا دانيىييتىان َىيكس ء رِة تارا خاوةن بنِييار ايةنةا لية بيىارا ضيةن ايةايةوة ليكيك لةسةر هةل َىى لة بىارا ضةن ايةااى ضؤنايةا ثيكىةوة ليكك دةدريكتةوة. نادريكتةوة ،بةل اكتييةرا دانيىييتىان بيية اكتييةريكى ميياددا وبابييةا ديكتيية نميياردن كيية كاريىةريكت لةسةر دروستىندن بنِيار هةية. بيكىىمييان كاريىييةريكت ء كييارا اكتييةرا دانيى يتىان ليية ب ينِو جؤرةكةيييةوة سةرضاوة دةرنيك ،لة رِووا ضةن ايةاايةوة (بنِةكةا) كاريىةريكت سةرةك دةردةكةوكي لةميانةا ثةيىةني ا ئيةم اكتيةرةوة بية جيؤرا اىانياا ئيابىراى َييةايكك ليية اليييةكء اىانيياا بييةكارهيك ان وةك هؤكاريكييك بييؤ سييةربازا هييةر دةول 38
رِةوايةا دانة ثا ضةن رِة تياريكى دييارا كيناو لية الييةك اينةوة .بيةآلم لية رِووا ضييييؤنايةايةوة (جؤرةكييييةا) زيييييادبىون ِريكييييذةا خىيك يي ي ةوارو زانيييياو ثسييثؤرِان ليية اليييةكء زييياد بييىون ايكىينِاا اةمييةن مييام ناوةني ةكان ليية اليييةك انةوةو بةرز بىونةوةا بةرهةم هيك ان ااكة كة لة اليةك اينةوة وا دةكيات كيية ني ىييةا سياس ي خيياوةن بنِيييار زةر لييةبارو رى يياو بيك ي بييؤ بييةديةيك ان ()22 ئاما ةكان سياسةا دةرةك . سيفةاة نةاةوةياى نيىتمانيةكان دانيىتىان كاريىةريكتيان هةية لةسةر سياسييةا حىىمييةت ،بييؤ ةىونيية :هةن ي يكك ليية رييةالن بيية ووشييكء و داخييناو دةناسنيك ةوةو هةن يكىيان بة داهيك ان و دةس ثيكىلةرو هةني يكى انيىييان بة رىيكنِاية و نةرمىنيان وةسف دةكنيكة ،ئةم سيفةاانة بة شييكىةيةك رىيت ()23 كاريىةريكتيان لةسةر سياسةا ناوخؤياى دةرةك حىىمةت هةية. هيييةروةها كاريىيييةريكت دانيىيييتىان لييية رِووا ضيييةن ايةااى ضيييؤنايةايةوة َيةت لية بيىارا سيةربازي ا ،بية شييكىةا رِةَل خؤا دةبي يك لةسةر هيكي ا دةول ئيياب يان سةلب ،هةر بؤية بنِييار بةدةسيتان اكتيةرا دانيىيتىان بية هةني وةردةرنن لة كاا بنِيار دان ا. دةاىاننيك بىوانيك منةتيش هةن يكك جار وةك كةرةستةيةك خياو ديكتية هييةنماردنء دةكنيكيي ِريكذةكييةا بييةكار بةيك نيكيي بيية مةبةسييت ضيياك كندنيي ضييؤنيةا ء جؤرةكييةا ،ئةمييةش بييؤ ب وكندنييةوةا خىيك ي ةواراى هؤشيييارا مةشييييِء رِاهيك ييييانء ئامييييادةو سيييياز كندنييي ثسييييثؤرِو كنيكىيييياران ليييية بييييىارا َاى خىيك نء يكنكندنء خ مةاىىزاراى… هت دا ،اا ثيىةسازاى كىتىكال كاريىيييةريكتاى كارليكيييك كندنيييةكان ثتيييةوو بيييةهيك بةء مةشي يِء رِاه كي يييانء ئاميييادة باشيةكان هاوشان ئةو ثيكىىةواةء زيادبىنة بةرضاوة بة كة جيةان هاوضيةرد بةخؤيييةوة بي يىيييةا ،ئةمييةو نمييارةا دانيىييتىان جيةييان بييةثآا سييةرنميكنا َ ()2000دا رةيىيتىوةاة شيةش مىييار كية ،كية نةاةوة يةكىناىوةكان لة سيال اييا ئيكسييتاش ليية زيادبىون اييية ،ئةمييةش ئامانةيييةك رِوونيية بييؤ زييياد بييىن و ريينان بييىون ئييةرك حىىمييةتء كاربةدةسييتان بييؤ رِووبييةرِوو بىنييةوةا اةقي ةوةيييةا دانيىتىان كة جيةان بةخؤيةوة دةيبي يكي ،ئيةم زيياد بىونيةش كيار دةكااية سيةر سيستم سياساى رِةوا سياسةا دةرةكي هةني يكك ووآلت ديياراى سي ىردار دةكات. 39
َيييةم دةدريكي ي كييية لييية رِووا اكتيييةرا دانيىيييتىان كاايكيييك بييية ئييييياب لييية قةل ضةن يكتاى ضؤنيكتايةوة هاوااو رى او بيك لةرة اىانا ئابىراى خؤيةكيةكان ووآلت ،ئةرييةر وانييةبيك ئييةوا ثيكضييةوانةكةا رِوو دةداتء بييةزيان هاووآلايييان ليية اليييةكء حىىمييةايش ليية اليييةك دا دةشييىيكتةوة .ئةمييةو ىييارا دانيىييتىان لييةو ووآلاانةدا ديكتة دا كة سامان ئابىراييان بية شييكىةيةك ضياك بةكارنيةه كي نيك ، ييييان كةسيييان ثسيييثؤرِو شيييارةزايان كيييةمء دةرمةنييية بيييؤ وةبيييةره كي ان سيييامان نةاييةوةيايان ،ئةمييةش يييان بييةهؤا الوازا اىانيياا بنِيييار بةدةسييتانةوةية ييياخىد بةهؤا نةبىون ئةو سامانة ئابىريةية كة هيك ا منةيي ايكيي ا بيةكار دةه كي نيكي ، ئةمييةش دةبيكتيية مايييةا كؤضييىندن دانيىييتىان بييةرةو ووآلاييان ايين يييان دةبيكتيية َىريسان جةنى ناواخنيىازا بيؤ دةسيتىناة بةسيةر خياك ووآلايان مايةا هةل اندا بؤ ئةوةا بتيىانة سيىد لية سيامان ئيةو ووآلاانية وةربىيننء اىانيا منةيايية ()24 زيادةكةا خؤيان خبةنة رةرِ ايكي ا. َ كي ة ييان ئةو ووآلاانةا كة بةهؤا كيكىةا كةم نمارةا دانيىيتىانةوة دةنيال كيكىةا نةبىون كادينو كةسان ثسثؤرِو رِاهيك ناويان هةيية ،نيااىانة سةرضياوة ئابىريييةكانيان بيية ش ييكىةيةك ضيياك بييةكار بة كي ي ة ،ئةميية جىيية لييةوةا كيية نييااىانة رِووبةرِو وا ثيكىيةاتء هةلىميةرجء هةرِةشية دةرةكييةكان بب يةوة ،سيةرة ام ئيةم َةاانة ناضار دةبة كة ثةيىةس بة بة ضةن ية رِيكىةواة نامةو هاوثيةئانيكت دةول ئةو ايؤوة كية بنِييارا سياسي دةرةكييان خبااية نيكين ىيارو ميةرج هيكي و اليةنية دةرةكيةكانييةوة .ةىونييةش لييةم بييىارةدا زةرة ،ئييةوةاا ويةيةايية يييةكىناىوةكان ئةمنيىا دةسةآلتء اىاناا ئابىراى سياسياى سيةربازا خيؤا بةسيةر زةريكيك لية ووآلاييية دواكةواىوةكاني ي ا سيييةثان ووة ،دياراني ىييييان ووآلايييان كةني ي اون ،ئيييةم َةاانييية بىااييية ثاشيييىؤا خيييؤا لييية سياسيييةاة ثاواخنىازيييية واا كيييندووة ئيييةو دةول زةربيةا بىارةكاني ا .لية نيكين رِة شي اي ئيةم باسيةدا بؤميان دةركيةوت كية اكتيةرا َىيكسي ء رِة تيارا بنِييار بية دةسيتان دانيىتىان بةجؤريكك لة جؤرةكان كيار لية هةل َةايكى ا ،بة اايبةت لةم قؤناغةدا بيةهؤا ثيكىيىةوا زةرا دةكات لة هةمىو دةول بييييىارا اةك ييييةلؤجياو زانسيي ي ء ثةيىةنييي ا كييييندنء هؤشييييياراى ئاييي ي ولىجياو بريوباوةرِةوة… َيةت، لةبةر ئةوةا منةت بة يةكيكك لة كةرةسيتة خاوةكيان دةنميكندريكي بيؤ دةول ثيكىيسيييتة لةسيييةرا هيييةو بي ي ات بييية ضييياك ية شي ييكىة سيييىود لييية ووزةو اىانييياو بيييةهنةكان وةربىنيكي ي ء بيىااييية ئيييامنِازيكى كاريىيييةر بيييؤ بيييةدية كي ان ئاما ييية 41
سياسية دةرةكييةكان ،بيؤ ئيةوةا دوااين ببيكتية ييةكيكك لية رِةريةزة سيةرةكيةكان َةت. ه كي و اىاناا دةول
باسى دووةم فاكتةرة كؤمةآليةتيةكان
لةميانةا ئيةم باسيةدا بية شييكىةيةك بابةايانية لية دييارانية ئيةو اكتيةرة َي يييةوة كييية كارريييةريكت رِوونء ئاشيييىنا لةسيييةر بنِييييارا كؤمةآليةايانييية دةكؤل َة ،هييةو دةدةييية بييا ليية هةريييةك لةمانييةا سياس ي دةرةك ي بييةجآ دةه ييكى خىارةوة بىةية-: رِاا رىت . هؤكارةكان ثةيىةن ا كندن. حي بة سياسيةكان. رنوثةكان ىار. جؤرا سيستم سياس .َي ةوة. زانىؤو ناوةن ةكان ليكىؤليةكةم /رِاى طشتى Public Opinion رِاا رىيييت يةكيكىييية ليييةو اكتةرانيييةا كييية كاريىيييةريكتيان هةيييية لةسيييةر سيستم سياساى دةسةآلت ،بة اايبةت لة بىارا سياسةا دةرةكي ا. رِاا رىت بة وااياا رِاوبؤضيىون ااكيةكان لةميةِر كيكىية رىيتاى دييارا كناوةكاني ا ليية بييىارا سياسييةا ا ،ليية رِوانىييةا ئييةم ثيك اسييةيةوة ،رِاا رىييت ثةيىةسييتة بيية كيكىيية رىييتيةكانةوة ،واايية جيكىيياا رننىي ثيكي ان ئةن ي امان ()25 َيية بةرىييت ،بييةآلم ئييةم كيكىييانة سنوشييتيكى دياريىناويييان هةييية. كؤمةل (هرر ر د اافع رر ر ا) بييييةم شيي ييكىةية ثيك اسييييةا (رِاا رىييييت ) دةكييييات(( :كييييؤا َسيييةنىان ن رىي ي ضي ي ء اىيكيييذةكان دانيىيييتىانة لةميييةرِ رِاوبؤضيييىونء هةل مةسيييةلة رىيييتيةكان ا)) .رِاا رىيييت لييية (نةي ي افبالمر ر )دا بييية وااييياا (زارا َى ) – أفطن ااا رقا–اهيااىوة )26(.بيةو ماناييةا رِاا رىيت ئامانةيية بيؤ خةل َى سةبارةت بة كيكىيةيةك ديياريىناو ،هيةر بؤيية َىيكست جةماوةرا خةل هةل داِريكييييييذةران بنِيييييييارا سياسيييي ي هييييييةو دةدةن رِاا رىييييييتاى نيييييياوةرِةكء 41
ئارِاسييييييتةكان رِونء ئاشييييييىنا بيكيييي ي اليييييييان .رِاا رىييييييت لييييييةو كااانييييييةدا َىانيكك هةوَل زاني ي دةدةن ،زةربيةا حىىمةايةكانيش َ ةدات كة خةل سةرهةل ثيكييييان وايييية كييية كؤكندنيييةوةا ثىيييتىريا كييياريكى ثيكىيسيييتة بيييؤ سياسيييةا دةرةكيان. هاوآلا ئاساي بايةخيكى كةم دةدات بية كاروبيارا سياسيةا دةرةكي ، بؤية ياراىندن بةرِاا رىت لة كاروبارا دةرةكي ا كاريكى ئاسان ة وةك لية كاروبارا ناوخؤي )27(.بة اايبةت لة ووآلاة دكتااؤراى اؤااليتاريةكاني ا كية َييةت هؤكارةكييان رِارةيان ي ن بييؤ خييؤا قييؤرد كييندووة ،ئييةم هؤكارانييةش دةول َة ،بةآلم لةو ووآلاانيةا سةرضاوةا سةرةك زانيارا زةربةا ااكةكان كؤمةل كة رِةنناميةا ئيازاد و كيةناَل سيةربةخؤا ا كي ايية ،حىىميةت بية هيةمان شييكىة ثيكىيسيييت بييية زاني ي ء و ئارِاسيييتة كندني ي رِاا رىيييت هةيييية ،بيييةآلم هيييةو ء كؤشىيكى زةر بة خةرج دةدريك بؤ بةديةيك ان ثىتىريا جةماوةرا .لةبيةر َييةكان رِارةيان ي ن رِاو بؤضييىون دنو نييةيارو جييؤراو جييؤر بيي و ئييةوةا كةنال دةكةنةوة. رِاا رىت بة يةكيكك لة رِةرةزةكان سياسةا دةرةك دادةننيك ،ئةمةو رِةوايييةا دةسييةآلتء ثاسيياوا مانييةوةا بييية اايبييةت ليية ووآلاييان جيةيييان سيكةةم ا ،زياد لة هةر كاايكى اين ثيكىيسيت بية ثىيتىريا رِاا رىيت هةيية، ئةمةو هةرضةن ة لة ووآلايان جيةيان سييكةةم رِاا رىيت لةالييةن دةسيةآلا َيةكان رِارةياني ن َيةت كةنال سياسييةوة دروسي دةكنيكي ،لةبييةر ئيةوةا دةول بةدةسييتةو دةاىانيكي لةميانةيانييةوة رِاا رىييت بةيك يكتيية دا ،يييان كاربىنيك ي بةرِاا رىت ثيكىىوا رؤرِةثيان سياسياى سيىود ليكيىةررنا ،بةمةبةسيت ()28 َىةو دي و بؤضىونةكان خاوةن بنِيار. َى بة بةل رِازيىندن خةل َىيكسييتانةدا رِاا رىييت بيية ش ييكىةيةك رِوونء ئاشييىنا لييةو مةسييةلةو هةل دةردةكةويك كة ثةيىةن يان بية بةرنةوةن يية نةاةوةيايةكانيةوة هةيية ،كية وا دةخىازن بنِياريكى سياس دةرةك اىن دةر بىنيك ،بة شيكىةيةك هةلىمةرج َثىيت بنِيارةكية دةكيةن لية بنِةخسيك يك بيؤ خياوةن بنِ ييار ايا ئيةو ه كي انيةا ثال دةورا كؤبب يييييةوة بيييييؤ رِووبيييييةرِوو بىنيييييةوةا ئيييييةو هةرِةشيييييانةا كييييية لييييية بةرنةوةن يةكانيان دةكنيك .لةرية ئيةوةدا كية يةرامؤش كندني رِاا رىيت لةاليييةن دروسييتىةرا بنِيييارةوة هةميىيية شىسييت بنِيارةكيية نارةيييةنيك ،ئييةو 42
ييةرامؤش كييندنء رننى ي ثيك ةدانيية سييةر دةكيكى ييك بييؤ ئييةوةا ناوةن ي ةكان رِاا رىييت ثاشةكىيية بىييةن ليية ثىييتىرياء ثىييتيىان كندن ي بنِيارةكيية ليية كاايكى ي ا بنِيارةكيية لةريية بةرنةوةن يةكانيان ي ا يييةك نةرنيكتييةوة ،جييارا واش هةية ئةم ناوةن انة رِووبةرِووا دةسةآلا اران دةب ةوة ،وة هةني آ جيار هيةو دةدةن بييؤ رييؤرِي دةسييةآلا خيياوةن بنِيييار بيية هييةمىو شييكىازة اةقىي يييةكان، ()29 لةوانة كارا شؤرِشىيكنِا. لةم ميانةييةوة ئيةوة دوثيات دةكةي يةوة كية هيةمىو سيسيتميكى سياسي ، بآ رىآدانة سنوش ء ئاست بينِوا بيىون بية جيةماوةر ،دةبيكي رننىي رِاا رىييتاى ئارِاسييتةكان لةبةرضيياو بىنيك ي ،هةرضييةن ة بيية ِريكذةيييةك كييةميش بيك . لةريية ئةوةشي ا كيية قةااخبانييةا رِيييالي م ثييآا واييية كيية رِاا رىييت بيية ضييةن اايبةدةن يييةك دييياريىناو جيادةكنيكتييةوة ليية سياسييةا دةرةكييي ا، رننى ي يان-: -1نييةبىون زانيييارا ثيكىيس ي ء ئييةو رِاسييتية ب ضييي ةيايانةا ثةيىةسييو بيية سياسةا دةرةكيةوة الا هاوآلايان. -2بايييةد نييةدان هاوآلايييان بيية كيكىييةكان سياسييةا دةرةكيي ،مةرييةر بيية ش ييكىةيةك سييادةو كييةم نييةبيك ِ .ريكييذةي ئييةم بايةخ انييةش ليية كيياا قييةينانء َةنيةكان ا زياد دةكاتء لة كاا ئاساي ا كةم دةبيكتةوة. اةنىذة نيكىدةول -3ئيييةم قىااخبانةيييية ئيييةوةا دووثيييات كندةايييةوة كييية دروسيييتىةرا بنِييييارا سياس ي كييار دةكاايية سييةر رِاا رىييت زييياان لييةوة كيية كييار بىنيكتيية سييةرا، َىيةو زةرجاريش بة ثيكضةوانةا رِاا رىتيةوة رِة تار دةكات)30(.هةرضةن ة بةل بؤضييىونةكان ئييةم قىااخبانةييية بييةه كي ة بييةآلم ناكنيك ي بيية حييىكميكى رىييت لةسيييييةر كاريىيييييةريكت رِاا رىييي يت لةسيييييةر سياسيييييةا دةرةكييي ي ،ضيييييىنىة كاريىييةريكت رِاا رىييت ليية رِنيكميكىييةوة بييؤ رِنيكميكىي ايين دةرؤِريكي ،هييةروةها بييةثآا رييؤرِان كيكىيييةكان سياسييةا دةرةكاييى ئاسيييت يييةك دةنىيي رِاا رىت لةسةر ئةو كيكىانة دةرؤِريك . ثييياش ئيييةو رؤرِانىاريييية ريييننطء ناوازانيييةا كييية لييية بيييىارا اةك يييةلؤجياو هؤكارةكيييان ثةيىةني ي يىندن و رةيان ني ي ا هااىوةاييية دا ،بييية اايبيييةت دواا 43
رِووداوا /11سيييي ييكبتةمبةرا 2001/رِيييييييذةا بايةخيييي ي ان بيييييية رِووداوة نيكييييييى َةايةكان لةنيكى ووآلاان ا رِوو لة زياد بىونة. دةول ((هىلسييت )) ثييآا واييية ئييةو سيسييتمة سياسيييانةا كيية حىىمييةت ايكي ي ا باآلدةسييتة بةسييةر هييةمىو سةرضيياوةكان زانييياراء رارةيان ن ي ا رِاا رىييت ايكيي ا دةرؤِريكيي بيييؤ هكي يكىيي ثىيييتيىان سياسيييةا دةرةكيي ،لةبيييةر ئيييةوةا جةماوةر هي بريو بؤضىنيكى جيياوازا نيية ليةوةا كية دةسيةآلت رىزارشيت َىنا هييةمان رِاو َى خييؤا وا دةبي يكتييةوة كيية هييةل ليكييىة دةكييات ،هييةروةها خييةل ()31 بؤضىونء ئارِاستةية كة حىىمةت هةيةا . بيييةآلم قىااخبانيييةا (ليرباليي ) جيييةخ دةخااييية سيييةر ئيييةوةا رِاا رىيييت كاردةكااييية سيييةر رِةوايي سياسيييةا دةرةكايييى ضىارضيييكىة رىيييتيةكان ئيييةو ()32 َبذاردنةكةا. سياسةاةو جؤرا هةل رِاا رىييت ثييا بيية داِريكييذةرا سياسييةا دةرةكيييةوة دةنيكي اييا بايييةد بيية كيكىة يةك ديياريىناو بي ات ،هيةروةها كيار لية ئاسيت ثيكي ان ء ايكىةيىيت بنِيييار بةدةسي دةكييات بييؤ ئييةو كيكىييةية ،واايية رِي بةني كندني ييية كةمايييةا (أولىيات) كيكىةكان الا داِريكذةرا سياسةا دةرةك ديارا دةكات ،هةروةك ضييؤن ضىارض ييكىة سييةرةكيةكان بييؤ دروس ي كييةرا بنِيييار ديييارا دةك يات بييؤ ئةرييةرو بييذاردة رى اوةكييان .هييةروةها رِاا رىييت كييار دةكاايية سييةر جييؤرا بذاردة سياسيةكان كة دروستىةرا بنِيارا سياس دةرةك دةيىااة ب يةماا كاركندن. لةميانييةا ئييةم باسييةدا رةيىييتي ة ئييةو دةرة امييةا كيية ثةيىةن ايييةك َىرؤرِكناو لة نيكىان حىىمةتء رِاا رىتي ا هةية ،وااة هةردووكيان كيار لية ئال يةك ا دةكةن ،هةروةها هيك ا كارايكىندن رِاا رىت لةسةر بنِيار بةدةس لةسةر ضةن اكتةريكك وةستاوة ،لةوانة-: -1سنوشت سيستم سياس -2 .جؤرا رِةش بريا سياس باو. َىيكستةكة. -3سنوشت بارودةخ دةوروبةرا هةل ئةمةو خاوةن بنِيار دةاىان يكي كيار لية رِاا رىيت بىيات لةميانيةا اىانياو كةناَلييةكان رِارةيانيي ن كيية رِاسييتةوخؤ و خيكيينا كاريىييةرا دروسيي دةكييةن، يييياخىد لةميانيييةا ئيييةو هؤكارانيييةا كييية كاريىيييةريكتايان دوور خايةنييية وةك 44
هؤكارةكييان ثيكىةيانيي ن سياسيي (افتنعرر اافطي سرري ا)( .)33وةك خيكيي ان و قىااخبانةو يكنرةو سىثا… هت .
دووةم /هؤكارةكانى ثةيوةندى كردن-:
لة سايةا ئةو ثيكىىةوا ة اةك ةلؤجاى زانسيتية خيكيناو بةرضياوانةا كية جيةيييان هاوضيييةرد بةخؤييييةوة بي ييييىة ،هؤكارةكيييان ثةيىةني ي ا كيييندن ليييةو بييىارةدا ثىييىيكى زةرا بةركييةواىوةو ثيكىييىةوا يكى بةرضيياوا بةخؤيييةوة بي يىة كية لية زةر بيىارا جياجيياا وةك رِادييؤ ،اةلية يؤن ،رِةننامية ،كتيكي ، ب وكناوةكان ،كؤمثيىاةرو ئي تةرنيكت ا … هت خؤا دةبي يكتةوة. هةريييةكيكك لييةم هؤكارانيية بييةجؤريكك ليية جؤرةكييان كاريىييةرا لةسييةر بنِيييار بةدةسييتان دروسي دةكييةنء دواايين لةسييةر سياسييةا دةرةكيييش كاريىييةريان دةبيكيييي ي ،ئييييييةم كاريىة ريييييييةش بييييييةِريكىاا ورونانيييي ي نء هؤشييييييياركندنةوةو دروسيييييتىندن رِاا رىيييييت دةبيكيييي لييييية ِريكىييييياا رىاسيييييت ةوةا زانيييييياراى َىيكسيي ي ء هةلىمةرجيييية سياسييييية رِاسييييتيةكانء رِوونىندنييييةوةا كيكىييييةو هةل َةاةوة. دةرةكيةكان دةول َةايكى ان دةرؤِريك بيةثآا َةايكىةوة بؤ دةول ئةم كاريىةريكتايةش لة دةول ئةو سيستمة سياسيةا ايكي ا ثةينِةو دةكنيك . ييياخىد كاريىةريةكيية بةِريكىييةا ايين دةبيك ي ،بييؤ ةىونيية كاايكييك مي ي ياكانء ئامنِازةكيييان ثةيىةني ي ا كيييندن وةك ئامنِازيكيييك بيييةكاردةهيك نيكة بيييؤ جيييةنى َةاانيةوة بيؤ بيةديةيك ان ئاما ية سياسيية دةروناى ثنِوثارةن ة لة الييةن دةول دةرةكيةكانء ىار خست ةسةر اليةن بةرامبةر. لة رِاستي ا هؤييةكان رِارةياني ن لية هةني آ كااي او لية هةني آ سيسيتم َيكىي كاريىييةر سياسي دئىكناسييي ا كيية بيية دةسييةآلا ضييىارةم دادةنيينيكة رِةل َةايية اؤااليتيياراى دكتااؤريةكان ي ا دةريكينِن ليية نيييان سياسييي ا ،بييةآلم ليية دةول هؤيةكان رِارةيان ن لة اليةن دةسةآلا ةرماننِةواوة قؤرد كناونء بيةكاريان دةهيكيي ي ة بييييؤ بييييةديةيك ان ئامييييان ء بةرنةوةن يييييةكانيانء رىزارشيي ي لييييةرِاو بؤضييىونء ئايي ياكان دةسييةآلا اران دةكييةن ،واايية رِارةياني ن هييي شييتيكك ليية ()34 َىى لةخ مةا دةستةا ةرماننِةوادا كار دةكات. َيك ،بةل دنا دةسةآلت نال 45
َةاةشيي ا هؤييييةكان رِارةيانيي ن دةب ييية دار دةسيييت دةسيييةآلتء كيييارو لييةم حال ئةرك سةرةك خؤيان لة دةس دةدةن. ريييةر بثنسي ي كيييآ كيييارا ثةيىةني ي ا كيييندن (االاصيييا ) ئييية ام دةدات؟ َيك :هةر كؤمة و رنوثيكك بة مةبةس ء ايكىةيىت ةوة هةو بي ات دةاىان بى كاريىييةرا لةسييةر سياسييةا حىىمييةت دروس ي بىييات بيية دةسييتةا سياس ي ثةيىةن ا كندن دةنميكنريك ،هةروةك ضؤن هةن يكك لةو كؤمةآلنيةش كية بيةبآ َيكى مةبةس ء مةراميكك كاريىةرا لةسيةر دةسيةآلت دروسي بىيات بية كؤميةل ()35 سياس ثةيىةن ا كندن دادةننيك . لة سيستمة دئىكناسيةكان ا ثارايةكانء رنوثيةكان ىيار بية دييارانية دةسيييتةكان ثةيىةني ي ا كيييندن دادةنييينيكة ،ثةيىةني ي ا كيييندن ضيييةكيكى زةر مةانسي ارة بةدةس هةر رينوثء اليةنيكىيةوة كية بييةويك كاريىيةراى ىيار لةسةر داِريكذةران بنِيارا سياس دروس بىات. هؤييييةكان رِارةياني ي ن بييية شي ييكىةيةك رىيييتاى رِةننامييية بييية شي ييكىةيةك َيك ىي ي ريييننط دةبيي ي ة لييية كيييار كندنييية سيييةر ثنةسيييةا دارِشيييت اايبيييةا رِةل َىيكسيي ء سياسييةاةكان بنِيييار بييية سياسييةت ،ئةمييةش بيية شيييىندنةوةا هةل دةستانء كؤكندنيةوةا ثىيتىريا دةبيكي بؤييان لية الييةكء لية الييةك اينةوة مي ياكان هؤكاريكىة كة دةكنيكي لية ِريكىةيانيةوة ئارِاسيتةو بؤضيىونةكان رِاا رىتاى رنوثة جياوازةكان بةرنةوةن ا ،بىااة دةس داِريكذةران سياسةت َيكى سيةربةخؤ دةبيي ة (وااة دةسةآلت) ،لة اليةك انيىةوة ئةم هؤكارانة رِةل لة دروس كيندنء سيازدان رِاا رىيتاى رِاا بنِييار بةدةسيتان سيةبارةت بية ()36 كيكىةو دةزة سياسية دةرةكيةكان. لةم ميانةيةدا بي يمان كة ثةيىةن ايةك بةهيك و رنيك راو هةيية لية نيكيىان رِاا رىييتاى ثةيىةن ي ا كندن ي ا ،ثةيىةن ي ا كييندن بيية هييةمىو ضييةمكء جييؤرة جياجياكانيةوة ئامادة باشيةك هةميىةي بةرجةستة دةكات لة هةمىو ئيةو بابةاانييةدا كيية ثةيىةن ي ا بيية رِاا رىييتايةوة هةييية ،ضييىنىة بييةبآ ثةيىةن ي ا كييندن رِاا رىييت دروسيي نابيكيي ،جيييا جييؤرو ئاسييت ثيكىييىةواىوي ئيييةو ثةيىةن ا كندنة هيةر ضيؤنيكك بيكي ،كيؤن بيكي ييان نيىآ ،هيةروةك ضيؤن بيةبآ َسييةنىان ن ثيكييىان ئاسييت رِاا هؤيييةكان ثةيىةن ي ا كييندن ضيياوديكنا هةل َ ةلسيية دويك ييآ جييةخت لةسييةر رىييت ناكنيكي .لةبييةر ئييةوة ئةرييةر لييةقى 46
َيك (( :مة بريدةكةميةوة كةوااية وواة بةناوبانىةكةا ديىارت دةكندةوة كة دةل مة بىومن هةية)) ،ئةوا ئةمنِة لةقَى منةت جيةخ لية ووايةا ((مية ثةيىةني ا دةكةم كةوااة مة بىمن هةية)) دةكااةوة( )37لة رِاستي ا رِارةيان نء هؤييةكان َيكى ي سييةرةك دةريك ينِن ليية بةرضيياو رِةشيية كندنيي رِاا ثةيىةن ي ا كييندن رِةل رىييت ء ئارِاسييتةكندني ا ،هييةروةها مييي ياكان دةاييىانة ثنِدريية رفيي ءرؤو َىرؤرِكندن زانييييياراى ثةيىةنيي ي ا كندنيي ي نيكييييىان داِريكييييذةران بنِيييييارا ئييييال سياساى رِاا رىت دروس بىةن .كةوااة ضىنة ناوةوةا مي ياكان بؤ دامى َيكى زةرييان دةبيكي جيا سيىي بيكي دةزراكان دارِشت بنِيارا سياس رِةل يييان ئيييياب .ليكيينةوة دةاىاننيك ي بىوانيك ي هؤيييةكان ثةيىةن ي ا كييندن يييان َثىيييتىندن سيسييييتم سياسييي ،ئةميييةش ليييية هؤكييياريكى بيييةهيك كندنء ثال كاايكىيي ا دةبيكيي كيية مييي ياكان ليية اليييةن دةسييةآلاةوة قييؤرد كيينابة ،وةك ليية سيسيييتمة ديىتيييااؤراى اؤااليتاريةكاني ي ا هةيييية ،يييياخىد هؤكاريكيييك دةبييية لييية هةن آ كاا ا بة دةس ثاراةكانء رنوثةكان ىارةوة بؤ كاريىيةراء ىيار خسييت ة سييةر دةسييةآلتء بنِيييار بةدةسييتان ،وةك ليية ووآلايية دئىكناسيييةكان ا َةاةدا ئةو هؤكارانة بىارا ىيار خسيت ة سيةر دةسيةآلايان هةية .وااة لةم حال هةييية .هييةر ضييؤنيكك بيك ي بنِيييار بةدةس ي هةميىيية هييةو دةدات ماددةكييان رِارةيان ن بة باش ية شيكىة وةبةر بةيك يك ء سيىوديان ك وةربىنيكي ،ئةميةش لةم خاآلنةدا دةردةكةويك (-:)38 -1دةستلست زانياريية بةسىدةكان بؤ دروستىندن بنِيارو ناسيي رِاو بؤضىونةكانء ثيكىةااة نىيكيةكان. -2ضنِكندنةوةا رننى دانء دروستىندن كةشء هةواييةك رى ياو بؤ وةررنا بنِيارةكة. -3رِارةيان ن بنِيارو بةدوادا ضىون . بةم شيكىةية ِريكذةو ئاست رننىي ان بنِيار بةدةسيتمان بيؤ دةردةكيةويك ، كة دةيانىةنية ميىياني م خ ميةاىندن بةرنةوةن ييةكانيانء رِاكيكىيان رِاا رىت بةالا خؤيان ا ،زةر كاايش بنِييار بةدةسيتان مةانسي زةرييان دةبيكي ليية مييي ياكان اييا رةيىييتؤاة رِاددةيييةك سييةركندةيةك وةكييى نيياثىيؤن بَىيكيي ((ئةوةن ةا لة سآ رِةننامةا نةيار دةانسم لة هةزار اانكء دةبابة ناانسم)). سيَهةم /حيزبة سياسيةكان Political Parties 47
