برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

Page 1

‫ثرؤسةى‬ ‫دروستكردنى برِيارى‬ ‫سياسي دةرةكى‬

‫دانا على بةرزجنى‬ ‫وةرطيَرِانى‪:‬‬ ‫ياسني أمحد زةنطةنة‬

‫‪1‬‬


‫ثيَشكةشة بة‬ ‫* بة دايكم و باوكم‪ .‬وةك خؤشةويستى و وةفا…‬ ‫* بةو كةسانةى لةسةر بنةماى دادثةروةرى و بةرضاو رِوونىى‬ ‫برِيارى سياسي دةردةكةن‪ .‬وةك ديارى و ئامؤذطارى…‬ ‫نوسةر‬

‫‪2‬‬


‫ثيَشةكى وةرطيَرِ‬ ‫زانستة رِامياريةكان وةك بةشييكى رننىي بيىارا زانسيتة منةتايةاييةكان‬ ‫سةنط و بايةخ خؤا هةية‪ ،‬بة اايبةت لة دونياا ئةمنِةدا‪.‬‬ ‫ثنةسيةا دروسييتىندن بنِيييارا سياسي دةرةكي بيية بةشييكى زي ي وو و‬ ‫َةم دةدريكي ‪ ،‬ضيىنىة بابيةايكى ثةيىةسيتة‬ ‫سةرةك زانستة رِامياريةكان لة قةل‬ ‫َةايةكانةوة‪.‬‬ ‫َةت و يةكة نيكى دةول‬ ‫بة واقيع سياس دةول‬ ‫َي ةوةا (ص ع القنار السياسي‬ ‫لةم سةرو بةن ةدا لة كاايكى ا بابةا ليكىؤل‬ ‫اخلارج ) كةواة بةردةستم‪ ،‬كة لةاليةن بيةِريك (دانيا لىي بيةرز )ييةوة وةك‬ ‫َي ةوةيييةك بييؤ بةدةس ي هيك ييان بنِوانامييةا (بييةكالىريى ) ليية زانسييتة‬ ‫ليكىؤل‬ ‫َ (‪)2002‬دا‪.،‬‬ ‫رِاميارايةكان ا ئامادة كنابىو‪ ،‬لة سال‬ ‫لةبيييةر بيييةثيك ا بابةاةكيييةو هيييةنارا كتيكبلانيييةا كيييىردا ليييةم بيييىارةدا بييية‬ ‫ثيكىيستم زان وةرا بىيكنِمة سةر زمان شريي كيىردا‪ ،‬شيايةن باسية ئيةم‬ ‫َسييةنىيك ناوة ئةمييةو سىثاس ي كيياك (دانييا‬ ‫بابةايية بيية ثىييةا نايييا (امتييياز) هةل‬ ‫بيييةرز ) دةكيييةية كييية هاوكييياراى كارئاسيييان بيييؤ كيييندية لييية وةرريكنِانييي‬ ‫بابةاةكةدا‪.‬‬ ‫هيىادارية بابةاةكة كةليك يكك لةبىارا زانسيتة رِاميارييةكان ثينِ بىاايةوة و‬ ‫َةم بة بنِشتةكان اا دريكذة بةم كاروانة ب ةن‪.‬‬ ‫هان ةريكك بيك بؤ نىسةرو قةل‬ ‫خىيك ةرا بةِريك ‪ :‬رةر اىانيبيكتمان بة ثيىخت بابةاةكية وةرريكينِية و ميا‬ ‫خؤا ب ةي آ ئةوا سىثاسي خيىاا دةويكي ‪ ،‬ريةر وانيةبىو ئيةوا دييارا شيىان‬ ‫َةكؤكة‪.‬‬ ‫هةر هةل‬ ‫وةرريكنِ‬ ‫‪2003/3/8‬‬ ‫سىيكمان‬

‫‪3‬‬


‫ثيَشةكى‬ ‫َي ةوة لةسةر ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييارا سياسي دةرةكي * لية‬ ‫ليكىؤل‬ ‫َةاييية‬ ‫َييةا هاوضييةرد و ثةيىةن ييية نيكىدةول‬ ‫سييايةا سيسييتم سياسي نيكىدةول‬ ‫َؤزو ييينة رِةهةن ةكاني ي ا‪ ،‬وة لييية سيييايةا ن ييييك بىنيييةوةا شيييىيكة و كيييات و‬ ‫ئيييال‬ ‫َةاييةكان دةكيات لية‬ ‫خيكناي ثةيىةن يةكان ا – كةوا لية يةكية سياسيية نيكىدةول‬ ‫ثةيىةن اييييةك بةردةوامي ي ا بييية – رننىييييةك زةرا بةخؤييييةوة بي ييييىة لييية‬ ‫زانست رِامياري ا‪ ،‬بة اايبةت لةم دوايايانةدا‪.‬‬ ‫لة رِاستي ا ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييارا سياسي بؤاية جيكىياا باسي‬ ‫َييييةران و ضييييةن ية كيي يؤنفنانس و سيييييمي ار بةسيي ي اون بييييؤ‬ ‫زةريكييييك ليييية ليكىؤل‬ ‫شيىندنةوةو ااوو اىآ كندن ‪ ،‬ئةمةش لة رِوانىيةا رننىي بابةاةكةوةيية لية‬ ‫ضىارضيكىةا سياسةا دةرةكي ا‪.‬‬ ‫َيييةران ثآييييان وايييية كييية سياسيييةا دةرةكيي لييية ز يييرية‬ ‫هةنيي يكك لييية ليكىؤل‬ ‫َىيكسيي و‬ ‫بنِييياريكى يييةك لييةدواا يييةك ثيكىيي كي بييؤ رِووبييةرِوو بىنييةوةا هةل‬ ‫بارودةخة يةك لةدواا يةكةكان‪.‬‬ ‫ناسيي و ايكىةيىيييت ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنِييييارا سياسيي لةهيييةر‬ ‫َةاييييي ا يارمةاايييي ةرة بييييؤ ناسيييييي ئارِاسيييييتة‬ ‫يةكةيييييةك سياسيييي نيكىدةول‬ ‫سياسييييييةكان ئيييييةو يةكةييييييةو ايكىةيىيييييو و شييييياىندنةوةا ىجييييييؤ و‬ ‫َييةا‬ ‫َسييىكةوا ئييةو يةكةييية ليية ز ييرية كارليكىىيية نيكييى سيسيتم نيكىدةول‬ ‫هةل‬ ‫ئاسييان دةكييات‪ ،‬كيية ئييةو يةكةييية لةميانييةا ئييةو ئارِاسييتةو رِة تارانييةوة هييةو‬ ‫دةدات بةرنةوةني ي اى ئاما يييةكان بيييةدا بةيك يكي ي لةميانيييةا ثيييةينِةوكندن‬ ‫سياسةا دةرةوةي ا‪.‬‬ ‫ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي بيييية يييييةكيكك ليييية دنوارايييينية‬ ‫قؤناغيييةكان دةنميكنريكي ي لييية ضىارضي ييكىةا ثاراسيييت ئاسايىي ي نةايييةوةياى‬ ‫ثاريك رارا بةرنةوةن ية نةاةوةياية باآلكان ا‪ .‬هةروةها ضةن ية دام و دةزراو‬ ‫دةسييييتةو دامييييةزراوة بةشيي ييكىةا رِة اييييى نييييارِة اى بةشيي ييكىازا جييييياواز‬ ‫بةش ي ارا لييةم ثنةسييةيةدا دةكييةن و ضييةن ية اكتييةرا نيكىخؤياييى دةرةكيي‬ ‫دةورا ئةم ثنةسةيةيان داوة‪ ،‬ئةمية جىية ليةو اكتةرانيةا كية ثةيىةني يان بية‬ ‫بارا دةروناى كةسايةا بنِيار بةدةستةوة هةية‪.‬‬ ‫‪4‬‬


‫َيكىية بيؤ دريكيذةدان بيةو ثيكىيىةوا ة‬ ‫َي ةوةية هةول‬ ‫لةم رِوانىةيةوة ئةم ليكىؤل‬ ‫َي ةوةكيةش‬ ‫زانستيةا كة لة بىارا سياسةا دةرةكيي ا هااؤاية ئياراوة‪ .‬ليكىؤل‬ ‫لة ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييارا سياسي دةرةكي دةدويكي وةك بابيةايكى‬ ‫ايكييىرا ئييةكادئ ‪ ،‬ئةميية جىيية ليية باسييىندن بنِيييارا سياس ي وةك ضييةمك و‬ ‫ئامانة كندن بة ديارانية قىااخبانةكان ه را سياس لة كؤن و نىآدا‪.‬‬ ‫َي ةوةييييةك زانسيييت بابةايانييية ثىيييتمان بييية سيييآ‬ ‫ليييةم باسيييةدا وةك ليكىؤل‬ ‫ب ةماا ميكذوو‪ ،‬وةسف ء ليكى انةوةا بةستىوة‪.‬‬ ‫َي ةوةيييية هييييةو دةدات وةآلمييي ضييييةن‬ ‫بةشييييكىةيةك رىييييت ئييييةم ليكىؤل‬ ‫ثنسياريكى سةرةك ب ااةوة‪-:‬‬ ‫َةاييييةكان ثنةسيييةا‬ ‫َيييةاان ييييان يةكييية سياسيييية نيكيييى دةول‬ ‫ ضيييؤن دةول‬‫دروستىندن بنِيارا سياس ئة ام دةدةن؟‬ ‫ ئةو اكتةرة سيةرةكيانة كامانيةن كية كيار لية ثنةسيةا دروسيتىندن‬‫بنِيارا سياس دةكةن؟‬ ‫ قؤناغييييةكان ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي دةرةكيي ي‬‫كامانةن؟‬ ‫َيكك دةريكِنيك لةم ثنةسةيةدا؟‬ ‫ ئايا بنِيار بةدةس ض رِةل‬‫َي ةوةية بابةايانة وةآلم ئةم ثنسيارانة و ضةن ية ثنسيارا ان‬ ‫ئةم ليكىؤل‬ ‫َيك ‪:‬‬ ‫بة كىرا دةخااة رِوو‪ ،‬لةميانةا ضةسثان ن ئةو ةرةزةيةيةدا كة دةل‬

‫((ثرؤسةةةى دروسةةتكردنى برِيةةارى سياسةةى دةرةكةةىن كةةة ةةةندية رينةةا ةةة ي دةطر َي ة ن‬ ‫كيمة َيَك فاكتةرى نيَو ةييى دةرةكةى كةة رِووى سةةنر بةرِى فنةاريانةوة نيةاواز ةة‬ ‫يةكةةدى ة دةوريانةةداوةو كاريطةةةريىيا ةةيةةة ةسةةةرىن وةنةةا نيَةةرِوانني يَكداانةةةوةى‬ ‫برِيرِياربةدة س بةي ةة َةةةنطاندنى طنة فاكتةةرو ثيَنةاانةكا ةينةيارانةو بابةنيانةةنر‬ ‫ةةارةزووى‬ ‫ب َي ة ثن ة بةةةزانيارى رِاس ة نةةةواو بوةسةةت َي دوور ب َي ة ةةة ةةةةوة‬ ‫نة ةةةةى ةة َويَةةةةتى عةةةانرىن ةةةةوا رِيَةةةرةى سةةةةركةون ى برِيارةكةةةا زيةةةاد دةكةةةا‬ ‫بةثيَضةوانةنةوة رِاستة))‪.‬‬ ‫ماوةنةوة بلَيَم‪ :‬دة وازم يَكي َي ةوةكة نوانيويَتى امةاجنى ةيى بايَ يَتةة دى ةةي‬ ‫ةةو َيَكيش بىَ كةم كورنى ناب َي ‪.‬‬

‫‪-----------------------‬‬‫‪5‬‬


‫* يَرةدا و ةكيى ةم يَكي َي ةوةيةدا كانيَك با ة ثرؤسةةى دروسةتكردنى برِيةارى‬ ‫سياسى دةكر َي وةك ثرؤسةيةكى فةرة ييةة و فةرة رينةا و ةا َيز باسةى يَةوة دةكريَة ن‬ ‫بةآلم كانيَك با ة دةركردنى برِيارى سياسى دةكةية ةوا نياوازةو نةناا بة يةكيَك ةة‬ ‫ريناغةكانى ثرؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسى دادةنر َي ن وانة ثرؤسةى دروستكردنى‬ ‫برِيار ثرؤسةيةكى فرة رينا و فراوا و طنةتطةة و دةركردنةى برِيةاريش بةة يةةكيَك ةة‬ ‫ريناغة سةرةكيةكانى ةم ثرؤسةية دادةنر َي ‪.‬‬

‫‪6‬‬


‫بـةشـــى رِيَخؤشــكـةر‬ ‫بىىرِيىىارى سىىياسىىىىى‬

‫َيةت و دةسيةآلت و هىنيةرا‬ ‫وةك دةوانيكي زانسيت رِامييارا زانسيت دةول‬ ‫ةرماننِةواياية‪ ،‬هةر بؤية لة سةرةااوة بابةا حىكم و دةسةآلت و سيستم‬ ‫سياس ي جيكىيياا بايييةد بييىوة‪ ،‬هييةر لييةم رِوانىةيييةوة بابييةا بنِيييارا سياس ي‬ ‫يةكيكك بىوة لةو اليةنانةا بىارا زانستة رِاميارايةكان كة هيةر لية سيةرةااوة‬ ‫رننى زةرا ثآدراوة‪.‬‬ ‫َيك – بنيتاية لةو بنِيارانيةا كية لية‬ ‫سياسةايش – وةك ديكظي ئيسو دةل‬ ‫اليييييةن دةسييييةآلا ارانةوة دةردةكنيكيييي ‪ ،‬زانسييييت سياسيييييش بنيتاييييية ليييية‬ ‫(‪)1‬‬ ‫َي ةوةو شيىندنةوةا ئةو بنِيارانة‪.‬‬ ‫ليكىؤل‬ ‫َية بيىو‬ ‫لةم سؤنىةيةوة بايةخ انيكى نىآ بة بابيةا بنِييارا سياسي رةآلل‬ ‫ليية ضييةن ية اليييةن و بييىارا جياجيييادا‪ ،‬بيية شييكىةيةك زانسييتاى كييندارا‪ ،‬بيية‬ ‫َي ييييةوةا بابةاةكيييية‪،‬‬ ‫ئةنيي ي ازةا رننىيي ي دانيي ي زانسييييت راميييييارا بيييية ليكىؤل‬ ‫سياسييةدةدارانيش رننىيييةك زةريييان داوة بييةم بابةايية‪ ،‬جييا لةسييةر ئاسييت‬ ‫حىىم بيك ييان نياحىىم ‪)2(.‬دروسيتىندن بنِييارا سياسي بية ييةكيكك ليةو‬ ‫َييييةران ميكيييذوو و زانسييييتة‬ ‫بابةاانييية دةنميكندريكييي كيييية جيييآا باييييةخ ليكىؤل‬ ‫رِامياريةكانيىة‪.‬‬ ‫بؤية ليكنةدا بة ضاكمان زان با لة بنِيارا سياس بىيةية وةك ضيةمك و‬ ‫َىيكستةيةكيش لةسةر بنِيارا سياس بىةية لية ميكيذووا هي را سياسيي ا‬ ‫هةل‬ ‫بة شيكىةيةك كىرت‪ ،‬اا ايكنِواني يكىي رىيتىري لةسيةر لةسيةر بابةاةكية الميان‬ ‫َة بيك ‪.‬‬ ‫رةآلل‬

‫باسى يةكةم‬ ‫ضةمكى برِيارى سياسى‬

‫سةرةاا ثيكىيستة ضةمك و واااا بنِيارا سياس رِوون بىةي ةوة‪ ،‬بيؤ ئيةم‬ ‫مةبةس تة ضةن ية رِاو دي و بؤضيىون دةخةي ية رِوو‪ ،‬كية هيةر يةكيةو لية رؤشية‬ ‫نيىايةكةوة و بةثآا بىارو دي ا خؤا رىزارشت ك دةكات‪.‬‬ ‫بنِيييييارا سياسيي ي وةك دةسييييتةوانةيةك ليييية دوو ووشييييةا ((بنِيييييار))‬ ‫‪Decision‬و ((سياسييي ي )) ‪ Political‬ثيكيييييك ديكييي ي ‪( .‬بنِييييييار) لييييية سيييييادةانية‬ ‫‪7‬‬


‫واااكانييي ا بنيتايييية لييية ((ب ضيييي ةا رِة تيييارا منةييي ))(‪ )3‬ييييان بنيتايييية لييية‬ ‫ضةسييثان ن رِا ليية حييىكم مةسييةلةيةك ا(‪ .)4‬يييان بيية دةسييتةوانةيةك وردو‬ ‫َبذاردنييية ااكيكيييك ييييان ِريكىلناويكيييك يييياخىد‬ ‫رىيييتىري اييين بنِييييار (( كييياريكى هةل‬ ‫َبيذاردن ئاميا يكى ئيةو ايؤ ييان‬ ‫دامةزراوةيةك ثآا هةَل ةسيت كي ‪ ،‬كية بية هةل‬ ‫َييية‬ ‫َبيييذار دن هؤكيييارو ئيييامنِازا بيييةديةيك ان ئاميييا يكى ئيييةواؤ لييية كؤمةل‬ ‫هةل‬ ‫جيكىنةوةيييييةك ئاشييييىنادا‪ ،‬سيي ي ىريكك بييييؤ رِاويكييييذكندن و رِارِاييي ي دادةنيكيي ي ‪،‬‬ ‫جيكىنةوة ئاشىناكانيش كؤت و لةمثةرا نياوخؤي ء ضيةن ية كيؤت و لةمثيةر‬ ‫لييةنيكى ناوةن ي ا دةركندن ي بنِيارةكان ي ا دةوريييان داوة‪ ،‬هةن ي يكك جيياريش ئييةو‬ ‫ب يييةماو ِريكىشيييىيك انةا دةبيكي ي لييية ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنِيييياردا ثيييةينِةو‬ ‫َبييذاردن هييةر بنِياريكى ي ا‪)))5(.‬‬ ‫بىنيك ي اكتييةريكى رييننط و كاريىييةرن ليية هةل‬ ‫بةشييكىةيةك رِووني دةاىاننيكي بىوانيكي بنِيييار بنيتيييية ليية((دةركندني دوا‬ ‫َىيكس ي ليية ِريكىييةا يييةكة كندنييةوةا مةسييةلةيةك ئييةو اييؤوة‪ ،‬بيية سييىور‬ ‫هةل‬ ‫بىون اةواو و دارِشت ةوةا بةشيكىةيةك كندارا بةخست ة بىارا جآبةجآ‬ ‫كندنةوة‪ )))6(.‬رةر بنِيار بةم شيكىةيةا ثيكىىو ثيك اسية بىنيكي ‪ ،‬ئيةوا ووشيةا‬ ‫َ اويكييك بييؤ ووشييةا (بنِيييار) دةرةِريكتييةوة‪ ،‬واايية‬ ‫(سياس ي ) ‪Political‬وةك ئاوةل‬ ‫بنِيارةكان سيفةا (سياس ) وةردةرنن‪ ،‬بؤية ليكنةدا ثيكىيستة واااا ضةمى‬ ‫(سياس ) دةس نيىان بىةية كة بة سادةانية وااياا ((بيةِريكىةبندن رية ء‬ ‫َيك وااة ((دابةشىندن دةسةآلا ارانةا‬ ‫ووآلت دةرةيةنيك (‪ )))7‬يان ووردان بى‬ ‫َىةدا))(‪ )8‬وةك (ديكظي ئيسو) واىيةا ‪.‬‬ ‫بةهاكان لة كؤمةل‬ ‫لةم دةروازةيية وة دةاىاننيكي بىانيكي بنِييارا سياسي ثيكىيسيتة لية الييةن‬ ‫دةسييتةيةك ديييارا كييناوةوة دةربىنيكي بيية مةبةسييت ِريكىلسييت كاروبييارا‬ ‫بييةِريكىةبندن ووآلت و ِريكىلسييت ثةيىةن اييية نيياوخؤياى دةرةكاييييةكان‪،‬‬ ‫هيييةروةها ثيكىيسيييتة بنِييييارا سياسي ي سييييماا دةسيييةآلا اراى رىآرِاييييةَل‬ ‫بؤكندن ث يكىة ديار بيكي ‪ ،‬وااية دةسيةآلت اىانياا جآبيةجآ كندني هيةب كي و‬ ‫َ بىنيك ‪.‬‬ ‫لةاليةن رةليىةوة رىآ رِايةل‬ ‫َبييذاردن‬ ‫لييةم بييىارةدا ضييةن ية ثيك اسيية هةييية جييةخ لةسييةر ثنةسييةا هةل‬ ‫جيكىنةوةكان بنِيار دةكيات بية مةبةسيت رةيىيو بية ئاما ية خىازراوةكيان‪.‬‬ ‫ئةميييةش نييياوةرِةك ثيك اسيييةكةا نيىي ينة ‪ Nigro‬رىزارشيييت ليكىةدةكيييات كييية‬ ‫‪8‬‬


‫َبييذاردنيكى هؤشيييارانة بييؤ ئييةو جيكىنةوانييةا‬ ‫َيكي ‪ (( :‬بنِيييار بنيتاييية ليية هةل‬ ‫دةل‬ ‫(‪) 9‬‬ ‫َىيكستيكى ديارا كناودا)) ‪.‬‬ ‫لةبةر دةست ان لة هةل‬ ‫َ ييك بنِيييارا سياس ي ((هىنييةريكى لؤجيىاييى‬ ‫يييان بةش ييكىةيةك وردايين بى‬ ‫َبذاردن ييةكيكك لية ضارةسيةرةكان‪ ،‬دواا ثنةسيةا‬ ‫ئةخةقاية‪ ،‬كة بةهؤا هةل‬ ‫ثىيييى ي يكى وورد بيييؤ ئيييةو ضارةسيييةرانةو ئارِاسيييتةو جآبيييةجآ كندني ي بييية‬ ‫شيكىةيةك ئةواؤ كة باش ية هة بؤ سةركةواة ةراهةم بةيك يك ))(‪.)10‬‬ ‫ئييييةو ثيك اسييييةيةا كيييية سيي ي اي ةر ‪ Snyder‬لةمييييةرِ ثنةسييييةا بنِياردانيي ي ا‬ ‫َ ي بنِيييار بةدةس ي دةكييات ليية ثنةسييةا‬ ‫خسييتىيةاية رِوو جييةخ لةسييةر رِةل‬ ‫َيك ‪ :‬دةركندن بنِيار ((ئةو ثنةسةيةية كية لية ئية ام‬ ‫دركندن بنِيارداو دةل‬ ‫َيكك جيكىنةوةا دياريىناودا كة لة رِووا‬ ‫َبذاردن جيكىنةوةيةك لةنيكى كؤمةل‬ ‫هةل‬ ‫َيةايكى‬ ‫كؤمةآليةايةوة ناسناون‪ ،‬جيكبةجيك ةكنيك بة مةبةست رةيىو بة حال‬ ‫(‪)11‬‬ ‫ديارا كناوا خىازراو لةاليةن بنِيار بةدةستانةوة))‪.‬‬ ‫َيي ي بنِيييييار بةدةسيي ي وةك كارايييييةك سييييةرةكاى اكتييييةريكى‬ ‫ليكيييينةدا رِةل‬ ‫ب ضييييي ةي دةردةكييييةويك ليييية ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسييييي ا‪،‬‬ ‫بةوااايييييةك ايييين‪ ،‬دروسييييتىندن بنِيييييار رِةنى انييييةوةا ايكىةيىييييو و دييي ي و‬ ‫بؤضييىون خيياوةن بنِيييارة بييؤ هةلىمةرجيية ني ىةييييةكان‪ ،‬ئةمييةو ايكىةيىييوء‬ ‫بريوبؤضييىونء ئاراسييتةكان بنِياربةدةسييتيش لييةنيكن كاريىييةرا بييةهاو بييريو‬ ‫باوةرِ‪.‬‬ ‫بييةآلم دكتييىر (ضررام ) بيية دريكييذا ثيك اسييةا بنِيييارا سياس ي دةكييات و‬ ‫َةاييية لييية ئاسييي ئيييةو كيكىيييةو‬ ‫َىيكسيييت دةول‬ ‫َيكييي ‪ (( :‬بنِييييارا سياسييي هةل‬ ‫دةل‬ ‫بارودةخانييةا ديك يية ث ييكش‪ ،‬وةك اةنىييذةو قييةينان‪ ،‬يييان ئييةو بابةايية رننىانييةا‬ ‫ثةيىةن يان بة هةلىمةرج نيكىخؤياى دةرةكيةوة هةيية وةك ييةك‪ ،‬ئةميةش وا‬ ‫َىيكسي و ئيىتي اميكىي مياداى مةل ييةوا‬ ‫لية بنِييار بةدةسيتان دةكيات كيية هةل‬ ‫وةربىنن‪ ،‬بنِيارا سياسيش لة هةمىو قؤنيا و بارودةخيكىي ا كية دةردةكنيكي‬ ‫ثيكىيست بةوثةرِا وورد بي و اىاناا ثيكىبي كندن ئةريةرا كاردانيةوة‬ ‫َيان ا هةية اا بتىاننيك‬ ‫َةكندن لة رةل‬ ‫نيكىةايظ و ثؤزةايظةكان و اىاناا مامةل‬ ‫(‪)12‬‬ ‫بةضاك جآبةجآ بىنيك ))‪.‬‬ ‫لةم ثيك اسةيةوة دةاىاننيك رىزارش لة بنِيار بىنيك بة ((ئة ام ان يان‬ ‫ئة ام نةدان كاريكك بؤ رِووبةرِوو بىنةوةا كيكىةيةك ديارا كيناو))(‪)13‬هيةر‬ ‫‪9‬‬


‫بؤيية بنِيارةكيان لية رِووا سييايىؤلؤجاى ةلسية ايةوة وةك سيااةوةختيكك ليية‬ ‫بةِريكىةبندن ديناسة دةكنيكة‪.‬‬ ‫َةرِاوكآ دةهيك يك و ثيكش ثنةسيةا جآبيةجآ كيندن و‬ ‫بنِيار كؤااي بة دل‬ ‫هةمىو دةرة امةكانيش دةكةويك ‪.‬‬ ‫بيييةم ثآيييية بنِ ييييار وةك دةركةواةييييةك لييية دةركةوايييةكان هيكي ي دةكةويكتييية‬ ‫(‪)14‬‬ ‫َةرِاوكيكياى دةش امان دةهيك يك ‪.‬‬ ‫بةرضاو‪ ،‬كؤااي بة دل‬ ‫بييييؤ زييييياان رِونىندنييييةوةا باسييييةكةمان ئامييييانة بيييية ثيك اسييييةكةا دكتييييىر‬ ‫َيك ‪(( :‬بية شييكىةيةك رىيت مةبةسي‬ ‫(ا اليل صربي مقى ) دةكةية كة دةل‬ ‫لة دةركندن بنِيار رةيىت ة بة شيكىازو جؤريكى رى اوا كاركندن لة نيكىان‬ ‫ضييةن جيكىنةوةيييةك كآبييةركآ كييةردا‪ .‬هييةمىو بنِييياريكىيش مةبةس ي ايكي ي ا‬ ‫بيييييةديةيك ان ئاما ىةليكىييييية يييييياخىد بيييييؤ دورخسيييييت ةوةا ئاما ىيييييةليكى‬ ‫نةخىازراوة))(‪.)15‬‬ ‫بة دةستةوانةيةك وردو رِون (بةرِاا ئيكمية) بنِييارا سياسي ((بنيتايية‬ ‫َبيييذاردن ليييية نيكيييىان ضييياك ية جيكىييينةوة رى اوةكييييان‬ ‫لييية ثنةسيييةيةك هةل‬ ‫َقىآلوا كيارليكى اكتيةرة‬ ‫بةردةس ‪ ،‬ثنِةسيةيةك ئاما ي ارو كاريىيةرة‪ ،‬هيةل‬ ‫بابةااية نيكىخؤياى دةرةكيةكانء ني ىيةا دةروني خياوةن بنِييارة‪ ،‬ئةمية بية‬ ‫رِةضاوكندن هؤكارو ئامنِازةكان و اىاناو دةرة امةكان))‪.‬‬ ‫دةاىان ئةم ثيك اسةيةا سةرةوةمان بةم شيكىةية رِوون بىةي ةوة‪-:‬‬ ‫َبييذاردن‪ ،‬واايية كاايكييك بنِيييار‬ ‫ثيك اسييةكة جييةخ دةخاايية سييةر ثنةسييةا هةل‬ ‫بةدةسي ي دةييييةويك بنِيييياريكى ئيييةواؤ دةربىيييات‪ ،‬ئيييةوا ثيكىيسيييتة ييييةكيكك لييية‬ ‫َيةرِاوكآ – كية مىمارةسيةا‬ ‫شيكىازةكان خؤ دةرباز كندن لة بارا دةروناى دل‬ ‫َةاية‬ ‫سياس دةيسةثيك يك – بىنيكتة بةر‪ ،‬بةواااا دانان س ىريكك بيؤ ئيةو حال‬ ‫َىيكسيييتةكة دةيسيييةثيك يك و ثيكىيسيييتة بنِييييار بةدةسي ي‬ ‫نائاسيييايايةا كييية هةل‬ ‫رِووبةرِووا بيكتةوة‪.‬‬ ‫هةروةها ثيك اسةكة جةخ دةخااية سيةر رِةهةني ا ((ئاميان )) لية بنِييارا‬ ‫سياسي ا‪ ،‬وااة بنِيارا سياس ثيكىيستة ئاما يكك يان ئاما ىةليكى ديارا‬ ‫كناوا لة ثىتةوة بيكي ‪ ،‬ضيىنىة دروسيتىندن بنِييار لية سياسيةا دةرةكيي ا‬ ‫َةايكى ديارا كناو لية‬ ‫َيكك هؤكارو ئامنِازو مىمارةسة دةرنيكتةوة كة دةول‬ ‫كؤمةل‬ ‫‪11‬‬