هةمىو حي بيكى سياس بةرنامةو ئاما ىةليكى ديياريىناوا هةيية ،كية َىايييةو هييةو ء رِةنى انييةوةا بةرنةوةن ي ا ضييي يكك يييان ضييةن ضييي يكى كؤمةل خةبات دةكات بؤ دابي ىندني ئاميان ء بةرنةوةن ييةكان لةميانيةا ناوةني ا دروسيييتىندن بنِييييارا سياسيييي ا ،هيييةر بؤيييية حي بييية سياسييييةكان لييية رِووا ئامان ء بةرنةوةن ييةوة جياوازييان هةيية بيةثآا جيياوازا ئيةو ضي ء اىيكيذة كؤمةآليةايانييةا كيية سييةر بيية حيي بة ،يييان ايك ةكؤشييك ليية ثيك يياو بييةديةيك ان ئاميييان ء بةرنةوةن يةكانييي ا لةميانيييةا كيييارايكىندن لةسيييةر رِة تيييارا بنِييييار بةدةس . َي حي بييةكان بييةرةو زييياد بييىونء رةشةسييةن ن رِةيىييتىوة ليية قؤنيياغ رِةل ئييةمنِةدا لة ضيياو رِابييندوودا ،ليية ئيية ام ئييةو رةشيية سييةن نة كؤمةآليييةااى شارسييييتانيةا هااؤايييية دا ،ئةمييييةو حي بييييةكان ئاما يييييان رنا يييية دةسييييت دةسييةآلاة اييا بىةنيية ناوةني ا دةسييةآلتء بنِييياردان ليية ثيك يياو جآبييةجيكىندن ئاما ةكانيان ا. َيةتء لة كاايكى ا حي دةسةآلت دةرنيكتية دةسي ء دامء دةزراكيان دةول َىةا خستة نيكن ركيكف خؤيةوة ،حي دةبيكتة رِةريةزيكى زةر كاريىيةر كؤمةل ليية بنِييياردان سياسييي ا ،ئةرييةر نييةَل كي ااكيية رِةرييةزة ،ئةميية بةرِةضيياوكندن ()39 كاريىةريكت اكتةرةكان انا ني ىةكة. ليكيينةدا ثيكىيسييتة ب ي ان كيية ىييار خسييت ة سييةر ناوةن ي ا دروسييتىندن بنِيييا ر لةاليييةن حي بيية سياسيييةكانةوة ،يييان بةشي ارا كييندن ليية دروسييتىندن سياسةا دةرةكي ا لة سيسيتميكىةوة بيؤ سيسيتميكى اين دةرؤِريكي .دةبيي َ ةسو بة دروستىندن بنِييارا سياسي هةن يكك لة حي بةكان رِاستةوخؤ هةل دةرةك ي يييان بةش ي ارا دةكييةن ليية ئامادةكندني ي ا ،ليية هةن ي يكك ووآلا ي اييندا رِووبيييةرِووا بنِييييار بةدةسيييتان دةب يييةوة .ايكبي يي ئيييةوة دةكنيكيي كييية حي بييية سياسيةكان لة كاايكى ا بةر ثنسياريكت دروسيتىندن سياسيةا دةرةكي لية ووآلاةكانيان ي ا دةرننيية دةس ي بيية يييةكيكك لييةم دوو ئارِاسييتةيةا خييىارةوةدا ()40 هةنىاو دةنيكة-: ئارِاستةا يةكةم -:ئةو حي بانةا لية كاركندنياني ا لية ب يةما نيةرؤرِةكان ئاي ي ةلؤجيايان النييادةن ليية كيياا دروسييتىندن سياسييةا دةرةكي ي ا ،واايية سياسةا دةرةكيان رِةنى انةوةا ب ةما ئاي ةلؤجيةكانيان دةبيك . 48
ئارِاستةا دووةم -:ئةم حي بانة كاايكك دةسةآلا سياس دةرننة دةس ليية ووآلاةكانيان ي ا دوور دةكةون يةوة لييةو بةرناميية سياسيييةا كيية ليية قؤنيياغ ثيكىىودا بانىةشةيان بؤ كندووة لة كاايكى ا كة لة رِي ا ئؤثؤزسييؤن ا بيىون، ئةميييةش ئيييةوة دةرةييييةنيك كييية ئيييةو بةرنامانييية ايييةنةا ئيييامنِازيكىة لييية كييياا َبذاردن ا بةكاردةهيك نيكة بة مةبةست دةسىةوا سياس . هةل ليية رِاسييتي ا دةبي ي ئييةو سيسييتمة سياسيييانةا كيية ثى ي بيية سياسييةا حي ب ةرمان ة (احل القائ ) يان سياسيةا ااكية حيي (احلي الىاحي ) دةبةسو ،لةرة ئةو جياوازيةش ا كة لة نيكىان ئةم دوو جؤرة حي بةدا هةيية، َ ي ةرمان ي ةي دةبي يك ي ليية ثنةسييةا بنِيييارداننا ،وة كاريىييةريكت حيي رِةل حي بيية سياسييية ن ي ةيارةكان كييةمء الوازةو ليية رِييي ا نةبىن اييية ،بييؤ ةىونيية/ سيسيييتمة اؤليتارييييةكان .بيييةآلم لييية سيسيييتم ليرباليي ي ا حي بيييةكان لةسيييةر نييياوةرِةك سيسيييتم سياسييياى رِة تيييارا سياسي ي دةرةكي ي كيييؤكء ايييةبان، هةرضيييةن ة جياوازييييان لييية نيكىاني ي ا هةيييية لةسيييةر هةني ي آ مةسيييةلةا سيييادةو الوةك ،بةزةرا ئيةم مةسيةالنةش نيكىخيؤي ء وةك كةرةسيتةيةك ب ضيي ةي َبذاردني ي ا )41(.بيييؤ ةىونييية :لييية ووآلاييية بيييةكار دةهيك ييينيكة لييية كآبيييةركآا هةل دئىكناسييييةكان ا حيي ي بييية ب ةماييييةك سياسي ي سيييةرةك دادةننيكي ي لييية سيستم سياسي ا ،ضىنىة بىونء رِةوايةا خؤا لة جيكبيةجيكىندن ئيةركء َىيةو سيسيتم ةرمانةكانء اىن و اؤَل ئةو ثةيىةن يانةا كة لة نيكىان كؤمةل ()42 سياسي ا دروست دةكات وةردةرنيك . رِةَل ي ئييةو حي بانييةا كيية ليية ئؤثؤزسيييؤن ان كاريىييةريكتيان جييياوازة ليية سيستميكىةوة بؤ سيستميكى اين ،رِة و كاريىيةريكتيان لية سيسيتم سياسي ااكة حي ب ا نيةو لة سيستم سياس دوو حي ب ا الوازة ،بةآلم لة سيستم نة حي بي ا رِةَل بةرضاويان هةية .ئةرةر سةينا سيستم سياس اىركييا َيكىي ي ريييةورة دةبيي ي ة لييية ثنةسيييةا بىيييةية دةبيي ي حي بييية سياسييييةكان رِةل دروسيييتىندن بنِيييياردا ،جيييا ئيييةو حي بانيييةا بةشي ي ارن لييية حىكمي ي ا ليييةرِآا نىيك ييةرو وةزينةكانيانييةوة بةشيي ارا دروسييتىندن بنِيييار دةكييةن ،يييان ئييةو َية رىيتايةا كية دةيبيي ، حي بانةا ان كة لة رِي ا ئؤثؤزسييؤن ان بيةو رِةل َي ي حي بيييةكان وةك ميىييياني ميكى سيييةرةك لييية ئةمييية جىييية لييية رننىي ي ء رِةل ()43 اةج ي ا سياسي ا. 49
َيييي حي بييييةكان ليييية ثنةسييييةا ليييية كؤاايييييي ا دةاىاننيكيييي بىوانيكيييي رِةل دروسييييتىندن بنِ ييييياردا دةرؤِريكييي بييييةثآا بةشييي ارا كندنييي ئييييةو حي بيييية بةش ييكىةيةك رِاسييتةوخؤ ،يييان نييةيارا ثنةسييةكةية ،ييياخىد بةش ي ارا ايك ي ا دةكييات بةهييةر ئاسي ء جؤريكييك بيكي ،ئةمييةش ليية سيسييتميكى سياسيييةوة بييؤ سيستميكى ان دةرؤِريك . ئةمييةو جياوازايييةك سييةرةك هةييية ليية نيكييىان حي بييةكانء رنوثييةكان ىار لية رِووا ئيةوةوة كية حي بيةكان ا كي ةكؤشية بيؤ رةيىيو بية دةسيةآلتء مىمارةسة كندناى جآبةجيكىندن بةرنامةو ئاما ةكانيان ،بةآلم رنوثةكان ىار مةبةستيان ىارو كاريىةرا خست ة سةر داِريكذةران بنِيارو سياسيةاة بةبآ ئةوةا هيي ليكثنسيناويكتايةك خبةنية ئةسيتؤا خؤييان .ليكينةدا دةكنيكي بثنس ئايا رنوثةكان ىار كاريىةريان هةية لةسةر دروسيتىندن بنِييارا سياسي دةرةك ؟ ضوارةم /طروثةكانى فشار Pressure Groups رنوثييةكان ىييار بيينيت ليية ضييةن رنوثيكى ي كؤمةآليييةا ِريكىلييناو ،كيية ضةن ية هؤكاريان لةبةر دةست اية بؤ رىزارش كندن لة بةرنةوةن يةكانيانء ضييةن ش ييكىازيكى جييؤراو جييؤر بييؤ مىمارةسييةكندن ىييارةكانيان بةش ييكىةا بةكاردةهيك ة .وااة رىزارش لةرِاو بؤضيىنةكانيان دةكيةن رِة اى نارِة بيية شييكىةا ِريكىلييناو يييان نيياِريكىلناو ،ئاشييىنا يييان نةيك ي ،بيية مةبةسييت كييار َ سياسي بنِيييار بةدةسييتان بيية شييكىةيةك ليية كندنيية سييةر ئارِاسييتةا ىجييؤل خ مةت بةرنةوةن اء ئاما ةكانيان ا بيك ،ئةمية لية كاايكىي ا كية رنوثيةكان ىييار هييي بةرثنسييياريكتايةك رِاسييتةوخؤ ليية دةسييةآلا ا نارننيية ئةسييتؤا ()44 خؤيان. َىاكاني ي ا بىنييييان هةييييةو لييية ووآلاييية رنوثيييةكان ىيييار لييية زةربيييةا كؤمةل ثيكىىةواىوة رِةنئاوايايةكان ا اىانيىيانة سةركةوا رةورة بةدةس بيك ة. بةرنةوةن ا رنوثةكان ىار بةثآا جؤرو شييكىةكانيان دةرؤِريكي ،هيةروةك ضؤن لةرِووا ئاما يىةوة جياوازيان هةية .بؤ ةىونة :رنوثةكان ىيار لية بىارا ئابىري ا هاوسةنى دةكةن لة نيكىان بنِيارا سياس دةرةكايى ئاسيت كاريىيةرا ئييةو بنِييارة لةسييةر بةرنةوةن يية مادديييةكانيان جيا ئييةو كاريىةرييية سةلب بيك يان ئيياب . 51
بيييةآلم رنوثيييةكان ىيييار لييية بيييىارا سياسيييي ا زةر كيييات ثةيىةن ييييةك َييةت يييان ضييةن ه كي يكىي بياني ي ا ريينآ دةدةن كيية مةل ييةوا لةريية ضييةن دةول خ مةا بةرنةوةن يةكانيان بىات لة رِآا كاركندنة سةر بنِييارا سياسييةوة بة ضةن ية هؤكارو ئامنِاز ،كة يارمةا ب ات لة بيةديةيك ان ئاما ةكانياني ا، وةك لؤب يةهىدا لة وويةيةاة يةكىناىوةكان ئةمةريىا )45(.ليؤب ييةهىدا ( )%3ا دانيىييتىان ويةيةاييية ييييةكىناىوةكان ئةميييةريىا ثيكيييك ديكيي ة ،بيييةآلم َةكةمان رِارةيان ن لةنيكن ركيكفيان اية)46(.ئةمةش سةردةكيكىآ ()%97ا كةنال بيييؤ ئيييةوةا بيييةو ثنةنةيييية كيييار لييية سياسيييةا دةرةوةا ئيييةو ووآلاييية بىيييةن بةشيكىةيةك ئامان ء بةرنةوةن يةكانيان بة باش ية شيكىة بةيك يكتة دا. رِةَل رنوثةكان ىار لية ووآلايان جيةيان سي كي ا جيياوازة لية ووآلايان َييان َةاانة دةرؤِريك ،ييان رِةل ان ،ئةمةش بةثآا سنوشت سيستم ئةو دةول َيكى شياراوة دةبيي ة .هيؤا َيكى ئاشىنايان دةبيك ،ياخىد رِةل نابيك ،يان رِةل ئةمييةش دةرةِريكتيييةوة بييؤ ضيييةن رِاسييتاى هؤكييياريكى ميكييذووياى دةروونايييى رِةش برياى اةك يىاى سياس جياواز. لة رِووا شيكىازةوة ثؤليكة كندن رنوثةكان ىيار بيةثآا ئيةو ثيكيىةرةا كيية ثييؤليك ثييآ دةكنيكي دةرؤِريكي ،هييةر ضييؤنيكك بيكي بيية شييكىةيةك رىييت دةكنيك ثؤليك رنوثةكان ىار بىنيك بؤ دوو جؤر-: َيية هةميىييةيايةكان ىييار (ة ر تاافضررغطاافدائمر ) -:وةك -1كؤمةل رنوثة ئابىراييةكان ((كؤمثانياكيان نيةوت ،ريةورة بازررانيان بانىية رييييةورةكان ،ثيىييييةوةران ،ييييياخىد رنوثيييية سياسيييييةكان (وةك لييييؤب زايؤن ) )). َة كاايةكان ىار (( الات افضغطاامل قت ))-: -2كؤمةل ئةم رنوثانة بة اايبةت ثةيىةسو بةو ِريكىلناوانةوة كة اةنةا هةن آ جيار هيييةو دةدةن كاربىةنييية سيييةر ب اتي ي سياسي ي دةرةكي ي دارِشيييت بنِييييار بييية شيييكىةيةك ثؤزةايظانييية ييييان نيكىةايظانييية .ئةميييةش ليييةنيكن رِةشيي اي ئاسيييت َ بنِييييار بةدةسيييتان ييييان دورييييان لييية ئةوليييةوياا سياسي ي ىجيييؤل ن يىي ي َيييية ئاي ايييييةكان ،رِةرةزيييييةكان ،زمانةوانيييييةكان، كارةكانيانييييةوة وةك (( كؤمةل َي ييييةوةا ِريكىلناوةكييييان قىاابيييييان ،ننييييان ،ثييييةئانىاو ناوةنيي ي ةكان ليكىؤل ()47 س اايي … هت )). 51
دةاىاننيكيي ي بىوانيكيي ي رنوثييييةكان ىييييار ليييية ووآلايييية سؤشياليسييييتاى رِةنئاواياى اازة ثيكىةيىتىوةكانيى ا بىونيان هةيية ،بيكىىميان ثةيىةن ييةك اىن و اؤ هةية لة نيكىان رنوثةكان ىيارو ثيكىةاايةا رِاا رىيتا ا ،ئةميةو رِاا رىييت لةاليييةن رنوثييةكان ىييار بيية رييننى ية ئييةو رنوثيية مةرجةليانيية دةنميكنريكيي ي كيييية كييييار ليييية ثيكىةااييييةا رِاا رىييييت دةكييييةن ،لةبييييةر ئييييةوةا حىىمةاةكان بؤ مانةوةيان ثى بةرِاا رىيت دةبةسيو ،شيتيكى ئاسياياية رنوثييةكان ىييار بايييةخيكى زةر ب ي ةن بيية ئامييادة باش ي بييؤ سييازدان رِاا رىيييييتاى رِ يك يييييىيك كندنييي ي لييييية زةر كااييي ي ا بيييييؤ مةبةسيييييت بيييييةديةيك ان ئاما ةكانيان( .)48رنوثةكان ىار سأل ناكةنةوة لية بيةكارهيك ان خيناث ية شيكىازو كيار بية مةبةسيت بيةدية كي ان بةرنةوةني اء ئاما يةكانيان ،ئةميةش َيييان ثيكييىة دةنيك ي هةن ي آ جييار ش ييكىازا نييارِةواو دوور ليية رِةوش ي ب يةرزا ثال َ ان بةكاربةيك ة ،ئةمةو هةن يكك جار ئةم رنوثانة دةب ية هؤكاريكيك بيؤ سيةرهةل نائارام حىىماى ناجيكىريا لة سيستم سياسا ا ،بةهؤا ثةنا بندنيانةوة بيؤ رِوخاني ن حىىمةايةكان كاايكييك دةرةنيية ئيةو بنِوايييةا كية ئييةم حىىمةاانيية ()49 بةجؤريكك لة جؤرةكان لة خ مةا بةرنةوةن يةكانيان ا نابة. ليكيينةدا بيية ثيكىيسييت دةزاني ئامييانة بييؤ رييننى ية ئييةو هؤكييارو ئامنِازانيية بىةية كة رنوثةكان ىار ،بة اايبةا ليؤب زاييؤن ،بيؤ كاريىيةرا خسيت ة سةر بازنةو ناوةن ةكان دارِشت بنِيارا سياس بةكارا دةهيك ة كة بنيت لةمانةا خىارةوة-: -1ئامنِازا كارايكىندن رِاستةوخؤ -:ئةم ئامنِازانية بينيت لية ثينةنةا ثةيىةني ي ا كيييندن بييية بةرثنسيييانء ثىيييتىريا مييياداى كؤكندنيييةوةو دابةشيييىندن زانييييارا ،سيييةرن رِاكيكىيييان دةسيييتة دادوةرييييةكان، هةروةها ثةيىةن ا كندن بة دةسةآلا جآبةجآ كندنةوة. -2ئييييييامنِازا كييييييارايكىندن نارِاسييييييتةوخؤ -:وةك /ميىاني ميييييييةكان ِريكىلسيييييو ،بيييييةكارهيك ان رِاا رىيييييت ،بيييييةهيك كندن ثةيىةنييي ي ا لةرييييية َبذاردنيي ي ا هييييةروةها َييييةكان اييييندا ،كاريىييييةريكت ليييية ثنةسييييةكان هةل كؤمةل ()50 َتةجارِا. رال دواجار بة رننى دةزان ئامانة بؤ هةن يكك لية جؤرةكيان هاوثيةئانيكت بىةية كية ليةنيكىان حي بيةكانء رنوثيةكان ىياردا دروسي دةبيكي لية ضيةن 52
َىيكسييتيكى دييياريىناوداو لةمييةرِ هةنيي يكك كيكىييةدا ،ئييةم هاوثةئانيكتاييية هةل زةرجار دةستةبةركندن يةكيكك لة سةرضاوةكان ئةكتيظ بىون رنوثيةكان ىار بؤ كاركندنة سةر دارِشت سياسةاة رىتيةكان ديك يكتة دا. لةنيكن رِةش اي ئةم باسةدا بؤمان دةركةوت كية رنوثيةكان ىيار ِريكيذةا كاريىةريكتايان بةثآا جياوازا سنوش ء ئامان ء اىاناكانيان بؤ كاركندنة سةر دروستىةران بنِيار لة سيستم سياسي ا جياوازة ،ئةم جياوازيةش لية سيستميكىةوة بؤ سيستميكى دا دةرؤِريك .
ثيَنجةم /جؤرى سيستمى سياسى
َىيكىييناو و ثيكىييةوة سيسييتم سياس ي بنيتاييية ليية ش ييكىازرةليكى ايكىةةل رنآدراو ثةيىةن دارة بة ثنةسةا دروستىندن بنِيارةوة ،كية رِةنى انيةوةا َىاييية كيية دةرهاويىييتةا ب ييةما ئييةوئامان ء جييياوازاء مىمةنآيانييةا كؤمةل ئاي ولىجيييةكانة كيية سيييفةا رِةوايايييان بييةه كي ة سياسيييةكان بةخىيييىة اييا َىةا سياسي ا ،كة خؤا لة دامء دةزرا َىناو لة كؤمةل بىنةاة دةسةآلايكى قبىل ()51 سياسيةكان ا دةبي يكتةوة. لةميانةا ئةم ثيك اسة رىتىريةا سيسيتم سياسييةوة جيةخ دةخةي ية سييييةر شييييكىازا بييييةِريكىةبندن دةسييييةآلتء ضييييؤنيكت ثيكىةيك ييييانء ثيكىةيييياا ثةيىةرا ثنةسةا دروستىندن بنِيار. لة الي ةكةوة دةبي لية هةني يكك ووآلاي ا ااكية كةسييكك بياآل دةسيتة بةسيةر َمانياا نازا) ،لية الييةك دروستىندن بنِيارا سياس ووآلاةكةي ا (وةك ئةل انةوة دةبي ضةن كةسانيكى كةم لة هةن يكك ووآلا ا بنِيارا انةوة دةبي ضيييةن كةسيييانيكى كيييةم لييية هةني ي يكك ووآلاي ي ا بنِييييارا سياسي ي ووآلاييييان لييية دةست اية (وةك رِنيكم قةوارةا زايؤن ) ،لة هةن آ ووآلا انيىي ا رية بياآل ()52 دةستة لة دارِشت سياسةا دةرةك ووالاةكةي ا (وةك بةريتانيا). بيييةم شييييكىةية بؤميييان دةركيييةوت كييية ووآلايييان لييية دارِشيييت سياسيييةا َسيةنىان ن سيسيتم دةرةكيان ا جياوازن .دكتىر ((لىي ج سة)) لةميةرِ هةل دئىكناس ء اؤااليتارا ا ،وة لةمةرِ وةآلم ثنسيارا :ئايا كامييان باشي ن َيكيي :رييةر ثيكييىةرا ليكةييااىوياى ليية دروسييتىندن سياسييةا دةرةكييي ا؟ دةل كييياراي وةربىييينية ئيييةوا ضيييةن هؤكاريكيييك هيييةن وا دةكيييةن يييةزَل سيسيييتم اؤااليتييارا ب ي ريك بةسييةر سيسييتم دئىكناس يي ا ،ضييىنىة ئييةم سيسييتمة 53
(اؤااليتييارا) خيكناايينة ليية بنِياردان ي ا وةررنا ي بةدةمييةوة ضييىون بنِيارةكيية دةكات لة نيكىخؤا ووآلا ا ،هةروةها دةرى يك زيياان يةكي ةنىاى ييةكنِي ا بةدا بىنيك لة سيستم اؤااليتاري ا لةسيةر سياسيةا دةرةكي ،بيةآلم ئيةم َة ثؤزةايظانة بيؤ خيؤا بةرجةسيتة بىيات، سيستمة بةردةوام نااىانيك ئةم خال ئةمةو زةر كةم كارا دةبيك لة سيستم دئىكناس لة بيىارا ثيكىلسيت داهيك ان لة سياسةا دةرةكي ا ،ئةمةش بةهؤا انسان ياريي ةدةران بنِييار بةدةستان لة رِةخ ة رناة لة سياسةا دةرةكي ثيةينِةوكناويان )53(.دةكنيكي َيك كة سيستم دكتااىرا زةر كات لة رِوبةرِوبىنةوةو بنِياردان ا ،خيكناانن بى بةبيييةراورد لةرييية سيسيييتةم دئىكناسيييييةكان ا ،ئةميييةش دةرةِريكتيييةوة بيييؤ ئيييييةوةا بنِيارةكيييييان لييييية سيسيييييتمةكةدا رِةنيييييط دانيييييةوة ديييي ي و بؤضيييييىون و َىى رىزارش ي دةكييةن ليية دي ي و بةرنةوةن ي اى ئاما ييةكان جييةماوةرن ،بييةل بؤضىنء كةسايةا سةرةكء ئةوانةا لةناوةن ا دةسةآلا ان. ليكنةدا ثنسياريكك ديكتة ئاراوة :ئايا خيكنايايى كياراي لية بنِيارداني ا بةسية بؤ بةديةيك ان بةنةوةن ايةكان رة ء ئاما ةكان ؟ يان سيستم سياسي دةبيكيي ي خيييياوةن كةرةسييييتةو مييييادةا سياسيي ي بيكيي ي كيييية خييييؤا لةمانييييةدا دةبي يكتةوة-: -1ئةو ضاالكية كؤمةآليةايانةا كة سيستم سياس هةيةا . -2ئاس ء ثىةا بةدامء دةزرا كندن سيستم سياس . -3ئاس ء ِريكذةا (ثىةا) ثىتىريا جةماوةر. ئييةو سيسييتمةا كيية لييةم كةرةسييتانةدا هييةنار بيك ي يييان اىانيياا زا بييىون بةسيييةريان او اىانييياا دةسيييتةبةركندنيان كيييةم بيكي ي ،لييية ثيكىةييييةك الوازدا دةبيكي بةرامبييةر بيية رؤرِانىارايييةكان ني ىييةا دةرةكي ،ئةمييةش كاردةكاايية سييةر سياسييةا بةش ييكىةيةك دةبيكتيية ثاشييىؤو لييةبىارا سياسييةا دةرةكي ي ا ئازادو سةربةخؤ نابيك )54(.لة الييةك اينةوة سيسيتمة سياسييةكان لية رِووا ضيييييؤنيكت دروسيييييتىندن بنِييييييارو ئاسيييييت بريةكنااييييي ة بىنييييييان لييييية رِووا بةِريكىةبندنةوة جياوازة كة خؤا لةمانةدا دةبي يكتةوة-: -1كييييؤا ب ييييةما ياسيييياياية نىسييييناوةكان ،رِآو شييييىيك بييييةِريكىةبندن (ئيينائااة ئي اريةكان). -2ز ريةا ةرمان انء ثىة بةن ا دةسةآلاةكان. 54
َة كيندن لةرية -3ثى بةسو بة ب ةماا اايبةدةن ا وةزيف لة مامةل ()55 ةرمانبةران ا. دواجييار دةرةي يية ئييةو دةرة امييةا كيية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارا سياس ي بييةثآا سيسييتمة سياسيييةكان دةرؤِريك ي ،ضييىنىة هييةر سيسييتميكك ضةن بةرنةوةن اء ئاما ىيةليكى خيؤا هةييةو هيةو ك بيةديةيك انيان دةدات، َيةاانيش لية رِووا بيىون ييان بةآلم بة ضةن ِريكىةو ميىاني ميكى جياواز ،دةول نيييةبىون كةرةسيييتةا سياسي ي (املر ر ا داافطي سررري ا)ا بةردةسي ي ء جيييؤرا بةكارهيك انيىيييانةوة جييياوازن ،هييةروةك ضييؤن لييةرِووا ئاسييت بريوكنااي ي ة بيييىون سيسيييتمةكةو ِريكيييذةا كيييارابىونء بةدةميييةوة ضيييىون داواكارييييةكان َةاايي ا بييةو ئاراسييتةيةدا كييية رةلةكييةاى رى يياوي لةريية ني ىييةا نيكىدةول بةرنةوةن ايةكان رةلةكةا بةيك يكتة دا.
شةشةم /زانكؤ و ناوةندةكانى ليَكؤلَينةوة
َي ةوة لةزةريكك ووآلاان جيةان ا ،بة اايبةت لة زانىؤء ناوةن ةكان ليكىؤل َيكىي ي ريييننط ووآلاييية ثيكىيييىةواىوةكان ،لييية ضيييةن ية مةيي ي ان جياجييييادا رِةل دةريكنِنء بةش اريةك كارا دةكةن لة ثنةسةا دروستىندن بنِيارا سياس دةرةكي ا. ئةم رِاستية بةرِوون دةردةكةويك دواا ئيةو ثيكىيىةوا ة بةرضياووزةرةا جيةييان ئييةمنِة لييةبىارة جياجياكييان اةك ييةلؤجيا ،ثةيىةن ي يىندن ،زانس ي ء …هت دا بةخؤيةوة بي يىة. رِاويكذكارا سةرةك ئةمنيى ثيكىىوان ((رِيىان)) بؤ كاروبارا زانسيتاى َيكي ي -:ثيكىيسيييتة جيييؤريكى نيييىآ لييية اةك يييةلؤج ((جيييؤرج كيييةا ة ث)) دةل َىاا ئةكادئا ي ا هاوبةش ي كييندن ليية نيكييىان حىىمييةتء ثيىةسييازاء كؤمييةل دروس بىنيك ،لة ثيك اوا ئيةوةدا حىىميةت ببيكتية سةرضياوةيةك سيةرةك َي ييةوةا َي ييةوةا ب ضييي ةي ء ليكىؤل بييؤ يارمييةا دانء ثىييتىريا كندني ليكىؤل ثناكتيى ء ثيكىىةوا ئةزمىون ،لةو بىارانةدا كة حىىمةت بية بةكاربيةرا سيييييةرةك دادةننيكيييي ايكييييي ا ،بةاايبيييييةا لييييية بيييييىارا بيييييةررناى بؤشييييياي ()56 ئا ان ا. َي يةوةو َةاان رننىيان بة ناوةن ةكان ليكىؤل لةم سؤنىةيةوة زةريكك لة دةول زانىؤكان داوة ،بؤ ةىنة :لة ويةيةاة يةكىناىوةكان ئةمنيىا زاناو شارةزاو 55
ثسيثؤرِةكانيان ليية بيىارة جياجياكييان زانسي ء مةلنيفيية ،بية ضييةن ية شييكىاز َييةكندن سياسييةا نيكىخؤياييى دةرةك ي بةش ي ارا دةكييةن ليية دارِشييوء رةآلل َىة سةرةك ضاالك ئةم اىيكذة دادةننيكة ،بؤ ئةمنيىادا زانىؤكان بة ب ىةو مؤل ةىونييية :لييية زةربيييةا زانىيييؤ ئةمنيىيةكانيي ا ليييةثا دةسيييتة ثيىيييةيايةكان ا َي يييةوة هةيييية كييية حىىميييةت ييييان ضيييةن ية بةشي ي ثسيييثؤرِاى ناوةني ي ا ليكىؤل كييؤنىنيس ييياخىد ناوةن ي ةكان رِارةيان ي ن ،ناوةن ي ة حي ب ي و ئابىرايييةكان َي يةوةا مةيي ان ء ضيةن ديي و ثىت ثآ دةبةسيو بيؤ بةرهيةم ه كي يان ليكىؤل سي ي اايييةك كييية ببيكتييية زةمي ييية سيييازيةك بيييؤ دروسيييتىندن ضيييةن ئةريييةرو ()57 بذاردةيةك ديارا كناو لةاليةن بنِيار بةدةستةوة. َقةيييييةك ب ضييييي ةي بييييةم شيي ييكىةية دةبييي ي كيييية ئييييةم ناوةن انيييية بيييية ئةل دروسييتىندن بنِيييارا سياس ي دادةننكي ي ليية زةركيييك ليية ووآلاان ي ا ،ضييىنىة دامييةزراوة سياس ي يةكان ثى ي بييةم ناوةن انيية دةبةسييو بيية اايبييةت ليية بييىارا َىرياى بيييةررناى كيكىييية س ااييايةكانيىي ي ا، سياسيييةا دةرةكي ي ء هيييةوال ئةمةش بةهؤا شارةزاو ثسثؤرِان زانستاى هىنيةرا دةبيكي هةريةكيةيان لية َي ييييةوةش ليييية بييييىارا خؤيانيييي ا ،كاريىييييةريكت زانىييييؤو ناوةنيييي ةكان ليكىؤل ووآلايكىييةوة بييؤ يييةكيكى دا دةرؤِريكي ،ئةمييةش بةسي اوة بيية ئاسييت رننىي دانيي ئيييةو ووآلاييية بيييةو ناوةن انيييةو ئاسيييت ثىيي ثيييآ بةسيييت يان ،هيييةروةها دةرةِريكتةوة بؤ ِريكيذةو جؤرييان ،وااية ضيةن ايةااى ضيؤنايةا ئيةم ناوةن انيةو ايييةرخان كندنيي بيينِا كةرةسيييتةو اىانييياا مييياددا بؤييييان ،هيييةمىو ئةمانيييةش َييييةا ثةيىةنيي يا ن بييية جيييؤرا سنوشيييت سيسيييتم سياسييياى ضيييؤنيكت لةقى كاربةدةستانةوة هةية.