‫ماوةيةك دياريىناودا دةيىنيكتةبةر‪ ،‬بة مةبةست بيةديةيك ان ئاما ىيةليكى‬ ‫(‪)16‬‬ ‫ديارا كناو‪.‬‬ ‫هييةروةها ثيك اسييةكة رِةهةن ي ا ((كاريىييةرا)) ليية بنِيييارا سياسييي ا لييةخؤ‬ ‫دةرنيك ‪ ،‬ضىنىة بنِيارا سياس مانايةك ناميك يك رةر كاريىةرا نةبيك لية‬ ‫سيييةر رؤرِةثيييان سياسيي ‪ ،‬جيييا مييياددا بيكيي ييييان مةل يييةوا‪ .‬هيييةروةك ضيييؤن‬ ‫ثيك اسةكة ئامانة بة ثنةسةا كارليكى نيكىان اكتةررية ني ىيةا نيكىخؤيايى‬ ‫دةرةكاى ني ىةا دةروناى كةسايةا بنِيار بةدةس دةكات‪ ،‬وةك ييةكيكك لية‬ ‫رِةريييييةزة سيييييةرةكيةكان ثيك اسيييييةكة‪ ،‬ضيييييىنىة هةرييييييةكيكك ليييييةو اكتةرانييييية‬ ‫كاريىةريييةك زةرا هةييية لةسييةر ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارا سياسيي‬ ‫دةرةك ‪ ،‬جا ئةو كاريىةريانة رِاستةوخؤ بة يان نارِاستةوخؤ‪ ،‬دريكذ خايةن بة‬ ‫يييان مييةوداا كاريىييةريكتيان كييىرت بيك ي ‪ .‬هييةروةها بنِيييار بةدةس ي ثيكىيسييتة‬ ‫رِةضيياوا ئييةو هؤكييارو ئامنِازانيية بىييات كيية لةبييةر دةسييتي اية بييؤ دةركييندن و‬ ‫جآبييةجآ كندنيي بنِيارةكيية‪ ،‬كاايكييك دةييييةويك بنِياريكييك دةربىييات‪ .‬جييا ئيييةو‬ ‫هؤكييارو ئامنِازانيية ميياددا بيية يييان مةل ييةوا‪ .‬ئةميية سييةبارةت بيية هؤكارةكييان‪،‬‬ ‫بيييةآلم لةميييةرِ ((اىانييياو ليكةيييااىوي )) كييية لييية ثيك اسيييةكةدا ئاميييانةا ثيييآكناوة‪،‬‬ ‫مةبةس ي ثييآا ئةوةييية كيية ث كيييىةرا اىانيياو ليكةييااىوي بنيتاييية ليية ئاسييت‬ ‫سةركةواة لة بيةدية كي ان ئاما ية سياسيية خىازراوةكاني ا كية لية ثىي هيةر‬ ‫بنِيا ريكى سياسيةوةية كة دةسةآلت دةرا دةكات‪ ،‬وااة اا ضيةن يكك بنِيارةكية‬ ‫ئاما ةكان ديك يكتة داى مةبةستةكان دةثيكىيك ‪.‬‬ ‫مةبةسيتيش ليية رِةضيياوكندن ((دةرة امييةكان)) ئةوةييية كيية خيياوةن بنِيييار‬ ‫َسييييةنىان ن دةرة امييييةكان بنِيارةكيييية ليييية ثيي ييكش‬ ‫ثيكىيسييييتة ثنةسييييةا هةل‬ ‫دةركييييندن و لييييةدواا دةركندنيىيي ي ا بيييية ئيييية ام بىةيييييةنيك ‪ ،‬خةم نيي ي ن و‬ ‫َسييةنىان ن ئة امييةكانيش ليية ثييكش دةركندني بنِيييار كيياريكى ثيكىيسييتة‬ ‫هةل‬ ‫ضيييىنىة هيييةمىو بنِياريكيييك ئة امىيييةليكى دييييارا كيييناوا بييية دوادا ديكي ي كييية‬ ‫ثيكىيستة ثيكش وةخ حساب بيؤ بىنيكي ‪ ،‬ليكينةدا دةبيكي ئاميانة بيةوة بىيةية‬ ‫كة بنِيار ا سياسي بيؤ ئيةوةا سيةركةواىو بيكي ثيكىيسيتة سيآ ميةرج ايكي ا‬ ‫بةدا بىنيك كة بنيت لة‪-:‬‬ ‫‪ -3‬رىتىريا‪.‬‬ ‫‪ -2‬رةردن رريا‬ ‫‪ -1‬رِةوايةا‬ ‫‪11‬‬


‫رِةوايييييةا بييييةماناا دةرضييييىون بنِيارةكيييية ليييية دةسييييةآلايكى ياسيييياي‬ ‫رِاسييثيكنراوا قبييى كييناوةوة‪ ،‬وة رييةردنىريا بييةو وااايييةا كيية ليية نيكييىةرِةك‬ ‫بنِيارةكة هكي يكى سةثيك ةرا لة ثىتةوة بيك بؤ جآبةجآ كندن و رىيكنِايةَل‬ ‫كندني ي ‪ .‬وةرىيييت بيكي ي بيييةو واااييييةا بنِيارةكييية كاروبيييارة رىيييتايةكان و‬ ‫(‪)17‬‬ ‫َىة لةخؤ بىنيك ‪.‬‬ ‫ثيكىيستيةكان كؤمةل‬ ‫لة نيكن رِةش اي هةمىو ئةم ثيك اسةو رِونىندنةوانةدا بؤمان دةردةكيةويك‬ ‫َؤزةو‬ ‫كيية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارا سياس ي ثنةسييةيةك قييىر و ئييال‬ ‫كيياريكى ئاسييان و سييادةنية‪ ،‬ضييىنىة ئييةم ثنةسييةية ضييةن ية هؤكييارو اكتييةرو‬ ‫جييييياواز دةورا داوة‪ ،‬كيييية هييييةر يييييةكيكىيان ليييية اليييييةن و‬ ‫ئييييامنِازو ئامييييا‬ ‫رؤشييةيةكةوة كاريىييةرا خؤيييان دةنييىيك ة وثيكىيسييتة بيية هةني يش وةربىرييكيية‬ ‫لةكاا بنِياردان ا‪ ،‬ئةمةو بنِياردان بة هىنةر دةنميكنيكي زيياان ليةوةا زانسي‬ ‫(‪)18‬‬ ‫َيك ‪(( :‬هىنةريكىة لةسةر ب ةماا زانس دامةزراوة))‬ ‫بيك ‪ ،‬يان ورد ان بى‬

‫‪12‬‬


‫بىاسىىى دووةم‬ ‫برِيارى سياسى لة ميَذووى هزرى سياسيدا‬

‫قسيية كييندن سييةبارةت بيية قؤناغييةكان رةشييةكندن هييةر دياردةيييةك دوو‬ ‫رِاستيمان دةخااةوة ياد‪:‬‬ ‫يةكةم‪ /‬رِاسيتيةك ميكيذووي ‪ ،‬وااية ضيةن ية قؤنياغ ميكيذووي ديياريىناو‬ ‫هةييية كيية ايكثييةرِيىة‪ ،‬ثيكىيسييتة بي اسيييي ةوةو شييارةزاا بيي وةك بةشيييكك لييية‬ ‫زانس ‪.‬‬ ‫دووةم‪ /‬رِاستيةك بابةا ‪ ،‬وااة ئةو رؤرِانىاريانةا رِويان اوة سةبارةت بية‬ ‫بابييةا د ياردةكيية ليية رِووا شيييىندنةوةو ثةيىةن يةكانيييةوة‪ ،‬وا دةخىازيكيي‬ ‫بةدواداضييىون بييؤ بىنيك ي بيية مةبةسييت كؤكندنييةوةو اييةواو كندن ي زانيييارا‬ ‫(‪)19‬‬ ‫سةبارةت بة دياردةكة‪.‬‬ ‫َ ةدةية لةم باسيةدا باييةد بية رِوونىندنيةوةا بابيةا‬ ‫لةم رِوانىةيةوة هةول‬ ‫بنِيارا سياس ب ةية لةميانةا رننى ية قىااخبانية يىنيية سياسييةكانةوة‬ ‫هةر لة كؤنةوة‪ ،‬لة ه را يؤناناى رِةمان ئيةوروثا لية سيةدةكان ناوةرِاسيت ا‬ ‫َييةا‬ ‫هييةروةها لييةبريا ئيسييةم اييا دةراايية بييريا ِريك سانس ي ئييةوروثاو دةول‬ ‫نىآ‪.‬‬

‫يةكةم‪ /‬برِيارى سياسى لة هزرى سياسى يؤنانيدا‬

‫لةم قؤناغة ميكذوويايةدا ضيةن ية ثنسييارا ةلسية ثييكش وادة سيةرا‬ ‫َ ا سةبارةت بة ضاك ية شيكىازةكان ةرماننِةواياى بارودةخ سياساى‬ ‫هةل‬ ‫رِةوش ي ‪ ،‬ئةمييةو جييةنى نيكىخييؤا نيكييىان ئةسييي او ئةسييرباة – كيية بيية شييةرِا‬ ‫(‪)20‬‬ ‫((بىىبىن ا)) ناسنا بىو – نييى سيةدةا خاياني لية (‪ )404 - 458‬ث‪.‬ز دا‬ ‫كاريىةريييةك زةرا هييةبىو لةسييةر ئاراسييتةا يىيينا سياس ي يؤنيياناى ئييةو‬ ‫مةسييةالنةا كييةجيك بايييةخ ىيينا سياس ي يؤنييان بييىو لةمييةرِ ثنسيييارا‪:‬‬ ‫ضاك ية شيكىازا حىكم و سياسيةت و شيارا نياوازة ((املدنير اافا ضر ا))…‬ ‫ئايا ئةسرباةا ئىروستىكناساية يان ئةسي اا دئىكناس ؟‪..‬‬ ‫ئييةفالط ر ليية كتيكبيية بييةناو بانىةكةي ي ا (كؤمييارا) هيكنش ي كندةايية سييةر‬ ‫حيييىكم دئىكناسي ي ‪ ،‬لةبيييةر ئيييةوةا رييية نااىانيكي ي خيييؤا خيييؤا بيييةِريكىة‬ ‫ببيييات‪ )21(.‬ئةميييةو قسيييةا سيييةبارةت بييية جؤرةكيييان يييةرماننِةواي كيييندووةو‬ ‫وواىييييةا ‪ :‬هةني ي يكك ليييةو دةسيييةآلاانة يييةرماننِةواي لييية سي ي ىر دةرضيييىونء‬ ‫‪13‬‬


‫هةن ي يكىيان دئىكناس ي و هةن يكىيىيييان ئىروستىكناس ي ‪ ،‬ئةمييةو وةزيفييةو‬ ‫كارا حىكمناني ووآلا ديارا و ثةيىةس كيند بةضيي ةرماننِةوايانيةوة‬ ‫َ ةسو بية دانيان ياسياو ب يةما ِريكىليةرةكان‬ ‫‪ Governmental class‬كة هةل‬ ‫َىييةو بييةِريكىةبندن كاروبييارا وآلتء سييةركندايةا كندنيييان‪ .‬ئةمييةو ليية‬ ‫كؤمةل‬ ‫دي ي و بؤضييىون ئيية ةط ر ن دا وةك دةردةك يةويك ((ناوةن ي ا بنِيييار بةدةسييت‬ ‫ةرماننِةوايانةوة دةبيك كة لة ئة ىمةن (ثريان) ثيكك هااىوة(‪ )))22‬كة ضاك و‬ ‫َىنا بييييييارا قىرسييييي ييييييةرماننِةواي ‪ ،‬بةاايبييييييةت وةك‬ ‫لييييييةبارن بييييييؤ هييييييةل‬ ‫َىييية‪ .‬ليييةم رؤشييية‬ ‫يةكةكيييةرةوةا دييييارا كندنيي هؤكيييارو ئاما يييةكان كؤمةل‬ ‫نيىاييييةوة ئييية ةطرر واا بيييؤ ضيييىوة دةبيكيي يييةرماننِةواي ضيينِ بىنيكتيييةوةو‬ ‫كؤببيكتةوة لةدةس زاناو ةيىةسى ةكان ا اا بنِيارةكانيان رِاس و دروسي ء‬ ‫َىة‪.‬‬ ‫بةهيك و بةسىد بيك بؤ كؤمةل‬ ‫لةم ميانةيةدا دةكنيك دوو اةوةرةا سةرةك خبةي ة رِوو‪-:‬‬ ‫‪ -1‬لةميانيييةا (هريودوايييسء اىسيييي ي )ةوة كييية رىايييارا ةلسييية يان بيييؤ‬ ‫جيييؤرا سيسيييتمةكان سياسيييةت (بيييةِريكىةبندن) جياكندةوةايييةوة‪ .‬كييية ييييان‬ ‫سيستةم ضةسثاو ئارامةء اايبةدةن ييةكان حىكمنان بنِيار بةدةستان‬ ‫َييةا (ئةسييبةرطر )ييية‪ .‬وةيييان‬ ‫ايك ي ا دةردةكييةويك ‪ ،‬ةىونييةش لةسييةر ئةميية حال‬ ‫نائاراميييية ليييية نيكييييى جييييؤرا سيسييييتمة سياسيييييةكان ا ليييية دئىكناايييييةوة بييييؤ‬ ‫ئىروستىكناا ئيستيب ادا‪ ،‬ئةمةش وةك ئةسي ا‪.‬‬ ‫‪ -2‬بازنيييةا بنِييييارا سياسي ي يييناوان دةبيكي ي بييية ثيييآا يييناوان بيييىون‬ ‫ثيكىةااييييييةا ييييييةرماننِةواياى ِريكييييييذةا نىيك ةرايييييييةا كندنييييي بييييييؤ دةسييييييتة‬ ‫(‪)23‬‬ ‫كؤمةآليةايةكان‪.‬‬

‫دووةم‪ /‬برِيارى سياسى لة هزرى سياسى رِؤمانيدا‪.‬‬

‫بيييييريا رِةميييييان بةهيييييةوادارا ثنةسيييييةا كنداريييي ي جييييييا دةكنيكتيييييةوةو‬ ‫دةناسنيكتةوة‪ ،‬ميكذووا رِةمانيش كةسان ليكةااىوا ئي ارا زةرا بةخؤييةوة‬ ‫بي ييييييىة‪ ،‬هيييييةروةها خييييياوةن سيييييةركندة رةليكىييييية كةشيييييىؤدارا رِةماييييييان‬ ‫دامةزران وة‪ ،‬هةروةك ضؤن ميكذووا رِةمانيا بة ناواخنىازا دةرةكي جيةنى‬ ‫بةردةوام دةناسنيكتةوة‪.‬‬ ‫‪14‬‬


‫َييةا رِ ةماني ي ا سيسييتميكى ئي ي اراى سييةربازاء ئيية ىم ثييريان‬ ‫ليية دةول‬ ‫هيييةبىوة كييية بييية (ئييية ىم ثريانيي رييية ) ناسيييناوة‪ ،‬ئةمانييية هاوشيييان لةرييية‬ ‫دةسةآلا رِةهاا ئيمربااؤردا‪ .‬هةروةك ضؤن ميكذوو نىوسي يؤنيان (ميي ةم‬ ‫بىلي ي ) ليية سييةدةا دووا ث ييكش زاييية و دواا ئييةويش شيىيينون (‪43-106‬‬ ‫ث‪.‬ز) لييةو ميكييذو و نييى و ةيىةسييى انةن كيية نىسييي ةكانيان ناوبييانى مييةزن‬ ‫هةيةو رننىيان داوة بةنىسي ضيريةكء شييكىازةكان ِريكىلسيت سياسياى‬ ‫سييةربازا كيية ناوضييةكان رِةمييان لةميانةيانييةوة كاروبارةكييان خؤيييان ثييآ‬ ‫ِريكىلسيييتىوة‪ ،‬هيييةروةك ضيييؤن شيىييينةن وويسيييتىيةا ايؤريكيييك داب يكي ي بيييؤ‬ ‫َيةايكى ايةواو لةسيةر ب ضيي ةا دةسيتىريكى ايكىيةآلو‪ ،‬لةرية‬ ‫رةيىو بية دةو ل‬ ‫َيييةا رِةميييان لييية‬ ‫بيييىاردان بييية بيييةرةو ثييييكش ضيييىونء رةشييية سيييةن ن دةول‬ ‫ضىارض ييكىةا ميكييذووا دةسييتىرا رِةمان ي ا‪ ،‬ئةمييةو ليية دي ي ا شيىيينةن ا ئييةم‬ ‫جؤرة دةستىرة لةو كااةدا باش ية هؤكاربىوة بؤ دروسيتىندن سيسيتميكى‬ ‫(‪)25‬‬ ‫سياس كة ئاراماى كةما بيك يكتة دا‪.‬‬ ‫ئةمةو ايكبي كناوة كة ضؤن سيسيتم ئؤليىارشي لية ةرماننِةواييةااى‬ ‫مىمةنآ كندنيان لةرة كاهي ةكاني ا بىوةاية ماييةا شيةرِو ئياناوةو هةرةسي‬ ‫ئيمثنااؤريييةا رِةمييان ‪ .‬بييةثآا ئييةم ريكنِانةوانيية ةرماننِةوايييةا رِةمييان ليية‬ ‫هةرِةميكى سيىكناا ثيكىةااىوة كة بة لىاىة دةس ثيك ةكات – كة لة كاه‬ ‫و ثاشييادا خييؤا دةبي يكتييةوة – دواايين دةسييتةا ثييريانء دادوةرانء سييةركندة‬ ‫سةربازايةكان ديكة‪ )26(.‬بةآلم رِةَل سةرةك هةر بؤ ئيمثنااؤرا دةرةِريكتيةوة‬ ‫لييية دةركندني ي بنِييييارة ضيييارةنىو سيييازو يةكةكةرةوةكاني ي ا‪ ،‬لييية كاروبيييارا‬ ‫َةايى ي ا دةسييتة رييةليكك بةش ي ارا بييةِريكىةبندن ئةركييةكان‬ ‫بييةِريكىةبندن دةول‬ ‫ئيمثنااىر دةكةن‪ ،‬لةوانة‪ /‬ئة ىميةن ثيريان‪ ،‬ئة ىميةن رىيت ‪ ،‬كاه يةكان‪،‬‬ ‫دادوةران و ثياوان ياساو سةركندةكان سىثا‪.‬‬ ‫َىييية ئيييةوروثاى رِةنهةآلايةكاني ي ا‬ ‫هيييةاا ضييياخةكان ناوةرِاسي ي لييية كؤمةل‬ ‫شيكىةكان ة رماننِةواييةا رِةهيا بياوبىوة‪ ،‬كية ثيكيك هياابىو لية دوو دةسيةآلت‬ ‫(ئيياي ‪ ،‬دنييياي ) ‪ ،‬ئةميية ليية قؤنيياغ يةكييةم ئييةم ضيياخةدا كيية بيية سييةردةم‬ ‫(ئؤرةستيس) ناسناوة‪.‬‬ ‫بيةآلم ليية قؤنياغ دووةمي ا كيية هيةردوو برييييار ((اؤميا ئييةكىي و دانتي ))‬ ‫َيكسا لة بةِريكىةبندن كاروبارةكان ا ثةرةا سةن ‪.‬‬ ‫َ كى‬ ‫ةاي ةا دةكةن‪ ،‬رِةل‬ ‫‪15‬‬


‫َييييةت دةدوا لةسييييةر ياسيييياا‬ ‫ئييييةكىي ليييية بريةكييييةا دامةزرانيييي ن دةول‬ ‫سنوشيييتاى كؤمةآلييييةااى ب يييةماا بةرنةوةني ي ا رىيييت ‪ .‬بيييةآلم لييية قؤنييياغ‬ ‫سييكةةم ا سييةرةااكان جياكندنييةوةا دةسييةآلا دي اييى دةسييةآلا دونييياي‬ ‫َ ا‪( ،‬ثادة) كة بة ةاي ةا ئةم قؤناغة دةناسينيك ‪ ،‬بينِواا وايية كية‬ ‫سةرا هةل‬ ‫(‪)27‬‬ ‫َيكسييا‪ .‬لييةم‬ ‫َييةا كى‬ ‫َييةا دونييياي بنيتاييية ليية رِوخاني ن دةول‬ ‫دةول‬ ‫ئاميا‬ ‫ميانةيييةدا بؤمييان دةركييةوت كيية دةسييةآلا زةمييةن ااكيية دةسييةآلت بييىوة (لييةم‬ ‫قؤناغييةدا) ‪ ،‬ئييةم قؤناغيية بييةوة جيادةكنيكتييةوة كيية بانةرةشيية بييؤ دروسييتىندن‬ ‫ةرماننِةوايةاييييةك دةكيييات كييية شيييةرليةاةكةا لييية ب يييةما سنوشيييتيةكانةوة‬ ‫سةرضيييياوة بىنيكيي ي ء ضييييةمى سييييةروةرا وةك ب ةمايييييةك وةربىرييكيي ي ‪ ،‬ليييية‬ ‫ضىارضيكىةا بايةخ ان بة ه را سياس رِةماني ا‪.‬‬ ‫لةنيكن رِةش اي ئةمانةدا دةردةكةويك كة ناوةني ةكان بنِييارا سياسياى‬ ‫َييةوا بييةِريكىةبندن كاروبارةكييان لييةم ضيياخةدا ليية نيكييىان هاوسييةنط بييىون‬ ‫جى‬ ‫دةسييييةآلا دي اييييى دنييييياياى السييييةنط بىنيييييانء جياكندنييييةوةا هييييةردوو‬ ‫دةسييةآلاةكة ليية يييةك ا بييةثآا قؤناغيية ميكذووياييية يييةك ليية دواا يةكييةكان‬ ‫رؤرِان بةسةردا هااىوة‪.‬‬

‫سيَهةم‪ /‬ميكاظيلىو برِيارى سياسى‬

‫بييريا سياسيي ئييةوروث ليية كؤايياي سييةدةكان ناوةرِاسييت ا رييؤرِانيكى‬ ‫رِيىييةياى قييىَل بةخؤيييةوة بي ي ‪ ،‬ئةمييةش بيية دةركييةوا برييييارا ئيتيياَل‬ ‫نيىيييؤال ميىييياتيى (‪1469 – 1527( )Niccola Machiavelli‬ز) وة كتيكبييية‬ ‫بةناوبانىةكييةا (مييري) ‪ ،The prince‬ميىيياتيى لييةم كتيكبةييي ا هييةوَل داوة‬ ‫ويك ةيييةك ئاشييىنا ببةخى ييك بييةهيك و ضييؤنيةا بييةكارهيك ان هيك ي لةاليييةن‬ ‫ةرماننِةوايانيييييةوة‪ ،‬لةميانيييييةا وواييييية بييييية ناوبانىةكةييييييةوة ((افغ يررر ر ا ررر ر ا‬ ‫اف سي ))(‪ )28‬بة واااا رنابةرا هةمىو هؤكاريكك – دروس ء نادروس – بؤ‬ ‫رةيىو بة مةبةس ء ئامان ‪ ،‬ئةميةش ايا ئيكسيتا جيكىيةا رفي وريؤو مىي ء‬ ‫ميينِة‪ .‬هييةروةها ئييةو هييةوَل داوة بريةكييةا سييةربةخؤي كاروبييارا سياسيي‬ ‫َةت لة بريوباوةرِة ئاي اى ثننسيثة ئةخةقيةكان بضةسثيك يك ‪.‬‬ ‫دةول‬ ‫لةرة ئةو دنة بؤضىنيةا لية نيكيىان رِاو بؤضيىونةكان ميىاتيىاي ا لةميةرِ‬ ‫ضييييياك ية شيييييكىازةكان يييييةرماننِةواي ‪ ،‬كييييية لييييية دوو كتيكبةكةييييي ا (ميييييري)و‬ ‫(ثيكى يارةكان) – املط ح تا–ابةدا دةكنيك ‪ ،‬كة دةبي لة كتيكب (ميري)دا‬ ‫‪16‬‬


‫بانىةشة بؤ دةسةآلا رِةها دةكات و لةكتيكب (ثيكى يارةكان) يى ا بانىةشية‬ ‫بؤ سيستم رة ئازاد دةكات‪ ،‬ثسثؤرِان لةم بىارةدا رِاو بؤضىون جياوازيان‬ ‫هةية لةمةرِ شيىندنةوةا ئةم دنة بؤضىونيةا ميىاتيىي ا‪ ،‬بةآلم زةربيةا ئيةو‬ ‫َسييؤزاى نيىييتمان ثييةروةراى خييؤش‬ ‫رِاو بؤضييىونانة بييؤ ئيية وة دةضيية كيية دل‬ ‫ويست ميىاتيى بؤ ووآلاةكةا هانا اوة بؤ كياركندن لية ثيك ياو ييةكنِي اى‬ ‫يةكيكت ووآلاةكةا لةنيكن ةرماننِةوايةا سةركندةيةك بيةهيك و بيةاىانا‪ ،‬كية‬ ‫هيييةمىو دةسيييةآلايكى رِةهييياا لييية دةسيييت ا بيكي ي ايييا بتىانيكي ي سيييةروةرا بيييؤ‬ ‫ووآلاةكةا – كة لةو كااةدا ثارضة ثارضةو الواز بىو – بىيكِنيكتةوة‪.‬‬ ‫بؤية دةبي بانىةشة بؤ دةسةآلا رِةها دةكات لة ووالاةكةي ا (ئيتاليا)‪،‬‬ ‫َمانيا‬ ‫بةآلم بانىةشةا دةسةآلا كؤمارا بؤ ووآلاان انا وةك سىيسيناو ئيةل‬ ‫دةكات‪.‬‬ ‫(‪)29‬‬ ‫(د‪ .‬ثاوتابردو ا) ثيآا وايية ئيةم بريوبؤضيىونة ني يى ة لية رِاسيتيةوة‪.‬‬ ‫َييييةت ليييية‬ ‫ميىييياتيى ليييية (ميييري) دا جييييةخ لةسيييةر سييييةربةخؤي بنِييييارا دةول‬ ‫َةكييةا ب ضييي ةي بييؤ‬ ‫كاريىييةريكت دةرةك ي دةكااييةوة‪ ،‬هييةروةك ضييؤن دوو كؤل‬ ‫ةرماننِةوايةا دةس نيىان كندووة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬ثيكىيست بىون هيك و اىاناا يةكةي كندنةوة (احل م)‪.‬‬ ‫(‪)30‬‬ ‫‪ -2‬سةربةخؤي سياسةت لة ضىارضيكىة رِةوشتاى ئاي يةكان‪.‬‬ ‫هةروةها هةر لة (مري)دا لة باب نؤزدةدا جةخ لةسةر ئةوة دةكاايةوة كية‬ ‫َ ةوةشيك نيك ةوة‪ ،‬وة ثيكىيستة‬ ‫مري ثيكىيستة بنِيارةكان جآبةجآ بىنيكة و هةل‬ ‫بيييية بنِيارةكانيييييةوة ثةيىةسييي بيكييي ء بييييىار نييييةدات كيييية نيييييىا بييي ات و‬ ‫(‪)31‬‬ ‫َةايك يك ‪.‬‬ ‫بيلةل‬ ‫لةريييية هييييةمى و ئةمانةشيي ي ا ميىيييياتيى ثييييآا واييييية دواجييييار ئيىتي اميييية‬ ‫ئةخةقيييةكان ليية ياسيياو حىكمييةوة سةرضيياوة بىيينن‪)32(.‬ئةميية لةريية جييةخ‬ ‫كندنييةوةا لةسييةر ثيكىيسييت بييىون مرييكىيي بييةه كي ا بىيمييةت بييؤ دروسيي‬ ‫(‪)33‬‬ ‫َيك ((يةكيكت بآ بىون مري نابيك ))‬ ‫َةايكى بةهيك كاايكك دةل‬ ‫بىون دةول‬ ‫ليية دةرة ام ي ا دةاىاننيك ي بىانيك ي ميىيياتيى بييىون كةس ييكى بييةهيك و‬ ‫اىاناا خياوةن بنِييارو يةكةكيةرةوة بية ميةرج سيةرةك دةزانيكي بيؤ بيىون‬ ‫َةايكى بةهيك ‪ ،‬ئةو ثياوة بةهيك ةش كةس سةركندةية‪ .‬وة بنِواا واية كة‬ ‫دةول‬ ‫َيكسيياو دورخسييت ةوةا ليية دةسييةآلت كيياريكى ثيكىيسي و حةدييية‪،‬‬ ‫البندني كى‬ ‫‪17‬‬


‫هةروةها بة ضاوا بايةدء سةرسىرِمانةوة رِوانيىيةاية ةرماننِةواي كؤمارا‬ ‫رِةماناى بنِواشي بية سيسيتم ةرماننِةواييةا ئيسيتيب ادا هيةبىوة‪ ،‬بيةآلم‬ ‫سيسييييتم دئىكناسيي ي بيييية ضيييياك ية سيسييييتم زانيييييىة بيييية مييييةرجيكك ريييية‬ ‫َيةايش هييكمة و‬ ‫ضاورِةشةء ييةكىناىو و رِةوشي بيةرزو ييةك دةنيط بيةء دةول‬ ‫َيييةت ايييازة ثيكىةيىيييتىو بيكي ي ييييان نائيييارام و‬ ‫ئيييارام‪ ،‬بيييةآلم ئةريييةر هيييااىو دةول‬ ‫(‪)34‬‬ ‫ثةرايةوازة بيكي ئيةوا ثيكىيسييت بية ةرماننِةوايييةا رةهيا هةييية‪ .‬ماوةاييةوة‬ ‫َيي كي ميىيياتيىيش وةك هييةر برييييارو ةيىةسييى يكى ايين دةرهاويىييتةا ئييةو‬ ‫بى‬ ‫بارودةد و هةلىمةرجة بىوة كة ايكي ا نياوةو رةشةا كندووة‪.‬‬