56
باسى سيَهةم فاكتةرى سةركردة لةم باسةدا دةمانةويك بةشيكىةيةك رىت با لةو اكتةرانة بىيةية كية ثةيىةنيي يان بييية كةسيييايةا بنِييييار بةدةسيي خؤييييةوة هةييييةو كيييار لييية جيييؤرو ئارِاستةا بنِيارا سياس دةرةك دةكةن. َييي سيييةركندةا سياسييياى رننىيةكيييةا لييية سياسيييةا لييية رِاسيييتي ا رِةل َةاييةكان َةاانء يةكة نيكى دةول دةرةكا ا لةوةدا دةردةكةويك كة رِة تارا دةول بنيتاية لة رِة تارا ئةو كةسانةا كة بةناوا ئةوانةوة كاردةكةن (وااة بنِييار بةدةستان) ،بنِيار بةدةسيتانيش اىانياو رؤرِانىاريية نيكىخؤيايى دةرةكييةكان ووآلاييييييةكانيان بييييييةثآا بريوبيييييياوةرِو دييييي ي و بؤضييييييىونء ئارِاسييييييتةكانيانء َ ةسييةنىيك ة ،واايية ئةمانيية ايكىةيىييت يان بييؤ رؤرِانىيياراى هةلىمةرجييةكان هةل بييةثآا ئاسييت ايكىةيىيييوء ثيك اني يييان بييؤ ثيكىيييةا ووآلاةكييةيان ء ِريكيييذةا َةاي ا دةبيك . قىرساي ء رِة و كاريىةريكت ووآلاةكةيان لة ني ىةا نيكىدةول مةبةس لةو اكتةرانةا كة ثةيىةن يان بةسةركندةوة هةيةو بنيت لة-: -1بارا دةرووني بنِييار بةدةسي :وااية كيؤا بيريو بياوةرِو ايكىةيىيوء اايبةدةن اييييةكان بنِييييار بةدةسي ي كييية بيييةثآا ديي ي و بؤضيييىونة َ ةسةنىيك يك ،نيةك بيةثآا خؤيةكيةكان رؤرِانىارية بابةايةكان هةل حةقيقةا رِووداوةكان وةك خؤا. -2سنوشت سيةركندة -:ئةميةش بيةثآا ريؤرِان شييكىازو ميىياني م دةسييييةآلت دةرؤِريكيي ي ،واايييية سييييةركندة بيييية ض كييييةنا ء ِريكىةيةكيي ي ا رةيىيييتىوةاة كىرسي ي دةسيييةآلت ،ئةميييةش كاريىيييةريكت جيييياوازا دةبيك لةثنةسةا بنِياردان ا. -3اايبةدةن يييية كؤمةآليةاييييةكانء سييييفةاة مي اجييييةكانء سيسيييتم ()58 بريوباوةرِو بؤضىنةكان بنِيار بةدةس .
57
((سةركندة زةرجار نااىانيك بةرثنسياريكت خؤا ب ااة دةس كةسييكى ان ،ضىنىة ثىى هةرةزةرا كارا سةرةك بنيتاية لية بنِييار دان*))( )59بؤيية ثيكىيسييتة بي ان اكتييةرا سييةركندة ليية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِييياردا وةك اكتةريكى سةرةك يان اكتةريكى سةربةخؤ لة ثنةسةكةدا رِة دةريكِنيك . لةسةر ئاست ايؤرا دةاىاننيك بىوانيك سةركندة بيةثآا ديياريىندنء َىيكسيتةكان كيار دةكيات ،ئيةم دياريىندنةشي دةس نيىانىندن خؤا بؤ هةل لةميانةا اكتةر رةليكىةوة سةرضاوة دةرنيك كة رننى ي يان ئةمانةن-: -1اكتةرة كةسيةكان (وااة خؤيان لة دي ا خؤيان ا). -2اكتةرةكان ِريكىلسو (شيكىازا دةركندن بنِيار). ()60 َىيكستةوة هةية. -3ئةو اكتةرانةا ثةيىةن يان بة هةل َسييييت بيي ينِواا واييييية كيييية شيي ييكىةو انطب رر ر تا()imagesوائارِاسيي يتةو هؤل ( )attitudesبييةهاكانء ( )valuesبريوباوةرِةكييانء (ِ )beliefsريكبييازو ِريكضييىةو َ ي رييننط دةبي ي ة ليية دييياريىندنء ناسييان ن ئاي ةلؤجيييةكان ،هييةمىويان رِةل َىيكسيييتةش لةالييييةن بنِييييار َىيكسيييت سياسي ي دةرةكايييى بي ي ي ي ئيييةو هةل هةل ()61 بةدةستةوة. ليكييينةوة بؤميييان رِوون دةبيكتيييةوة كييية خييياوةن بنِييييار ميييل كةضييي ىيييارو اكتةررةليكك دةبيك كة دةاىاننيك بىنيكة بةسآ بةشةوة-: -1اكتةرة منةييةكان. -2اكتةرةكان ِريكىلسو (العىامل افتنريمي ). ()62 -3اكتةرة ني ىةيايةكان (العىامل افبي ي ). هةر ييةكيكك ليةم اكتةرانيةش اةحيةكىىم دةكيةن بةسيةر بنِييار بةدةسيت او َ يان هةية لية ريؤرِي ئارِسيتةو جيؤرا بنِيارةكيان بيةثآا جيياوازا هية ء رِةل مةرجء بارودةخةكان. لة رِاسيتي ا ناسيي ئيةو اكتةرانيةا كيار لية ثيكىةاايةا كةسيايةا بنِييار بةدةس ي دةكييةن يارمييةايمان دةدات بييؤ ناس ي ء زاني ي ئةرييةرا جييؤرا ئييةو
* لة وواةكان يةكيكك لية سيةرةكةكان ئةميةريىا (هيارا انوميان) لية 15كيانىن دووةمي َ 1953دا. سال
58
َيةكندن لةميةرِ رِة تارانةا كة دةكنيك بنِيار بةدةس بيانىااية ب ضيي ةا مامةل َ ةدةن. َىيكستانةدا كة ديك ة ثيكشء سةرهةل ئةو كيكىةو هةل ثيكىةااييةا كةسييايةا بنِيييار بةدةس ي ء اكتييةرة ئاي ةلؤجيييةكانء بييةهاو َة بيىون دا ء نةريتةكانء ثيكىةااةا دةرون منةتء كاريىةريان لةسةر رةآلل َ يةرو ئةم ثيكىةااةية ،هيةمىو ئيةم اكتةرانية سيةر دةكيكىية بيؤ ديياريىندن ثال ئارِاستةكان منةت )63(.ئةمة لةرية جيياوازا ثىيةا كاريىيةريكت هةريةكيةيان لةسةر بنِيار بةدةس ،بؤ ةىونة :بآبةش بىون سةرةك ئةمنيى (ولسية) لة سؤزا باوكايةا واا كندبىو زياان لة كاروبارةكاني ا ثةنا بؤ هيك بةريك . هييييةروةها هةسيي ي كندنيي ي سييييةرةك ميسيييينا جييييةما لةب ول اسيييين هييييةر َايييةوة بيية نائييارام ،بييةهؤا كؤضي دوايي باوكيييةوة ،واا لةسييةرةااا م ال كندبييىو زييياان بيية رىمييانء هةسييتيار ب كي ي بةرامبييةر بيية كةسييان ايينو زييياان ()64 جةخ لةسةر شىؤدارا بىااةوة. ئةدةلف هيتىةريش لة كتيكبةكةي ا (كفاح ) كاايكك باس اةميةن م ي اَل ()65 َقيك ناوم)). َيك (( :مة هةر وةك هان ةر و سةركندة خىل خؤا دةكات دةل َي ي سييييفةاةكان (اايبةدةن اييييةكان) هيييةمىو ئةمانييية جيييةخ لةسيييةر رِةل دةكااةوة لة ثيكىةااةا ااكي ا بيةو ئارِاسيتةيةا كية بيةرةو ثيةينِةو كندني ئيةو رِة تارانةا ببات كة رِةنط دانةوةا سنوشتيكت . ويست خؤيةااى ئاست ئامادةي خؤييةا خياوةن بنِييار بيؤ دةركندني بنِياريكى ديارا كناو كار دةكااة سةر رِة تارا دروستىةرا بنِيار بةرةو دوو ئارِاستة-: -1ويسيييييت بنِييييييار بةدةسييي ي ويسيييييتيكى كيييييامألء ثتيييييةوةو اكتيييييةرة بابةايةكان لةبيةر ضياو رنايىوة ،بية شييكىةيةك كية سيةر بىيكىي كي بيؤ ئاميييييادةبىون ويسيييييتيكى ثؤزةايظانييييية بيييييؤ دةركندنييي ي بنِيييييياريكى سةركةواىو. -2ويست بنِيار بةدةسي ويسيتيكى ناكيامأل دةبيكي ء ال دةدات بيةثآا سيييؤزو ئارةزووةكيييان ء ايكنِواني يكىي ي زانسيييت نابيكي ي بيييؤ رِةهةني ي ة َىيكسي ي و رِووداوةكيييان ،ئةميييةش زةرجيييار دةبيكتييية حةقيقييييةكان هةل َبذاردن باش ية جيكىنةوةو مايةا نىض انء هةرة نةك هةر لة هةل 59
َىى ليييية دييييياريىندن كيييياا دةركندنيي ي بنِييييياريكى دروسييييت ا ،بييييةل ()66 جيكبةجآكندنيىي ا. ليكيينةوة دةاىاننيك ي بىانيك ي دةرى يك ي بنِياربةدةسييتان اايبةدةن ي ييان َبذاردنةكانيىي هةبيك كةكار دةكااة سيةر رِة تيارا سياسيةا دةرةكايى هةل َىى هةني يكك جيار كةسيانيكى وا دةسيةآلت بؤ جيكىنةوةكان ،نيةك هيةر ئةمية بيةل دةرننيية دةس ي كيية كةسييايةايةك شييازنء دةسييةو سييانة بةرامبييةر بةسييؤزو َ ان ضيةن ية حةزو ئارةزووةكانيان ،ئةمةش دةبيكتية ماييةا كيكىيةا سيةرهةل ()67 َةا . كيكىةو قةينانء ايكى ان ئارام سيستم نيكى دةول هةرضييةن ة دييي و بؤضييىونء ايكىةيىييت دروسييتىةرا بنِيييار بييؤ ني ىيية بابةايييية نييياوخؤي ء دةرةكييييةكان ايكنِواني يكىي ي رِاسي ي ء دروسي ي بيكي ي ،ئيييةوا بنِيارةكةش ي بيية هييةمان ش ييكىة رِاس ي ء دروس ي دةب كي ي ،وة بيية ثيكضييةوانةوة .بيية دةسييتةوانةيةك ايين ،ئاسييت سييةركةواة يييان نىض ي انء هةرةس ي سياسييةا دةرةكي ي لةسيييةر ئاسيييت دوراء ن يىي ي نيكيييىان اكتيييةرة بابةاييييةكانء اكتيييةرة دةرونيةكان دةوةستيك . َ كيي :سنوشيت سييةركندة كييار لية سياسييةا دةرةكي هيةروةك (كيسي ين) دةل دةكات ،ضىنىة بنِيارةكان لة دواجاردا لة اليةن ااكةكانيةوة دةدريكية ،ااكيةكانيش َبيذيكننء بيىيةن بية بنِييار ،و ئيةم دةبيك لة نيكىان جيكىنةوةكان ا يةك جيكىنةوة هةل َبذاردنةش بةثآا سنوشت سةركندة بنِيار بةدةستةكان دةرؤرِيك . هةل ئةوةا جيةخ لةسيةر ئةمية دةكاايةوة ووايةا سيةرةك ثيكىيىانا ئيةمنيى َيك -: (ئةن رةجاكسؤن)*ة كة دةل َىندن دي ي و بؤضييىون كةسييان ايين بييةرِيك ةوة، ((خييؤم رِاهيك يياوة لةسييةر قبييىل ()68 بةآلم لة سةرةااو كؤاايى ا هةر خؤم بةر ثنسم لية دةركندناربِييار)) بيكىىميان بنِييياريش كاريىييةريكت كةسييايةا سييةركندةا لةسييةرة ،بييؤ ةىونيية ثيكىةااييةا كةسييايةا (جييؤرج بؤش ي بيياوك) وةك كةس ييكى ئييابىرا نييا ليية بييىارا نةوا ي ا َىيكسيتةكان لية قيةينان كةني اودا ،وة َسيةنىان ني ا بيؤ هةل كاريىةرا هةبىو لة هةل ()69 ئةو لةوة دةانسا صةددام بتىانيك سعىدية دارري بىات.
َ 1963ثؤست سةرةكايةا ()USAا رناؤاة دةس . * ئةن رو جاكسة لة سال
61
َىيكسي نىاني نء ثةيىةني يان ليكنةوة ئاست ثةيىةن ا نيكىان كةسيايةااى هةل بة ىارةكانةوة بةرِون دةردةكةويك . َىيكسييتةكانة ،واايية :ايييا بةررييةرنا ىييارةكان دةرة ييام كةسييايةااى هةل َىيكس ي ء هةلىمةرجييةكان هةماهييةنطء ضييةن يكك كةسييايةا بنِيييار بةدةس ي ء هةل ن يييك بيية ليية يةكييةوةو رى يياو بيية ،ئةوةن ي ة رِووبييةرِوو بىونييةوةا ىييارةكان بييؤ بةررييية رنا ييييان زيييياد دةكيييات .وااييية :ىيييارةكان = هيكميييا (دافرر ) (كةسيييايةا × ()70 َىيكس ) هةل ئييةم هاوكيكىييةية ئاسييت كاريىييةرا كةسييايةا بنِيييار بةدةسييتمان بييؤ رِوون دةكااةوة ،لةرة ئةمةش ا بنِيار بةدةسي رِووبيةرِووا ز ريةييةك لية رِي بةني اء َسييةنىان ن دةبيكتييةوة ليية ن ي م ية ثىييةكان ئييةم ز ريةيييةوة اييا بييةرزاني يان، هةل َيكك ياساو ب ةماا ئيينائي دةكيات ،ايا لية هةروةها بنِيار بةدةس رِةضاوا كؤمةل ميانةييييةوة بتىانيكيي ضيييؤن رِييي بةنيي يان بىيييات بيييةثآا رننىييييان ،ئةميييةو بنِييييار بةدةس بايةخ اةواو بية هيةمىو اكتيةرة وةزيفايى داميةزراوةياى كةسيايةااى كؤمةآلييييةااى سياسييييةكان دةدات كييية هةريةكيييةيان كاريىيييةرا خيييؤا هةيييية لييية ()71 دروستىندن بنِيارا دةسةآلا اران ا. لة دةرة ام ئةم باسيةدا بؤميان رِوون دةبيكتيةوة كية بنِييار بةدةسي يةكيكىية ليييةو اكتيييةرة رننىانيييةا كييية كيييار دةكةنييية سيييةر ئارِاسيييتةا ِريكييينةوا سياسيييةا َىيكسي ء بارودةخيةكان، دةرةك ،لةبةر ئةوةا ايكىةيىت بنِيار بةدةس بيؤ هةل وة جيييؤرا بيييريو بييياوةرِو اايبةدةن ييييةكاناى سييييفااة خؤيةايييييةكاناى اىانييياا َ كي يانء ثيكىبي كندن ،هةمىو ئةمانة كار دةكةنية َسةنىان نء هةل بؤضىنء هةل سةر ئيةو بنِييارةا كية دةرا دةكيات .ئةميةش بةسيةر هيةمىو ووآلااني ا جآبيةجآ َي َي ةوةكان جةخ لةسةر رِةل دةبيك ،بةآلم بةرِيكذةا جياواز ،ئةمةو هةمىو ليكىؤل َيييةت دةكةنييةوة لييية ثنةسيييةا دروسيييتىندن سييةرةكاى ميبيييىةرا سيييةرةك دةول بنِييييارا سياسييي رننىييي او ،سييي ىردارا ناوةنييي ا دروسيييتىندن بنِييييارو دامء َيييييةت لييييية بةشييي ي ارا كيييييندن ليييييةم ثنةسيييييةيةدا لييييية ووآلاييييية ايييييازة دةزرييييياا دةول ثيكىةيىيييييتىوةكان ا دوثيييييات دةكةنيييييةوة .بيييييةآلم لييييية ووآلاييييية ثيكىيييييىةواىوةكان ا دروسييتىةرا بنِيييار هةرضييةن ة رِةَلي خييؤا دةبي كيي لييةم ثنةسييةيةدا ،بييةآلم وةك ووآلاة اازة ثيكىةيىتىوةكان دةرناكيةويك ،ئةميةش بيةهؤا بيىون ضيةن ية دامء دةزريياو رِاا رىييت كيية بةشيي ارا دةكييةنء كاريىييةريان هةييية لةسييةر ثنةسييةا بنِييييياردان ،ئةمانييييةش هييييةمىو ثىةبةنيي ي ا دةكيييينيكة بييييةثآا ئاسييييت هؤشيييييارا 61
جييةماوةرو بييىون ئييازادا رِادةرب ينِيةء ئاسييت بييىون دامء دةزريياا بةش ي ار ليية ثنةسةا بنِياردان ا.
ثةراويَزةكانى بةشى يةكةم ()1 ()2 ()3 ()4 ()5 ()6 ()7 ()8
()9 ()10 ()11 ()12 ()13 ()14 ()15
هر ن اافير ساعضراااحلرديي خايفا م ير ا رنلاافقراا اافطي سر ااار م خدا ا افاشيداف نعاخابغدادا1912خص.11-15ا شررايفام يررداافع ر ا خاافطي سر ااا مير ااألمرياير اوا مر اافعررا ااألوسررطا 1915-1911خامطبع ااملع مخابغدادخاافطبع ااألواخا1911خاص.11ا د.اضاام ا بيرداحاافردب اخاقضر يا ااألمرتاافقر م اوافقراا اافطي سر خامطبعر ا االنتص ابغدادخاافطبع ااألواا1911خاص.92ا د.امرر اامس يررلاافامضرر ن خاافطي سرري ااا ميرر خاد اسرر انرايرر خاو ا ا افتع يماافع ف اوافبحثاافع م خابغدادا1991خاص.113ا امق دخانراي تاافطي سي اافدوفي خاد اس احت ي ي امق نر خا د.اامس يلا منع اتاد اس تاافطالسلاافك يحخاافطبع اافي ني ا1911خاص.192ا ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص.11ا د.اضاام ا بداحخامصد اسبقاذااهخاص.91-92ا ناررسااملصررد خاص93-91خاوانرررااأيضر ا(مسييتة ا ابييناهيم ،ئييةو اكتةرانييةا كييار دةكةنيية سييةر ثنةسييةا دارِشييت بنِيييارا سياس ي ،رؤتييارا سياسييةا َ دووةم- َي ةوةا س اايي ،سيىيكمان نميارة ،4سيال دةو ،سةنتةرا ليكىؤل كانىن دووةم ،1994ص.)63 ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.19ا د.اامررداش ر ق ااحلاررينخاامل سط ر اافعطرركاي ايفادولاافع ر ةاافي فررثخاة ر ا املن خاافعددا11خاافطن اافط دس اافعددا111اابايلخا1991خاص.12ا بداحلميرردايمرر داااطرر بخادو اامل سطرر اافعطرركاي ايفاافقرراا اافطي سرر ا اإلساائي خادا اافع و اافيق في اافع م خابغدادخاافطبع ااألواا1919خاص.19ا د.اع يلاافعق ق ابني اافنر اافطي سر او رنلاافقراا اتايفا سراائيلخااد ر ا افعابير اف ع ر اافطي سرري خااجلمعير اافعابير اف ع ر اافطي سرري خابغرردادخاافعررددا افي ن -اافطن اافي في ا1911خاص.221-221ا طاللاي نسااجل ي خاة رسااألمرتاافقر م اافرتار اوافقراا اافطي سر خاة ر ا آف ا ابي خاافعددااألولخ(ا ن اافي ن ا–اشب طا)1999اص.53ا د.اماللا بداحامعر لخا رن اافقراا اافرتار اوافعالقر تاافعاابير ا–اافرتاير خا ماا اد اس تاافعابي -ابريوتخاافطبع ااألواا1991خاص.212ا املا ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص.91-19ا 62
()16 ()17 ()18 ()19 ()20 ()21 ()22 ()23 ()24 ()25 ()26 ()27 ()28 ()29 ()30 ()31 ()32 ()33 ()34
والءا برردافب ق اافاويعررد خاافطي س ر ااا مي ر اا ندي ر خا س ر ف ام مطررتريا/ا املعهررداافع ر ف اف د اس ر تاافق مي ر اواالشرررتااي خام مع ر ااملطتنصرراي ابغرردادا 1915خاص.1ا د.ا ب حايمدايم دخاوآعاو خااجلغاافي اافطي سري خاو ا اافتع ريماافعر ف ا وافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خابدو اسن اومك اافطبلخاص.119ا د.اف ضرررلا ارر ايمررردخاافطي سرر ااا ميرر اوأبع دهرر ايفاافطي سرر اافدوفيرر خا مطبع اشايقخابغدادخاافطبع ااألواا1913خاص.111-111ا ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.21ا د.اوفيدامد ااال رم خاافعالق تاافطع دي ااألمرياي اوأمتااا ريجايفاوثر ئقا مريامنع ا()1991-1913ادا ااحلكم خاافطبع ااألواخا1992خاص.25-22ا والءا بدافب ق اافاويعد خامصد اسبقاذااهخاص.1-1ا د.ا برردافا ا ا بر ساحطرراخااجلغاافير اافطي سرري امررلاافرتاير ا ر ااملار هيما اجلي ب ف يكي خامطبع ااسعدخابغدادخا1911خاص.511ا ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.25-22ا د.ايمداافطيداس يمخاحت يلاافطي س ااا مي خادا ااجليلخابريوتخاافق ها خا نسخاافطبع اافي ني خا2111خاص.211ا ه د اافع خاق م ساافدوف اواالقتص دخادا اافكنر ااألدبير خابرريوتخاافطبعر ا األواا1991خاص.21ا د.ا وبراتاودا.اار نت خاافطي سر اافدوفير ااملع را خا اةر ادا.اامرداار هاخا ماا اافكت ااأل دن خا1919خاص.111-591ا د.ا ميد امسيطمخانراير اافراأ اافعر امردعلخاو ا اافيق فر اواإل رال خابغردادا 1992خاص.19ا ه ن اافي سااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.23ا د.ايمداسيداس يمخامصد اسبقاذااهخاص.219-211ا امق دخانراي تاافطي س اافدوفي خاد اس احت ي ي امق نر خا اد.اامس يلا د اس تاافطالسلاافك يحخاافطبع اافي ني ا1911خاص.213ا د.ايمداافطيداس يمخامصد اسبقاذااهخاص.219ا ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص.91-91ا ا ر نحمايمرردا ر الخاافد،قااطير اوافطي سر ااا مير خا ررثاافبكر ف ي سخا م مع ا الحاافديت/ا ي اافق ن اوافطي س ا–اقطرماافطي سر خاا بيرلخا1991خا ص.21ا اوسنتا ن خاسي س ااحلكمخا 1خا اة احطتا ر اافرون خااملكتبر ااأله ير خا بغدادا1911خاص.511-511ا 63
()35 ()36 ()37 ()38 ()39 ()40 ()41 ()42 ()43
()44 ()45 ()46 ()47 ()48
د.اه فرر ر اابرر ر بكااسررررع د خاافطي سرر ر ااالمريايرر ر ا رر ر هاافصرررراا اافعابرر ر ا–ا اإلسرراائي ا1915-1911خاماا ر اد اس ر تااف حررد اافعابي ر خابررريوتخاافطبع ر ا األواا1915خاص.115ا ف م يدا امل:اد.ا مااحطرتافير لخاانتب هر تامنهجير احر لاافعالقر تامر باا افاأ اافع اواال ص لخاة اافبح ثااإل المي خاافعددا21-19خاافطن اافطر بع ا 2111خاص.13ا منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص.51ا ه ن اافي ساعضاااحلديي امصد اسبقاذااهخاص211ا انرررااف تا رريل:اد.م ر اامس يررلاافامضر ن خاافطي سر ااا مير خامصررد ا سبقاذااهخاص.213-211ا ه ن اافي ساعضاخامصد اسبقاذااهخاص.51ا منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص.251ا ماللا بداحامع لخامصد اسبقاذااهخاص.211ا مل يرردامررتااالطررال اانررراا:امرر امينرر خااجلم رر تاافضرر مط خا اةرر ايهرريجا شعب خامنع اتا يداتخابريوتخاافطبع اافي ني خا1911خاص12وام ابعده .ا وانرا:اد.امهد ام باامهد خاي ضااتايفانراي تاافرنرماافطي سري خاافقيرحا ر اط برر اافصررفاافيا فررثابقطررماافطي سرر ابك ي ر اافقرر ن اوافطي سرر اف عرر ا افد اس ا.1999-1991اوانرااايض :اام لااملن يفخاا ر لاافرنرماافطي سري ا املق ن خاشاا اافابيع -اافك يحخاافطبع اافألواا1911خاص.111ا ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.55ا مهد ام باامهد خاافتط اتاافطي سي ايفاافعا ااألوسرطخاي ضرااتاافقيرحا اط ب ااملاح اافاابع ايفاقطماافطي س ايفاا ي اافق ن اوافطي س اجب معر ا ال اافديتخاسن ا.2112-2111ا د.ام اامس يلاافامض ن خاافطي س ااا مي اد اس انراي خام مع ابغدادا 1991خاص.225-222ا د.ااحط ايمدااحلطتخا مااالمتم اافطي س ام مع ابغدادخامط بقام مع ا امل لخا1911اص119ا رررررالحاأمررررردايمرررررداأمرررررااافد،قااطيرررر اواجلم رررر تاافضرررر مط خا رررررثا افبك ف ي ساجب مع ا الحاافديتخاا ي اافق ن اوافطي س ا-اقطرماافطي سر خا ا بيلا1991خاص.11ا
ا ( )49ممررردوحااف وبرر خاهرررلاستطرررقطاأمريار ر اامر ر اسرررقطااالحترر داافطرر في ا ير ر ا مطرررررتقب ي خام سطررررر ااإلا،ررررر خابرررررريوتخادا اافاشررررريدخادمعرررررقخاافطبعررررر ا افي ني ر 1991خاص.53-21اوانرررااايض ر ا:اد.ا ر د ااألس ر دخا ررمااالمتم ر ا 64
()50 ()51 ()52 ()53 ()54 ()55 ()56 ()57 ()58 ()59 ()60 ()61 ()62 ()63 ()64 ()65 ()66 ()67 ()68 ()69 ()70
افطي س ااسط اوابع دهخاو ا اافتع يماافع ف اوافبحثاافع م خام معر ابغردادخا ص321اوم ابعده .ا ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص.91ا د.ف ضررلا ارر ايمرردخاافطي سررري اااا ميرر اوابع دهرر ايفاافطي سرر اافدوفيرر خا مطبع اشايقخابغدادخاافطبع ااألواا1913خاص.31ا د.اف يدامنطتخا اطريااا مي خا اة :ايمداابرتاامردامار اوادا.ايمردا افطرريداافط ر يمخامط ر بلام مع ر اامل ر اسررع دخاافاي ر لخاافطبع ر ااألواا1919خا ص.111ا ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص.111ا منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص.191ا ناسااملصد خاص.211ا ناسااملصد اواواملك .ا ص91خاوانرراا:اامراا انرا:ا ر مايمرداع رفاافبير خامصرد اسربقاذاراهخا ا ه يد خاايطنجااو دا اافصاا اافدوف خادا اامل قرفاافعابر خامصرااخاافطبعر ا افي ني خا1911خاص.151ا د.ا وباتاواد.اا نت خامصد اسبقاذااهخاص.111ا ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص.211ا د.اامس يررلا ر امق رردخانراي ر تاافطي س ر اافدوفي ر خامصررد اسرربقاذارراهخا .211-211ا د.اافطيدا ي خامصد اسبقاذااهخاص.133ا ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.12ا د.امر ر اامس يرررلاافامضر ر ن خاافطي سر ر ااا مير ر خامصرررد ااسررربقاذاررراهخا ص.219ا ادوففاهت اخااا ح خا اة :اي نسااحل خامطبع اافااي خابغدادخادا ا د خا بريوتا1991خاص.9ا ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.11ا د.اف يدامنطتخامصد اسبقاذااهخاص.51ا امااه يد خامصد اسبقاذااهخاص151خاوص.115ا منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص.231ا سعداعضااع فاافعبيد خامصد اسبقاذااهخاص.31ا د.ا حطتا رع خا رماافطي سر خادا اافع رماف ماليراخابرريوتخاافطبعر ااا مطر ا 1911خاص.211ا
65
بةشى دووةم ئةو فاكتةرة دةرةكيانةى كار لةثرِؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسي دةرةكى دةكةن سةرةتا لة بةش يةكةم باسةكةمان ا ديارانية اكتةرة ناوخؤيايةكاةان اياوو اييييىآ كييييند ،لييييةم بةشييييةدا ايىييييك دةخةي يييية سييييةر رييييننى ية ئييييةو اكتييييةرة دةرةكيانةا كة رِةَل كاريىةريان هةية لةسةر بنِييارا سياسي دةرةكي ،ئيةو اكتةرانةا كية كاريىيةرييان لةسيةر ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييار هةيية ،كية َؤزةكيان كيةم زةر جار ئةرةرةكان دروستىةرا بنِيار لةمةرِ كيكىةو قةينانة ئال َقىآلوا بيييارودةدء َيكك اكتيييةرو كيييؤاة كييية هيييةل دةكةنيييةوة ،ئةمانيييةش (( كؤميييةل ني ىييييةا دةرةكيي ي بنِيييييار بةدةسييييو ،بيييية وااايييييةك دا ،كييييؤا كاريىييييةرا َييييةا ،لةسييييةر رِة تييييارا سياسيي ي اايبةدةن ايييييةكان سياسييييةا نيكىدةول َةت))(.)1 دةرةك دةول هةر بؤية ئةم اكتةرانية كاريىيةريكتايان هةيية لةسيةر ئيازادا جمءجيؤ ء َيةا َةايانيةا كية سيسيتم نيكىدةول ب اوا بنِيار بةدةست ئةو يةكية نيكىدةول ثيكييييك ديكيي ي ة ،هييييةروةها ئاسييييت سييييةركةوا بنِيييييار بةدةسيي ي بييييةم كييييؤتء ثيكىةن انييييةوة بةنيي ي ة ،لةبييييةر هييييةمىو ئةمانيييية هؤكييييارا رييييننط ليييية ني ىييييةا َةا ييي ا ،كيية كييار دةكاايية سييةر ئاسييت سييةركةوا بنِيييارا سياسيي نيكىدةول َةاييةكان سيةر دةرةك بنيتاية لة سياسةتء رِة تارا اليةنء يةكة نيكى دةول َةا . رؤرِةثان سياس نيكىدةول َيةا َيةااى مةسيا ةا نيكىدةول هةروةها ((ئيةم اكتةرانية سيسيتم نيكىدةول َيييييةا َىيكسيييييت نيكىدةول َييي يةا ء هةل (املطررر ر ف افدوفيررر ر )و كيييييارليكى نيكىدةول دةرنيكتةوة))(.)2 لةسايةا جيةان هاوضةردء شؤرِش ثةيىةن يةكانء مةلنيفةو زانست ا َةاييييةكان زيييياد دةكيييات ،بةميييةش ئيييةو كيييارو ثةيىةني ي ا نيكيييىان يةكييية نيكىدةول كاردانةوةيةا ،كة كار دةكااة سةر سياسةا دةرةك ووآلاان ،زيياد دةكيات، بؤية بة بامشان زان ليةم بةشيةداو لةسيآ باسي ا جيةخ لةسيةر ئيةم اكتيةرة دةرةكيانة بىةية-: 66
-
َةا . سنوشت سيستم سياس نيكىدةول َةايةكان). ِريكىلناوة حىىمايةكان (هةريكم ء نيكى دةول ِريكىلناوة ناحىىميةكان. كؤمثانيا نة رِةرةزةكان. َةايييةكان كيية خييؤا ليية ياسيياا هييةروةها اكتييةرة مةل ةوييية نيكىدةول َةااى رِاا رىت جيةاني ا دةبي يكتةوة. نيكىدةول
باسى يةكةم