‫ضوارةم‪ /‬برِيارى سياسى لة دةولَةتى ئيسالميدا‬

‫باسييييةكان حييييىكم و دةسييييةآلت ليييية ضييييةن ية ئايييييةا قىرئييييان ثييييريةزو‬ ‫ةرمىودةدا ئامانةا ثيكىناوة‪.‬‬ ‫ئيسييةم ضيييةن ب يييةماو ب ضييي ةيةك رىيييت دةسيي نيىييان كيييندووة بيييؤ‬ ‫ِريكىلست ثةيىةن ا نيكىان دةسةآلت و ةرماننِةوايان بية ااكيةكان و رةليةوة‬ ‫َةا ئيسةمي ا‪.‬‬ ‫لة ضىارضيكىةا دةول‬ ‫َيةم‬ ‫لةم بيىارةدا ب يةماا رِاويكيذكندن (الىيىرا) بية ريننى ية ب ضيي ة لية قةل‬ ‫ش وِ ْهُمْافِر ا‬ ‫دةدريك ‪ ،‬هةروةك خىاا رةورة لة قىرئان ثريةزدا دة ةرمىيك (وَ َ‬ ‫َمْاُهُمْاشُ َ ابَيَْنهُمْ)(‪ )36‬هيةروةها يةرمىودةكان‬ ‫َمْا)(‪ )35‬وة دة ةرمىويك (وَأ‬ ‫ا ْفأ‬ ‫ثيكغةمبةريش (صيى ا لىيية وسيىم) جيةخ لةسيةر ئيةم ب ةمايية دةكةنيةوة‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةا ِريكبيازا رِاويكيذكندن بية ريننى ية ب يةماا دةسيتىراى ريننى ية‬ ‫(‪)37‬‬ ‫َةم دةدريك ‪.‬‬ ‫ب ةماا حىكم ئيسةم لة قةل‬ ‫َةم دةدريك ‪ ،‬ضىنىة‬ ‫رِاويكذكندن بةثآا دةقةكان قىرئان بة (واج ) لة قةل‬ ‫ةرمانىندن لة قىرئاني ا بية (واجي ) دانيناوة‪ ،‬بيةآلم جيياوازا رِاو بؤضيىنةكان‬ ‫لةوةداية كة ئايا ثابةن بىون يان ثابةن نةبىون بة رِاويكذكندنيةوة‪ ،‬واجبية ييان‬ ‫نةء؟‬ ‫رِاء ئارِاسيييتةا زاناييييان هاوضيييةرد ثيييآا وايييية كييية بيييىون رِاويكيييذكندن‬ ‫ثيكىيستة (واجبة)‪ ،‬هةر وةك ضؤن ثابةني بيىون ثيكييةوة ثيكىيسيتة‪ ،‬بية ميةرجيكك‬ ‫دن بة دةقيكى رِاشىاو نيةب كي ‪ ،‬وة هيةمىو ئيةو رِاويكذانيةا كية لية ثيكغةمبيةرةوة‬ ‫(‪)38‬‬ ‫(صىاا لىية وسىم) ريكنِراونةاةوة لةم جؤرةن‪.‬‬ ‫‪18‬‬


‫بيييةآلم رِاا دووةم خيييؤا ليييةوةدا دةبي يكتيييةوة كييية رِاويكيييذكندن ثابةن كيييةر‬ ‫َةا ئيسةمي ا‪.‬‬ ‫(مى م)نية بؤ ئةمري لة دةول‬ ‫ئييةوةا ليكيينةدا جييآا رننىيي ثيكيي ان بيكيي ئةوةييية كيية ئايييا ئة ىميييةن‬ ‫رِاويكذكندنء دةستةا ئةهى حيةللء لةقي كاريىيةريكتايان هةيية لةسيةر ئيةو‬ ‫بنِيارانةا كة خةليفة دةرا دةكات؟‬ ‫لةرِاسييتي ا سييةرةرِاا بييىون دةسييةآلا جيكبييةجآكندن (وةزينةكييان) كيية‬ ‫َمانانة‪ ،‬ثيكىيسيييييتة بيييييؤ رِا دةربييي ينِية دوو‬ ‫ياريييي ي ةدةرا يييييةرماننِةواا مىسييي يى‬ ‫ئة ىمةن هةبيك ‪-:‬‬ ‫َبذاردةا زانايان ثسثؤرِ دةرنيكتةوة‪.‬‬ ‫‪ -1‬ئة ىمةن ثسثؤرِان‪ :‬كة هةل‬ ‫‪ -2‬ئة ىمييةن شييارةزايان كيية سييةركندةو ةاي ي ةا ض ي ء اىيكييذةكان‬ ‫َةا ئيسةم دةرنيكتةوة‪.‬‬ ‫دةول‬ ‫(‪)39‬‬ ‫وة لة كؤا ئةم دوو ئة ىمةنة ئة ىن رِاويكيذا ئيسيةم ثيكيك ديكي ‪.‬‬ ‫َيييةا ئيسيييةم‬ ‫لييية نيكييين رِةشي ي اي ئةمانيييةدا بؤميييان رِوون دةبيكتيييةوة كييية دةول‬ ‫َةوا كاروبارةكان بةدةسيتةوة دةبيكي ‪ ،‬وة‬ ‫ئةمرييكك سةركندايةا دةكاتء جى‬ ‫بةثآا ب ةماكان شةريعةا ئيسيةم كيار دةكيات‪ ،‬كية لية قىرئيانء سيىن ةا‬ ‫َىيةا‬ ‫رِاس و دروستةوة و ةرريرياون‪ ،‬ئةمية ليةو كاروبارانيةدا كية جييكىرينء بةل‬ ‫يةكةكيييةرةوةيان لةسيييةر هيييااىوة بييية دةقيي رِاشيييىاو‪ ،‬بيييةآلم ليييةو مةسيييةالنةدا‬ ‫كييةجآا ئييتيةييادو رِادةرب ينِيةء جييياوازية‪ ،‬بنِيارةكييان دواا رِاويكييذكندن بيية‬ ‫كةسيييان خييياوةن رِاو ثسيييثؤرِو شيييارةزاو خييياوةن ايييةقىاو زاناييييان لييية بيييىارة‬ ‫جياجياكان ا دةدةريكة‪.‬‬ ‫ئةمةش جيةخ لةسيةر بةضياك زاني ي (اسيتببا ) رِاويكيذكندن ئيةمري بية‬ ‫سىثاو شىيك ىةواىوانء رةلةكةا دةكااةوة‪ ،‬بؤ بةدةس هيك يانء رةيىيو بية‬ ‫رِايييةك دروس ي ء رى يياو‪ ،‬بييؤ سييةرن رِاكيكىييانء رِازا كندن ي دةرونيييانء‬ ‫خؤثاراسييو ليية رىييةياى رازن ي ةيان‪ ،‬وة بييؤ زاني ي ئييةو بةرنةوةن يانييةا كيية‬ ‫ئيييةوان دةيي ي انة‪ ،‬هيييةروةها جآبيييةجآ كندنيي يييةرمان خيييىاا رةورةيييية كييية‬ ‫(‪)40‬‬ ‫َمْا)‬ ‫ش وِ ْهُمْافِ اا ْفأ‬ ‫دة ةرمىيك (وَ َ‬ ‫ثيكىيسييتة دان بييةوةدا ب ييك كيية قىرئييان ثييريةز هةرضييةن ة ايكنِواني يكى ي‬ ‫َيييةا‬ ‫دوورو دريكيييذو دييييارا كيييناوا بيييؤ شي ييكىازا سيسيييتم حيييىكم لييية دةول‬ ‫‪19‬‬


‫ئيسييةمي ا دانييةناوة*‪ ،‬بييةآلم ب ييةما رىييتية جيكىريةكييانء ِريكبييازة سييةرةيةكان‬ ‫دةسييي ي – نيىيييييان كيييييندوة‪ ،‬وةك (دادثيييييةروةرا‪ ،‬رِاويكيييييذكندن‪ ،‬يةكسيييييان ‪،‬‬ ‫مييياننِةوا‪ ،‬بنايييةا ‪ ،‬هاوكييارا كؤمةآليييةا …هت ي ) كيية بيية رييؤرِان كييات و‬ ‫(‪)41‬‬ ‫شىيكة رؤرِانيان بةسةردا نايةت‪.‬‬ ‫َيييةا‬ ‫لييية دةرة امي ي ا بؤميييان دةردةكيييةويك كييية بنِييييارا سياسي ي لييية دةول‬ ‫ئيسيييةمي ا لييية دواجييياردا بةدةسي ي خةليفةيييية‪ ،‬بيييةآلم دواا رِاويكيييذكندن‪ ،‬وة‬ ‫ثيكىيسييتة رِاويكذةكييةش س ي ىردارو ليية ضىارض ييكىةيةك ديييارا كييناودا بيك ي ليية‬ ‫ِريكبيييازو ب يييةما رىيييتاى جيكىريةكيييان‪ ،‬كييية شيييةريعةت داي ييياوة‪ ،‬النيييةدات‪ ،‬وة‬ ‫رِةضاوا بةرنةوةن ا رىتاى هة ء مةرجء بارودةخةكان بىات‪.‬‬ ‫دواجار ئامانة بةدي و بؤضىون (د‪ .‬حمم لمارة) دةكةية لةم بيىارةدا كية‬ ‫َةت دا ئيسةم شىراا كندووة بية ةلسية ةيةك كية‬ ‫َيك ‪ (( :‬لة كاروبارا دةول‬ ‫دةل‬ ‫َى بييةِريكىة دةض ييك ‪ ،‬وة بنِييياردانيش بييةروبىوم‬ ‫لةميانةيييةوة كاروبييارا خييةل‬ ‫َك لييية ثيكىةيانييي ن (رِا) دا كةلييية‬ ‫رِاويكذكندنييية‪ ،‬وااييية بةشييي ارا كندنييي خيييةل‬ ‫سؤنىةيةوة بنِيار دادةِريكذيك ‪)))42(.‬‬

‫ثيَنجةم‪ /‬برِيارى سياسى لة ضوارضيَوةى دةولَةتى نيشتمانيدا‬

‫َ ان شؤرِش ثيىةسازاء ئةو ثيكىىةوا ة ميىانيىايةا‬ ‫لةرة سةرهةل‬ ‫كة ئةوروثا بةخؤيةوة بي ‪ ،‬وة لية دواا دةركيةوا سيةردةم رِةشي ىةرا‪،‬‬ ‫َ ا‪ ،‬كة ضيةمى‬ ‫َة بىون ةلسة ةيةك سياس نىآ سةرا هةل‬ ‫سةرةااا رةآلل‬ ‫َةت لةميانةيةوة ثيك اسةو خىيك نةوةيةك نىآا بؤ كنا‪..‬‬ ‫دةول‬ ‫َيكى رننى ي وةرضييةرخان‬ ‫بييريا ميىيياتيى ليية رِووا سياسييايةوة بيية خييال‬ ‫َةاي ي ا‪.‬‬ ‫دادةننيكي ي لييية هي ي را سياسي ي ئةوروثيي ي ا لييية بيييىارا سياسيييةتء دةول‬ ‫هييييييةروةها هييييييةردوو ايكييييييىرا (ثييييييةئان كؤمةآليييييييةا )و (جياكندنييييييةوةا‬

‫* لة ضةن ية سةرضاوةا بةننخ ا با لة مةسةلةا بنِيارةكيان بية ايكنواةسية كيناوة لية‬ ‫َييةا ئيسييةمي ا وةك (االحكر اافطر ط ني ) وة (نصرريح اامل ر ) وة (قر انااافر ا ا‬ ‫دةول‬ ‫َييةا لةباسييي ا‬ ‫وسي س ر اامل ر ) كيية نىسييناوا (ئيم ر اميياوةردي)ن كيية لةسييةردةم دةول‬ ‫نييياوة‪ ،‬وة كتيكبي (افطي سر اافعررا ي )ا شييكل ئيسييةم (ابررتا يمير ) و كتيكبي (افطررا ا‬ ‫احلكمي ايفاافطي س اافعا ي ) كة نىسناوا ئيمام (ابة قيم ا جىزا)ية هةروةها كتيكبي‬ ‫(املقدم )ا ابة خى ون‪.‬‬

‫‪21‬‬


‫ةلسيية‬

‫دةسييةآلاةكان) هاايية كايييةوةو بييىو بيية ضىارضييكىةيةك‬ ‫(‪)43‬‬ ‫هاوضةرخ لةسةر دامةزريك ‪.‬‬ ‫ليييية سييييةرةااكان سييييةدةا سيييييازدةا زاي ييي ا دامييييةزراوة ئي ىىي يييييةكان‬ ‫َيكة‬ ‫ثيكىييىةوا يكى بةرضيياويان بييةخؤوة بي ي ‪ ،‬ئةمييةش دواا رِارةيان ي ن بييةل‬ ‫َىةنامةييية‬ ‫َ (‪)1215‬زدا‪ ،‬ئييةم بةل‬ ‫نامييةا مار اكاراييا (العة ي االكييرب) بييىو ليية سييال‬ ‫َىةنامةكيية نةدةرةيىييتة‬ ‫(‪ )70‬حيية تا ميياددةا لييةخؤ رنابييىو‪ ،‬هةرضييةن ة بةل‬ ‫ئاسييت ياسييا دانييان‪ ،‬بييةآلم بييةكؤايكك دادةنيينا لةسييةر دةسييةآلاةكان ثاشييا ليية‬ ‫اليةك و لةاليةك انيىةوة وةك سةرةاايةك سياسياى ياسياي هااية كاييةوة‬ ‫َىى هاوكارا‬ ‫كة اةنةا ضارةسةرا ما ةكان ضي ثياو ماقىآلن نةدةكند‪ ،‬بةل‬ ‫بييةديةيك انء سييةنان ن مييااء ئازادايييةكان ااكيية كةس ي دةكييند بةرىييت‬ ‫َةم دةدريك لة ه را سياسي ا‪.‬‬ ‫(‪)44‬ئةمةش بة رةشةكندنيكى جؤرا لة قةل‬ ‫َيييةت ثةيىةسيييتة بييية بيييىون‬ ‫بييية بي ينِواا بيييؤدان (‪)1596-1529‬بيييىون دةول‬ ‫دةسييةآلايكى خيياوةن سييةروةرايةوة كيية ليية كةسييايةا ثادشييادا بةرجةسييتة‬ ‫دةبيك ‪ ،‬هةربؤية ثادشا ما رِارةيان ن جيةنط و ئاشيتاى مىمارةسيةكندن‬ ‫ةرماننِةوايييةااى سييةثان ن بيياجء ديييارا كندن ي دادوةران ي هةييية‪)45(.‬بييةم‬ ‫ش ييكىةية (بييؤدان) كؤمةَليية ئيمتيييازاايكى رِةهيياا بيية ثادشييا بةخىي ‪ .‬بييةآلم ليية‬ ‫قؤناغةكان دوااندا ايكيىرا (ثيةئان كؤمةآلييةا ) دةركيةوت كية هةرييةك لية‬ ‫(اؤما هؤب و جؤن لؤك و جان جاك رةسؤ) باسيان ليكىة كندووة‪.‬‬ ‫َيي ي ا‪ ،‬كيييية‬ ‫هييييةروةها ايكييييىرا (جياكندنييييةوةا دةسييييةآلاةكان) سييييةرا هةل‬ ‫(مىنتسىيؤ) بةووردا باس ليكىة كندووةو ايكىرةكةش دةدريكتة ثا ئةو‪.‬‬ ‫سيةبارةت بية ايكيىرا يةكييةم (ثيةئان كؤمةآلييةا )(اؤمييا هيؤب ) كية بيية‬ ‫دامةزريك ييةرا ئييةم ايكىراييية دادةننيك ي ‪ ،‬ب ينِواا واييية كيية ااكييةكان سييازش ليية‬ ‫هييةمىو ما ييةكانيان دةكييةن بييؤ ئييةو كاربةدةسيي ء خيياوةن دةسييةآلاانةا كيية‬ ‫َيان بيي ذاردووة‪ ،‬وة دةسيييةآلا ار ميييا هةيييية بيييةبآ هيييي كيييؤتء ميييةرجيكك‬ ‫هيييةل‬ ‫َسىكةوايان ثيكىة بىات… كةوااة هؤب بة يةكيكك لة اليةنىنان دةسةآلا‬ ‫هةل‬ ‫رِةها دادةننيك ‪ ،‬ئةم ئارِاستةيةش لةوةوة سةرضاوةا رناىوة كة هؤب ييةكيكك‬ ‫بىوة لة سةرخةران رِنيكم ثادشايةا بةريتان ء ثىتىريا لية بيةهيك كندن‬ ‫دةسةآلا ثادشاكان كندووة‪ )46(.‬بؤية ثآا وابيىوة كية بنِييارة سياسييةكانء‬ ‫ياساكان لة (ثةئان كؤمةآليةاي ا) اةنةا يةك ةرماننِةوا دةريان دةكات‪.‬‬ ‫‪21‬‬

‫َييةا‬ ‫كيية دةول‬


‫َيكي ي ‪ :‬ااكيييةكان سازشييييان لييية هيييةمىو ما يييةكانيان‬ ‫بيييةآلم (جيييؤن ليييؤك) دةل‬ ‫َىى لة هةن يكىيان‪ ،‬هةربؤية (لؤك) بة ثىتيىان دةسيةآلا رِةهيا‬ ‫نةكندووة‪ ،‬بةل‬ ‫َةم دةدريك ‪.‬‬ ‫َىى بة ثىتيىان دةسةآلا س ىردار لة قةل‬ ‫نانميكندريك ‪ ،‬بةل‬ ‫بةآلم (جان جاك رةسؤ) (‪ )1778-1712‬بنِواا واية كة دةسةآلا ار خيؤا‬ ‫َىى بييية وةكيىي ي كؤمييية دادةننيكي ي كييية‬ ‫الييييةنيكى رييينآ بةن ةكييية نايييية‪ ،‬بيييةل‬ ‫مىمارةسةا دةسةآلت دةكات لةبنا ئةن امان كؤمة ‪ ،‬وة رة ما البندني‬ ‫دةسيييةآلا اريان هةيييية هيييةركاايكك ويسيييتيان لةسيييةربىو‪ )47(.‬ئةميييةو (رةسيييؤ)‬ ‫بريةكيةا دئىكناسي رِاسيتةوخؤو بريةكييةا زةري ية (األم بير ا) دةخاايية رِوو‪،‬‬ ‫وة ثىيي بةسيييو بييية سيسيييتم ثيييةرمان رِةت دةكاايييةوة‪ ،‬ضيييىنىة نىيك يييةران‬ ‫نااىانة نىيك ةرا رة بةء سةروةريش سازش ايك ا ناكنيك ‪.‬‬ ‫َيكي ‪ :‬ياسيياكان رِاسي ء دروسي ني رييةر‬ ‫سيةبارةت بيية (ياسيياكان)يييش دةل‬ ‫لةاليييةن ئريادةيييةك رىييتايةوة دةرنةض ييك كيية رىزارشي ليية بةرنةوةن اييية‬ ‫(‪)48‬‬ ‫رىتايةكان بىات‪.‬‬ ‫هةروةها رةسؤ شيكىازا حىىمةاةكان بؤ سآبةش ثؤليكة كندووة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬شيكىازا دئىكناس ‪.‬‬ ‫‪ -2‬شيكىازا ئىروستىكناس ‪.‬‬ ‫‪ -3‬حىكم ثادشايةا ‪.‬‬ ‫ئيييةوةا شيييايةن باسييية ئيييةم ديي ي و بؤضيييىونانة كاريىيييةريكتايان لةسيييةر‬ ‫شؤرِش ئةمةريى (‪)1776‬و شؤرِش ةرِةنس (‪ )1789‬هةبىوة بية اايبيةت‬ ‫لةمةرِ بريةكةا (ما ةكان)و (سةروةرا)و (ئيريادةا رىيت )دا‪ .‬ئةمية سيةبارةت‬ ‫بة ايكىرا (ثةئان كؤمةآليةا )‪.‬‬ ‫ايكييىرا دووةم ايكييىرا (جياكندنييةوةا دةسييةآلاةكان)ة‪ ،‬كيية دةدريكتيية ثييا‬ ‫(مىنتسىيؤ) (‪.)1755-1689‬‬ ‫َىى‬ ‫ئةو ثآا واية كية نابيكي دةسيةآلاةكان لةييةك دةسيت ا كؤببيكتيةوة‪ ،‬بيةل‬ ‫ثيكىيسييتة دابييةش بىنيك ي ليية نيكييىان دةسييتةا ياسييادانان و جآبييةجآكندنء‬ ‫دادوةري ا‪ .‬ئةم بريةكةية بة سةرضاوةيةك ميةلنيفاى سياسي دادةننيكي بيؤ‬ ‫شييييىندنةوةيةك داميييةزراوةي بيييؤ دةسيييةآلت و ناوةني ي ةكان دابةشيييىندن‬ ‫(‪)49‬‬ ‫دةسةآلت‪.‬‬ ‫‪22‬‬


‫لةميانييةا ئييةم باسييةداو ليية ئيية ام ئييةم رؤرِانىيياراى ثيكىييىةوا انةدا‪،‬‬ ‫بنِيارا سياس دواا ئةوةا لة دةست خاوةن دةسيةآلا رِةهيادا لية سيايةا‬ ‫حىكم رِةميان (ئيمثناايؤر)ييان ثادشيايةا رِةهياا ئيةوروثا (لية سيةدةكان‬ ‫ناوةرِاسيييت ا) بيييىو‪ ،‬رىيك راييييةوة بيييؤ ئيييةو اليةنييية سياسييييةا كييية لييية ئيييريادةا‬ ‫رىييتايةوة سةرضيياوةا رناييىوة‪ ،‬بييةبآ لةبةرضيياو رنا ي اايبةدةن يييةكان‬ ‫ئةو دةسيتةو اليةنية دةسيةآلا ارانة‪ .‬دوااين رية ثابةني نابيكي بية بنِيارةكيان‬ ‫َةاةوة رةر بنِيار بةدةستان شةرليةا خؤييان لةدةسي بي ةن‪ .‬دوااينيش‬ ‫دةول‬ ‫ريية دةاىانيك ي لةميانييةا شييؤرِش و خييةبات كندنييةوة ميياا بىةِريك يكتييةوة بييؤ‬ ‫خاوةن ماا‪.‬‬ ‫َييةت‬ ‫ه ي را سياسيي ء دةسييتىرا نييىآ ضىارضيييكىةيةك ياسيياي بييؤ دةول‬ ‫دانيياوة كيية كييارو بنِيارةكييان دةسييةآلت كؤتءبةنيي دةكيياتء ضييةن ئييامنِازو‬ ‫هؤكيياريكى ياسيياي دةبةخى ييك بيية هاوآلايييان اييا بييةرةنىارا الدانء خييىارو‬ ‫خيكض دةسةآلا اران بب ةوة‪ ،‬جا سةرضاوةا ئيةو الدانية هيةر شيتيكك بيكي ‪ ،‬وة‬ ‫َةا ياسا)‪.‬‬ ‫بنِيارةكان رِاس دةكةنةوة بةثآا ب ةماا (دةول‬ ‫َيةت بية هيةمىو دةزرياو دةسيتةو ااكةكانييةوة ميل كةضي‬ ‫بةم شييكىةية دةول‬ ‫ياسا دةبيك ‪ ،‬لةبةر ئةوةا ئةم مل كةض بىونة رنيك ت اةواوا سةروةرا مياا‬ ‫(‪)50‬‬ ‫َىةيةك ا‪.‬‬ ‫دةكات لةهةر كؤمةل‬

‫‪23‬‬


‫ثةراويَزةكانى بةشي رِيَخؤشكةر‬

‫(‪ )1‬فر ئ احطرراخامرردعلا اا ررماافطي سر خاي ضررااتاأفقيررحا ر اط بر ااملاح ر ا‬ ‫األواايفاقطماافع اافطي سي ابك ي اافقر ن اوافطي سر خام معر ا راالحاافرديتخا‬ ‫ا بيلخاسن ا‪1991‬ا–‪.1999‬ا‬ ‫(‪ )2‬منصفاافط يم خا ن اافقاا اافطي سر ااألمايكر خامطبعر اماار اافد اسر تا‬ ‫افعاب ا–ااألو وب خاافاب طخاطبع ااألواخا‪1991‬خاص‪.35‬ا‬ ‫(‪ )5‬د‪.‬ام ا مس يلاافامض ن خايفا م ي ااخت ذاافقاا اافطي سر ااار م خاة ر ا‬ ‫افع ر اافق ن نير اوافطي سري خاا ير اافقرا ن اوافطي سر خابغردادخااد رداافير ن خا‬ ‫‪1919‬خاص‪.121‬ا‬ ‫(‪ )1‬املنجدايفااف غ اواإل ال خادا اافعا خابريوتخاافطبع اافي من اوافععاو خا‪1911‬خا‬ ‫ص‪.111‬ا‬ ‫(‪ )3‬افق م سااحلديثاف تح يلاافطي س خاافدا اافعابي اف م س تخابريوتخاافطبع ا‬ ‫األواا‪1999‬خاص‪.119‬ا‬ ‫(‪ )1‬سررعداعضررااع ررفاافعبيررد خاد اس ر ا ايبي ر اف رابعضامررتغرياتااخت ر ذاافقرراا خا‬ ‫م مع ابغدادخاا ي اآدابخا ماافناسخا س ف ام مطتريخاسن ا‪1911‬خاص‪.11‬ا‬ ‫(‪ )1‬يمدااحلطييناافعرريا خافقر اافطي سر خادا ااأل‪،‬ر خامطبعر ا ضر ئ خاسرقمخا‬ ‫‪1915‬خاص‪.51‬ا‬ ‫(‪ )1‬ايررردا بيررردااحامصرررب حخاافطي سرر ااا ميرر خامنعرر اتا‪ELGA‬اخاام فطرر خا‬ ‫‪1991‬خاص‪.11‬ا‬ ‫(‪ )9‬د‪.‬اافطررريدا ير ر خا رررنلاافقررراا اافطي سرر ايفامنرمر ر تااإلدا اافع مرر خاا ي ر ر ا‬ ‫املصاي اافع م اف كت بخا‪1911‬خاص‪.131‬ا‬ ‫(‪ )11‬حطررتاحطررااا ر اماافع ر ما خاافتج ئ ر اافعابي ر اواثاه ر ا ر اافقرراا اافطي س ر ا‬ ‫افعاب خام مع ااملطتنصاي خامعهداافد اس تاافق مي اواالشرتااي خاقطرما ردادا‬ ‫مد س اافيق ف اافق مي خا س ف ام مطتريخا‪1919‬خاص‪.13‬ا‬ ‫(‪ )11‬د‪.‬ام ر ا مس يررلاافامض ر ن خاافطي س ر اافدوفي ر ا ررثايفامنه ر ااخت ر ذاافقرراا ا‬ ‫افطي س ااا م خاة اافع اافطي سي خاافعددااألولخا‪1919‬خاص‪.39‬ا‬ ‫(‪ )12‬ضرررام ا برررداحاافررردب اخاقضر ر ي ااألمرررتاافقر ر م اوافقررراا اافطي سر ر خامطبعر ر ا‬ ‫االنتص خابغدادخاافطبع ااألواخا‪1911‬خاص‪.19‬ا‬ ‫‪24‬‬


‫(‪ )15‬رر دلاافط ف سر ر خا سررراائيلاوافقررراا اافطي سر ر ايفاافعر ر و ااا مير ر خاة ر ر ا‬ ‫افطي س اافدوفي خام سط ااألهاا خاافق ها خاافعددا‪31‬خاي في ا‪1919‬خاص‪.95‬ا‬ ‫(‪ )11‬م س اافطي س خااجل ءاافاابلخاامل سط اافعابير اف د اسر تاوافنعراخابرريوتخا‬ ‫ص‪.111‬ا‬ ‫امق دخاافعالق تاافطي سي اافدوفي خامطبع اافك يحخاافك يرحا‬ ‫(‪ )13‬د‪.‬ا مس يلا‬ ‫افطبع اافي في خا‪1911‬خاص‪.515‬ا‬ ‫(‪ )11‬جن اط اافعبيد خاافطي س ااا مي ااألمايكي ايفااا يجاافعاب ا‪1911-15‬خا‬ ‫اجل مع ر ااملطتنصرراي خااملعهررداافق ر م اف د اس ر تاافق مي ر اواالشرررتااي خاقطررما‬ ‫افد اس تاافدوفي خا س ف ام مطتريخا‪1912‬خاص‪.11‬ا‬ ‫(‪ )11‬د‪.‬اافطيدا ي خامصد اسبقاذااهخاص‪1‬و‪.511‬ا‬ ‫(‪ )11‬ميمسامن يسابال خاايفا ك امديااان محر خا اةر ا‪:‬ا برداحل يماث برحخادا ا‬ ‫قب ءخاافق ها خاافطبع اافي ني خ‪1999‬خاص‪.121‬ا‬ ‫(‪ )19‬بررداملعط ايمرردا ط ر مخامقدمرر اااا ررماافطي س ر خادا اةررداالو خا مرر خا‬ ‫افطبع اافي ني خا‪1911‬خاص‪.12-11‬ا‬ ‫(‪ )21‬ف ئ احطاخاي ضااتايفاافتأ يخاافطي س اافقديمخاافقيحا اط ب ااملاح ر ا‬ ‫األواابقطررماافطي س ر ايفاا ي ر اافق ر ن اوافطي س ر خام مع ر ا ررالحاافررديتخاسررن ا‬ ‫‪.1999-1991‬ا‬ ‫(‪ )21‬د‪.‬ا م منايمدا حلخاافاكااافطي س اافقديمخام مع ابغدادخادا ااحلاي خابغدادخا‬ ‫‪1911‬خاص‪.15‬ا‬ ‫(‪ )22‬منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص‪.55‬ا‬ ‫(‪ )25‬ناسااملصد خاص‪.51‬ا‬ ‫(‪ )21‬د‪.‬ايمدانصاامهن خا ماافطي س خام مع اأسي طخاافق ها خاص‪.115-112‬ا‬ ‫(‪ )23‬منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص‪.53‬ا‬ ‫(‪ )21‬ناسااملصد اوافصاح ‪.‬ا‬ ‫(‪ )21‬د‪.‬امهد ام باامهد خاي ضااتايفاافاكااافطي س ااف سيطخاأفق ه ا ر اط بر ا‬ ‫افصفاافي فثابقطرماافطي سر خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخا‬ ‫سن ا‪2111‬ا–ا‪.2111‬ا‬ ‫(‪ )21‬د‪.‬ا ا د اافعق ب خاافعالق تاافطي سري اافدوفير اد اسر ايفااأل ر لاوافترأ يخا‬ ‫وافنراي تخادا ااجلم هريي خابنغ خاافطبع ااألواخا‪1991‬خاص‪.155‬ا‬ ‫‪25‬‬