سروشتى سيستمى سياسى نيَودةولَةتى َةايييييةكان ليييية سييييةردةمء كاايكىييييةوة بييييؤ ئامييييان ء اىانيييياا يةكيييية نيكىدةول سييةردةميكى ايين جييياوازةو رييؤرِان بةسييةردا دكي ي ،ئةمييةش دةبيكتيية مايييةا َيييةا ريييؤرِي سياسيييةاةكان ء ئيييةو كاريىةريي ية لةسيييةر سيسيييتةم نيكىدةول َيك ،كيية دةبيكتيية مايييةا رييؤرِي ثةيىييةرا (اهليىييل)ا سيسييتم بةجيك ي ةهيكى سياس ي بيية ش ييكىةيةك بييةردةوامء رييؤرِان هاوسييةنى هيك ةكييان ليية قؤنييا ء َةاييييةكان بييية سيييةردةميكىةوة بيييؤ قؤنييياغيكى اييين ،لةبيييةر ئيييةوةا يةكييية نيكىدةول ش ييكىةيةك بييةردةوام لييةنيكى خؤيان ي ا كاردةكييةنء اىانيياو كاريىييةريكتايان ليية َةايي ي ا يةكسيييان نيييية ،هيييةر بؤيييية لييية زةربيييةا كااي ي ا بييية سيسيييتم نيكيييى دةول بةرنةوةن ا زهليك ةكان اةواو دةبيك . َيكى خيكناية (بيؤ ةىونية رِووداني َةا يان جمء جؤل ((بارودةخ نيكىدةول جةنط) ،ياخىد خيكنايايةكةا مام ناوةن ة (بؤ ةىونية جيةنى سيارد Cold ،)Warييييييان خيكنايايةكيييييةا سسيييييتة ( بيييييؤ ةىونييييية بيييييارودةخ ئاسييييياي ) َييةا ليية هييةمىو )) )3(.ئةمييةش ئييةوةمان نيىييان دةدات كيية بييارودةخ نيكىدةول قؤناغةكان ا لة جمء جؤَل ايةو خيكناية بةآلم بة ثىةا جياواز. َةايييييييةكان كاريىييييييةريكت شؤرِشييييي لةبييييييةر ئييييييةوةا ثةيىةن ييييييية نيكىدةول َىرؤرِ كندنيان لةسيةرة، اةك ةلؤجاى ثيكىىةوا هؤكارةكان ثةيىةن اء ئال َيكيي :جيةيييان بىةاييية رىنيي يكى ريييةردون .ووآلايييان لييية وةك (مييياك لىهيييان) دةل سايةا ((رىن ا رةردون ))دا كاريىةريكت ب ةما رىيتايةكانء سييفةاةكان َةايان لةسةرة ،لةوانة :جؤرا دابةش بىون هيك ةكيان ،اياك سيستم نيكىدةول جةمسةرا يان دوو جةمسيةرا يياخىد ينة جةمسيةرا .وة جةمسيةررريا لية 67
َةاي ا كار دةكااة سيةر شييكىازا بنِيياردان ،ض ليةناو بازنيةا ثيكىةااةا نيكىدةول هاوثةئانيكتا ا بيك يان لة نيكيى ووآلااني ا .بيؤ ةىونية :ييةكنِي ا (التماسيك) َييةاان ئةن ي ام ليية هاوثةئانيكتا ي ا هييةو هاوثةئانيةايييةكان وا دةكييات دةول بيي ي ةن بييييؤ رةيىييييو بيييية سياسييييةايكى هاوبييييةش بةرامبييييةر بيييية كيكىيييية نيكييييى َةاييييييةكان ،ثييي ييكش ئيييييةوةا ثيكىييي ي يارةكان ثيكىيييييىةش بييييية هاوثةئانييييية دةول َ ). نةيارةكانيان بىةن (وةك دانىستان بؤ ضةك دامال بةآلم لةسيةردةم دوو جةمسيةرا ميةرن دا بية ثيكضيةوانةوةية ،بيؤ ةىونية هةوَل بةدةس هيك ان رِةزامةن ا ووآلايان ئةني ام نيااؤ (( ))NATOكيةم ()4 بىة ثيكش ئةوةا ثنةنةكةيان ثيكىىةش يةكيكت سؤتيةا ثيكىىو بىنيك . ئةميييةو كاريىيييةريكت ئيييةو ووآلاانيييةا سيييةر بييية دوو جةمسيييةرن لييية سيييايةا سيسييتم دوو جةمسييةري ا ليية سييةردةميكىةوة بييؤ سييةردةميكى ايين ريييؤرِان َةاانييييية بييييية دوو بةسيييييةردا ديكييي ي (( وة ثةيىةنييي ي ا ثاشيييييىؤيانةا ئيييييةم دةول جةمسةرةكةيةوة وا دةكات زةرجيار لةالييةن زهليك ةكانيةوة بيؤ جيكبيةجيكىندن سياسةتء بةرنةوةن يةكانيان بةكار بةيك نيكة ،بية شييكىازيكك كية جيةنط ليةبنا ئيييةوان ئييية ام بييي ةن (احلررررالنيابة ايررر ) ،ئةمييية لةريييية يييةرامؤش نييييةكندن قؤست ةوةا ئةم ثةيىةن ية بؤ بةرنةوةن ا ووآلاية ثاشيىؤكان ،بةميةرجيكك كية زيان بة بةرنةوةن ا ووآلاة ريةورةكان نةرةييةنيك ))( )5وةك لية سيةردةم دوو جةمسييةري ا رِوي ي اوة زةرجييار ،ئةمييةش بيية رِوون ي ليية مةسييةلة سياسيييةكان ا بةدةر دةكةوت. َةاي ي ا اليييةنىنو ثىييتيىان ئةمييةو بنِيييارا سياس ي ليية رؤرِةثييان نيكىدةول َسيييتىارا دةبيكي ي ،وة هةني ي يكك الييييةن بيييؤ دةبيكي ي ،هيييةروةك ضيييؤن دنو بةرهةل َ ةبذيكنن لةم ضىارضيكىةيةدا ئيةو بةديةيك ان بةرنةوةن يةكانيان بآ اليةن هةل ()6 ئةرةرانةا رِووبةرِووا خاوةن بنِيار دةب ةوة ئةمانةن -: -1بازنيييةا ئييية و هيك انيييةا ئةريييةرا ثىيييتيىانيان ك ضييياوةرِوان دةكنيكيي (دةسيي ء ثىييتيىانان ،اليييةنىنة مييادداى مةل ةويييةكان ،اليييةنىنا سةر زارةك …). -2بازنيييةا ئيييةو هيك انيييةا ئةريييةرا نيييةياراء دناييييةايان ك ضييياوةرِوان َىيكسييت رِونء ئاشييىنا ،نييةياران اليييةنىنا دةكنيكي (نييةياران بيية هةل دونمة ،نةياران هاوبةشء هاوكارا دونمة). 68
-3بازنةا ئةو هيك انةا ئةرةرا بآ اليةنيان ليك ةكنيك . ضاالكية سياساى ديبىىماسيةكان اىاناا كةم كندنةوةا بازنيةا نيةياران بؤ بيآ الييةناى ريؤرِي هيكي ة بيآ اليةنيةكان بيؤ هيكي ا دةسي ء الييةنىنانيان َةاي ي ا هةييية ،هييةروةك ضييؤن ئييةم ضيياالكيانة كيياركندن ليية رؤرِةثييان نيكييى دةول ئاسييان دةكييةن ،بيية ش ييكىةيةك كيية بنِيييارا سياس ي ئةرييةرو هيية سييةركةوا بةدةس بةيك يك .بؤ ةىونة :ئةم كارو ضاالكيانة بية رِووني ليةكارا سياسي ويةيةايية يةكىناىوةكانيي ا بييةدا دةكنيكيي ء جآبييةجآا كييندووة لةميانييةا بيييةرثاكندن جيييةنى دنا ئيييةو ووآلاانيييةا كييية ليييةنيكى ليسيييت اريةريسيييتان ا داي اونء لة بنِياريى ا بؤ جةنى دنا ئة غانستانء ليكناقء ئيةو ووآلاانيةا ئةرةرا ليك انيان دةكنيك لة اليةن ئيةمنيىاوة ،بية شييكىةيةك كية هيةمىو هيكي و اىاناكييييان خييييؤا بةرييييةرِ خسييييتىوة بييييؤ بةدةسيي ي هيك ييييان ييييناوان ايييينية َييييةا بييييؤ دنايييييةا كندنيي ي نييييةياران خييييؤا ،ئييييةم هاوثييييةئانيكت نيكىدةول َثىيييت كيييارا ديبىؤماسي ي بيييةردةوام ئييية ام دةدات ايييا هةنىاوانيييةا بييية ثال ئةوثييةرِا اىانييا بنِيييارو كارةكييان سييةركةواىو بيك ي ء رِاا رىييت جيةييانيش (دةسييةآلت و جييةماوةر)دا بييؤالا لةسييةر هييةردوو ئاسييت رِة اييى نييارِة َيةا بيةم ثةيىيةرةا ئيكسيتايةوة خؤا رِابىيكىيك .سيسيتم سياسي نيكىدةول (ايياك جةمسييةرا) ضييةن ية اايبةدةن ي ا لييةخؤ رناييىوة ،بيية ش ييكىةيةك جيييا دةكنيكتييةوة ليية قؤناغييةكان ثيكىييىوان ،جيييا دةكنيكتييةوة بيية اايبةدةن ي ا يينة الييييةن (الةجتيييانس) و ييينة بةرنةوةنيي ا ،كييية جيييؤرا كيييارليكى نيكيييىان يةكييية َييةا دياري ةكييةن ،بييؤ سياسييية ثيكىةيك ييةرةكان بييارودةد ء واقيع ي نيكىدةول َييةايكك ثيكىيي يكة كيية لييةرِووا اىانيياو َيية دةول ةىونيية :وآلاييان باشييىور لةكؤمةل هيكيي ةوة جييياوازن لةيييةك اء نييااىانة ويسيي ء بةرنةوةن ييييةكانيان لةسييةر َةايي ي ا بسيييةثيك ة ،هيييةروةها خييياوةن ناوةني ي يكى بنِييييارا ئاسيييت نيكيييى دةول َة بىات لة َةا رةآلل َىيكستيكى سياس نيكىدةول بةهيك ن كة بتىانيك ضةن هةل بةرامبةر ئيةو كيكىيةو قةينانانيةا كية هةرِةشية لية ئاسيايشء سيةربةخؤيايان َةاانة بىنةاة ثاشىؤ لة رِووا سياساى ئابىريةوة بؤ دةكات .دةبي ئةم دةول ووآلاان باكىر لة ئة ام الوازا سياسيان ا ،بةآلم ووآلاان باكىر ثى بية س ي اايييةا ثييةراويك خسييوء سييةرقا كييندن دةبةسييو بةرامبييةر ووآلاييان 69
َىندنييةوةا ثاشييىؤيةايان ليية رِووا سياس ي ء باشييىر ،ئةمييةش لةميانييةا قىل ئابىريةوة بؤ ووآلاة ثيىةسازية ثيكىىةواىوةكان. ليييية جيةييييان ئييييةمنِةدا كيييية بةااكيييية جةمسييييةراء هييييةنمىن ويةيةايييية َي ي كاريىيييةرا لييية نةايييةوة ييييةكىناىوةكانء ييييةكىن اىوةكان ئةميييةريىاو رِةل ئة ىمييةن ئاسييايش ناسييناوة ،زةربييةا ووآلاييان هييةو دةدةن ثةيىةنيي يان لةريييية ئييييةمنيىادا بيييياش بىييييةن ،بييييؤ بييييةديةيك ان بةرنةوةن ييييية سياسيي ي ء ئابىريةكانيان ،ئةمةش ثاشىؤيةا زةربةا ووآلاية ايازة ثيكىةيىيتىوةكان بيؤ ئةمنيىا رِوون دةكااةوة. َيةاان اين كيارا َةايكىي ا رِة تيارا دةول بنِيارا سياس دةرةك لةهةر دةول ايكي ةكات ،بييؤ ةىونيية :لييةكاا مىمةنييآا نيكييىان دوو دةوَلييةت اليةنييةكان ايين َةاة (اليةن سيكةةم) رِةَل خؤيان دةبي ة بؤ كار كندنة سةر رِة تارا دوو دةول ناكؤكةكييية بييييةِريكىاا خسييييت ة رِووا (وسررر ط ) يييييان كؤمييييةك ئييييابىرا يييييان سيةربازاى سياسي ،يياخى ليةِريكىاا بيةكاره كي ان ،ييان بية شييكىةا هةرِةشية، ياخىد سيةر زةنىي كيندن ييان كيكىيانةوةو وةسيتان ن كؤميةك سيةربازاى ئابىراى سياس ،بؤية هةر بنِياريكك ثةيىةن ا بة جةنىةوة هةبيك ،ثيكىيستة () 7 ئةرةرا كاردانةوةا اليةن سيكةةم ايك ا رِةضاو بىنيك . لةم سؤنىةيةوة بؤمان دةركةوت كة ووآلاان لة دةركندن بنِييارة سياسيية َةا بىيةن دةرةكيةكان ا ثيكىيستة رِةضاوا ضةن كؤسثء لةمثةريكى نيكىدةول َةايييةوة دروس ي دةبيكي ،وة هييةر كيية ليية دةرة ييام ىييارا سياسي نيكىدةول َيةا زيياد بىيات بيىارا كيارو جيىآلنء رِةخسيان هيية كاايكيك ىيارا نيك ىدةول سييييةركةواة كييييةم دةبيكتييييةوة .بييييةآلم هييييةر كاايكييييك ىييييار كييييةم بيكتييييةوة ئييييةوا () 8 َبذاردن زياد دةكات. جيكىنةوةكانء هة ء بىارا هةل َيةا بية ييةكيكك ليةو اكتةرانية َي كي سيسيتم سياسي نيكىدةول ماوةاةوة بى دةنميكنريكيي ي كيييية ليييية قؤناغ يكىييييةوة بييييؤ قؤنيييياغيكى ايييين دةرؤِريكيييي ء لةهييييةر قؤناغيكىيى ا رِةَل ديارا كناوا خؤا دةبيك .
71
باسى دووةم يةكة سياسية نيَو دةولَةتيةكان َةاايييةكانء كؤمثانيييا يينة رِةرييةزةكان لييةم باسييةدا ليية ِريكىلييناوة نيكييى دةول َيةا كيار لية ثنةسيةا دروسي كندني دةدوكي ،كية وةك دوو يةكيةا نيكىدةول بنِيارا سياس دةرةك دةكةن-: يةكةم /رِيَكخراوة نيَودةولَةتىيةكان-: َةاايييييةكان بيييية يييييةكيكك ليييية كارايكىييييةرة ضىارضيي ييكىةا ِريكىلييييناوة نيكىدةول دةرةكايييةكان دادةنيينآ ليية ثنةسييةا دروس ي كندن ي بنِيييارا دةرةك ي هييةر َةايكى ا ،ئةمةو ثىةا كاريىةريكت لة ِريكىلناويكىيةوة بيؤ ِريكىلناويكىي دا دةول دةرؤرِآ بةثآا رننى ِريكىلناوةكة بؤ ووآلاةكة ،هةروةها لية ووآلايكىيةوة بيؤ َةت لة رِووبةرِوو بىنيةوةا ئيةو ووآلايكى انيش دةرؤِريك بةثآا اىاناا دةول ىيييييارانةا كييييية بيييييةهؤا ئةن اميكتايةوةلييييية ِريكىلناويكىيييي دييييييارا كيييييناودا ()9 رِووبةرِووا دةبيكتةوة. َةاايةكان ،حىىم ء ناحىىمايةكانيش مةبةستمان لة ِريكىلناوة نيكىدةول َةاايييية حىىماييييةكان بةشي ي ارا الييييةنيكى دةرنيكتيييةوةِ ،ريكىليييناوة نيكىدةول َييةا ،دةكييةن هييةر بؤييية كاريىييةريكت جييؤراو جييؤر رننى ي كييارليكى نيكييى دةول لةسةر رِة تارا سياسي دةرةكي ووآلايانء جيؤرا ني ىيةا دةرةكييان بيةجآ َة ،ئةم كاريىةريكتيةش بة شيكىةيةك رِوونء ئاشيىنا ليةو ِريكىلناوانيةدا دةهيكى َة واايية سنوشييتيكى ئيى امايييان دةردةكييةويك كيية خيياوةن ئارِاسييتةيةك كييامى ثيكيىة ديييارةو دةاييىانة بنِيييارا سياسي رييةردنىري (مىي م) بةسييةر هةريييةك لييةو ووآلاانييةدا بسييةثيك ة كيية ايكيان ي ا ئةن ي امة ،ئةميية ب يةبآ رِةضيياوكندن ويسييت َةايةوة سياس ووآلاةكية ،بيةم شييكىةية ثنِةسيةا بنِيياردان ايةنةا لةالييةن دةول قؤرد نةكناوة( ، )10بؤ ةىونة ِريكىلناوا نةاةوة يةكىناىوةكان ،كية ئيةمنِة بية َيكى ي رييننط َييةا دةنميكندريك ي ،رِةل بيياآلانية جؤرةكييان ِريكىلسييت نيكىدةول َةاايةكانء ديارا كندن رِة تارا ووآلاان ا دةبي يك لة ثةيىةن اية نيكىدةول
71
َةااييييةكان بييية ِريكىيييةا جيييؤراو جيييؤر، وةك :ضارةسيييةرا ناكؤكايييية نيكىدةول هةروةها بابةا دةس ايكىةردان منةي . بة ثآا ميساق نةاةوة يةكىناىوةكان ثيكىيس كناوة لةسةر ئةني امان َييةا نةاييةوة يييةكىناىوةكان كيية ثييةنا ببةنيية بييةر ش ييكىازا ِريكىلييناوا نيكىدةول َةايانةا كة هةرِةشة لة ئاشيتاى ئاشتيانة بؤ ضارةسةرا ئةو ناكؤكية نيكىدةول َةا دةكةن. ئاسايى نيكىدةول َييةا رِآو شييىيك كاريىييةر دةرنيكتةبييةر لييةم بارانييةدا ِريكىلييناوا نيكىدةول ()11 وةك لة ماددةا ()42ا ميساق دا ئامانةا بؤ كناوة. َةايةكان ضةن ية ِريكىلناوا هةريكما جىة لة ِريكىلناوة حىىمية نيكىدةول َييةا ووآلاييان لييةرةباى ِريكىلييناوا (ناوضييةي ) هةييية ،وةك ِريكىلييناوا كؤمةل يييةكيكت ئيية نيقا… هت ي .كيية هييةو دةدةن بييؤ رةشييةثيك ان هاوكييارا نيكييىان ئةن امانيان لة بىارةجياجياكان ا. َ ي هةريييةك لييةم ِريكىلناوانييةو كاريىييةريكتايان لةسييةر رِة تييارا ئةمييةو رِةل ووآلاان ئةن ام لة ِريكىلناويكىةوة بؤ ِريكىلناويكى ان دةرؤِريك . ئةمييةو ميسييياق هةرييييةك ليييةم ِريكىلناوانييية ،جيةيييان بييية ييييان ناوضيييةي ، هييةروةها ئاسييت ن يى ي ووآلاييان ئةن ي ام ايكي ي ا ،وة ئاسييت بييىون ئييامنِازو ميىيياني م كاريىيية ر بييؤ جآبييةجيكىندن بنِيارةكانيييان بيية اايبييةت ئةوانييةا َةاييييةكانء ناوضيييةيايةكانةوة ثةيىةنيي ييان بييية ضارةسيييةرا ناكؤكييية نيكىدةول هةييية ،هييةمىو ئةمانيية بيية ب ضييي ةا رِةَل ي ئييةم ِريكىلناوانيية دادةننكي ي ،واايية َيييي ِريكىلناوةكييييانيش دةرؤِريكيييي ،هييييةروةها بييييةرؤرِان ئييييةم اكتةرانيييية رِةل َةايةكان لة كارليكىية ناوضيةياى جيةانيةكاني ا، كاريىةريكت ِريكىلناوة نيكىدةول لة ئاست كاريىةريكت جىآلنةوةا سياسي دةرةكيانيةوة سةرضياوة دةرنيكي ، هةروةك ضؤن لةو سىودانةا كة بؤ ووآلاان ئةني ام بيةدا دةهيكي ة سةرضياوة َ ييييةرن بييييؤ ئةنيي ي امان بييييؤ بييييةكارهيك ان دةرنيكيي ي ،ضييييىنىة ئييييةو سييييىدانة ثال ِريكىلناوةكانيييان وةك ئامنازيكييك بييؤ بييةديةيك ان بةرنةوةن يييةكان خؤيييان ليية هةلىمةرجة سياسيةكان ا ،ئةمةش لةميانةا ضىار ئاسيت ب ضيي ةيا ا خيؤا دةبي يكتةوة(-:)12
72
َةايةكانيييي ا -1هةنيييي يكك ليييية ووآلاييييان ئةنيييي ام ليييية ِريكىلييييناوة نيكىدةول ِريكىلناوةكيية بييةكاردةهيك ة بييؤ دابيي كندنيي سييىدو قازا ىيييةليكى رِاستةوخؤ يان نارِاستةوخؤ ،وةك دةستلست كؤمةكء يارمةا . َةايييييةكان بييييةكارديك ة وةك -2هةنييي يكك ليييية ووآلاييييان ِريكىلييييناوة نيكىدةول َ هةيييية ،ايييا ِريكىلناوةكييية ضيييةن ئامنِازيكيييك كييية كاريىيييةرا بةكؤميييةل سياسييةايكى ئييةواؤ بىنيكتيية بييةر كيية ليية بةرنةوةن ي ا ووآلاةكةيان ي ا بيك . َةايةكان هية بيؤ ووآلايان ئةني ام دةرِةخسييك ة ايا ِ -3ريكىلناوة نيكىدةول َىنا ِريكىلناوةكان وةك ئامنِازيكك بةكاربةيك ة بؤ رِزرار بىون لة هةل َةاةكيية ئييةرك بةرثنسييياريكت ء ضييةن ئييةركيكى دييياريىناو كيية دةول ويست لةسةرا ناية. -4ئةرةرا بيةكارهيك ان ِريكىلناوةكيان بية مةبةسيت سيةرن رِاكيكىيان َةا ء جيةان . رِاا رىت نيكىدةول َيةااى لةم سؤنىةيةوة بؤمان دةردةكةويك كية ِريكىليناوة حىىميية نيكىدةول َيةا كاريىيةريكت بةرضياويان هةيية لية ناوضةيايةكان وةك يةكةيةك نيكىدةول سياسييييةا دةرةكيي ي ووآلاانيي ي ا ،ئةميييية سييييةبارةت بيييية ِريكىلييييناوة حىىمييييية َةايةكان ،جيةاناى ناوضةيايةكان . نيكىدةول دةكنيك ي ليكيينةدا بثنس ي ئايييا ِريكىلييناوة ناحىىميييةكان كاريىييةريكتايان هةييية لةسييةر ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارا سياس ي دةرةك ي ؟ ِريكىلييناوة َةاي ي ا دةكييةن ،ئةمييةو ناحىىميييةكانيش بةش ي ارا ليية نيييان سياس ي نيكىدةول كاريىييةريكتايان هةييية لةسييةر حىىمةاييةكانء دامء دةزراكييان دروسييتىندن بنِيار ايكيان ا ،هةروةها رِةَل ئاشىنايان هةية لة دانان خىتةا كيارو ثيةنء دارِشيييت سياسيييةا ا ،دوااييين لييية جيكبةجآكندنيىي ي ا .هيييةروةها ئيييامنِازيكى َىةكانييةوة بييؤ خييؤ دوور خسييت ةوة ليية مىمةنآيييةكان، رننىيية بةدةس ي كؤمةل َ ةسو بة رِةَل ناوبيذيىان ليةنيكىان اليةنية ناكؤكةكاني ا لية ثيك ياو هة روةك هةل رةيىيييو بةصييييغةو ميىييياني ميكى ئاشيييتيانة بيييؤ ضارةسيييةركندن نييياكؤكاى جياوازيةكان. سنوشيييت نييياحىىم ئيييةم ِريكىلناوانييية وا دةكيييات رؤرِةثيييانيكى ناواني ي كاركندن بىنيكتة خؤ ،هةرضةن ة اىاناا دارايايان س ىردارة ،لةرة ئةوةش ا 73
جآمتمانيييييةيان زيييييياانة لييييية ناوبذيىانييييية رِة ييييييةكان زةر جيييييار ِريكىليييييناوة َيي كاريىيييةر دةبييي ة لييية كىنان نيييةوةو كيييث كندنيي كيكىييية ناحىىمييييةكان رِةل ناوخؤياى ناوضةيايةكان ا ،هةروةها لية ضيةن ية بيىاردا ىيار دةخةنية سيةر ()13 حىىمةاةكان. هةرضييةن ة نمييارةا ئييةم رِيكىلناوانيية بييةرةو زيييادبىون دةرِواتء ((دةراايية ن يىةا ( )36ساىشةش هةزار ِريكىلناوا ناحىىم ))()14وة ضاالكيىييان لية َي كاريىيةريكتايان لةسيةر حىىمةايةكان ايا ئيكسيتاش زياد بىون اية ،بةآلم رِةل جؤريكييك ليية الوازا ثيكييىة ديييارة ،ئةمييةش لةبييةر ئييةوةا دةسييةآلا دةركندن ي َىى دةركندن ي بنِيييار ليية زةربييةا بنِيييارا ر ي ةردنىري نييية بةسييةر ووآلاان ي ا ،بييةل َةايييةوة قيييؤرد كيييناوة .بيييةآلم لةرييية بىارةكانيي ا لةالييييةن دامء دةزراكيييان دةول زيادبىون نمارةا ئةم ِريكىلناوانيةو هةميةجؤرا شييكىازو ِريكبيازو ميىياني م كارةكانييييان دةخىازريكيي بب ييية اكتيييةريكى كييياراو كاريىيييةر ليية اكتيييةرةكان َةايي ا ،ئةميةش بةِريكىيةا كاريىيةريان ئاسايشء ئارام ليةبارودةخ نيكىدةول لةسيييةر حىىمةاييية جؤربيييةجؤرةكانء بنِييييار بةدةسيييتان بيييةو ئارِاسيييتةيةا كييية َةا بةيك يكتة دا… ئاشتاىهاوكارا نيكىدةول دووةم /كؤمثانيا فرة رِةطةزةكان مةبةس لة كؤمثانيا نة رِةرةزةكان ئةو كؤمثانيا زةبيةالءء رةورانيةن كية لييية ضيييةن ية كؤمثانيييياا بضيييىكء الوةكي ي ثيكيييك ديكيييةء لييية ضيييةن ية ووآلاي ي ثيىةسييازي ا كييار دةكييةنء بةرهةمييةكانيان ليية ضييةن ية ووآلا ي جؤراوجييؤردا دة نةشية ،ئيةم كؤمثانيايانية لية دةرةوةا سي ىرا ووآلت كاردةكيةن ،كية لقي كؤمثانيايييةكة كيية سييةر بيية كؤمثانيييا سييةرةكيةكانة ليية ووآلا ي دايييك دا ،ئييةم َةا دايك كار دةكات بيؤ يناوان كؤمثانيايانة س ىرا سياس دةبةزيك ة ،دةول كندنيي ضييياالك كؤمثانياكيييان بييية مةبةسيييت دةسي ي ريييناة بةسيييةر بيييازارِا ()15 دةرةكي ا. نميييارةا ئيييةم كؤمثانيايانييية بييية اايبيييةت ليييةم قؤناغيييةا ئيييةمنِةدا بيييةهؤا اةك يييةلؤجياا هاوضيييةر خةوة رِةن بيييةرِةن ليييةزياد بىن ايييية ،وة بييية ييييةكيكك لييية َةا دادةننيكة .ئةمةو ئةم كؤمثانيايانة ضياالك رِاستيةكان دياردةا نيكىدةول دةرةكيييييان لةسييييةر رِووبييييةِريكى ييييناوان ب وبىةاييييةوة كيييية ضييييةن ية ووآلاييي ثيكىىةواىو و اازة ثيكىىةواىو لةيةك كاا ا دةرنيكتةوة ،بية اايبيةت كؤمثانييا 74
رةورةو زةبةالحةكان ،كة خاوةن اىانايةك ئابىرا ئةواؤن كية هةني يكك جيار ليية داهيياا نيكىخييؤي ضييةن ية ووآلا ي اييازة ثيكىةيىييتىو زييياانة .كاريىييةري َةا َةا ئةم كؤمثانيايانة بةشيكىةيةك ناوانء دريكذ دةبيكتةوة كة دةول نيكىدةول َةاان ثيكىىازيىةر لة كؤمانياكة دةرنيكتةوة ،ض جاا لة سيسيتم دايكء دةول َييييةا ضييييىنىة ئييييةم كؤمثانيايانيييية زةرجييييار بةشيي ي ارا ليييية سياسيي ي نيكىدةول َييةا دايىييش كؤمثانياكييان بيؤ ثىييتىريا دروسيتىندن بنِييياردا دةكيةن ،دةول كندن سياسةا دةرةك خؤا بةكاردةهيك يك . َةاييية ثيكىيييىازيىةرةكان بييية هةرضيييةن ة بيييىون ئيييةم كؤمثانيايانييية لييية دةول اايبةت اازة ثيكىةيىتىوةكان اليةن ثؤزةايظء نيكىةايظ خؤا هةية ،ئةمةو هؤكارا زا بىنيان بيةردةوامء نيةرؤِر نيية ،هيةروةها ييةك شييكىازيش نارنيكتية خؤ ،بارو هةلىميةرج ئيابىراى دارايايى اةك يةلؤجاى سياسي كؤمثانياكيان كة ئةو ني ىةية ثيكك دةهيك ة ،كة كؤمثانياكيان لية ضىارضييكىةي ا كاردةكيةن لية َةا ثيكىىازا كةردا ،دةست يىان قىرسياياى َةا دايكء دةول نيكىخؤا دةول َيةايكى َةايكك ييان ضيةن دةول َةايكى ئةواؤ دةكات بةسةر دةول باآل دةست دةول ()17 انةوة. َيكى كاريىةر دةبي ة لة سيستم لة رِاستي ا كؤمثانيا نة رِةرةزةكان رِةل َييية ا هاوضيييةرخ ا ،جيييا ئيييةم رِة ء كاريىةريكتايييية ييييان بييية ِريكىييياا نيكىدةول سيييةربةخؤء بييية ثيييةينِةوكندن سياسيييةا دةرةكي ي كؤمثانياكيييان خؤيانيييةوة دةبيك ،ياخىد لة ِريكىاا بةكارهيك ان كؤمثانياكانةوة دةبيك لة الييةن ووآلاية ثيكىيييىةواىوةكانةوة بيييؤ ىيييار خسيييت ة سيييةر ووآلايييان باشيييىرء سيييةثان ن ن ةخىةو ثةنء بةرنةوةن يةكانيان بة سيةريان ا ،ئةمية لية كاايكىي ا كية ((%90 ا ئةم كؤمثانيايانة سةربة سآ كىضيىةا (ئيةمنيى – ئيةوروث -يابيان )ن َةاي ا ضيةن قياا سيةرمايةكةيان ))()18وة قازا ةكةشيان – كة لة هةن يكك حال َيييي ي بةرنةوةن ييييييية دةبيكيييي ي – دةرةِريكتييييييةوة رري ييييييان خؤيييييييان.ليكيييييينةدا رِةل َييةاانء ئابىريييةكاةان بييؤ دةردةكييةويك ليية رييؤرِي سياسييةا دةرةك ي دةول كاريىةريكتايان لةسةر يةك ا. َيييةا كؤمثانييييا ييينة رِةريييةزةكان دةاىاننيكي ي شيييىيك ةوارا رِة تيييارا نيكىدةول لةميانييةا ئييةو رِةَليية دوو اقةيايييةوة (ان ي دوج) ديييارا بىييةية كيية دةيى كيينِن ،ليية َبىنء ناوان اليةكةوة دةكنيك ئةم كؤمثانيايانة بب ة ئامنِازيكك لة ئامنِازةكان زال 75
َيييةا دايىيييةوة ،لةالييييةك اييينةوة دةكنيكي ي ئيييةم بيييىون دةسيييةآلت بةدةسي ي دةول َيييةا دةربىيييةون كييية اىاناييييةك كؤمثانيايانييية وةك يةكةييييةك كييياراا نيكيييى دةول ()19 َةا دايك. رِاستةقي ةيان لةبةر دةست ا بيك بؤ كارا سةربةخؤو دوور لة دةول كؤمثانيييييا يييينة رِةرييييةزةكان كييييار بييييؤ ئييييةوة دةكييييةن كيييية بىةنيييية سةرضيييياوةو َةاانةدا كة سةرمايةكةيانيان ايكي ا وةبيةر دةهيكي ة .بيؤ ناوةن ةكان بنِيار لةو دةول ةىونيية :كاا كيييك كؤمثانييياا (كنايسييىةر)ا ئييةمنيى وةسييتان ن كييارا رِارةيان ي لةو كاررةيةي ا كة لة بةريتانيا بىو لة سىىاىةن ا ،كاريكى واا كند كة ن يك بىو قيييةينانيكى سياسييي ك بىةويكتييييةوة ليييية بييييةريتانيا ،ضييييىنىة ئييييةم بنِيييييارة هييييان ب وا ةوةا جىدا خىازا سىىاىةن اا ا كة بىةرِيكتةوة بيؤ ضياالك خؤايى داواا جيابىونةوة بىات لة بةريتانيا. لة ووآلاة ايازة ثيكىةيىتىوةكانيىي ا ئيةم كؤمثانيايانية ىيارة ئابىرييةكانيان بيييةكاردةهيك ة بيييؤ ريييؤرِيةء هيييةمىار كندني ي بنِييييارة سياسييييةكان ييييان ريييؤرِي سيستم يةرماننِةواي ،هيةروةك ضيؤن لية رىاايمياال رِوواي ا كاايكيك كؤمثانيياا ميييىة ىييارة ئابىريييةكان خييؤا ليية دنا حىىمييةا نيىييتمان ليية ووآلاةكييةدا بةكاره كي ا. ليييية رِاسييييتي ا اييييا كاروبييييارا كؤمثانياكييييان زييييياد بىييييات ،جييييؤرو شيي ييكىازا ثةهلاويىييت زييياد دةكييات ،بييؤ ةىونيية :كؤمثانياكييان دةاييىانة دزة بىةنيية نيياو ووآلاانييييةوة ليييية رِيكىييييةا ئييييةو كؤمةكيانييييةا ثيكىييييىةش بيييية زانىييييؤو دامييييةزراوة زانستيةكان دةكةن لة ووآلاة اازة ثيكىةيىتىةكان ا ،ياخىد لة رِيكىةا ثيكىىةش كندنيي ي ثسييييثؤرِاى شييييارةزاي خؤرِايايييييةوة بييييةو ووآلاانيييية ،بييييةو شيي ييكىةيةا كؤمثانياكييان ويسييتيان لةسييةريةااى ديييارا دةكييةن ،هةنيي يكك جيياريش بييةرايل َييييةاان ليييية ثيك يييياو رِاكيكىييييان سييييؤزو دةدةن بيييية سييييةرةك يييييان بةرثنسييييان دةول ()20 خؤشةويستيان بةالا خؤيان ا. َ كؤمثانيا نة رِةرةزةكاةان لةسةر بنِيار بةدةستان ووآلاة اازة ليكنةدا رِةل ثيكىةيىتىوةكان بؤ رِوون دةبيكتةوة. ماوةاييةوة بَى ي كي اييا ضييةن يكك كؤمثانياكييان اىانيياا كييارو ضيياالك هةمييةجؤرو ضىارضيكىةا كارو جؤرا ميىاني مةكان زيادو باشء ناوان بب ،زيياان بىارييان بؤ دةرِةخس كي كار لة بنِيارا سياس بىةن لةو ووآلاانةدا كة كارا ايك ا دةكةن.
76
باسى سيَهةم فاكتةرة مةعنةوىية نيَودةولَةتىيةكان َ بيييييةديةيك ان بةرنةوةنييي ي اى َيييييةا هيييييةول هيييييةمىو يةكةييييييةك نيكىدةول ئاما ييةكان خييؤا دةدات بيية ِريكىيياو ميىيياني م جييؤراو جييؤر ،بييةآلم ليكيينةدا َي ي ةدات :ئاييييا ئيييةم ِريكىييياو ميىاني مانييية هيييي كؤسيييثء ثنسيييياريكك سيييةر هةل لةمثةريكى مةل ةوا نايةاة ِريكىةيانء س ىرداريان ناكةن؟ َةا هةية كة ضةن كؤايكيك لة رِاستي ا ضةن اكتةريكى مةل ةوا نيكىدةول لةبةردةم بنِيار بةدةستان ا دادةنيكة كةواا ليك ةكةن نةاىانيك اةنةا بةويست َسيييىكةوت بىيييات ،يييياخىد بييية ئارِاسيييتةيةك ا كييية لةرييية واقيعييي خيييؤا هةل َةااييييييةكان ايييييندا َيييييةا هاوضيييييةردء بةرنةوةنييي ي ا يةكييييية نيكىدةول نيكىدةول نيةرى كي ،ييان بية ثاسياوا سيةروةرايةوة لية دنا بةرنةوةني اى ما يةكان َ ان َة بىات .بؤية ليكنةدا دةبيك ئامانة بةوةش ب ةية كة ((هةول رةلةكةا مامةل َييةت ليية اليييةن بنِيييار بةدةسييتانةوة نابيكتيية بييؤ رننت ي ك ندن ي بةرنةوةن ي ا دةول هؤيةك بؤ ثيكىيكىىندن ئةو ب ضيي ة ياسياياى ئةخةقيانيةا كية هيةمىو الييةك لةسةرا كؤكة))(.)21 بؤية لةم باسةدا لة دوو اكتةرا سةرةك مةل ةوا دةدويكي كية سي ىرا كاروبنِيار بةدةستان اةسك دةكةنةوة ئةوانيش بنيت لة: َةا هاوضةرد. -1ياساا نيكىدةول -2رِاا رىت جيةان . يةكةم /ياساى نيَودةولَةتى هاوضةرخ َيييييةا هاوضيييييةرد ئيييييةو هيكييي ي ة ميييييادداى مةبةسييي ي لييييية ياسييييياا نيكىدةول َييييةا هةيانييييةو كييييارا مةل ةويانةييييية كيييية دامء دةزراكييييان ياسيييياا نيكىدةول ِريكىلست ثةيىةن ا نيكىان ووآلاانء ااكيةكانيان ثيآ سيثيكندراوة ،ثيكىيسيتة َةا بىةنء سىربة لةسةر ئةوةا كية بنِيار بةدةستان رِةضاوا ياساا نيكىدةول بنِيارةكانيييييان ،جياوازيييييةك ئابنِوبييييةرا نييييةنىيك آ كيييية ليييية هةنيي ي آ كاايي ي ا كاريىةريةكةا لة شيكىازيكى ئةخةقيةوة بيؤ شييكىازيكك دةرىكي يكتيةوة كية دامء َةايييةكان سيي اا ليية بةرامبييةردا بييةكارديك ة وةك سةرزةنىيي ء دةزرييا نيكىدةول 77
دابنِي ي سياس ي ء ئييابىرا .لييةم بييارةدا بآرىمييان زيييانيكى زةر بيية ئامييا ()22 بنِيارة سياسيةكة دةرات. َييي ئارِاسيييتةكندن ثةيىةن يييية َيييةا رِةل ليييةم ميانةييييةوة ياسييياا نيكىدةول َةاييييةكان دةبي يييآ ليييةبىارا ب ضيييي ةكان رِة تيييار كندني ي ا .ريييننى ية نيكىدةول َيييةا ) كييية َيييةا بنيتايييية لييية (دادرييياا نيكىدةول ناوةني ي ةكان ياسييياا نيكىدةول َيكىييي ي ريييييننط دةبي يكييييي بييييية اايبيييييةت لييييية ضارةسيييييةركندن ناكؤكيييييية رِةل َييةا – لةريية َةايييةكان هييةروةك ضييؤن ئة ىمييةن ئاسايى ي نيكىدةول نيكىدةول َيكى رننط دةبي يكي لية ضارةسيةركندن زةريكيك ئةو كةليك انةا ايكي اية – رِةل َةايةكان .لةو كةليك انيةش :ميا تيتيؤ و يةرزكندن ئيريادةا لة كيكىةنيكىدةول َةايي ي ا بيييةثآا َىيييةا نيكىدةول ثيكيييت ئةن امييية هةميىيييةييةكةا بةسيييةر كؤمةل بةرنةوةن ايةكانيان ،بةاايبةت ويةيةاة يةكىناىوةكان ئةمنيىا بةآلم لةرة ئيةو رِة ء كاريىةراييةا كية ئيةم ناوةن انية دةريكينِن زةركيات َةايانييييية نيييييابة كييييية لةرييييية َيييييةاان ميييييل كةضييييي ئيييييةو بنِييييييارة نيكىدةول دةول بةرنةوةن يةكانيان ا نارى يك . َيييييةاانء َيييييةا نيكيييييىان دةول َيييييةا زادةو دةرة يييييام مامةل ياسيييياا نيكىدةول كاريىةريكت ئةو دا ء نةريتانةية كة دةبة بة ليىراء ب يةماو ياسيارةليكك كية َييةاان رِازييية بةسييةر خؤياني ا جآبييةجآا بىييةن ،ئييةم ياسيياو ب ةمايانييةش دة ول َييةت ،بيية وااايييةك ايين، ياسيياو ب ةمايييةكة بييؤ ِريكىلسييت رِة تارةكييان دةول َيةت ديياراى سي ىردار ياساو ب ةمايةكة كة جؤرو شييكىازا كارورِة تيارا دةول ()23 دةكةن لة بىارا جآبةجآ كندن سياسةا دةرةكيان ا. َيييةا دةسيييةآلايكى لةرييية ئيييةوةا كييية دامء دةزراكيييان ياسييياا نيكىدةول َييةا ،نييااىانة بنِيارةكانيييان هةميىيية ناوةني ايان نييية لةسييةر ئاسييت نيكىدةول َةاي ي ا ،وةك هةن ي يكك جييار يةكةكييةرةوة بيك ي ليية ضىارض ييكىةا ياسيياا نيكىدةول َيييةاان ثيييةنا دةبةنييية بيييةر سييي ىر شيييىان نء بةزانييي ن ب ضيييي ة دةبيي ي دةول َةايييةكان -وةك قييةوارةا زايييؤن – َييةااى بنِيييارة نيكىدةول ياسيياياية نيكىدةول بييةآلم ئةميية ئييةوة نارةيييةن كي كيية بةكييةم سييةينا ئييةو ياسيياو ِريكسيياو بنِيييارة َةايانيية بىييةية ،ضييىنىة ئييةم ياسيياو بنِيارانيية زةرجييار اىانيياا ئييةوةيان نيكىدةول َيييةت ييييان يةكيييةا سةرثيكضييييىةر رؤشيييةرري بىيييةنء لييية الييييةن هةيييية كييية دةول 78
َةايييةوة سةرزةنى ي بىنيكيي ،وة دةكنيكيي ليية ِريكىلييناوا َىييةا نيكىدةول كؤمةل نةاةوة يةكىناىوةكان دةربىنيك . َييةااى بنِيييارة ثىختييةا ئييةم باسيية لييةوةدا كؤدةبيكتييةوة كيية ياسيياا نيكىدةول َةاايييةكان ،زةركييات ،كاريىييةرا لةسييةر يةكيية سياسيييةكان دروسيي نيكىدةول دةكةن ،بة آلم ئةم كاريىةريكتاية زةر جيار بيةو ئارِاسيتةيةدا دةبيكي كية لةرية بةرنةوةني ا ووآلاية زهليكي و كاريىيةرو بية اىاناكييان سيةر رؤرِةثيان سياسي َةاي ي ا بىى يك ي ،لييةم بىارةش ي ا ثىييى ش ييكن هةنىكيية بييةر ويةيةايية نيكىدةول يييييييةكىناىوةكان ئييييييةمنيىا كييييييةواىوة .واايييييية دةكنيكيييي ي ياسيييييياو بنِيييييييارة َةاييييةكانء دامء دةزراكانيىييييان بيييؤ بيييةديةيك ان ئاميييان ء مةبةسيييتة نيكىدةول سياسيةكانء لة كاا ثيكىيست ا بةكاربةيك نيكة. دووةم /رِاى طشتى جيهانى. رِاا رىت جيةان بنيتاية لةو هةس ء سؤزة باوةا (افعع اافطر ئد ا) َةايي ا لية بةرامبيةر كيكىية ريننطء رِووداوة سياسيية َىيةا نيكىدةول كة لية كؤمةل ديييارا كناوةكاني ا دةردةكييةويك ،بيية وااايييةك ايين ،بنيتاييية ليية كاردانييةوةا هةس ي ء سييؤزا رىييت رييةالن جيةييان لةمييةرِ رِة تييارا سياس ي يةكةيييةك َةت ،جا لة نياوخؤا سي ىرةكةي ا بيكي سياس ديارا كناودا ،بة اايبةت دةول (وااة لة دنا رةلةكيةا خيؤا رِة تيار بىيات) ييان لية دةرةوةيي ا بيكي (وااية لية دنا رةالن ان رِة تار بىات)(.)24 ثاش ئةو ثيكىىةوا ة زةرةا لة هؤييةكان ثةيىةني ا كيندنء مي ياكاني ا بةرجةسيتة بيىوة بية شييكىةيةك كية شؤرِشي ايةك ؤلؤج كياتء شيىكي ن ييك كندووةاةوة ،بةجؤريكك كة ااكةكان رِةنانةء بىنة سات ليةدواا سيات ئاراييان َيييي ي ا كارليكيييييك بىيييييةنء لييييية رِووداو و كيكىيييييةكان بيكييييي ء بيييييةردةوام لييييية رةل َسةنىان نء بيةدوادا ضيىنيان بؤييان هيةب كي ،بية اايبيةت لية كيكىية ريننطء هةل ضارةنى سازةكان ا ،هةمىو ئةمانة واا كندووة رِاا رىت جيةيان رِةن لية دواا رِةن هؤشيار اين بيكي ء هيةنىاوا زيياان ب يكي ء ِريكذةيايانية رِوو ليةزياد بىون بىات. هةنىكة رِةرةزةكان رِاا رىت جيةان زياديان كندووة لة هةمىو كةراية سياسيييياى كؤمةآليييييةااى ئابىريةكانيي ي ا ،رننى ي يىيييييان لةمانييييةدا خؤيييييان َييية)انيييةا كييية دةبي يييةوة ((حي بييية سياسييييةكانِ ،ريكىلناوةكيييانء ئيييةو (كؤمةل 79
َةايييةكان دةدةنء َييةايان هةيييةو رننى ي بيية كيكىيية نيكىدةول رننىيييةك نيكىدةول َي ةوةو ضياالكيةكانيان جيآا ِريكي و حسيا بيؤ كيندنة لية الييةن ناوةني ة ليكىؤل َةاايةكانيةوة ،هييةروةها رِةننامييةكان ،بيية اايبيةت ئييةو رِةننامانييةا كيية نيكىدةول كاريىةرييييةك ناوانييييان لةسيييةر هيي رو بيينِواو قةناليييةا خىيك يييةران هةيييية، هيييييةروةها دامءدةزريييييا بيييييةر ناوانء بةناوبانىيييييةكان هيييييةوا ء رِاديؤكيييييانء َييةكان اةليية يؤن )25(.ئةميية جىيية ليية اييؤرِا ئةنتييةرنيك كيية بيية نييىيك يةء كةنال َةم دةدريك . دئىكناا انية بةرهةم ئةم سةردةمة لة قةل سييةبارةت بيية رِةَل ي ئييةم اكتييةرة لةسييةر بنِيييار بةدةسييتان رِاا جييياوازو جيؤراو جيؤر هةيية ،هةني يكك ثيكييان وايية رِاا رىيت جيةيان كاريىةراييةك كاراو بةه كي ا هةيية ،ضيىنىة رِاا رىيت جيةيان لية ثىي ثينةنة جيةانايية رننىةكان وةك ِريكىلناوا نةاةوة يةكىناىوةكانةوةيية .لية بةرامبيةردا ضيةن رِايةك ان هةية كة نىؤَل لة رِة كء كاريىةرا ئةم اكتةرة دةكةن بة اةواوا، َةاان بىنيك . ضىنىة ئةم اكتةرة نةيتىانيىةو نااىانيك بةر بة دارريكارا دةول َيكي :كاريىيةرا رِاا رىيت لة ثا ئةم دوو ئارِاستةيةدا رِاا سيكةةم هةيية كية دةل َةاييةكان دييارا دةكنيكي ،لية َةا بيةثآا بيارودةدء هةلىمةرجية نيكىدةول نيكىدةول َيكى يةكةكةرةوةو ئيياب دةريكنِيك ،بة ئارِاسيتةيةك ا كية ثيا هةن يكك كاا ا رِةل َةاانييةوة ب كي ي بييؤ ئييةوةا بيية ئارِاسييتةا خىاسييتةكاني ا ب ينِوات .بييةآلم ليية بيية دةول ()26 )) بيية بؤضييىون هةني يكك كيياا اييندا رِة و كاريىةريةكييةا كييةم دةردةكييةويك ئيكمييية ئيييةم رِايييية لييية رِاسيييتاى واقعيىيييةوة ني ي يى ة ،ئيييةم كاريىةريكتاييييةش لييية ووآلايكىييةوة بييؤ ووآلايكىي ايينو ليية كيكىييةيةكةوة بييؤ كيكىييةيةك ايين دةرؤرِكيي ،وة َىيكسييت لةمييةرِدا دةكنكي ي بَى ي كي رننى ي ء نييارننى ئييةو بابةاييةا رِاا رىييت هةل دةنىيك يك رِيكذةا حسيا بيؤ كندني بنِييار بةدةسي بيؤ ئيةو رِاا رىيتيية دييارا َىيكسي دةكات ،كةوااة ثةيىةن ييةك ثيكضةوانة هةية ليةنيكىان رننىي بابيةا هةل لةمييةِر وةررييرياوو رِكيييذةا رننىي ي ان بنِياربةدةس ي بييةرِاا رىييت جيةييان .لييةم بىارةش ي ا كةناَلييةكان رِارةيان ي ن بيية هييةمىو جؤرةكييان نىسييناو و خىيك ي راو و َيكىي بيياآل دةبيي ة ،بييؤ ةىونيية ميي يا رِةنئاوايايييةكان بيية بي ييناو و ن كييينراوةوة رِةل َةايييةكانيان لةميييةرِ كيكىييية هيييةمىو شيييكىازةكانيةوة لييية خ ميييةا بةرنةوةنيي ا دةول رييننطء هةسييتيارةكان ا كييار دةكييةن ،وة لةبييةر زةراء هةمييةجؤراء ضيياك ئييةم هؤكارو ميىاني مانةوة ئةو ووآلاانة دةاىانة رِاا رىت جيةان بةالا خؤيان دا رِابىيكىة لةمةرِ هةر كيكىةو قةينانيكى ا كة بة شييكىةيةك كية بةرنةوةني ا خؤييان 81
ايك ا بيك ،وااة اليةنة بةهيك ةكان (زهليك ةكان) .بةآلم ووآلاة اازة ثيكىةيىتىوةكان اىاناا رِاكيكىان رِاا رىت جيةانايان بةالا خؤيان ا الوازة. ل كييينةدا دةب كي ي ئامييانة بييةوة بىييةية كيية ئييةم هاوكيكىييةيةا سييةرةوة رِةهانييية، َ ك َىى رِيكذةياييية ،ضييىنىة هةني يكك كيكىييةا رييننطء هةسييتيار هةييية كيية نىييؤل بيةل ناكنيك ي ء بيية شيييكىةيةك جةوهييةراء رِةهييا ثيكى ييكى ب ييةما منةي ي ء ئةخةقييية َ كي يكي ي ،جيييا ئيييةو َةاييييةكان ايكي ي ا بيييةدا دةكنيكي ي ء سيييؤزا ريييةالن دةجىل نيكىدةول َةاةا بنِيارا ثةيىةن ا ار بةم كيكىانة دةردةكات بةه كي بيك يان الواز. دةول لة كؤاايي ا دةاىاننيكي بىانيكي رِاا رىيت جيةيان لةرية ئيةو كاريىةرييية جييؤراو جييؤرةا هةيييةا لةسييةر بنِيييار بةدةسييتان ليية هييةمىو ووآلااني ا ،وة لةريية ئييةوةا كيية بيية لةمثييةريكك لةبييةردةم بنِيييار بةدةسييتان ا دادةننيك ي ،جىيية لييةوةا َةايييةكان لةسييةر رِة تييارا دةوَلييةاانء يييةكيكك ب كي ي ليية اكتييةرة كاريىييةرة نيكىدةول خاوكندنييةوةا هييةنىاو نانيييان بةشيييكىةيةك كيينداراء خيكيينا شييتيكى ايين نييية. ةىونةا زي وا ئةم وواةيةش هةنىكة لةسيةر رؤرِةثيان سياسيي ا دييارة (وةك ئيةو خؤثيىيان انة مىيؤنايى هةزارايانيةا لةميةرِ رِووداني جيةنى ئةمييةريى – بةريتان دن بة ليكناق ساز كنا لة ووآلاان جياجيادا ثيكش جةنىةكة). وةك دةرة اميكيييك بيييؤ هيييةمىو اكتيييةرة نيكىخؤيايييى دةرةكييييةكان دةاىاننيكي ي بىانكيي كاا كيييك بنِيييار بةدةس ي دةيييةويك ئاما ىييةليكك بييةدا بة كي كي ي ثيكىيسييتة لةنيكن رِةش اي ئةم اكتةرانةدا ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييار ئية ام بي ات ،جيا اكتةرةكان جيكىريبة يان ناجيكىري يان نيمضية جييكىري .ئةميةش دواا ايكىةيىيوء َسةنىان ن ئةو اكتةرانة لةاليةن بنِيار بةدةستانةوة. ليكى انةوةو هةل َبييذاردن َسييةنىان نء ايكىةيىييوء ثيكىييبي كييندنء هةل ل كييينةدا اىانيياا هةل هؤشيارانةا بنِيار بةدةس دةردةكةويك .بةم شيكىةية رِوون دةبيكتةوة كة خاوةن َبيييذاردن جيكىنةوةكيييانء دييييارا كندنييي بنِييييار سيييةربةخؤا رِةهيييا نيييية لييية هةل َىى ضييةن ية كييؤتء اكتييةر دةوريييان داوة كيية ضىارض ييكىةيةك باش ي ي يان ا ،بييةل س ىردارا بيؤ دييارا دةكيةن .بيةآلم لةرية هيةمىو ئةمانةشي ا ثيكىيسيتة ئيةوةمان لةياد نةضيك كة بؤ دواجار بنِييار لةدةسيت خياوةن بنِياردايية ،كةوااية ثيكىيسيتة َ اكتةرا سةركندة لة ثنةسةا دروستىندن بنِياردا لةياد نةكةية… رِةل
81
ثةراويَزةكانى بةشى دووةم ()1 ()2 ()3 ()4 ()5 ()6 ()7 ()8 ()9 ()10 ()11 ()12 ()13 ()14 ()15
مرر داع رررفاي سرررفخاسي سرر اافعررراا ااا ميرر ا رر هاأمرررتااا ررريجاافعابرر ا 1911-1911خام مع ااملطتنصاي خابغدادخا س ف ام مطتريا1991خاص.11ا انرا:اد.اوفيدامد ااال رم خامصد اسبقاذااهخاص19خاوانررااايضر ا:اد.ا يمداافطيداس يمخامصد اسبقاذااهخاص.151ا د.اف ضلايمدا ا خامصد اسبقاذااهخا.11-11ا د.اوفيدامنطتخامصد اسبقاذااهخاص.511-512ا ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.33ا د.اضام ا بداحاافدب اخامصد اسبقاذااهخاص.111-99ا د.اف يرردامنطررتخامصررد اسرربقاذارراهخاصا.291اوانرررا:اد.ا برردافق د ايمرردا فهمرر خاافنررر اافطي سرر اافررردوف اد اسرر ايفااال رر لاافنرايرر اوااصرر ئ ا املع ا خادا اوائلخا م خاافطبع ااألواخا1991خاص.15-39ا د.ام اامس يرلاافامضر ن خااألمرتاافقر م اافعابر اوافصراا اافردوف خاة ر ا افع اافطي سي خاا ي اافع اافطي سي اجب مع ابغدادخاافطن ااألواخاافعرددا2خا مت ا1911خاص.11ا د.احطررتامرردا اافع كرريماخا ررنلاافقرراا ااا ر م اافطررع د خااد ر اافعابي ر ا ف ع اافطي سري خااجلمعي افعابير اف ع ر اافطي سري خاافعرددا1ا عراايتاافير ن ا (ن فم )ا1992خاص.11ا د.ام ر اامس يررلاافامض ر ن خايفا م ي ر ااخت ر ذاافقرراا اافطي س ر ااا ر م خا مصد اسبقاذااهخاص.115ا د.امهررد ام ر باامهررد خاافق ر ن اافرردوف اافع ر خاي ضررااتاافق ه ر ا ر اط ب ر ا افصفاافي فثايفاا ي اافق ن اوافطي س خام مع ا الحاافديتخا.2111ا اد.امرر اامس يرررلاافامضرر ن خاافطي سرر ااا ميرر خامصرررد اسررربقاذاررراهخا ص.215-211ا انراااقب لاحط اافق ويينخااملنرم تامريااحلك مي اودو ه ايفابن ءاادتملا املرردن خامعهررداافعرراا اف ررالح تاوافيق ف ر اافد،قااطي ر خاسرريمن ا(افتع ر و ا االق يم اافدمقاط )اا بيلخام يسخاآي خا2111خاص.11-1ا د.امهد ام باامهرد خاافتطر اتاافطي سري ايفاافعرا ااألوسرطخامصرد اسربقا ذااه.ا د.اا اسادا ر خاافعالق ر تاافدوفي ر خاي ضررااتاافق ه ر ا ر اط ب ر ااملاح ر ا افي نير ابقطررماافصررح ف خااملعهررداافاررينخاافطر يم ني ا2112خاوانرررااايضر خاد.ا حطتاحنا اواد.ا د اماللاافعرمخام اافع مل خادا اافاكراخادمعرقخاافاطبعر ا افي ني ا2111خاص.511ا 82
()16 ()17 ()18 ()19 ()20 ()21 ()22 ()23 ()24 ()25 ()26 ا
د.امر ر اامس يرررلاافامضر ر ن خاافطي سر ر ااا مير ر امصرررد اسررربقاذاررراهخا ص.211-213ا م سيلامريلخاس سري ف مي اافعالقر تاافدوفير خا اةر ا:اد.احطرتان فعر خادا ا املطتقبلاافعاب خابريوتخاافق ها خاافطبع ااألواخا1911خاص.121ا م مامس ح خا صااافع مل :اار اماتر حابراالاضر ابطخاة ر ااف سرطاافعرددا -111ا.2111/1/11ا د.ا برردافق د ايمرردافهم ر خاافنر ر اافطي س ر اافرردوف خامصررد اسرربقاذارراها.ا ص31ا يطرتاامل سر خاافقررا ااف احرداوافععرراو اوافبحرثا ررتاا ير خادا اا ر د خا بريوتخا1992خاص.91-91ا د.امر ر اامس يرررلاافامضر ر ن خاافطي سر ر ااا مير ر امصرررد اسررربقاذاررراهخا ص.212ا د.اضام ا بداحاافدب اخامصد اسبقاذااهخاص.112-111ا د.اف ضلا ا ايمدخامصد اسبقاذااهخاص.11ا د.ا وباتاود.اا نت خامصرد اسربقاذاراهخاصا321خاوانررااايضر ا:امصرطا ا ابااهيمخامصد اسبقاذااهخاص.11ا د.اضام ا بداحاافدب اخامصد اسبقاذااهخاص.111ا د.امر ر اامس يرررلاافامضر ر ن خاافطاي سر ر ااا مير ر امصرررد اسررربقاذاررراهخا ص.291ا
83
بةشى سيَهةم قؤناغةكانى ثرؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسى دةرةكى سةرةتا / ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي بيييية يييييةكيكك ليييية دنوارايييينية قؤناغييةكان دةنميكندريكيي ليية ضىارضيييكىةا ثاراسييت ئاسايىيي نةاييةوةياى ثاريك رييارا بةرنةوةن ييية نةاةوةياييية باآلكانيي ا ،هييةر بؤييية بيية ثنةسييةيةك َؤزو نة رِةهةن و اليةن دةنميكندريكي ،هيةروةها ثنةسيةيةك بةردةوامية بيؤ ئال رِةيىو بية هاوشياني رِووداوةكيانء ضارةسيةركندن ئيةو رريورن تانيةا كية َةايةكان ي ا َةايييةكان ليية سييايةا رؤرِانىيياراء ثةيىةن ييية نيكىدةول يةكيية نيكىدةول رِووبةرِوويان دةب ةوة. َؤز كياريكى ئاسيان نييةو ثيكىيسيت بية قسةكندن لةسةر بابيةايكى ئياوا ئيال رِوونىندنييةوةو رِاتيية كندن ي زةر هةييية ،ضييىنىة ئييةم ثنةسييةية دةكةويكتيية نيكيين كاريىييييةرا ضييييةن ية اكتييييةرةوةو بيييية ضييييةن قؤناغيكىيي ي ا ايك ةثييييةِريك كيييية هةريةكييةيان لييةوا دا جييياوازةو ليكى ةضييىوة ،ليية هييةمان كاايي ا هةنيي يكىيان لةريية هةن يكىيان ي ا كارليكييك دةكييةن .ئيكميية ليكيينةدا بييةم ش ييكىةية قؤناغييةكان رِي بةن دةكةية. يةكةم /ثيَناسةو ديارى كردنى هةلَويَست َىيكس ي بيية يةكييةم قؤنيياغ ثنةسييةا دروسييتىندن ثيك اسيية كندن ي هةل َةايكىي ا ،ييان هيةوَل بنِيار دادةننيك ،بؤ ةىونة :بارا ئاساي ناوخؤ لة دةول َييةايكك) بييؤ بييةدا هيك ييان ئاما يية سياسييية َيية دةول َةايية (يييان كؤمةل ئييةو دةول َةايكى َةايكى ان (يان ضةن دةول َىيكستيكك الا دةول دةرةكية اايبةايةكان ،هةل ان) دروس دةكات ،كة دةبيكتة رن تيكى نة رِةهةني ا جيياواز كية ثيكىيسيت َىيكسييييتةا كيييية ثةيىةنيي ي ا بيييية بيييية ضارةسييييةر بيكيي ي ،لةبييييةر ئييييةوةا ئييييةو هةل َييةا بةرامبييةر وةآلم انييةوة (يييان بييآ كيكىييةيةكةوة هةييية وا دةخىازيكيي دةول دةنط بىون) ا لة بةرامبةردا ب ىيك يك ،بؤية هةر لة سيةرةااوة بنِييار بةدةسي َسييةنىان ن ئاسييت كاريىييةريكت ئييةو بارودةخيية َ ديييارا كييندنء هةل هييةول ()1 َةاةكيييةا .بيييةم شييييكىةية بنِييييار بةدةسييي دةدات لةسيييةر بةرنةوةني ي ا دةول 84
َةايةكاني ا كية زةر َةاةكةا ديارا دةكات لةمةرِ كيكىية نيكىدةول َىيكست دةول هةل َىيكستانة. َ ةريكى دةرةك دةبيكتة هؤا دروس بىون ئةو هةل جار ثال َىيكسييتيكك ليية دوو اليييةن لييةم ميانةيييةدا بؤمييان دةردةكييةويك كيية هييةمىو هةل ثيكك ديك كة لة رِووا سنوشتةوة بة اةواوا لة يةك ا جيان-: يةكةميان :اليةن كارو سازدان (التعبىا )operationalدةرنيكتةوة ،وااة َىيكستةكة هةروةك خؤا لة واقيع ا. هةل َىيكستةكة بةآلم دووةميان :اليةن دةرووناية ( ،)psychologicalوااة هةل ()2 وةك ضييؤن ليية اليييةن بنِيييار بةدةسييتةوة دة ييامنآو ليكى ةدريكتييةوة ،كةواايية ناسي ي ء هةسي ي كيييندنء ايكىةيىيييت بنِييييار بةدةسي ي بةشي ييكك لييية قؤنييياغ َىيكس ثيكك دةهيك يك . ناسان نء ديارا كندن هةل لة رِآا ثنةسةا سةرن دانء ايكبي كندنةوة بية هةسيتةكان ()Senses َىيكسي ي – و ني ىيييةا كييية لييية كةسي ي سيييةر ةرو شيييت سيييةر راو – هةل دةوروبييةراء ئييةو بييارو دةدء كارايكىةرانةشي كيية دةيىنيكتيية خييؤ ثيكييك ديك ي ، ثنةسةا سةر انةكة ئة ام دةدريك (.)3 َىى كةواايية سييةرن دانء ايكىةيىييو بنيت ي ناييية ليية ناسييي واقيييع ،بييةل وةرريكنِانيكى لؤنيىاية لةسيةر ب يةماا ميةلنيفاى بيةهاكان ،بيؤ ئيةو واقيعية، بةرةو دي يكك كة رِة تارو ِريكنِةوةكةيى لية رِووا بةرامبيةردا دييارا بىيات(.)4 ئةم ثنةسيةيةش ثنةسيةيةك ينة اليةنية ،بية دةسيتةوانةيةك اين ،دةكةويكتية نيكيين كاريىييةرا ضييةن ية اكتييةرةوة ،لةوانيية اكتييةرة بابييةااى كؤمةآليييةا ء دةرونيييةكانء ئييةزمىونء شييارةزاي ثيكىييي ةا بنِيييار بةدةسيي .بؤييية بنِيييار بةدةسي ي بيييؤ ئيييةوةا بنِيارةكيييان رى ييياو بيكي ي ء لييية ئاسيييت ثنِكندنيييةوةا ثيكىيستيةكان ا بيك ،ثيكىيستة ثييكش هيةمىو شيتيكك سيةرن ء ايكىةيىيت بيؤ َىيكستةكان هةبيك بةو شيكىةيةا كة بة كيندةوة لية واقيعي ا بىونييان هةيية، هةل نةك بةو شيكىةيةا خؤا دةيبي يك ،ضىنىة ئةمة سةر دةكيكىيك بؤ ئةوةا لة َييةوة ،لةمةشييةوة ثييةينِةوا رِة تاريكييك دةكييات كيية ليية بنِياردانيي ا بىةويكتيية هةل ئاست ثيكىيستيةكان ا نةبيك بنِيار بةدةسي زانييارا ايةواوا لةبيةر دةسيت ا بيك ي ،ضييىنىة زانيييارا اييةواو كيياريكى رييننط بيية ئيية ام دةرةيييةنيك ئييةويش ِريك ميييىوي كندنييي بنِييييارا سياسيييية كييية بنِييييار بةدةسيييتان هيييةمىو كاايييآ ثيكىيسييتيان ثآيييةا ،ئةرييةر ضيياويكىيش بيية ميكييذوودا خبى ييك ي ةوة ،دةبي ي 85