‫(‪ )29‬د‪.‬امهد ام باامهد خاافاكااافطي س ااف سيطخامصد اسبقاذااه‪.‬ا‬ ‫(‪ )51‬منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص‪.51‬ا‬ ‫(‪ )51‬د‪.‬ام ر لامرهررااأمرردخاميك ر في اواامليك في ي ر خادا ااحلاي ر اف طب ر خابغرردادخا‬ ‫‪1911‬خاص‪.51‬ا‬ ‫(‪ )52‬م اسب يتخا ط اافاكااافطي س خاافكت باافي فثخا اة خاد‪.‬ا اشدااف او خا‬ ‫قديم‪:‬اأمداس ي ماافعما خابدو ااسمااملطبع خاص‪.115‬ا‬ ‫(‪ )55‬بررداجلب ا برردامصررطا خاافاكررااافطي س ر ااف سرريطاواحلررديثخاو ا اافتع رريما‬ ‫افع ف اوافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خااملطبع ااألواخا‪1912‬خاص‪.31‬ا‬ ‫(‪ )51‬نيق ف اميك في خااألمريخاف و اسعدخا ااثاافاكااافطي س اقبلااألمررياوبعردهخا‬ ‫عاي ر ‪:‬اعررري ام ر دخادا اا فرر ااجلديررد خابررريوتخاافطبع ر اافي منرر خا‪1911‬خا‬ ‫ص‪.219‬ا‬ ‫(‪ )53‬ا ي اافقاآني خاس اآلا ماا خاآي ا(‪.)139‬ا‬ ‫(‪ )51‬ا ي اافقاآني خاس اش خاآي ا(‪.)51‬ا‬ ‫(‪ )51‬د‪.‬ايمررداف ر و اافنبه ر خانر ر ااحلكررمايفااإلسررال خام مع ر اافك يررحخاافك يررحخا‬ ‫‪1911‬خاص‪.199‬ا‬ ‫(‪ )51‬امل س اافعابير اافع ملير خا ا‪11‬خام سطر اأ مر لاامل سر خا ير لخاافطبعر ا‬ ‫افي ني خا‪1999‬خاص‪.121‬ا‬ ‫(‪ )59‬بدافق د ا بدافع ي خاافعمد ايفا داداافعد خابدو ااسمااملطبع خاص‪.121‬ا‬ ‫(‪ )11‬ا بتاقيمااجل ي خا ادااملع دخااجلر ءاافي فرثخام سطر اافاسر ف خابرريوتخاافي فير خا‬ ‫‪1991‬خاص‪.211‬ا‬ ‫(‪ )11‬يمدانصاامهن خامصد اسبقاذااهخاص‪.131-113‬ا‬ ‫(‪ )12‬د‪.‬ايمرردا مر خامعاار ااملصررط ح تابررااافغرراباواإلسررال خادا انهضر امصرراخا‬ ‫‪1991‬خاص‪.121‬ا‬ ‫(‪ )15‬منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص‪.15‬ا‬ ‫(‪ )11‬د‪.‬اع فداسعيدا فيقخاي ضااتايفاحقر ااإلنطر خاأفق هر ا ر اط بر اافصرفا‬ ‫افي ن خابقطماافع اافطي سي خاا ي اافق ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخا‬ ‫سن ا‪2111-2111‬خاص‪.32‬ا‬ ‫(‪ )13‬د‪.‬امهررد ام ر باامهررد خاي ضررااتايفاافاكررااافطي س ر ااف سرريطخامصررد اسرربقا‬ ‫ذااه‪.‬ا‬ ‫‪26‬‬


‫او ط اافنرر اافاطي سر ايفاافعراا خا‬

‫(‪ )11‬ميداافط د خامب دئاافق ن اافدست‬ ‫دا ااحلكم خام لخا‪1991‬خاص‪.22‬ا‬ ‫(‪ )11‬ناسااملصد خاص‪.21‬ا‬ ‫(‪ )11‬د‪.‬امهررد ام ر باامهررد خاي ضررااتايفاافاكررااافطي س ر ااف سرريطخامصررد اسرربقا‬ ‫ذااه‪.‬ا‬ ‫(‪ )19‬ناسااملصد اوافصاح ‪.‬ا‬ ‫(‪ )31‬ف م يدا امل‪:‬اد‪.‬ايمداف و اافنبه خامصد اسبقاذااهخاص‪.13‬ا‬ ‫ا‬

‫‪27‬‬


‫بةشى يةكةم‬ ‫كاريطةريَتى فاكتةرة ناوخؤيىيةكان لةسةر ثرؤسةى دروستكردنى‬ ‫برِيارى سياسى دةرةكى‬ ‫سةرةتا‬ ‫َةايكك ثيكش هةمىو‬ ‫ناسي ضؤنيكت دارِشت سياسةا دةرةك هةر دةول‬ ‫شييتيكك ثيكىيسييت بيية ناسييان ن ئييةو رؤرِانىارييية نيكىخؤياييى دةرةكيانيية هةييية‬ ‫َبييذاردن جيكىنةوةكييان بةردةسييت خيياوةن بنِيييار دةكييات لييةو‬ ‫كييةكار ليية هةل‬ ‫َةاةدا‪.‬‬ ‫دةول‬ ‫اكتييةرةكان بيية مانيياا ب ات ي هؤكارةكييانء ئةوانييةا دةب يية هؤكييارو رِة ء‬ ‫َىيكسييي نىانييي ن كيييية بيييية كارليكييييك كندنيييييان‬ ‫كاريىيييةريكتيان هةييييية لةسييييةر هةل‬ ‫هةلىمةرجيييةكان ثيكيييك دةهيكي ي ة‪ ،‬ئيييةم هةلىمةرجانييية سييييفاا ئيييةم اكتةرانييية‬ ‫وةردةريييينن‪ ،‬بييييةثآا هيكيي ي و كاريىييييةريكتاى بةشيي ي ارا هييييةر اكتييييةريكك ليي يةو‬ ‫رؤرِانىاريانةدا‪ ،‬ئةمةو بةش ارا كندن هةر اكتةريكك لةو رؤرِانىاريانةدا يان‬ ‫بيية ش ييكىةيةك ئؤاؤميياايى وةآلم ي ئييةو واقيعيية دةدااييةوة كيية ثةيىةسييتة بيية‬ ‫َىيكستةكانةوة‪ ،‬ياخىد بة شيكىةا ويس او و بية مةبةسيتةوة دةبيكي ‪ ،‬كية لية‬ ‫هةل‬ ‫َىيكسيييييتةكانةوة دةردةضييي ييك ‪ ،‬يييي يان لييييية الييييييةن خييييياوةن‬ ‫الييييييةن خييييياوةن هةل‬ ‫(‪)1‬‬ ‫بةرنةوةن يةكانةوة دةبيك ‪.‬‬ ‫ئةمييةش جييةخ لةسييةر ئييةوة دةكااييةوة كيية نااىاننيك ي اةماشيياا خيياوةن‬ ‫بنِياريكيييك بىنيكي ي دوور ليييةو هييية ء مةرجانيييةا كييية ضيييىاردةوريان داوة‪ ،‬جيييا‬ ‫َةا ‪ ،‬ضىنىة خاوةن بنِيار دةكةويكتة نيكين كاريىيةري‬ ‫ناوخؤي بة يان نيكىدةول‬ ‫هةلىمةرجة سياساى ئابىراى كؤمةآليةايةكانء ويس ء خىاسيتةكان رية ‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةا خاوةن بنِيار رىزارش لة بةرنةوةن ا ض واىيكذة جياجياكان‬ ‫(‪)2‬‬ ‫رةلةكةا دةكات بة شيكىةيةك رىت لة بةرامبةر ني ىةا دةرةكي ا‪.‬‬ ‫ليكييينةوة دةاىاننيكييي بىوانيكييي كييية ئيييةم هةلىمةرجانييية هةنييي يكك جيييار وا‬ ‫دةخييييىازن كيييية سياسييييةايكى دةرةكييي ديييييارا كييييناو ثييييةينِةو بىنيكييي ‪ ،‬لييييةم‬ ‫رِوانىةيةوة ئةم بةشةمان اةرخان كندووة بؤ شيىندنةوةا ئةم بابةاية‪ ،‬كية لية‬ ‫سآ باس جياوازدا دةخيةي ة رِوو بةم شيكىةيةا خىارةوة‪-:‬‬ ‫‪28‬‬


‫‪ -1‬اكتةرة مادايةكان‪.‬‬ ‫‪ -2‬اكتةرة كؤمةآليةاايةكان‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئةو اكتةرانةا ثةيىةن يان بة سةركندةوة هةية‪.‬‬

‫باسى يةكةم‬ ‫فاكتةرة مادديةكان‬ ‫يةكةم ‪ /‬فاكتةرة ئابوريةكان‪-:‬‬ ‫اكتيييييةرا ئيييييابىرا بييييية ريييييننى ية ئيييييةو اكتةرانييييية دةنميكنريكييي ي كييييية‬ ‫َيييةتء رِة تيييارا خييياوةن بنِييييارا‬ ‫كاريىيييةريكتايان لةسيييةر هيكي ي و اىانييياا دةول‬ ‫سياس دةرةك هةيية‪ .‬وة ئيةم اكتيةرة ضيةن ية رِةريةزا اين ليةخؤ دةرنيكي ‪،‬‬ ‫وة ك سنوشت سيستم ئابىرا‪ ،‬بنِوجؤرا ماددة خامةكان‪ ،‬قةبارةا بةرهةم‬ ‫هيك ييان نةاييةوةي ‪ ،‬ايكى ينِاا بييةكارهيك انء ئاسييت ثيكىييىةوا ‪ .‬ئييابىرا ئييةم‬ ‫َ رننط دةريكِنيك لة بةخىي سييفةا اايبةدةني يكت متمانية‪،‬‬ ‫اكتةرة رِةل‬ ‫جيكىرياء ئارام بة هةمىو رِةرةزة ناوخؤيايةكان ان‪ ،‬ثيكىيست ييان ثىي‬ ‫بةسو بة كةرةسيتةا بييان كيةم دةكاايةوة‪ ،‬هيةروةك ضيؤن منِونيةتء ئيازادا‬ ‫َبذاردن جيكىنةوةكان لة بىارا ناوخؤاء دةرةكيي ا بية خياوةن‬ ‫مىناوةرةو هةل‬ ‫بنِيار دةبةخىييك ‪ .‬وة اىانياا وةسيتان لةبيةردةم هيةمىو ىيارةكانء بةرريةا‬ ‫هةلىمةرج نائاساي رناة زياد دةكيات‪ ،‬ئةميةو اكتيةرا ئيابىرا ميةرجيكى‬ ‫سةرةك ء رننىة بؤ خاوةن بنِيار اا بتىانيك رِووبةرِووا قةينانة سياسيةكان‬ ‫ببيكتيييةوة بييية اايبيييةا ئةوانيييةا كييية مةانسيييي ارن وةك ريييةمارةء ثضي ينِان ن‬ ‫(‪)3‬‬ ‫ثةيىةن ا اا دةرااة ئةرةرا ثيكى ادان سةربازا‪.‬‬ ‫نةبىون ب ضي ةيةك ثتةوا ئابىرا دةبيكتة هؤا نةاىاني دامةزراني ن‬ ‫َ ‪ ،‬هةروةها‬ ‫دامء دةزرايةك سةربازا ثتةوو مؤديكنن بة اىاناو داهاا خؤمال‬ ‫نااىاننيك ي ثىييتىريا ثنةسييةا رةشيية ثيك ي انء بىنان نييةوة بىنيك ي ‪ ،‬هييةروةك‬ ‫ضييؤن نااىاننيكي ثيك اويسييتاية خؤراكيييةكان دانيىييتىان ايكيين بىنيكي ‪ .‬بييةبآ‬ ‫َييييةت الوازو كييييةم دةبيكيي ي بييييؤ‬ ‫بييييىون ئابىرايييييةك بييييةهيك اىاناكيي يان دةول‬ ‫(‪)4‬‬ ‫دابي ىندن ئاسايى ووآلت لة بارا جةنطء ئاشتي ا‪.‬‬ ‫‪29‬‬


‫َييك بييارا ئييابىرا كاريىةريكتايييةك رِوونء ئاشييىناا‬ ‫ليكينةوة دةاييىان بى‬ ‫هةية لةسةر اىاناا سةربازاء سياس ء اةك ةلؤج ووآلت‪.‬‬ ‫لييية رِاسيييتي ا ئيييةو ووآلاانيييةا كييية خييياوةن سيسيييتميكى ئيييابىرا بيييةهيك و‬ ‫خاوةن ِريكذةيةك زةرا كةرةسيتةا سنوشيت ‪ ،‬ييان خياوةن ووزةو اىانياا‬ ‫بةرهةم هيك انة‪ ،‬بيةاىاناو بيةه كي انن لية ثىيتىريا كندني ئاما ية سي ااييية‬ ‫َبيييييذاردنء‬ ‫دةرةكييييييةكانيانء بيييييارا ووآلت ضيييييةن ية بازنيييييةا ناوانييييي هةل‬ ‫َبذاردن باش ية جيكىنةوة بيؤ ئيةوةا‬ ‫جيكىنةكان لةبةردةست ا دةبيك بؤ هةل‬ ‫بىنيكتييية ب ضيييي ةا بنِييييارو دوااييينيش ببيكتييية ب يييةماا رِة تيييار لييية سياسيييةا‬ ‫دةرةوةدا‪ ،‬بييةآلم ئييةو ووآلاانييةا كيية ليية رِووا ووزةو كةرةسييتةوة ليية ئاسييت‬ ‫ثيكىيست ا ن زياان مةانسييان هةيية ليةوةا اىوشي الوازا بيب لية بةرامبيةر‬ ‫َب يذاردن جيكىنةوةكييان لةبييةر دةميان ي ا‬ ‫َىيكسييتة دةرةكيةكان ي ا و بييىارا هةل‬ ‫هةل‬ ‫اةسك دةبيكتةوةو بة ناضارا بنِياريكك دةدةن كة لةوانةية رى او نةبيك لةرة‬ ‫(‪)5‬‬ ‫بةرنةوةن يةكانيان ا‪.‬‬ ‫لةميانةا ئةم باسةدا بؤمان دةركةوت كة ئةو ووآلاانةا لة بىارا ئابىري ا‬ ‫َ ي كاريىييةر‬ ‫بييةهيك ن دةاييىانة دةرريياا ثاشييىؤيةا داخبييةن‪ ،‬وة دةاييىانة رِةل‬ ‫َةاي ي ا‪ ،‬هييةروةها دةاييىانة اىانييا ئابىريييةكانيان‬ ‫بىيك ينِن ليية رؤرِةثييان نيكييى دةول‬ ‫خبةنيية رييةرِ وةك هؤكاريكييك بييؤ خ مييةا سياسييةا دةرةكيييان‪ ،‬هةن ي يكك جييار‬ ‫َييييةت سياسييييةايكى ديييييارا كييييناو دةرنيكتيييية بييييةر وةك سييييةثان ن سيي ي ا‬ ‫دةول‬ ‫ئابىرييييةكان ييييان سياسيييةا نييييىدان ييييان سياسيييةا دابي ينِية و ثضي ينِان ن‬ ‫(‪)6‬‬ ‫َةا ئابىرا‪.‬‬ ‫مامةل‬ ‫ليكنةدا ثيكىيستة ئامانة بؤ ئةوة بىةية كة جؤرا اىاناا ئابىرا بةردةس‬ ‫بة اةنةا نااىانيك رِةَل رننط و كاريىةر ببي يكي ريةر اىانيا ئابىراييةكان بية‬ ‫شيكىازيكى مؤديكننء هاوضةرخانة نةخنيك ة رِوو و وةبةر نةهيك نيك لة ثيك اوا‬ ‫بيي ةديةيك ان ئاما يية نيىييتمان ء نةاةوايةاايييةكان بةوثييةرِا هيكيي و اىانيياو‬ ‫كاريىةريكتايةوة‪.‬‬ ‫ئةمةو ضةن ية مةرج هةية كة كاريىةريكت دروس دةكات لةسيةر بنِييارا‬ ‫سياس ‪ ،‬جا ثيكىيستة بنِييار بةدةسيتان ئيةو بياوو مةرجانية لةبيةر ضياو بىينن‪،‬‬ ‫َاى ثيىةسييازا‪ ،‬بازررييان نيياوخؤياى‬ ‫وةك قييةبارةا بةرهييةمةيك ان كىييتىكال‬ ‫دةرةكيي ي ‪ ،‬بةدةسيييي هيك ييييان دراوة رنانبييييةهاكان‪ ،‬بيييينةو ثيكيييي ان اىانيييياا‬ ‫‪31‬‬