َةا مةانسي ار بىون لية ةىونةا ئةو بنِيارة ويكنانىةرانةا كة دةرة ام هةل زانياري ا واا ليكةااىوة لة نماردن نايةت. ليكينةدا ئيةوةمان بيؤ دةردةكيةويك كيية ييةكيكك لية رِةريةزة جةوهةرايييةكان ()5 رِارةيان ن بنيتاية لة ناسي ويست دونمية لية بيةكارهيك ان هيك ةكانيي ا َ ةسيييتيك ،بيييؤ ةىونييية :لييية كاايكىيي ا يييياخىد هيييةر كييياريكى دا كييية ثيييآا هةل َيييةا ( )دا كيييؤ َيييةا (أ) هكي يكىييي سيييةربازا زةر لةسيييةر سييي ىرا دةول دةول دةكااييةوة ،ييياخىد مييانؤِريكى سييةربازا ئيية ام دةدات ،كيية خييؤا ليية خؤي ي ا ضةن رِةم و مةبةستيكى لةخؤ رنايىوةو مةبةسي ايكيي ا ضيةن اليةنيكىية ،جيا َةا ( ) زانيارا اةواو و رِاست لةبةر دةسيت ا بيكي سيةبارةت بية ئةرةر دةول َىيكسييييت رِاسيي ي ء دروسيي ي َييييةا (أ) ئييييةوا هةل ويسيي ي ء مةبةسييييتةكان دةول وةردة رنكي وة رةرنا بية ثيكضيةوانةوة ،كية زةرجيار شىسيت ريةورةا بيةدوادا ديك ،ميكذووش شايةحتاَل لةو بارةيةوةا زةرة. َىنيييييةكان بييييؤ بييييةم شييييكىةية بؤمييييان رِوون بييييؤوة كيييية كييييارا دةزرييييا هةوال كؤكندنيييةوةا زانييييارا ضيييةن مةانسيييي ارة .لةميانيييةا ئةمانةشيييةوة بؤميييان دةردةكيييةويك كييية ثنةسيييةا سيييةرن دانء ايكىةيىيييو بيييةم شي ييكىةية ئييية ام دةدريك (-:)6 َ ثيكىةب يكي ي بيييؤ هييياا زانياراييييةكان بيييؤ بنِييييار بةدةسيي كييية ثيييالَىيكستةكان. دةركندن هةر بنِياريكك بؤ رِووبةرِووبىنةوةا هةل رةرِانييةوةا بنِيييار بةدةس ي بييؤ ئييةو زانييياراى بييريو بؤضييىونانةا كييةَىيكستةكان ا. رة ي ةا بريةوةريةكاني ا داي اوة لةمةرِ هةل بييةراورد كندن ي بنِيييار بةدةس ي لييةنيكىان زانيارييية نىآيييةكانء ئييةوبؤضىونء وااايانةا كة لة رة ي ةا بريةوةرايةكاني ا هةية. َىيكستةكان. دروستىندن ايكىةيىت يكى نىآ بؤ هةلليكيينةوة رننىيي زانيارييييةكاةان بيييؤ دةردةكيييةويك كييية كاريىيييةريان هةيييية َىيكسيتةكان ،وة ل ةسةر ضؤنيكت ايكىةيىت بنِييار بةدةسي بيؤ حةقيقيةا هةل لةسيييةر ئيييةم ب ضيييي ةيةوة ثيكىيسيييتة بنِييييار بةدةسي ي بييية وريييياياى زينةكانييية ئييييةو زانياريانيييية بييي ات كيييية دةضييي ة بةردةسييييت ،ضييييىنىة جييييؤرا سييييةر زانيارييييييةكان كاريىيييييةرا هةيييييية لةسيييييةر ضيييييؤنيكت ايكىةيىيييييت ئيييييةو بيييييؤ بارودةخيييةك ان ،ئةميييةش كاردةكااييية سيييةر سيييةركةواة ييييان شىسي ي هيك يييان 86
بنِيارةكة .جيآا خؤييةا ئاميانة بيةوة بي ةية كية وردايى خيكنايي رةيىيت زانيارايييةكان بييؤ ناوةن ي ا بنِيييار بةن ي ة بيية ضييؤنيكتاى سنوشييت اييؤرِا ئييةو ثةيىةن يانيييةا كييية لييية نيكيييىان ناوةنيي ا بنِييييار لييية الييييةكء اليةنيييةكان ايييؤرِا ثةيىةن يةكان لة اليةك انةوة هةية. لة رِةش اي كارليكى ئةو اكتةرانةا ِريكىلسو كية ثةيىةني يان بية ايؤرِا ثةيىةن يةكانييةوة هةييية ،هييةروةها ئييةو اكتييةرة دةرونيانييةش كيية ثةيىةن ي يان بةكؤا ئةو اكتةرو رِةضاوكندنة خؤيةكيانةا (اال تب اتاافوا ي ) اايبةاة بة بنِيييار بةدةسييتةوة كيية كاريىييةريان لةسييةر قؤنيياغ ناسييان نء ديييارا كندن ي َي ييك ئيييةم قؤناغييية بييية سيييآ قؤنييياغ الوةكيي ي ا َىيكسي ي هةيييية ،دةايييىان بى هةل () 7 ايك ةثةِريك كة ثيكىةوة بةس اون -: -1ايكىةيىو (هةس ثيكىندن ء ثيك ان ) -2 .ه ركندن (ايكنِوان ). َسةنىان ن. -3هةل كيية ايكىةيىييو سييةر دةكيكى ييك بييؤ دروسييتىندن ش ييكىةيةك خييىدا بييؤ َىيكستيكى سياس دةرةك ،ئةم ((شيكىة))يةش دةكنيكتية سنوش ء واااا هةل َييةايكك بييؤ َسييةنىان ن ئاسييت اىانييا خؤيةاايييةكان دةول ب ضييي ةيةك بييؤ هةل وةآلم انةوةا داخىازاى ثيكىيستيةكان ني ىةا دةرةكي ،وااية ئيةو شييكىةية َسيييييةنىان نء دةرة يييييام َىيكسييي ي هةل (افصررر ر ) بيييييةكاردةهيك نيك بيييييؤ هةل َييةا داهييااىوا َسييةنىان نةكةش ليية كؤااييي ا كييار ليية جييؤرو ضييؤنيكت مامةل هةل بنِيار بةدةس دةكات. َىيكسييتيكى سياسي دروسي ء كاريىييةر كيياريكى ئاسييان نييية دارِشييت هةل وةك بيؤ هةني يكك وا دةردةكييةويك ،ليةم ميانةييةدا دروسييتىةرا بنِييار ضييةن ية رِةرييةزو رِةهةن ي و ئيعتبييار لةبةردةمي ي ا هةييية ،كيية ثيكىيسييتة ليية هييةمان كاا ي ا رِةضاويان بىات .ئةم رِةرةزانةش لةمانةدا خؤا دةبي يكتةوة-: ب يييةويكي (املبدئيرر ) ،جياوازكيييارا (هييياويكنكندن) ،رِوونء ئاشيييىنايةا ، دةس ي ثيكىييلةرا ،بييةكندارا بييىون ،قابيىيييةا ثيكىلسييوء رىييتىريبىون، َىيكستةكان اندا ،ايةنط ثيآ دةرخست رننى ية رِةهةن ،رى ان لةرة هةل َةت كندني ي دونمييية ،هؤشييييار كندني ي جيييةماوةر ،هيييةروةها َضي ي ء سيييةغى هةل () 8 هاوسةنى كندن لة نيكىان ئيعتيبارة س اايياى مةودا كىراةكان ا. 87
لة رِاستي ا ثنةسةا هاوسةنط كيندنء سيازدان لية نيكيىان ئيةم رِةرةزانيةدا َىيكسييتيكى سياس ي دروس ي كيياريكى ئاسييان نييية ،كيياريكى بييؤ دارِشييت هةل ئاوها ثيكىيست بية دييارا كيندنء رِي بةن ييةكةماييةا (األوف ير تا)و دييارا كندنيي ئييةو بابةاانييةا دةرى يكيي سازشيي لةسييةر بىنيكيي ء ئةوانييةش كيية نارى يك ،و كاميىيان شياوا دواخست ة. لة رِةش اي هةمىو ئةمانةدا ئةوةمان بؤ دةردةكةويك كية ئيةم قؤناغية زةر ووردو هةسيييتيارةو ثيكىيسيييتة بنِييييار بةدةسي ي زانييييارا ايييةواو و رِاسيييت بييية ووردايييى خيكنايييي بىاايييية دةسييي ،هييييةروةك ضييييؤن ثيكىيسيييتة هييييةو بييي ات رِاسيتييةكان وةك خيؤا لةواقيعي ا ضيؤنة ئاوهيا بيبي يكي بيؤ ئيةوةا نةكةويكتية َةيةكييةوة كيية ريية ء ووآلاةكييةا ثةلىيكىيي كارةسيياتء قييةينان بىييات بيية هةل جؤريكك باجةكةا بة نيةوةكان داهااىوشي نةدريكتيةوة ،ميكيذووش ثنِييةا لية َةا وا ،كاايكك سةركندة حةزو ئارةزووةكاناى دي و بؤضىونيكى دةرمياو حال َسيييةنىان ن هةلىميييةرجء بارودةخيييةكان رِاا شيييؤ يك كيييندة ثيكيييىةر بيييؤ هةل حسييياب بيييؤ شييييىندنةوة بابةاييييةكان نيييةكند ،شيييتيكى ئاشيييىناية كييية رييية ء َ يكن دةبات. نيىتمانةكةش بةرةو هةل َي ةدات كيارا َىيكسي سيةر هةل ماوةاةوة ئاميانة بيةوة بي ةية كية كاايكيك هةل ئيبتيىا كندن كاريىةرايية نيكىةايظيةكان دةبيكتية ثيكىيسيتيةك كية لية ِريكىيةا ديارا كندن جؤرا وةآلم دانةوة بة شيكىةيةك ثيكش وةخ دةبيك ،ئةمةش بيييية دانييييان نةخىييييةو بةرنامييييةا ثيكىلسييييت بةرنةوةن ييييية نيىييييتماناى () 9 نةاةوةيايةكان دةبيك . دووةم /ديارى كردنى ئامانج سياسي دةرةكي هييةروةك ((ا اليييل صييربي مقىي )) ثيك اسييةا ئامييا دةكييات(( :بيياريكى دييياراىناوة لةريية بييىون ويسي ء ئييارةزووا اييةواو بييؤ جآبييةجآ كندن ي ليية ِريكىييةا اايبييةت كندن ي ب ينِا ثيكىيس ي لييةو كؤشييشء اىانايانةا ثيكىيسو بؤ رىاست ةوةا ئةو بارة لة قؤناغ ثيكىىةوا ايكيىرا ()10 رِوواةوة بؤ قؤناغ جآبةجآ كندنء هيك انةدا ماددا. خيىازراوا خيؤا دييارا كةوااة ثيكىيستة لةسةر بنِيار بةدةسي ئاميا َ ةسيةنىيك يك لية ثييكش رِة تاركندنيي ا، َىيكسيتةكةا هةل بىات ثاش ئةوةا هةل 88
لةم ديارا كندنةشي ا ،سي اي ةر ثيآا وايية ضيىار اكتيةر كاريىيةريان لةسيةر بنِيار بةدةس دةبيك -: -1ئيييةو ئاميييان ء مةبةسيييتانةا بيييةدا هيك انييييان خيييىازراو و ويسيي او و ثيكىيسو. -2ثةيىةن ا ئةم جؤرة ئاما انة لةرة ئاما ةكان اندا. -3ئةو دةرة امانةا لاك دةكةويكتةوة. -4كاا رى او بؤ بةدا هيك انيان ،زياد لةمانةش بنِيار بةدةس ضةن اكتييةريكى ايين ليية ب ةرِةاييةوة كاريىييةرييان لةسييةرا دةبيكيي ،وةك: ئيياواتء ثيكىيسييتية كؤمةآليةاييية سييةرةكيةكان ني ىييةا نيياوخؤياى شيىندنةوةا بنِيار بةدةس بؤييانء ئاسيت رننىي هةريةكيةيان لية ئاسيي ي ئييييةوان اييييندا ،ئةمانيييية ليييية اليييييةكء كاريىييييةرا سنوشييييت ()11 َةا لة اليةك ديىة. هةلىمةرج سياس نيكىدةول لةرييية ئيييةو ثؤليك انيييةا كييية بيييؤ ئاما ييية سياسيييية دةرةكييييةكان كيييناونء َيكىي ا ئيةم جياوازيان لة ثؤليك يكىةوة بؤ ييةكيكى دا ،دةاىاننيكي لية ضيةن خال َ ي ان بييؤ زيييادكندن ئاما انيية بيية ش ييكىةيةك رىييت كؤبىنيكتييةوة ،وةك :هةول َثى ي كندن ي قييةوارةا هييةريكم ،يييان بيينةودان بيية ه كي ي ا نةاييةوةا ،يييان ثال َييييةا ،ييييياخىد ئاما يييية ئييييابىراى ئاي ةلؤجيييييةكانء دةسييييةآلانِةي نيكىدةول ….هت ،وة يةكيكك لةو خاآلنةش كة هةمىو الييةك كيؤكة لةسيةرا ئةوةيية كية ()12 ئاسايىا ةاةوةي لة سةروو هةمىو ئاما ةكانةوةية. َي بنِييار بةدةسي دةردةكيةوكي كاايكيك ئيةو ديي و ايكىةيىييوء ليكينةوة رِةل رِاتييةكندن بييؤ ئاسايىيي نةاييةوةياى بةرنةوةن ييية نةاةوةيايييةكان دةبيكيي لةنيكن ىارا ضةن ية اكتةردا ،ثيكىيستة لةسةرا جيةخ خبااية سيةر بيةدا َةاةكةاء بةرنةوةن يةكان ،ئةمة لةرة رننى دان هيك ان ئاما ةكان دةول بيييية ئاما ييييةكان بييييةثآا ِريكييييذةا رننىيييييةكانيان ليييية سياسييييةا دةرةوةا َةاةكةي ا. دةول َسةنىان ن ئاما ةكانء رِي بةن كندنيان لة ضىارضيكىةيةك لة بىارا هةل يةكةمي ايةا ديارا كناودا ضةن ثيكىةريكك هةيية ،يةكيةم ثيكيىةر بنيتايية لية بىون ويس ء ئارةزووة لةسةر ئاما ةكة ،و ثيكيىةرا دووةمييش ثةيىةسيتة بةوةوة كة ئايا ئاما ةكة رِةخساوة يان نيةء؟ا ثيكيىةرا سييكةةميش ثةيىةسيتة 89
َةت كة هةيةا ء اا ضةن يكك اىاناا بيةدا هيك يان بة اكتةرا اىاناكان دةول َةت هةيةا بةشي ئاما ةكة دةكات )13(.وااة ئايا ئةو ووزةو اىانايانةا دةول بةدا ه كي ان ئةو ئاما ية دةكيات كية بنِييار بةدةسي ثيكىيسيتيةا بيؤ بيةدا هيك يييانء جآبيييةجآ كندني ي بنِياريكيييك كييية بيييؤ بةدةسي ي هيك يييان ئاميييا يكى خىازراو و رِةخساو ثيكىيستة هةبيك . ليكنة وة بؤمان دةردةكةويك كة بنِيار بةدةس ثيكىيسيتة لية دييارا كندني َةاةكيييةا رِةضييياو بىييياتء ثىةبةني ي ا لةبةرضييياو ئاما ةكاني ي ا اىاناكيييان دةول بىنيك بؤ رِي بةن كندن ئةو ئاما انة بة ثآا يةكةمايةااى رننىيةكانيان، بييؤ ئييةوةا جآبييةجآ كييندنء بييةداةيك ان ئاما يكييك يييان ضييةن ئام يا يكى ديارا كناو سةر نةكيكىيك بؤ لةناو ضىون يان بية ريِةدان ضيةن ية ئاميا رننى لةواناثيكىىو. بؤ ةىونة كاايكك سةركندة بنِيارا بة بيةرثاكندن جيةنط دةدات ،ريةر لية هاوسييةنط كندن ي هاوكيكىييةكان ا حسييا بييؤ رِةهةن ي ةكان ايين نييةكات ،ئييةوا ووآلتء نيىيييتمانء ئيييابىراء بيييةرِيكىةبندن ووآلاةكةيىيي زةرجيييار اىوشيي وةستان ياخىد شىس ء زيانيكى زةر ديكةء شىيكةء دةسةآلا ووآلاةكةشي َيةا كيةم دةكاايةوةو لةسيةر ئاسيت نياوخؤش كيكىيةو لةسةر ئاسيت نيكىدةول ئاناوةو شيكىان ن ئاسيايش دةبيكتية كياريكى ئاسياي رِةنانية ،ئةمية جىية ليةو َايانةا كة لة ووآلتء رةلةكةا دةكةويك . زيانة رياناى مال سيَهةم /دياريكردنى جيَطرةوةكان و هةلَسةنطاندنيان رِة تييارا داهييااىوا ديييارا كييند، ثيياش ئييةوةا بنِيييار بةدةس ي ئامييا َبذاردن جيكىنةوةكان (الب ائل )Alternativesديك ،كة بة واااا قؤناغ هةل حةصيينكندن و ديييارا كندن ي ئةرييةرة رى يياوو رِةخسيياوةكان ديكيي لةسييةر ب ضي ةا ئةو زانياريانةا سةبارةت بة بابةاةكة لةبةر دةست اية( .)14بة رىت َؤزو نائاشىنا وةسف دةكنيك ،ئةمةش لة دةرة يام ضيةن ئةم قؤناغة بة ئال ()15 كارايكىةريكى جياجياوة. َيان دةبييذيكنيك ليية ديي ا بنِيييار ئييةو جيكىنةوانييةش كيية بنِيييار بةدةسي هييةل بةدةس خؤي ا بة باشء رى او دادةننيكة ،ئي ميةرج نايية لية واقيعي ا بيةو ش ييكىةية بيياشء رى يياو بيية .بييؤ ةىونيية :كاايكييك بنِيييار بةدةس ي يييةكيكك ليية جيكىنةوةكييان ثةسييةن بىييات كيية بنيتيي بيكيي ليية بةسييت ثةئان امةيييةك 91
َيةايكى بازرران كية ثةيىةني ا بية كة ءثية سيةربازيةوة هيةب كي لةرية دةول َسييةنىان نة ليية دي ي و بؤضييىون بنِيييار بةدةس ي خؤيييةوة اييندا ،ئييةوا ئييةم هةل َسةنىان نةش لة بريمان نةضييك ليةنيكن ضيةن ية ديارا دةكنيك ،ديارة ئةم هةل ىارو كاريىةري ا ئة ام دةدريك . ئيييةم قؤناغييية مةبةسيييتمان ثيييآا رةرِانييية بيييةدواا سييييغةيةك (ييييان ضيييةن سيييغةيةك)ا اايب ةا ي ا كيية بتىان كي ي ضارةسييةرا ئييةو كيكىييانة بىييات ،كيية ليية َ اوة ،بة شييكىةيةك َىيكستيكى سياس دةرةكايةوة سةريان هةل ئة ام هةل ()16 َةايكك بةدا بةيك يك بية كيةم ية زييان .وااية خىازراوا دةول وا كة ئاما هيك انيييية دا ئاما ةكيييية بةكييييةم ية ايكضييييىونء كييييةم ية زيييييان ميييياددا و َؤزاى نائاشييىناي دةدريكتيية ثييا ئييةم مةل ييةوا .هييةر ليكنةشييةوة سيييفةا ئييال قؤناغة ،سةثان ن ئةم سيفةاةش بةسةري ا دةرةِريكتيةوة بيؤ اكتةرريةليكك كية بنيت لة-: -1زانياريةكان-: ضيييةن يكتاى ضيييؤنيكت زانيارييييةكان بةردةسيييت بنِييييار بةدةسي ي كيييار لييية َسةنىان نيان دةكات ،سي اي ةر ثيآا وايية كية دياريىندن جيكىنةوةكانء هةل ضييىار ض ييكىةا ثيينةنةا ئييةو بنِيييارة جيكىنةوانييةا كيية ليية يةكييةا دةركندن ي بنِياردا باسي ليكيىة دةكنيكي سي ىردارة ،جيا ييان بيةهؤا بيةهاو ئارِاسيتةكان ثيكى ي يار كييةران بنِيييارو جييؤرا شييارةزاي ثيكىييىويانةوةية ،ييياخىد بييةهؤا جيييؤرو ئاسيييت ايييةواوةا ئيييةو زانياريانيييةوة دةبيكي ي كييية لةبيييةر دةسيييت اية، َبذاردنةدا-: زانياريةكانيش سآ رِة دةبي ة لةم ثنةسةا هةل يةكةم :دةزي ةوةا جيكىنةوةكان. دووةم :شاىندنةوةا جيكىنةوةكان. سيي ييكةةمء كؤايييياي :ئةوةييييية كيييية بنِيييييار بةدةسيي ي ثىيي ي بةسيي ي ء بييييةو زانياريانةا لةسةر هةر جيىنةوةيةك لةبةر دةستي اية ،دةاىانيك بيةراورد لية نيكىانيان ا بىاتء دواان حساب ئةرةرا سىودو ضاكةا ضاوةرِوان كيناو ييان ئةرةرا زيان دةكات كة دةرى يكي اىوشي ببيكي ليةو جيكىنةوةيية كية هيةَل دةبييذيكنيك بيية بييةراورد لةريية جيكىنةوةكييان اييندا( .)17كةواايية زانياريييةكان يارميييةا دةريكىي ي رننىي ي بنِييييار بةدةسيييو لةبيييةردةم كيكىيييةو هةلىمةرجييية َةايةكان ي ا ،ئةمييةش بييةوةا كيية يارمييةا بنِيييار بةدةس ي نيكىخؤياييى نيكىدةول 91
َسيييييةنىان ن جيكىنةوةكانيييي ا بيييييؤ دةدةن لييييية دةزي يييييةوةو شييييييىندنةوةو هةل َةايةكان ،وااة زانياريةكان رِووبةرِوو بىونةوةا ثيكىةاتء هةلىمةرجة نيكىدةول بيية ِريك مييىوي كييةرا بنِيييار بةدةس ي دادةننيك ي بييؤ ديييارا كندن ي باش ي يةء رى يياوانية كييةنا بييؤ دةزي ييةوةا ضارةسييةرا رِاسي بييؤ ئييةوةا سياسييةا دةرةك ووآلاةكةا بة ِريكنِةويكى رِاس ء دروست ا بةريك .
-2كةسايةتى برِيار بةدةست و ئةزموونةكانى ثيَشووى-:
َيكك اكتيييةرا دةرونيي ء كؤمةآلييييةااى كةسيييايةا بنِييييار بةدةسيي كؤميييةل ني ىيييةياى… هتي ي كاريىيييةريان هةيييية لةسيييةرا ،ليكنةشيييةوة اايبةدةن ايييية بؤماوةيايةكانء رِةش برياء ب ةضةا كؤمةآليةااى ئةزمىونية اايبةاييةكانء َة .وة ئيةو ئةحىامة كؤمةآليةايةكان كاريىةرا خؤيان لةسةر ئةو بةجآ دةهيكى هةميىيية ئييازاد نييية ليية بنِيارةكان ي ا ،ئةمييةش دةرةِريكتييةوة بييؤ ئةزمىونييةكان َيية ثانييةكان سياسييةاةكةيةوة( )18كيية نااىانيك ي بيية ثيكىييىواى كاريىييةرا هيكى ئاسان ليكيان الب ات ،هةروةك ضؤن اىاناا ئةو بؤ شيىندنةوةو ئة امىناء َيك يان ،هييةمىويان كييار ليية كةسييايةا بنِياربةدةس ي دةكييةن، ثيكىييبي ء هييةل َبييييذاردن ئييييةو بييييؤ باشيي ي ية جيكىيييينةوة كاريىييييةريان دواايييينيش لةسييييةر هةل َة .كةواايييية ئييييةو اكتةرانييييةا كيييية ثةيىةنيي ي يان بيييية كةسييييايةا بييييةجآدةهيكى سةركندةوة هةية رِةَل رننط دةريكنِن لة ئارِاستةكندن جؤرا ديارا كندنء َسييةنىان ن جيكىنةوةكانيي ا ،ليكيينةدا مةبةسييتمان لييةو اكتةرانيية ني ىييةا هةل دةروون ي ء جييؤرا ثييةروةردةا سييةركندة بيية م ي اَل ء ئييةو ضييةمكء بييريو رِاو بؤضييىونانةية كيية ليية هي را سييةركندةدا جيكىييةا خؤيييان كندةاييةوة ،هييةروةها اايبةدةني ي ا سنوشيييتة اايبةاييييةكان ء جيييؤرو ِريكىيييةا رةيىيييت ئيييةو بييية دةسييةآلاةكةا ،ئةمانيية هيييةمىوا جييؤرا كةسييايةا بنِييييار بةدةسيي دييييارا دةكييةن كيية بييةثآا رؤرِانيييان كييار ليية ِريكينِةوا بنِيييارو سياسييةاة دةرةكيييةكان َةاان دةكات. دةول
.3كاريطةريةكانى هةلَويَست-:
َيكك اكتةرا ناوخؤياى دةرةكي دةورييان َىيكستيكك بةرىت كؤمةل هةر هةل داوة بة رؤرِان شىيكةء كات ئةم اكتةرانةش دةرؤِريك .ئةم اكتةرانة كار لية َبيييييذاردن ء ديييييياراىندن جيكىنةوةكيييييان دةكيييييةن لييييية ِريكىيييييةا ثنةسيييييةا هةل ()19 َىيكسيييتةكة . كارايكىندنيانيييةوة لةسيييةر ايكىةيىيييت بنِييييار بةدةسيي بيييؤ هةل 92
َىيكسييتةكة بيية هييةروةك ضييؤن نييةاىاني بنِيييار بةدةس ي بييؤ ديييارا كندن ي هةل وردا دةبيكتيية هييؤا بيية ريِةدان ئييةو كااييةا لةبييةر دةمي اييية بييؤ دييياريىندن جيكىنةوة رى اوةكان بة وردا .هةروةها هةن يكك جار ىارا كات (نيةبىون كاا اةواو) لة هةن يكك بياردا سةردةكيكىييك بيؤ ديناسيةنةكندن هيةمىو ئيةو َييةكندن ،دواايين ئييةم ئةرةرانييةا كيية دةرى يك ي بىنيك يية بنِيييارو ب ييةماا مامةل كةم كااة وادةكات ايةنةا كيةميكك لية جيكىنةوةكيان ديناسية بىينيكةء يةكسيةر َىندن ئييةو رِووبييةرِوو بىنةوةيييةا َبييذيكنريكة ،ئةمييةش وةك قبييىل يييةكيكىيان هةل (التبيي ي) كييية قيييةينانء اةنىذةييييةك يييةرزا دةكيييات ،وةك ضيييىونة نييياو بيييارا َىندن ئاشيييت بيييةثآا ميييةرج بةرامبيييةر( .)20كييية ئيييةم جةنىيييةوة ييييان قبيييىل َةاانةش زةرجار لة كاا اةنىيذةو قةينانةكاني ا رِوودةدات كية كىاىثنِايى حال مىجازة ةو كةم كاتء مةانس بةرامبةريان ايك ا بةدا دةكنيك .
-4ئةطةرةكانى ئةجنامى برِيارةكة.
ليكيينةدا مةبةسييتمان ليية ديناسييةكندن كاريىييةرا ئةرييةرةكان ئة امىيية بنِيييارة لةسييةر رِاا رىييت نيياوخؤو دةرةوة بيية اايبييةا ،لةبييةر ئييةوةا ئييةم ئة امانة كاريىةرا رننىيان لةسةر سياسةا دةرةوة دةبيك . بنِييييار بةدةسييي كيييار لةسيييةر ئيييةوة دةكيييات كييية جيكىنةوةييييةك ئيييةواؤ َبييذيكنيك كةباش ي ية ئيية ام نيياوخؤي لاكبىةويكتييةوة بيية بييةراورد لةريية هةل ()21 َسةنىان ن بنِيار بةدةس بؤ جيكىنةوةكان اندا .وااة جؤرو ضؤنيكت هةل ئة امةكان دواا بنِيارةكة لةناوخؤو دةروةدا دةبيكتة ئارِاستةكةريكى ان بيؤ َسةنىان ن جيكىنةوةكان. ديارا كندنء هةل َبيذاردن جيكىنةوةكيانء ليكنةوة دةردةكةويك كة بنِيار بةدةسي ايةنةا هةل َىى ثيكىيسيييييتة ديناسيييييةا ئةريييييةرا دةركندنيييي بنِييييييارا لةسيييييةر نيييييية ،بيييييةل ئة اميييةكان بنِيارةكيييةش ثي ييكش دةركندني ي بىييياتء بيييةكارا بةيك يكي ي وةك َبذاردن باش ية جيكىنةوةو دواان دةركندن ب ضي ةو رِآ نيىان ةريكك بؤ هةل باش ية بنِيارو ثةينِةوكندن باش ية سياسةت لة ئاست دةرةوةدا.
-5يةكةى دةركردنى برِيار.
يةكيييةا دةركندني ي بنِيييياريش كاريىيييةرا خيييؤا لةسيييةر دييييارا كندني ي َيك ،ئةمييييييةش لييييييةوةدا َسةنىان نيىيييييييان بييييييةجآدةهيكى جيكىنةوةكييييييا نء هةل 93
َبيذاردن جيكىنةوةكيانء رفي ءرؤ كيندن لةسيةر دةردةكةويك كة ثنةسةا هةل رِةهةن ي ةكان ووردايين دةبيك ي لييةو يةكانييةا بنِيييار كيية ثةيىةن يييةك بييةهيك ا كارليكيييك كيييندن هيييةب كي لييية نيكيييىان ئةن امةكانيي ي ا ،كييية ثةيىةن ييييةك كييية لييية َىيكسييتةكة سةرضيياوةا رنابيكيي ،بييةآلم ئييةو ايكىةيىيي ت هاوبةشييةوة بييؤ هةل َيية بةسييةر ئةن امةكاني ي ا، يةكانييةا بنِيييار كيية ثةيىةن يييةك بريةكناسيييانة زال س ىرا مىمارةسةكندن ما ئازادا رف ءرؤو كؤبىونةوةا ئةن اميةكاناى ()22 كؤك بىنيان لةسةر جيكىنةوة ثيكى يار كناوةكان اةسك دةبيكتةوة. لييية رِةشيي اي هيييةمىو ئةمانيييةوة بؤميييان دةردةكيييةويك كييية ئيييةم قؤناغيييةش َؤزو ووردو رنانييية ،ضيييىنىة سيييةركةواة ايكيي ي ا لةسيييةر اىانيييا قؤنييياغيكى ئيييال خؤيةكاييييةكان بنِييييار بةدةسي ي وةسيييتاوة بيييؤ شييييىندنةوةو ئييية امىناء ثيكىيييبي ،هيييةروةك ضيييؤن لةسيييةر بيييىون زانييييارا ووردو رِاسيي ء ايييةواو و َىيكسييتة جياجياكييانء اةسييى ء كييةم كييات ييياخىد كاريىةريك تايييةكان هةل نيييةبىون كييياا ايييةواو و ديناسيييةكندن ئةريييةرةكان ئييية ام بنِيارةكيييان وةسيييتاوة ،ئةمييية جىييية لييية جيييؤرا يةكيييةو ناوةني ي ةكان بنِييييار .هيييةمىو ئيييةم اكتةرانيية ثيكىييةوةو بيية كييارليكى هةن ي يكىيان لةريية هةن ي يكىيان كاريىييةريان هةية لة سةركةواة يان سةرنةكةوا بنِيارةكان. َبيذاردن ئةريةرو رننى ئةم قؤناغيةش ليةوةدا دةردةكيةوكي كية ايةنةا هةل َسيييةنىان ن هيييةر جيكىنةوةييييةك لةرييية َىى هةل جيكىنةوةكيييان نارنيكتيييةوة ،بيييةل ئة امء شيىكي ةوارةكان بية بيةراورد لةرية جيكىنةوةكيان ايندا دةرنيكتيةوة، دييييارة ئةمانيييةش هيييةمىوا بةديي ي و بؤضيييىون بنِييييار بةدةسييي دةبيكي ي بيييؤ َىيكستةكةو ديارا كندن رِةهةن ةكان … هةل
94
ضوارةم /قؤناغى برِيار دةركردن
َبييذارد كيية بيية دواا ئييةوةا بنِيييار بةدةس ي يييةكيكى ليية جيكىنةوةكييان هةل بؤضىون خؤا باش ي يانة ،ثيكىيستة لةسةرا كة ئةم جيكىةرةوةيية لية بيارا ايكىرايييةوة بىىيك ريكتييةوة بييؤ بييارا بييةكنداركندن ،ئةمييةش بييةهؤا ئييامنِازو َةاةوة بة ثآا رى انيان لةرة واقيع ا ئة ام دامء دةزرا جياجياكان دةول دةدريكييي ي ،وة ثييييياش ئيييييةوةا بنِييييييار بةدةسييي ي هةسيييييتا بييييية ديييييياريىندن َسةنىان نيانء بةراورد كندن كاردانةوةو ئةرةرةكان ئةو جيكىنةوةكانء هةل ئة امانييةا كيية ليكيييان دةكةويكتييةوة ،ثيكىيسييتة ليية سييةرا هةسييتيك بييةكارا ديارا كندنء بةراورد كندنيكى وورد بةالا كةمةوة لة نيكىان دوو جيكىنةوةدا كيية يييةك بييةهايان هييةب كي ييياخىد هاوشيييكىة بيية ،ثاشييان باشيي ية جيكىيينةوة َبييذيكنيك كيية بييةاىانا اني يييان بيكيي بييؤ جآبييةجآ كييندنء بييةدا هيك ييان هةل ()23 خىازراو بة كةم ية زيان. ئاما َقيةا رنيكي ةرا قؤنياغ ثيكىيلؤي ء قؤنياغ قؤناغ بنِيار دةركيندن بةئةل َيكي ،هيةروةك دواا خؤا دادةننيك وةك دكتىر مازن ئيسماليل رِةميةزان دةل ضييؤن ثييآا واييية كيية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييار ليية رِووا شيييىندنةوةوة لةسآ قؤناغ الوةك ثيكك ديك كة بنيت لة-: يةكةم :قؤناغى هزرى (ثيَش برِيار). دووةم :قؤناغى رِيَكخسنت (دةركردنى برِيار). ()24 سيَهةم :قؤناغى سياسى (قؤناغى دواى برِيار). َبيييذاردن نيكيييىان جيكىييينةوة ثيكىي ي يار لييية قؤنييياغ دةركندني ي بنِيييياردا هةل كناوةكان لة بةرنةوةن ا يةكيكىيان ا يةكة دةكنيكتةوة ،لة ثيك او بةدا هيك ان ئاما ة خىازراوةكان ا. دةاىاننيكيي ي مةرجيييية سييييةرةكيةكان بنِيييييار وةررنا يي ي كاريىييييةر كييييىرت ()25 بىنيكتةوة وةك ئةمةا خىارةوة-: أ -جةخ كيندن لةسيةر دييارا كيندنء ايكىةيىيت ئيةو كيكىيةيةا كية بنِيارا لة بارةوة دةدريك ،كةوااة لية ثيكىيةوة رننىي دان بية ووردو درشت ثيكش دةس كندن بة ضارةسةرا.
95
ثيكىييىةش كندنيي رِاا دنو رفيي ءرؤ لةسيييةر كندنيي بييية مةبةسيييتَي ةوةا دروس كندن ايكىةيىت يكى رىت هاوبةش ،ثاشان ليكىؤل َيكك رِاو بؤضىونء شيكىازا ضارةسةرا جؤراو جؤر. كؤمةل ج -ثيكش رةرِان بةدواا ضارةسةرا رِاسيت ا ،ريةرِان بيةدواا جيكىينةوةا جؤراو جؤردا. ل كييينةدا بيية ثيكىيسييت دةزامن باس ييكى ناوةنيي ا بنِيييار بىييةية بيية كييىرا ضىنىة هةر ليةويكىة بنِييار دةردةضي كي ،جيا ئيةو ناوةني ة هيةر جيؤرو شييكىازيكك َىنا هييةرجؤرة بييريو بؤضييىونء ئاي ةلؤجيييةايكك بيك ي .لةبييةر بيك ي ييياخىد هييةل ئةوةش كةسيستمة سياسيةكانء جيؤرو ِريكبيازا حيىكم كندنييان جيياوازة لية يةك ا ،شتيكى ئاساياية كة ناوةن ةكان بنِياريش جيياوازبة لية ضيؤنيةا دةركندن ي بنِيارةكان ي ا بييةثآا جياوازايييان ليية ِريكييذةا بةش ي ارا كييندن ليية بنِياردان ا. ليكنةدا مةبةس لة ناوةن ا بنِيار ئةو ضىارضيكىةا ِريكىلست ةية كة هي رو بؤضىون بنِيار بةدةستةكان ايكي ا كارليكك دةكةنء بنِيارة رننىةكان ايكي ا بية كؤااي دةرةن بيةو ئيعتيبيارةا ناوةني ا ثةيىيةرا ئيةو سيسيتمة سياسييةية كيية ثيكى ي كي ليية كؤمييةَليكك دامييةزراوة كيية هييةر سيسييتميكى سياس ي ك ثيكييك ديكييي ي ( .)26لةبيييييةر ئيييييةوة ناوةنييي ي ا بنِييييييار لةهيييييةر سيسيييييتميكى سياسيييييي ا رِةنى انةوةا سنوشت ئةو سيستمة سياسيةية كة ضىارضيكىةيةك اايبيةا بؤ ديارا دةكاتء ضاالك ايكي ا ئية ام دةدات وة لةرية سنوشي ء بريوبياوةرِو دي ي و بؤضييىونةكان بييؤ ثةيىييةرا دامييةزراوةا رىييت بىى كي ي ،ناوةن ي ةكان بنِييييار لييية رِووا يييؤرِمء ناوةرةكيىيييةوة جيييياوازن لةييييةك ا ،هيييةروةها جييياوازن لةرِووا س ىرو ثانتاي ما رف ءرؤا رِآ ثيك راو لة بابةاة سياساية ريننطء َي ييةكةي كيةرةوة هةستيارةكان ا ،زةر جيار ليةو سيسيتمانةدا كية سيةركندة رِةل دةريكنِيكييي ليييية زةربييييةا كاروبارةكانييي ا واا ليكييي يك كيييية بريوبيييياوةرِا سييييةركندة ةاي ي ي ةا ناوةن ةكيييةو بىييينة رةلةكةيىي ي دةبيكي ي بييية شي ييكىةيةك كييية لييية ثىيييةا رِةهايايييةوة ن يييك ب كيي ،واايية نييةك هييةر رِاا جييةماوةرو دامء دةزراكييان بيية هةن ي َىى رِاا ئةن ي امان ناوةني ا بنِييياريش زةرجييار ،بيية اايبييةت لييةو وةرنارريكيي ،بييةل كااانةدا كة لةرة بريو دي و ويستةكان سيةركندةا اياكنِةودا نيةرى يك ،ئيةوا رِةت دةكنيكتةوة. ()28 بةكىرا دةكنيك يةكةكان دروستىندن بنِيار دابةش بىنيكة بؤ -: 96
يةكةم :يةكةى سةركردةى سياسى-:
َيكى ئةم يةكةية بؤ دروستىندن بنِيار كة لة سةركندةا سياسياى كؤميةل بضىوك لة بةرثنسان ثيكك ديك ،و سةركندةا سياس خؤا بة اةنةا خياوةن بنِياردانيية ،ئةمييةش سييةر دةكيكىييآ بييؤ ئييةوةا اايبةدةن ييية كةسييايةاايةكان رِةَليكىييي رننىييييان هيييةب كي لةسيييةر جيييؤرا ئيييةو بنِيارانيييةا ليييةو يةكةييييةوة دةردةضييي ييك ( ئيييييةم جيييييؤرة يةكةييييييةا بنِييييييار لييييية سيسيييييتمة اؤااليتييييياراء دكتااىريةكان ا بةدا دةكنيك ).
دووةم /يةكةى كؤمةلَى يةكطرتوو-:
لةم يةكانةا بنِياردا لية رِووا كنداراييةوة بنِيارةكيان ييةك كية دةرييان َىى دواا ئةوة كارليكك لة نيكىان ئةن امةكاني ا رِوو دةدات بنِيارةكان ناكات ،بةل دةردةكنيك ،ئةمة لةرة ئةوةا كة مةرج نيية هيةمىو ئةن اميةكان كاريىيةريان ليية بنِيارةكانيي ا وةك يييةك بيكيي .بؤييية سييةركندةا دئىكناسيي جييياوازة ليية سةركندةا ئىاىكناس لةوةدا كية ثيآا وايية كية ِريكىيةو شييكىازا دةركندني بنِيارةكييان هييةمان بييةهاا بنِيارةكانيييان هةييية ،ضييىنىة ِريكىييةو ش ييكىازةكان ليية ()29 رِاستي ا بةشيكىة جيانياب ةوة لة بنِيارةكان.
سيَهةم /يةكةى كؤمةلَة سةربةخؤكان-:
ئةم جؤ رة ناوةن انةا بنِيار لة دوو يةكةا الوةك يان زياان ثيكيك ديكية كية هييي كاميييان نييااىانة بييةبآ ثىييتىريا ئييةوا انيييان بنِيييار دةربىييةن ،ئةمييةش دةرةِريكتييةوة بييؤ ئييةوةا كيية هييةر يييةكيكك لييةم كؤمةآلنيية دةاىان كي ي ِريكىيين ب كي ي لةبيييةردةم جآبيييةجآكندن هيييةر دةسي ي ثيكىيييلةريةك يةكييية ييييان كؤميييةَل بةرامبيييييةرا ( وةك لييييية سيسيييييتمة ثةرلةمانيييييية ييييينة ح بييييييةكانء سيسيييييتمة سةرةكايةايةكان ا هةية). َيييةايككء بييةم شيييكىةية بيية رِوونيي دةركيييةوت كيية يةكيييةكان بنِيييار لييية دةول سيسييييتميكىةوة بييييؤ يييييةكيكى دا دةرؤِريكيي ي ،بييييةآلم بنِيييييار بةدةسيي ي لةهييييةر َةايكى ا بةبآ رِةضاوكندةان بؤ ضؤنيكت ناوةن ةكان بنِيار وااة ناوةن ا دةول بنِيييار هييةر جؤريكييك ب كي ي هييةو دةدات بنِييياريكى وا دةربىييات كيية واقيعةكيية َةاةكييييةا لةدييي ي ا بنِيييييار دةخيىازيكيي ي ء ئامييييان ء بةرنةوةن ايييييةكان دةول بةدةس خؤي ا بة كةم ية زيان ديك يكتة دا. 97
ثنةسييييةا دروسيي ي كندنيي ي بنِيييييار ليييية واقيعيي ي ا رِةنى انييييةوةا ز يي يرية هةنىاويكىييييية دةرة امةكيييييةا بنِييييييارة ،بنِيييييياريش بةشييي ييكك لييييية بةشيييييةكان ثنةسةيةك سياس بةردةوام ثيكك دةهيك يك ئةويش ثنةسيةا كيندارة ،بؤيية َيةدا نةضيىوة كاايكيك جيةخ دةخاايةوة سيةر ئيةوةا كية بنِييار ( نانىل) بة هةل خييؤا (شييكىازا كيياريكى ئامييادةكناوة ليية هي را بنِيييار بةدةسييت ا) واايية بنِيييار رىزارش ي كندنيكىيية ليية ضييةن نيازيكييك كيية هيكىييتا نييةرؤرِدراوة بييؤ واقيعيكى ي ()30 هةس ثيكىناو لة رِآا يةكيكك لة هؤكارةكان جآبةجآكندنةوة. جيؤرا بنِيارةكييان بييةثآا هةلىمييةرجء بارودةخييةكان دةرؤِريكي ،ليية كيياا كيكىييةو قةينانةكان ي ا كيية كيياايكى لةبييةردةم بنِيييار بةدةسييت ايةو ك ي ء ثنِيييان ثيكىة ديارةو ثيكىيستة بنِيارةكان خيكناان بة رِةَل سةركندةش لة زةربةا ئيةم َةاانيييةدا بييية زةقيي دةردةكيييةويك .هةني ي يكك جييياريش وةآلم نةدانيييةوةو بيييآ حال َىيكس ياخىد بنِياريكى سياس دةنميكندريك لية دةنى خؤا بؤ خؤا بة هةل ()31 سياسةا دةرةوةدا.
ثيَنجةم :قؤناغى جآبةجآ كردنى برِيار:
رييةر بنِيييار نةض ييكتة بييىارا جآبةجآكندنييةوة وااييا رننىيةكييةا لةدةس ي دةدات ،رننىيةكةش ي لييةوةدا دةردةكييةويك كيية بيية باش ي جابييةجآبىنيك . َبيذاردن بيكي لية نيكيىان ئةرةر دةركندن بنِيار لة سادةانية واااي ا ،ماناا هةل َ يياي ضةن جيكىنةوةيةك ا كة بةوة جيادةكنيك ةوة كية لية ئة امةكانياني ا دل َبيييذاردن باشي ي ية ئيييامنِازا نيييية ،ئيييةوا جآبيييةجآ كندني ي بنِييييار وااييية هةل جآبةجآكندن كة كةم ية ووزةا اآ بضيك . ثاش ئةوةا ئاما ةكان دييارا دةكينيكةء دارِشيت بنِيارةكية لية شييكىةا كؤاايي ا اةواو دةبيك ،ثنةسيةا دروسيتىندن سياسيةا دةرةوة دةكةويكتية ئاسي ي ء قؤنييياغ جآبةجآكندنيييةوة ،ثيكىيسيييتة بةرثنسيييان لييية دامء دةزرييياو دامييةزراوةكان جآبةجآكندن ي ا هةسييو بيية ثنةسييةا جآبييةجآكندن ،واايية رىيك انيييةوةا نييياوةرِةك بنِيارةكيييةو بيييؤ واقيعيي مىمارةسيييةا كييينداري ئةمييية بييةدياركندن دامييةزراوةو اليةنيية دياريىناوةكييان دةبيكي بييؤ جيكبييةجآ كندني بنِيارةكييةو ديييارا كندن ي ئييةو ئةركييةا دةكةويكتيية ئةسييتؤيان ليية ماوةيييةك زةمةن دياراىناو و بة ايكضىنيكى ديارا كناو. 98
بنِييياريش وةك ئامييا يكى خييىازراو دةميك يكتييةوة اييا ئييةو كااييةا بييةكندار جآبةجآ دةكنيك ء دةرؤرِدريك بؤ دةرة اميكى ديارو بةرضاو. ل ة رِاستي ا دةركندن بنِيارو جآبةجآكندن بنِيار دووكارا اةواوكةرا ييييةك ية .رىاسيييت ةوةا بنِييييار بيييؤ كييياركندن ثيكىيسيييت بييية وةآلمييي ضيييةن ثنسييياريكك هةييية كيية جآبييةجآ كندني بنِيييارا بةشييكىةيةك دروسي لةسييةر رِادةوةستيك ،ئةمةش ثنسيارةكانة-: أ -ثيكىيستة بنِيارةكة بةكآ رِابىةيةننيك ؟ كارا داواكناو ضاية؟َبستيك ؟ ج -كآ ثيكىيستة ثآا هةل َبستيك ؟ د -كةا ثيكىيستة ثآا هةل ه -خةرجيةكان كارةكة كآ دةيىنيكتة ئةستؤا خؤا؟ وةآلم دانةوةا ئةم ثنسيارانةش بةم هةنىاوانةا خىارةوة اةواو ئةبيك : -1ثآ رِارةيان ن بنِيار. -2ديارا كندن نةخىةا كاركندن. -3دابةشىندن بةر ثنسياريكتايةكان. -4دانان خىتةا زةمةن . ()33 -5ديارا كندن سةرضاوةكان بىدجة. َؤزو رنانيةو لةم ميانةيةدا بة رِوون بؤمان دةردةكةويك كة ئةم قؤناغية ئيال َةايييةكان بييؤ جآبييةجآ ثيكىيسييت بيية ووردةكاريييةك زةر هةييية ،يةكيية نيكىدةول كندنيي بنِيارةكانييييان دةرةِريكتيييةوة بيييؤ ئيييةو هؤكيييارو ئامنِازانيييةا كييية لييية بيييةر َبيذاردنء دييارا كندني ئامنِازةكيان جآبيةجآكندنيش دةستيان ا هيةن ،هةل َىيكس ي ء اييا رِادةيييةك زةر ثى ي بيية هةلىمييةرجء بييارودةخ اايبييةت بيية هةل َةاييةكان دةبةسيتيك ،ئةميةش كيكىةكان ياخىد ثى بة رؤرِانىاراية نيكىدةول ئييةوة دةرةيييةنيك كيية ئييةم ئامنِازانيية دةكنيك ي هييةمىويان يييان هةن ي يكىيان ليية َييييةت كاايكىيي ي ا بييييةكار بةيك يييينيكة ،بؤييييية دةاىاننيكيي ي بىانيكيي ي دروسييييتة دةول َةيةك ديبىىماس بىات لية كاايكىي ا ئيامنِازا جيةنى دةرووني يياخىد مامةل ()34 كارا سةربازا بةكاردةهيك يك .
99
َييةاان اىانييا جياجياكانيييان بييةكار دةهيكيي ة ليية بييىارة هةميية هييةروةها دةول َىيكس ء هةلىمةرجةكاني ا جؤرةكان ا بة رِةضاو كندن رى ان نيان لةرة هةل بؤ بةديةيك ان ئامان ء مةبةستة خىازراوةكان لة بنِيارةكان ا. ضيييةن ية ئيييامنِازو هؤكيييار هةيييية بيييؤ جآبيييةجآ كندني ي بنِييييارة سياسيييية دةرةكيةكان وةك /ئامنِازة دبىىماسيةكان ،ئامنِازا ئابىرا ،كؤمةك دةرةك ، َىنيييييييييةكان ،ئييييييييامنِازة رِةم يييييييييةكان، هؤكييييييييارا سييييييييةربازا ،دةزرييييييييا هةوال هاوثةئانيكتايييةكان ،ميياددة سنوشييتايةكان ،هؤكييارا اييةك ؤلؤج ،و زةبيينو زةنى ماددا … و هت .. بؤ ةىونة ويةيةاة يةكىناىوةكان ئيةمنيىا لية بيةرثاكندن جيةنط دنا هييةر وآلايكييك هييةمىو هؤكييارو ئامنِازةكييان جآبييةجآكندن هييةر ليية هؤكييارا َىناى رِةم اييى هاوثييةئانيكتاى اييةك ؤلؤجاى ديبىؤماسيياى ئييابىراى هييةوال زةبيينو زةنىيي ميياددا هييةاا هؤكييارة سييةربازيةكانيش بييةكار دةه كي يكيي رييةر بنِييييييارا جيييييةنط بييييي ات لييييية دنا ليكيييييناق بيييييؤ جآبيييييةجآكندن ميييييةرامء مةبةستةكان ء سةثان ن زياانا هةنمىون خؤا لية جيةاني ا بةرىيتاى لية رِةنهةآلا ناوةرِاس ء جيةان ئيسةميى ا بةاايبةا . َبذاردنيي ا بيؤ ئامنِازةكيان دةكةويكتية نيكين كاريىيةرا بنِيار بةدةسي لية هةل ضةن ية اكتةرا بابةاايةوة لةوانة-: اايبةدةنييييية هاوضييييةرخةكان ئييييةو سييييةردةمة ،اىانييييا خؤيةاييييييةكان َةاةكييةا ليية ئاسييت َةاةكييةاء جييؤرا ثةيىةن اييية سياسييايةكان دةول دةول َيةاان دةكيات كية َةاي ا ،جيياوازا جيؤرا ثةيىةن ييةكانيش وا لية دةول نيكىدةول جيييؤرة ئامنِازيكيييك بيييةكاربةيك ة كييية لةرييية سنوشيييت ثةيىةن يةكانييي ا لةرييية ()35 َةاان بةرامبةري ا بىى يك . دةول هةروةها ضةن ية اكتةرا ان كاريىةري لةسةر ثنةسةا جآبيةجآكندن دةبيك بية شييكىةا رِاسيتةوخؤ ييان نارِاسيتةوخؤ .وة ثنةسيةا جآبيةجيكىندن لةسةر ضةن ثايةو مقىماايكيك وةسيتاوة ،وةك /سنوشيت سيسيتم سياسي ، جيييييؤرو شييي ييكىازا ثةيىةنييي ي ا نيكيييييىان دةسيييييةآلا ياسيييييادانانء دةسيييييةآلا جآبةجيكىندن ،سنوشت ثةيىةن ا نيكيىان ئيةو دامةزراوانيةا ثةيىةني يان بية سياسةا دةرةوة هةيية ،وااية اكتيةرا بريوكناسي ،ئاسيت اىانياا دةزرياا َىنييييةكانء رِارةيانيي ن ،ئةمييية جىييية لييية سنوشيييت ديبىىماسيي ء دةزريييا هةوال 111
َييييةا ،واايييية ثنةسييييةا جآبييييةجيكىندن بنِيييييار بنيتاييييية ليييية سيسييييتم نيكىدةول رىيك انييةوةا بنِيارةكيية ليية بييارا ايكىرايييةوة بييؤ ئاسييت كييندارا كيية ثةيىةسييتة ()36 َةو ثةيىةن ا نيكىان ني ىةا ناوخؤي ء دةرةكايةوة. هةلىمةرجء مامةل ليية رِةشيي اي ئةمانيييةا ثيكىييىو كييية با ييان كييند بييية رِوونيي دةردةكيييةويك ، ثنةسيييةا جآبيييةجيكىندن بنِييييار اةواوكيييةرا ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنِييييارةو ا ي جيييا نابيكتييةوة ،ه يةروةها كيياريكى ئاسييان نيييةو ضييةن ية ئييامنِازو بةش ييكىةء ل ك هؤكيارا ثيكىيسييتة كيية بةكاره كي انيىيييان لةاليييةن كاربةدةسييتانةوة دةكةويكتيية نكييين َييييةاانيش بييييؤ ىييييارو كاريىييييةرا هةلىمةرجيييية نيييياوخؤياى دةرةكيةكانييييةوة دةول جآبييةجآكندن بنِيارةكانيييان ثييةنا دةبةنيية بييةر ئييةو ئامنِازانييةا كيية رييةورةانية خيييىازراو بةدةسيي دةهيكي ي ة بييية كيييةم ية زييييانء كيييةم ية دةرة ييامء ئاميييا ايكضييىون ووزةو اىاناكييان .كةواايية ثنةسييةا جآبييةجآكندن ،ئاسييت اىاناكييان َةا بةسةر جآبةجآكندن بنِيارةكاني ا ديارا دةكات. يةكةا نيكىدةول شةشةم :قؤناغى هةلَسةنطاندن ء بةدوادا ضوون. كاايكك بنِيار دةضييكتة بيىارا جيكبةجيكىندنيةوة ،بية كياريكى دييارو بةرجةسيتة دادةننيكي كية كاردانيةوةا رِاسيتةوخؤ يييان نارِاسيتةوخؤا بيةدوادا ديكي ،ضييىنىة َييةاان ثةيىةن ي دار بيية َةاييةوةو دةول بنِيييار دةض ييكتة رِي ي ا رِة تييارا دةرةك ي دةول َىيكسيي لةميييةرِ بنِييييارة دةركناوةكيية نيىيييان دةدةن ،كيية لييية الييييةن بنِيارةكييةوة هةل َةا يةكةمةوة دةركناوة ،ئةمةش بةكاردانةوةيةك دادةننيك كية لية ئية ام دةول َسييةنىان نء بييةدوادا ضييىون دةس ي بنِيارةكييةوة رِوودةدات ،ل كييينةوة قؤنيياغ هةل ث كي ةكات. سةركةواة يان شىس ء نىض ان بنِيار ،جا بة اةواوا بيك ياخىد رِيكذةي ، لةسييةر جييؤرا كاردانييةوةكان دةوةسييتيك ،بيية دةسييتةوانةيةك ايين ،اييا ضييةن يكك ئاس ء جؤرا وةآلم دانةوةا دةرةكي لية بةرنةوةني ا داخىازايى مةبةسيتةكان بنِيارةكييةدا دةب كي ي ،بؤييية ليية زةربييةا كااةكان ي ا بنِيييار بةدةسييتان هةَل ةسييو بيية َسيييييةنىان ن كاردانيييييةوة دةرةكييييييةكان بنِييييييار ،ييييييان لييييية كييييياا ثنةسيييييةا هةل جآبةجيكىندن ا ياخىد دواا اةواو بىون . َسةنىان نء بيةدوادا ضيىونيش لية نيكين رِةشي اي بيةراوردكندن ثنةسةا هةل لة نيكىان ئة امة كندارايةكانء ئة امية ضياوةرِوانىناوةكان ا ئية ام دةدريكي ، واايية بييةراورد ليية ن كيييىان ئييةو ئامييان ء مةبةس ي ء بابةاانييةا كيية ثيكىيسييتة بييةدا بة كي نيكة وة لية نيكيىان ئيةو بابيةتء ئاما انيةا كية بنِيارةكية بية ئية ام بةرضياو ()37 بةكندار بةدا هيك اون. 111
َسيييةنىان نةدا بنِييييار بةدةسي ي ئاسيييت سيييةركةواة ييييان لةميانيييةا ئيييةم هةل شىسيييت بنِيارةكيييةا بيييةدا دةكييياتء سيييىديكى زةرا ك دةبي يكي ي بيييؤ رِةشييية كندنيييةوةا رِيكىييياا دوورو دريكييييذا ثنةسيييةا ز يييرية بنِيارةكييييان داهيييااىو ليييية سياسييةا دةرةوةدا ،بييؤ دةركييندن يييان دةرنييةكندن بنِيييارا هاوش ييكىةا بنِيييارة َسةنىيك ناوةكان ،بةثآا سةركةواة يان شىست ئةو بنِيارانيةا ليةوةو ثييكش هةل دراون. َ الوازا َ هيك ي و خييال واايية لييةم ثنِةسييةيةدا بنِيييار بةدةسيي دةاىانيك ي خييال دييييارا بىيييات لييية بنِيارةكانييي ا ،لييية بنِييييارو رِة تيييارا داهااىويييي او سييييىودا ك وةربىنكي لة بنِيارةكان داهااىوي ا. َسيييةنىان ن دةرة يييام بنِياريىيي ا دةردةكييةوكي كييية بنِيارةكييية ييييان ليية هةل َةيييييةو زيييييان بييييؤ رِاسييييتةو سييييىود بيييية ريييية ء نيىييييتمان دةرةيييييةنيك ،يييييان هةل َةت دةبيكي ،بية شييكىةيةك وا لية خياوةن بنِييار دةكيات كية بةرنةوةن ايةكان دةول ضيياو بيية بنِيييارو جييؤرا سياسييةاةكاني ا خبى ييك يكتةوة ،بييؤ ئييةوةا جيياريكى ايين َةمةو زييييييييان نةبيكتيييييييةوة لييييييية دةركندنييييييي بنِييييييييارو اىوشييييييي ايييييييةنطء ضيييييييةل ()38 جآبةجآكندني ا. َسةنىان ن نيىآ دةبيكي ئةم ضاو ثيك ا خىان نةوةيةش يان بة ناسان نء هةل بييؤ هة ءمييةرجء بارودةخيية نىآيييةكان بةشيييكىةيةك ووردايين ،يييان بيية رييؤرِي ئامنِازةكيييييان جآبيييييةجآكندن بنِيارةكييييية دةبيكيييي بييييية شيييييكىةيةك كييييية لةرييييية ثيكىيستيةكان ا بىى كي ء ئاما ة خىازراوةكان بة كي يكتة دا ،ئةمةش بة بةدوادا َسييةنىان ن ئامنِازةكييان دةب كي ي ليية ثيك يياوا ضييىون ئة امييةكان بنِيارةكييةو هةل ئةوةدا كة بنِيار بةدةس شارةزاو هؤشيار بيك وة زانا بيك بة باش ية ئامنِاز بؤ جآبةجآكندن بنِيارةكان لية داهيااىودا ضيىنىة ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييار ثنةسةيةك بةردةوامةو بةدواا يةك ا ديك . لييية زةربيييةا بنِيارةكانيىي ي ا ثيكىيسيييتة بنِييييار بةدةسي ي هيييةو بي ي ات كؤايييا ضارةسييةرو كؤاييا ئييامنِازا ،بييؤ ضارةسييةركندن قييةينانء اةنىييذةكان ،ئييامنِازا َ ضارةسيةرا كيكىيةكان بية سةربازاء جةنط بيك ،وااة ثيكىيستة لةسيةرا هيةول ئامنِازا ديبىىماساى ئاشتيانة ضارةسةر بىاتء ئامنِازا سيةربازا كؤايا هؤكيار بيك بؤ ضارةسةركندن ،ضىنىة هةميىة هؤكيارا سيةربازا زييانيكى زةرا ميال َ يان ريان ياخىد هةردووكيان بةدوادا ديك .
112
ثةراويَزةكانى بةشى سيَهةم ( )1د.ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا مصد اسبقاذااهخاص.119ا ( )2ناررررسااملصررررد اافطرررر بقخاصا131خاوانرررررااايضرررر ا:اقرررر د ا برررردافامتخا َىةسييتةيةك لةسييةر ثنةسييةا دروس ي كندن ي بنِيييارا رِاميييارا ،ة ر ا هةل افيق ف ر اافك دسررت ني خااملاا ر اافيق ر يفاافعررعحماافك دسررت ن خاافعررددا()1ا ا ن اافي ن خا2112خاص.11ا ( )5ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.11ا ( )1د.انر ف امع ر لاامرردخااإلد ا اافي ب ر ن اف نرر اافرردوف خاة ر اافطي س ر ا افدوفي اافعددا111خاافطن اافط دس اوافععاو خاي في ا1991خاص.31ا ( )3بيطريا ين ف اوم اب يطحادو و يلخامدعلاااا أ يخاافعالق تاافدوفير خا اة :اف ي اامانقشخامنع اتاافبحاااملت سطخابرريوتا-بر يسخاافطبعر ا افي ني ا1912خاص.311ا ( )1برررداف طيفا ررر اامليررر حخااملع مررر تاو م يررر ا رررنلاافقررراا اافطيا سررر ا اا م خاة ااألمتاافقر م خاا ير ااألمرتاافقر م خاافعرددا1خاسرن ا1911خا ص.32ا ( )1د.ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا مصد اسبقاذااهخاص.131ا ( )1دا اافطرررال خااحلرر بااالسرررالم اافعااقرر خافنرررد خاافعرررددا111ا ررراا1111ا– ح ياا 1991خاص19خاوافعددا112ا بيلااألولا–مت ا1991خاص.21ا ( )9ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.11ا امق ردخاافعالقر تاافطي سري اافدوفير خاد اسر ايفااأل ر لا ( )11د.اامس يلا وافنرايررر تخامطبعررر ام معررر اافك يرررحخاافك يرررحخاافطبعررر اافي فيررر ا1911خا ص.151ا ( )11د.ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر اااار م خا مصد اسبقاذااهخاص.139ا ( )12د.اامس يررلا ر امق رردخااخت ر ذاافقرراا اتايفاافطي س ر ااا مي ر خاة ر ا افطي س اافدوفي خاافعدد11خاافطن اافاابع خااات باا1911خاص.111ا ( )15ناسااملصد اواملك .ا ( )11د.ا لابتايمداافقان خاحت االا كر اارالاطايقر ااااافتار اوافنجر حخا دا ااألندفساااضااءخاجند خاافطبع اافاابع خا1991خاص.11ا ( )13د.ام ر اامس يررلاافامضر ن خايفاافتلطرريطاافطي سر ااا ر م ا–اد اسر ا نراي خاة ااحلق ق خاةعي ااحلق قيااافعااقياخاافعددا ااألولاوافي ن خا افطن اافع شا خاص.51ا ( )11د.ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا مصد اسبقاذااهخاص.115ا ( )11بداف طيفا ااملي حخامصد اسبقاذااهخاص.33-31ا 113
( )11د.ام اامس يلاافامض ن خاافطي س اافدوفي :ا ثايفامنه ااخت ذاافقاا ا افطي سرررر اااررر ر م خاة رررر اافع رررر اافطي سررررري اوافق ن نيرررر اافعرررررددا1خا ح ياا 1911خادا ااحلاي اف طب خابغداداص.113ا ( )19ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.11ا ( )21د.ام اامس يلاافامض ن خاافطي س اافدوفي :ا ثايفامنه ااخت ذاافقاا ا افطي س ااا م امصد اسبقاذااهخاص.111-111اا ( )21ناسامصد اافط بقخاص.111ا ( )22ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.19ا ( )25د.ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر اااار م خا مصد اسبقاذااهخاص.111ا ( )21د.ام ر اامس يررلاافامض ر ن خاافطي س ر ااا مي ر خامصررد اسرربقاذارراهخا ص.511ا ( )23د.اهع اافط ف خارِيكبةرا مةشق سةركندةي ،وةرريكنِان :د .الحا ير ا و د ا يم خامطبع اثةيظ ،افط يم ني خا2111خاص.15ا ( )21ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص.99ا ( )21ناسااملصد اواملك .ا ( )21د.ام ر اامس يررلاافامض ر ن خاافطي س ر ااا مي ر خامصررد اسرربقاذارراهخا ص.512-511ا ( )29د.ا برررداحل يما برر ساقعرررط خااجلم رر تاوافقيرر د خام سطرر ادا اافكترر خا م مع اامل لخا1911خاص.11ا ( )51د.ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا مصد اسبقاذااهخاص.112ا ( )51ناسااملصد خاص.115ا ( )52ايدا بيداحااملصب حخامصد اسبقاذااهخاص.11ا ( )55د.اهع اافط ف خامصد اسبقاذااهخاص.91-93ا ( )51د.اامد ب سا بدافبديلخاافعالق تاافدوفي اأ ر اوقضر ي ه ااملع را خا افعب بااحلاخا1911خاص.119ا ( )53د.ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا مصد اسبقاذااهخاص.111ا ()51ا ايدا بيداحااملصب حخامصد اسبقاذااهخاص.12-11ا ()51د.ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا مصد اسبقاذااهخاص.111ا ()51ف ادا ديقخا نلاافقاا اافطي س خاة ا(سةنتةرا بنايةا )خاافعرددا()2خا افطن اافي ني خانه ي اشب طا1999خامطبع او ا اافرتبي خاا بيلخاص.11-15ا ا
114
كؤتايىو دةرةجنام باسييييىندنء ديناسييييةكندن ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي َؤزة ،ضيىنىة بيا كيندن لية ضيؤنيكت مىمارةسيةكندن كاريكى زةر ووردو ئال سياسييةت دةكييات ليية يييةكيكك ليية وردايينية ئاسييتةكانا ا كيية بنِيييارا سياس ي دةرةكاية. َيكك دةرة ييام دةخةي يية رِوو كيية بيية كيينةكء ئيكميية لييةم كؤاايايييةدا كؤمييةل ناوةرِةك بابةاةكة ديكتة هةنمارد: يةكيييةم :ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنِييييارا سياسي ي دةرةكايييى بريةكيييةا َىى بابةايكىيية رِيىييةا ليية ميكييذووا بنِيييارا سياس ي شييتيكى نييىآ ناييية ،بييةل َةاييةوة سياسييا ا كيكىيياوةو هييةر ليية سييةرةااا دروس يتبىون دةسييةآلتء دةول بىون هةية ،هيةر ضيةن ة بابةاةكية لية زانسيت سياسي هاوضيةرخ ا نىآييةو رننىيةك ناوازةا بةخؤوة بي يىة. دووةم :رِة تارا سياسي دةرةكي خياوةن بنِييار رىزارشي لية سياسيةا دةرةك ووآلاةكةا دةكيات ،ئيةم رِة تيارةش ىيارو كاريىيةرا اكتيةر ريةليكك دةورييي ان داوة ،سياسيييةا دةرةكييييش بييية دةرة يييام كيييارليكى هيييةمىو ئيييةم اكتةرانة ،ناوخؤي بة يان دةرةك ،كاريىةر دةبيك .ىارا اكتةرةكانيش ِريكيييذةيةء زةرجيييار بييية شي ييكىةيةك كارليكيييك دةكيييةن كييية نااىاننيكي ي كاريىيييةرا اكتةريكك لة اكتةريكىا ليكك جيابىنيكتةوة. َقةيةك ب ضيي ةي دادةننيكي لية ثنةسيةا سآيةم :بنِيارا سياس بة ئةل سياسييييييييي ا ،وة دةرة ييييييييام كييييييييؤا رِووداو و ثيكىييييييييةاتء ئيينائيييييييياتء بارودةخةكانيية ،هييةروةها رِوانىةيةكيية بييؤ بييةدا هيك ييان ضييةن ئارِاسييتةيةك نىآ لة واقيع ا. بنِيييار ناوةن ي ا ثنةسييةا سياسيياى دةرة امةكانيييةا ،وة ِريكضييىةيةك سياسية كة ئامان ء هؤكيارو كاردانيةوةكان لةميانةييةوة دييارا دةكنيكي ،كية بةكؤا هةمىويان كنةك ثنةسةا كارليكى سيستم سياس لةرة رِووداو و هةلىمةرجة سياسيةكان ا دروس دةكةن. ضىارةم :ثنةسةا دروستىندن بنِيارا سياس دةرةك كاريكى سيادةو سانا نية كة ااكة كةسيكى ديارا كناو هةستيك بة ئة ام دان ،هةر ضيةن ة َىى بنِيييارا سياس ي دةرةك ي ضييةن ية ب ييةماو هىشيييارو بييةاىاناش بيك ي ،بييةل 115
ثيكييىةرو اكتييةرا جييؤراو جييؤر بةشي ارا ايكي ا دةكييةن .بييؤ ةىونيية :بةشي ارا دامء دةزريييا سياسييييةكان ،رنوثيييةكان ىيييار ،ياسييياو ِريكسيييا دةسيييتىريةكان، َةايييةكان ،ايكىةيىييت ب ضييي ةو لييىراء ياسيياو اكتييةرة مةل ةوييية نيكىدةول زانسييتيانةو واقيعيانيية بييؤ كيكىييةو رِووداوة سياسييية هةنىكةيايييةكان ،رِاويكييذ كييندن ،بةش ي ارا كييندن ليية بةئيية ام رةيان ن ي ا ،ثةيىةن ي ا كييندن ،رِةهةن ي ة رِةم اى مي ياكان ،بارا دةرون بنِيار بةدةسيتانء جيؤرا كةسيايةايانء … هت . َ ي بنِيييار بةدةس ي ليية ثنةسييةا بنِياردان ي ا وةك اكتييةريكى ثيك يييةم :رِةل سةرةك دةردةكةويك ،ضىنىة بنِييار بةدةسي اكتيةرة بابةااييةكان بةديي و َ ةسةنىيك يك نةك بةو شيكىةيةا لة واقيعي ا بىنييان هةيية، بؤضىون خؤا هةل َسيييةنىان نانةش ضيييةن ية اكتيييةرا دةرونايييى جيييؤرا لييية كاايكىي ي ا ئيييةم هةل كةسايةا خاوةن بنِيارو جؤرو ِريكذةا زانييارا بةردةسي ء …هتي دةورييان داوةو كاريىةريان هةية لةسةرا. َيي بةرنةوةن اييية ئابىرايييةكانء شةشييةم :ليية جيةييان هاوضييةرخ ا رِةل َيييييةااى ناوضيييييةيايةكانء كؤمثانييييييا ييي ينِة رِةريييييةزةكانء ِريكىليييييناوة نيكىدةول َيةا ء رِاا َي ياسياا نيكىدةول َ ِريكىلناوة ناحىىميةكانء رِةل رةشةكندن رِةل رىيييت جيةيييان بييية شي ييكىةيةك رِوونء ئاشيييىنا زييييادا كيييندووةو بىوةاييية َييييةكان َييييةاان ،هييييةروةها كةنال دياراىييييةرو سيي ي ىرداريةك بييييؤ رِة تييييارا دةول َيكى ي رييةورةو بةرضيياو دةبي ي ة ليية ِريك ييىي رِارةيان ي نء ثةيىةن ي ي كييندن رِةل كندناى كاريىةريكت لةسةر بنِيارو بنِيار بةدةستان. حةوايييةم :كيييارا سياسيي كييياريكى بةردةواميييةو ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنِياريش بةهةمان شيكىة ثنةسةيةك بةردةوامةو دةبيك بةدواا يةك ا بيكي ء َىيكسي ء ثيكىيةاتء ئةريةرةكان ببيكتيةوة ،كية رِووبيةرِووا رِووبةرِووا ئيةو هةل َةت دةبيك سياسيةا دةرةكي خيؤا لية نيكين سيستم سياس دةب ةوة ،دةول َيييةا رِةشي ي اي اىانيييا خؤيةاييةكانيي ي اء لييية سيييايةا هةلىميييةرجيكى نيكىدةول رى اودا دابِنيكذيك . هةشييييتةم :دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي دةرةكيي ي كيييياريكى سييييادةو ثنةسةيةك سانا نية وةك يةكيةاار دةردةكيةويك ،ليةم ثنةسيةيةدا ضيةن ية كيييةنا ء دامء دةزريييا بييية شييييكىةا رِة ايييى نيييارِة اى بةِريكيييذةا جيييياواز 116
بةش ي ارا دةكييةن ،ئةمييةش بييةثآا سنوشييت سيسييتم سياس ي دةرؤِريك ي ، هةروةك ضؤن ئةم ثنِةسةية بة ضةن ية قؤناغايةك بةدواا يةك ا ايك ةثةِريك ، كيية هةريةكييةيان اةواوكييةرا ئييةوا انيانييةو ليكييك جيييا ناكنيك ييةوة ،هييةر بؤييية ليكى انةوةا ثنةسةا دروستىندن بنِيارا سياسي دةرةكي بية هيةنىاويكى زانست دادةننكي كية ثيكىيسيتة اىيكيذةرةوان زانسيت سياسي ئيةم هيةنىاوة رننىة بربِن لة ثيك اوا ناس ء زاني ووردانيةء رىتىري اينيةء كيؤن ية – نىآانية دياردةا كارا سياس كة بة هىنةرا ِريكىلست كارا سياس لة َةم دةدريك . قةل
117
سةرضاوةكان يةكةم:اافقاآ اافكايما دووةم :ثةرِاو
.1اابررتاقرريمااجل ي ر خا ادااملع ر دخااجل ر ءاافي فررثخام سط ر اافاس ر ف خابررريوتخاافطبع ر ا افي في خا1991.ا .2اادوففاهت راخااار ح خا اةر ا:اير نسااحلر خامطبعر اافااير خابغردادخادا ا ر د خا بريوتا1991.ا .5ااوسررنتا نر خاسي سر ااحلكررمخا 1خا اةر احطررتا ر اافررون خااملكتبر ااأله ي ر خا بغدادا1911.ا 1رررراد.اامررردا برر سا بدافبرررديلخاافعالقرر تاافدوفيرر اأ رر اوقضرر ي ه ااملع رررا خا افعب بااحلاخا1911.ا 3راد.ا احط ايمردااحلطرتخا رمااالمتمر اافطي سر خام معر ابغردادخامطر بلام معر ا امل لا1911.ا 1راأمااه يد خاايطنجااو دا اافصاا اافدوف خادا اامل قفاافعاب خامصاخاافطبعر ا افي ني خا1911.ا 1ررراد.ا مس يررلا ر امق رردخانراي ر تاافطي س ر اافدوفي ر اد اس ر احت ي ي ر امق ن ر خا منع اتاد اس تاافطالسلخاافك يحخاافطبع اافي ني خا1911.ا 1راد.ا مس يلا ر امق ردخانراير تاافطي سر اافدوفير خامطبعر اافك يرحخاافك يرحخا افطبع اافي في خا1911.ا 9رررابيطررريا ين فرر اومرر اب يطررحادو و يررلخامرردعلاااا ررأ يخاافعالقرر تاافدوفيرر خا اةر :اف ر ي ااررمانقررشخامنعر اتاافبحرراااملت سررطخابررريوتا–اب ر يسخاافطبع ر ا افي ني ا1912.ا 11رررام ر امين ر خااجلم ر تاافضرر مط خا اة ر ايهرريجاشررعب خامنع ر اتا يرردا خا بريوتخاافطبع اافي ني خا1911.ا 11رام اسب يتخا ط اافاكااافطي س خاافكت باافي فثخا اة :اد.ا اشرداافر او خا قديم:اأمداس ي ماافعما خابدو ااسمااملطبع .ا 12راميمسامن يسابال خاايرفا كر امرديااان محر خا اةر ا:ا برداحل يماث برحخادا ا قب ءخاافق ها خاافطبع اافي ني خا1999.ا 15ررادا.امرراللا بررداحامعر لخا ررن اافقرراا اافرتاي ر اافعالقر تاافعابير ا–اافرتاير خا ماا اد اس تاافعابي ا–ابريوتخاافطبع ااألواخا1911.ا 11ررراهر د اافع ر خاقر م ساافدوفر اواالقتصر دخادا اافكنر ااألدبير خابررريوتخاافطبعر ا األواا1991.ا 118
13راد.اه ف ااب بكااسع د خاافطي س ااألمرياي ا ر هاافصراا اافعابر ا–ااإلسراائي ا 1911ا–1915خاماا اد اس تااف حد اافعابي خابريوتخاافطبع ااألواا1915.ا 11راه ن ااي ساعاااحلديي خايفا م ي ا نلاافقاا اافطي س ااا م خادا اافاشريدا ف نعاخابغدادخا1912.ا 11ررراد.اهع ر اافط ف ر خارِيكبييةرا مةشييق سييةركندةي ،وةرريك ينِان :د .صييةء ل ي ي وصادق يم خامطبع ابةيظ ،سىيكمان خا2111.ا 11راد.اوفيدامد ااال رم خاافعالق تاافطع دي ا–ااألمرياي اوأمتااا ريجايفاوثر ئقا مريامنع ا(1913ا-ا)1991ادا ااحلكم خاافطبع ااألواخا1992.ا 19را ايدا بيداحامصب حخاافطي س ااا مي خامنع اتاELGAخام فط خا1991.ا 21راميداافط د خامب دئاافق ن اافدسرت او طر اافنرر اافطي سر ايفاافعراا خا دا ااحلكم خام لخا1991.ا 21ررراد.اميررد امسيطررمخانراير اافرراأ اافعر امرردعلخاو ا اافيق فر اواإل ررال خابغرردادخا 1992.ا 22راد.احطتاحنا اود.ا د اماللاافعرمخام اافع ملر خادا اافاكراخادمعرقخاافطبعر ا افي ني ا2111.ا 25ر راد.احطررتا ررع خا ررماافطي س ر ادا اافع ررماف ماليرراخابررريوتخاافطبع ر ااا مط ر ا 1911.ا 21ررراد.اامر لااملنر يفخاأ ر لاافررنرماافطي سرري ااملق نر خاشرراا اافابيعر خاافك يررحخا افطبع ااألواخا1911.ا 23ررراد.اام ر لامرهررااأمرردخاميك ر في اوامليك في ي ر خادا ااحلاي ر اف طب ر خابغرردادخا 1911.ا 21راد.اف يدامنطتخا اطرياافطي س ااا مي خا اة :ايمداابتاامردامار اوادا.ا يمداافطيداافط يمخامط فلام مع اامل اسع دخاافاي لخاافطبع ااألواخا1919.ا 21راد.ام اامس يلاافامض ن خاافطي س ااا مي خاد اس انراي خام مع ابغردادخا 1991.ا 21رررام سرريلامرييررلخاس سرري ف مي اافعالقر تاافدوفير خا اةر :اد.احطررتان فعر خادا ا املطتقبلاافعاب خابريوتخاافق ها خاافطبع ااألواخا1911.ا 29رام س اافطي س خااجل ءاافاابلخاامل سط اافعابي اف د اس تاوافنعاخابريوت.ا 51رراامل سر اافعابير اافع ملير خا ا11خام سطر اأ مر لاامل سر خا ير لخاافطبعر ا افي ني خا1999.ا 51راايمدا احلطرييناافعرريا خافقر اافطي سر خادا ااأل،ر خامطبعر ا ضر ئ خاسرقمخا 1915.ا 52راد.ايمدانصاامهن خا ماافطي س خام مع اأسي طخاافق ها خابدو ا يخ.ا 119
55رااد.ايمداافطيداس يمخاحت يلاافطي س ااا مي خادا ااجليرلخابرريوتخاافقر ها خا نسخاافطبع اافي ني ا2111.ا 51رررااد.ايمرردا مر خامعاار ااملصررط ح تابررااافغرراباواإلسررال خادا انهضر امصرراخا 1991.ا 53ررراد.ا يمررداف ر و اافنبه ر خانر ر ااحلكررمايفااإلسررال خام مع ر اافك يررحخاافك يررحخا 1911.ا 51راممدوحااف وب خاهلاستطقطاأمريا اام اسقطااالحت داافط فيت ا ي امطتقب ي خا م سط ااأل ،خابريوتخادا اافاشيدخادمعقخاافطبع اافي ني خا1991.ا 51رااملنجدايفااف غ اواإل ال خادا اافعا خابريوتخاافطبع اافي من اوافععاو خا1911.ا 51راامنصفاافط يم خا ن اافقاا اافطي سر ااألمايكر خامطبعر اماار اافد اسر تا افعاب ا–ااألو وب خاافاب طخاطبع اأواخا1991.ا 59راانيق ف اميك في خااألمريخاف و اسعدخا ااثاافاكااافطي س اقبرلااألمررياوبعردهخا عاي :اعري ام دخادا اا ف ااجلديد خابريوتخاافطبع اافي من خا1911.ا 11رررااد.اافطرريداافع ي ر خا ررنلاافقرراا اافطي س ر ايفامنرم ر تااإلدا اافع م ر خاا ي ر ا املصاي اافع م اف كت بخا1911.ا 11رررا بررداجلب ا برردامصررطا خاافاكررااافطي س ر ااف سرريطاواحل ردايثخاو ا اافتع رريما افع ف اوافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خاافطبع ااألواخا1912.ا 12ررراا بررداحاافعرراو خاماهر اافدوفر خااملاار اافيقر يفخاافعابر خادا اافبيضر ءخابررريوتخا افطبع ااا مط خا1995.ا 15رااد.ا بداحل يما ب ساقعرط خااجلم ر تاوافقير د خام سطر ادا اافكتر خام معر خا امل لخا1911.ا 11ررررا بداحلميررردايمر ر داااطر ر بخادو اامل سطر ر اافعطررركاي ايفاافقررراا اافطي سر ر ا اإلساائي خادا اافع و اافيق في اافع م ابغدادخاافطبع ااألواا1919.ا 13را بداملعط ايمدا ط مخامقدم اااا ماافطي س خادا اةداالو خا م خاافطبع ا افي ني خا1911.ا 11راد.ا بدافق د ايمدافهم خاافنر اافطي س اافدوف خاد اسر ايفااأل ر لاافنراير ا وااص ئ ااملع ا خادا اوائلاف نعاخا م اافطبع ااألواا1991.ا 11را بدافق د ا بدافع ي خاافعمد ايفا داداافعد خابدو اسن اومك اافطبل.ا 11رررااد.ا برردافا ا ا ب ر ساحطرراخااجلغاافي ر اافطي سرري امررلاافرتاي ر ا ر ااملا ر هيما اجلي ب ف يكي خامطبع ااسعدخابغدادخا1911.ا 19رااد.ا لابتايمداافقانر خاحتر االا كر اارالاطايقر ااااافتار اوافنجر حخادا ا األندفساااضااءخامد خاافطبع اافاابع ا1991.ا 31رااد.ا ا د اافعق ب خاافعالق تاافطي سري اافدوفير اد اسر ايفااأل ر لاوافترأ يخا وافنراي تخادا ااجلم هريي خابنغ خاافطبع ااألواخا1991.ا 111
31رااد.اف ضلا ا ايمدخاافطي س ااا مي اوأبع ده ايفاافطي سر اافدوفير خامطبعر ا شايقخابغدادخاافطبع ااألواا1913.ا 32رررراافقررر م سااحلرررديثاف تح يرررلاافطي سر ر خاانك يررر ا–ا ابررر خا اةررر ا:امسرررريا بدافاحيمااجل حمخاافدا اافعابي اف م س تخابريوتخاافطبع ااألواخا1999.ا 35راد.ا د ااألس دخا مااالمتم اافطي س اأسط خاوأبع دهخاو ا اافتع يماافعر ف ا وافبحثاافع م خام مع ابغداد.ا 31ررراد.ا ررب حايمرردايمر دخاوآعرراو خااجلغاافير اافطي سرري خاو ا اافتع رريماافعر ف ا وافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خابدو اسن اومك اافطبل.ا 33ررراد.ا وبرراتاواد.اا ر نت خاافطي س ر اافدوفي ر ااملع ررا خا اة ر ادا.اامررداا ر هاخا ماا اافكت ااأل دن خا1919.ا 31رررااشررايفام يررداافع ر ا خاافطي س ر ااا مي ر ااألمرياي ر اوأ م ر اافعررا ااألوسررطا 1911ا–1915خامطبع ااملع مخابغدادخاافطبع ااألواخا1911.ا 31رررااد.اضررا ا بررداحاافرردب اخاقض را ي ااألمررتاافق ر م اوافقرراا اافطي س ر خامطبع ر ا االنتص خابغدادخاافطبع ااألواخا1911.ا 31رااد.ا م منايمدا حلخاافاكااافطي س اافقديمخام مع ابغدادخادا ااحلاي خابغدادخا .1911ا ا
سيَيةم :ماستةرنامة و تويَذينةوةكان:
39رررااقبرر لاحطرر اافقرر ويينخااملنرمرر تامررريااحلك ميرر اودو هرر ايفابنرر ءاادتمررلا املررردن خامعهرررداافعررراا اف رررالح تاافيق فر ر اافد،قااطير ر خاسررريمن ا((افتعر ر و ا اإلق يم اوافدمقااطي ))اأ بيلخام يسخاآي خا2111.ا 11رررااوالءا برردافب ق اافاويعرريد خاافطي س ر ااا مي ر اا ندي ر خا س ر ف ام مطررتريا/ا املعهداافع ف اف د اس تاافق مي اواالشرتااي خام مع ااملطتنصاي ا1915.ا 11ررراحطررتاحطررااا ر اماافع ر ما خاافتج ئ ر اافعابي ر اوأثاه ر ا ر اافقرراا اافطي س ر ا افعاب خام مع ااملطتنصاي خامعهداافد اسر تاافق مير اواالشررتااي خاقطرماا ردادا مد س اافيق ف اافق مي خا س ف ام مطتريخا.1919اا 12راا نحمايمدا الخاافد،قااطي اوافطي س ااا جيي خا ثابك ف ي سخام مع ا الحديتا/اا ي اافق ن اوافطي س ا–اقطماافطي س خاا بيلخا1991.ا 15راجن اط اافعبيد خاافطي س ااا مي ااألمايكي ايفااا يجاافعاب ا15ا–1911خا اجل مع ر ااملطتنصرراي خااملعهررداافقرر م اف د اس ر تاافق مي ر اواالشرررتااي خاقطررما افد اس تاافدوفي خا س ف ام مطتريخا.1912ا 11راسعداعضااع فاافعبيد خاد اس ا ايبي افبعضامتغرياتااخت ذاافقاا خام مع ا بغدادخاا ي اآدابخا ماافناسخا س ف ام مطتريخاسن خا1911.ا 111
13را مايمرداع رفاافبير خاافطي سر ااا مير اافطر ي احير لاافر طتاافعابر ا ف ارررت امررتا ر ا1911ا–1911خا سر ف ام مطررتريخام معر امطتنصرراي خا1911خا قطماافد اس تاافدوفي ا–امعهداافد اس تاافق مي اواالشرتااي .ا 11را مر داع رفامرا اي سرفخاسي سر اافعراا ااا مير ا ر هاأمرتااا ريجاافعابر ا 1911ا–ا1911خام مع ااملطتنصاي خابغدادخا س ف ام مطتريا1991.ا 11را الحاامدايمداأماخاافد،قااطي اواجلم تاافض مط خا ثاافبك ف ي سا جب مع ا الحاافديتخاا ي اافق ن اوافطي س ا–اقطماافطي س خاا بيلا.1991ا ا
ضوارةم /طؤظار:
11ررراة ر اافع ر اافق ن ني ر اوافطي سرري خاا ي ر اافق ر ن اوافطي س ر خابغرردادخااد رردا افي ن خاافعددا2خا1919.ا 19راة اافع اافطي سي خاا ي اافع ر اافطي سري اجب معر ابغردادخاافعرددا1خا1919خا واوف اافعددا2خامت اافطن ااألواا1911.ا 11رررااة ر اافطي سر اافدوفير خام سطر ااألهرراا خاافقر ها خاافعررددا31خاي فير ا1919خا وافعددا111اافطن اافط دس اوافععاو خاي في ا1991خاوافعددا11خاافطن اافاابع خا اات باا1911.ا َي يةوةا سي اايي ،سيىيكمان نميارة 71ي رؤتارا :سياسةا دةو ،سةنتةرا ليكىؤل َ دووةم – كانىن دووةم 1994. ،4سال 72ي ة ااف سطاافعددا111خا.2111/1/11 15راة ااملن خاب يسخاافعددا11خاافطن اافط دس اافعددا111ابايلا.1991 11رررااد ر اافعابي ر اف ع ر اافطي سرري خااجلمعي ر اافعابي ر اف ع ر اافطي سرري خابغرردادخا افعدداافي ن خاافطن اافي في ا1911خاوافعددا1خا عايتاافي ن ا.1992 13راة اآف ا ابي خادا اافع و اافيق في اافع م خاو ا اافيق ف خابغدادخاافعرددااألولا (ا ن اافي ن ا-اشب ط)خا.1999 11راة اافبح ثااإل المي خاافعددا21-19خاافطن اافط بع ا.2111 11راة ااألمتاافق م خاا ي ااألمتاافق م خاافعددا1خاسن ا.1911 11ررراة ر ااحلق ر ق خاةعي ر ااحلق ر قيااافعررااقياخاافعررددا ااألولاوافي ر ن خاافطررن ا افع شا خا.1911 79ييي اىييية (سيييةنتةرا بناييييةا ) ،مطبعرر او ا اافرتبيرر خاأ بيرررلخاافعرررددا()2خاافطرررن ا افي ني خانه ي اشب طا.1999 11رااة اافيق ف اافك دسرت ني خااملاار اافياقر يفاافعرعحماافك دسرت ن خاافعرددا()1ا ا ن اافي ن خا.2112 112
11رادا اافطال خااحل بااالسالم اافعااق خافنرد خاافعرددا111ا رااا1111ا–اح يراا ا 1991خاوافعددا112ا بيلااألولا–امت ا.1991ا ا
ثيَنجةم /وانةكان:
اط ب ااملاح اافي ني ا
خاافعالق تاافدوفي خاي ضااتاأفق ه ا 12راد.اا اسادا بقطماافصح ف خااملعهداافايناافط يم ني ا2112.ا 15راد.امهد ام باامهد خاي ضااتايفاافاكااافطي س ااف سيطخاأفق هر ا ر اط بر ا افصررفاافي فررثابقطررماافطي سر خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا ررالحاافررديتخا سن خا2111ا–ا2111.ا 11راد.امهد ام باامهد خاي ضااتايفانراي تاافنرماافطي سي خاأفقيحا ر اط بر ا افصفاافي فثابقطماافطي س ابك ي اافقر ن اوافطي سر اف عر اافد اسر ا1991ا–ا 1999.ا 13رررافر ئ احطرراخامرردعلاااا ررماافطي سر خاي ضررااتاأفقيررحا ر اط بر ااملاح ر ا األواايفاقطماافع ر اافطي سري ابك ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخا ا بي تاسن ا1991ا–ا1999.ا 11راد.ا ع فداسعيدا فيرقخاي ضرااتايفاحقر ااإلنطر خاأفق هر ا ر اط بر اافصرفا افي ن خابقطماافع اافطي سري خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخا سن ا2111ا–ا2111.ا 11راف ئ احطاخاي ضااتايفاافتأ يخاافطي س اافقديمخاأفقيحا اط بر ااملاح ر ا األواابقطررماافطي س ر ايفاا ي ر اافق ر ن اوافطي س ر خام مع ر ا ررالحاافررديتخاسررن ا 1991ا–ا1999.ا 11ررراد.امهررد امر باامهررد خاي ضررااتايفاافتطر اتاافطي سرري ايفاافعررا ااألوسررطخا أفق ه ا اط ب اافصفاافاابلابقطماافطي سر خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا الحاافديتخاا بيلخاسن خا.2112ا ا ا ا ا ا ا ا ا ا 113
ا ا ا
ناوةرِؤك
بابةت
ثيَشةكى وةرطيَرِ… ثيَشةكى…
* بةشى رِيَخؤشكةر :برِيارى سياسي….
باسى يةكةم :ضةمكى برِيارى سياسى… باسى دووةم :برِيارى سياسى لة ميَذووى هزرى سياسيدا…يةكةم /برِيارى سياسى لة هزرى سياسى يؤنانيدا… دووةم /برِيارى سياسى لة هزرى سياسى رِؤمانيدا… سيَهةم /ميكياظيلىو برِيارى سياسى… َةتى ئيسالميدا… ضوارةم /برِيارى سياسى لة دةول َةتى نيشتمانيدا… ثيَنجةم /برِيارى سياسى لة ضوارضيَوةى دةول ثةراويَزى بةشى رِيَخؤشكةر….
* بةشى يةكةم: كاريطةريَتى فاكتةرة ناوخؤييةكان لةسةر ثرؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسى دةرةكى… -باسى يةكةم :فاكتةرة مادديةكان…
114
يةكةم /فاكتةرة ئابورييةكان…. دووةم /فاكتةرة سةربازييةكان… سيَهةم /فاكتةرة جوطرافييةكان…
ضوارةم /فاكتةرى دانيشتوان…
-باسى دووةم :فاكتةرة كؤمةآليةتييةكان…
يةكةم /رِاى طشتى …public opinion دووةم /ئامرازةكانى ثةيوةندى كردن… سيَهةم /حيزبة سياسيةكان… ضوارةم /طروثةكانى فشار …Pressure Groups ثيَنجةم /جؤرى سيستمى سياسى… َينةوة…. شةشةم /زانكؤ و ناوةندةكانى ليَكؤل باسى سيَهةم :فاكتةرى سةركردة…ثةراويَزى بةشى يةكةم…
* بةشى دووةم :فاكتةرة دةرةكييةكان…
َةتى… باسى يةكةم :سروشتى سيستمى سياسى نيَودةول َةتيةكان… باسى دووةم :يةكة سياسية نيَودةول َةتيةكان ،حكومى و ناحكومى… يةكةم /رِيَكخراوة نيَودةول دووةم /كؤمثانيا فرة رِةطةزةكان… َةتيةكان… باسى سيَهةم :فاكتةرة مةعنةوىية نيَودةول 115
َةتى هاوضةرخ… يةكةم /ياساى نيَودةول دووةم /رِاى طشتى جيهانى… ثةراويَزى بةشي دووةم…
* بةشى سيَهةم: قؤناغةكانى ثرؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسى دةرةكى… َويَست… يةكةم /ثيَناسةو ديارى كردنى هةل دووةم /ديارى كردنى ئامانج… َسةنطاندنيان… سيَهةم /ديارى كردنى جيَطرةوةكان و هةل ضوارةم /قؤناغى برِيار دةركردن… ثيَنجةم /قؤناغى جآبةجآ كردنى برِيار… َسةنطاندن و بةدوادا ضوون… شةشةم /قؤناغى هةل ثةراويَزي بةشي سيَيةم
سةرضاوةكان…
كؤتايى و دةرةجنام…
116
117