‫َي ي‬ ‫بي اسيييازاى ئييياوةدان كندنيييةوة‪ ،‬وةك‪ :‬بةني ي ةرةكان‪ ،‬ايييؤرِا ِريكىاوبيييان‪ ،‬هيكى‬ ‫شييييةمةن ة ةر‪ ،‬بةرهييييةمةيك ان ووزةا كارةبييييا‪ ،‬اييييؤرِا ثةيىةن ييييية سييييىىاى‬ ‫(‪) 7‬‬ ‫السىىايةكان‪ ،‬هةروةها رةيىو بة ئامادة باشيةك ناوازةا جةماوةر‪.‬‬ ‫َةايانييةا كييةبارا ئابىريييان الوازةو‬ ‫َييةت يييان ئييةو يةكيية نيكىدةول‬ ‫ئةمييةو دةول‬ ‫ثيكىيسييييتة سييييةرةكيةكانيان ثنِناكااييييةوة بيييية ناضييييارا رِوو دةكةنيييية ووآلايييية‬ ‫زهليك ةكيييان ايييا كؤميييةك و يارميييةا مةرجي ي اريان ثيييآ بي ي ريك بيكىىميييان ئيييةم‬ ‫َىيكسييتةكان اليييةن الواز سييةربةخؤي‬ ‫رِة تييارةش وا دةكييات كيية بنِيييارو هةل‬ ‫لةدةس ب ات*‪.‬‬

‫دووةم‪ /‬فاكتةرة سةربازيةكان‬

‫َبييذاردن‬ ‫َ ي كاريىييةرا هةييية لةسييةر هةل‬ ‫بيكىىمييان اكتييةرا سييةربازا رِةل‬ ‫جيكىنةوةكان (‪ )Alternatives‬و دةركندن بنِيارء جيكبةجآ كندنيىي ا‪.‬‬ ‫ليكيينةدا مةبةس ي ليية اكتييةرا سييةربازا ئييةو رِةرةزانيية دةرنيكتييةوة كيية ليية‬ ‫بيييةردةم خييياوةن بنِييييارا سياسيييي ايةو دةاىانيكييي بيييةكاريان بة كي يكييي ‪ ،‬ئيييةو‬ ‫َؤزاى ضييينِ‬ ‫رِةرةزانيييةش بيييةثآا جيييؤرا قةينانييية سياسييييةكانء ئاسيييت ئيييال‬ ‫َية‬ ‫بىنةوةيان بةكار دةهيك نيك لة بةرامبةر شىست ضارةسةرا سياساى هةول‬ ‫ديبىىماسيييييةكان و دوور خسييييت ةوةا اىانيييياا سياسيي ي ء ديبىىماسيي ي بييييؤ‬ ‫ضارةسةرا كيكىةكان‪.‬‬ ‫َىى‬ ‫لةم رِوانىةيةوة دةرةي ة ئةوةا كة جةنط ااكة ئةرةرو بيذاردة نيية‪ ،‬بيةل‬ ‫َبذاردةكان انةوة‪ ،‬وةك ةايش كندني هيكي ا‬ ‫دةكنيك جةنط خبنيكتة نيكى هةل‬ ‫سةربازا‪ ،‬مانؤرِا سةربازا‪ ،‬هةرِةشةكندن بةكارهيك ان هيك ا سةربازا‪.‬‬ ‫بةكارهيك ان هيك ا ضةك ارا بؤ بةديةيك ان ئاما ىةليكىية – كية جيةنى‬ ‫َىى بيؤ سيةنان ن رِاسيتيةا هةرِةشيةكانة‪ ،‬بيؤ‬ ‫سةرااسةرا نةرنيكتةخؤ – بةل‬ ‫رِارةياني ي ن سيييىوربىون لةسيييةر وازنيييةهيك ان لييية ئاما ييية سياسييييةكان‪ ،‬وةك‬ ‫َيكى سي ي ىرا سي ي اايذا‪ ،‬هيييةروةها ضيييىونة نيكيييى جيييةنى‬ ‫دارريكندني ي خيييال‬ ‫(‪) 8‬‬ ‫س ىردار يان جةنى سةرااسةراى رىتىريةوة‪.‬‬ ‫لةمييةوة بؤمييان دةردةكييةويك كيية بييةكارهيك ان هيك ي ا سييةربازاىة هييةمىو‬ ‫َةاان ثى بة اىانا سةربازيةكانيان دةبةسو‬ ‫كاايكى ا ثيكىيس نية‪ ،‬بةآلم دةول‬ ‫وةك هؤكيياريكى ميياددا كاريىييةر ليية دةركندن ي بنِيييارا سياسييي ا ليية كيياا‬ ‫ئاشتاى جةنى ا‪ ،‬لة كاا ئاشتي ا هيك ا سةربازا كاريىةريكتايةكةا لةسةر‬ ‫‪31‬‬


‫رِة تييارا بنِيييار بةدةس ي دةردةكييةويك وةك اكتييةريكك بييةكارا دةهيك يك ي بييؤ‬ ‫اؤقان نء انسان نء هةرِةشةا بةكار هيك ان بة مةبةست ىار خست ة سةر‬ ‫َي ئريادةييةك‬ ‫َيةاان اين‪ ،‬بية شييكىةيةك كية رِةل‬ ‫رِة تارا سياس دةرةكي دةول‬ ‫نارِاسييتةخؤ ببي يك ي ليية ثيك يياو سييةركةوا بنِيارةكييةدا‪ ،‬ليكيينةدا كاريىييةريكت‬ ‫َي هؤكيارو مةبةسي‬ ‫اكتةرا سيةربازئان بيؤ دةردةكيةوكي كية دةاىانيكي رِةل‬ ‫ببي يك لة هةمان كاا ا‪ ،‬لة كاايكى ا اكتةرا سةربازا ئامنِازيكى كاريىةراء‬ ‫َبييذاردن جؤريكييك ليية جؤرةكييان رِة تييار‬ ‫َ ي يةكةكييةرةوة دةبي يك ي ليية هةل‬ ‫رِةل‬ ‫نىان نء جآبةجآ كندن بنِيارةكان لة كاا جةنط يان ئاشتي ا‪.‬‬ ‫ليية هييةمان كاا ي ا اكتييةرا سييةربازا ئامييان ء مةبةسييتة‪ ،‬ئةمييةش لييةوةدا‬ ‫َةت دةكنيك وةك‬ ‫دةردةكةويك كة كاايكك اةماشاا اىانا سةربازايةكان دةول‬ ‫َةتء ئةو ب ضي ةيةا كية بنِييار‬ ‫دياردةو رِوكةش ب ضي ةي هيك و اىاناا دةول‬ ‫(‪) 9‬‬ ‫بةدةس لة بنِياردان دا ثىت ثيك ةبةستيك ‪.‬‬ ‫َييةا جةنى ي ا بييةكار هيك ييان هيك ي ا‬ ‫ئةميية لييةكاا ئاشييتي ا‪ ،‬بييةآلم ليية حال‬ ‫سييةربازا وةك رييننى ية ئييامنازا رِاسييتةوخؤا جيكبييةجآ كندن ي بنِيارةكييان‬ ‫دادةننيك ‪.‬‬ ‫*‬ ‫رِةَل دام و دةزراا سةربازا لية رِنيكميىيةوة بيؤ رِنيكميكىي اين دةرؤِريكي ‪،‬‬ ‫بييؤ ةىونيية سيسييتم سييةربازا ئييةو رِنيكمانييةا كيية دامء دةزرييا سييةربازيةكان‬ ‫سةرضاوةا دةسةآلاة ايكي اء دةسةآلا خؤيان بةسيةر سيسيتم دةسيةآلتء‬ ‫ةرماننِةوايةاي ي ا دةسييةثيك ة‪ .‬لةريية ئةوةش ي ا دام و دةزرييا سييةربازيةكان بيية‬ ‫َىى سيىد وةردةرينن لية مةدةنييةكانء هاوبةشييان‬ ‫َ اسة‪ ،‬بةل‬ ‫اةنةا بةم كارة هةل‬ ‫(‪)10‬‬ ‫دةكةن لةم كارةدا‪ ،‬لة هةن آ كاا ا لةميانةا مةدةنيةكانةوة حىكم دةكةن‪.‬‬ ‫َي دامء دةزريا سيةربازيةكان بي ةية لية‬ ‫لةم بيىارةدا دةكنيكي ئاميانة بية رِةل‬ ‫َي كاريىيةرو بةرضياو دةبي يكي لية‬ ‫(ئيسنائيل) دا‪ ،‬دةزراا سيةربازا ايكيي ا رِةل‬ ‫ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيييياى سييييةربازي ا‪ ،‬بيييية اايبييييةت ئييييةو‬ ‫بنِيارانةا ثةيىةن يان بة جةنىةوة هةية بؤ ةىونة جةنى حىزةينان سياَل‬ ‫* مةبةس ي ليية دامييةزراوةا سييةربازا ليكيينةدا هةريييةك ليية سييىثاو ثييؤليسء هيك ي ة نيمضيية‬ ‫سييةربازيةكانء دةزراكييان ئاسييايش دةرنيكتييةوة‪ ،‬واايية هييةر دامء دةزرايييةك كيية هؤكييارا‬ ‫هيك و ان و اؤقان ن لةبةر دةست ا بيك ‪.‬‬

‫‪32‬‬


‫‪ 1967‬رِةنى انييةوةا ه ي را دامء دةزرييا سييةربازايةكانء ئاسييت هييةنمىون‬ ‫ئييييةم دامء دةزرايانيييية بيييية رِوونيي ي دةردةخييييات لةسييييةر دةسييييةآلا سياسيي ي‬ ‫ئيسنائيى ا‪.‬‬ ‫ئةمييةو دةزريياا سييةربازا بيية ش ييكىةيةك كاريىييةرو بةرضيياو بةش ي ارا ليية‬ ‫هيييةمىو قؤناغيييةكان دروسيييتىندن بنِييييارا (ئيسييينائيل)دا دةكيييات‪ ،‬هيييةر لييية‬ ‫َسييةنىان ن‬ ‫ئامييادةكندن ثيينةِنةا بنِيييارةوة اييا جيكبييةجآ كندنيي ‪ )11(.‬و هةل‬ ‫دةرة يييييام بنِيارةكيييييةش‪ .‬ئةميييييةش لييييية الييييييةن زانييييياا بيييييىارا سياسييي ي‬ ‫(ئيسيينائيل)ا‪ ،‬ثسييثؤرِ ليية ثةيىةن ييية مةدةنييية سييةربازيةكان ا (يييىرام ثيكيينا‬ ‫‪ )Yoram peri‬جةخت لةسيةر كناوةايةوة‪ .‬هيةروةها داتيي كيةحم ( ‪David‬‬ ‫‪ )Kimchi‬بةِريكىةبيييةرا رىيييت وةزارةاي ي دةرةوةا (ئيسييينائيل) لييية سييياآلن‬ ‫(‪ )1986- 1980‬كيية ثيكى ي يش بييؤ ميياوةا (‪ )27‬سييا ليية وةزارةا ي بييةررنا‬ ‫َيييةا‬ ‫َيكي ي ‪(( :‬لييية كييياا دروسيييتبىون دةول‬ ‫ئيسييينائيىا ا كيييارا كيييندووة دةل‬ ‫(ئيسنائيل)ةوة اا ئةمنِة دامء دةزراا سةربازا (ئيسنائيل)ا بية شييكىةيةك‬ ‫َةايييةوة‪ ،‬وة‬ ‫يييناوان دةسيييت وةرداوةاييية نيكيييى دروسيييتىندن بنِيارةكيييان دةول‬ ‫َيكى رةورة دةبي يك لة كاايكى ا وةزارةاي‬ ‫َيك ‪ :‬دامء دةزراا سةربازا رِةل‬ ‫دةل‬ ‫دةرةوة رِةَل بةرضاوا نية لية دروسيتىندن بنِيارةكاني ا)) ةىونيةش لةسيةر‬ ‫ئيييةم بييييريو بؤضييييىونة ئةوةييييية كييية وةزارةاييي دةرةوةا (ئيسيييينائيل) ئارييييادار‬ ‫نةكناوةاةوة لة هيكنش ئيسنائيى بؤ سةر ب ىيةا ئيةاؤم ليكناقي لية سياَل‬ ‫َييي نيييةبىوة ليييية نةخىييييةو ثةنِنيكييييذا‬ ‫‪ ، 1981‬هيييةروةها وةزارةاييي دةرةوة رِةل‬ ‫(‪)13‬‬ ‫َ ‪.1982‬‬ ‫دارريكندن لىب ان لة سال‬ ‫َيييةا‬ ‫دةبيكي ي ئيييةو رِاسيييتية بي ي ان كييية سيييةركندايةا سياسي ي لييية دةول‬ ‫َىنا سييةربازا دةبةسييتيك بيية‬ ‫(ئيسيينائيل) ثى ي بيية سييىثاو دةزريياا هييةوال‬ ‫َسيييةنىان نء ثكىييي يارةكان‪ ،‬ئةميييةش‬ ‫مةبةسيييت كؤكندنيييةوةا زانيييياراى هةل‬ ‫كاردةكااة سةر جيؤرو ضيؤنيكت ايكىةيىيت خياوةن بنِييار بيؤ ني ىيةا دةورو‬ ‫بةرا‪.‬‬ ‫هييييةروةها دةزريييياا سييييةربازا (ئيسيييينائيل)ا ليييية رِابييييندوو و ئيكستاشييي ا‬ ‫سةرضياوةيةك رننىية بيؤ ثيكىةياني ن نىخبيةا سياسي دةسيةآلا ار‪ ،‬ئةمييةو‬ ‫ةرمانيي ي ة سياسيييييةكان دةاييييىانة كاريىييييةريكتايان هييييةبيك بييييؤ رنا ةبييييةرا‬ ‫سياسييةايكى ديييارا كييناو لةميانييةا كاريىييةريكتايان لةسييةر رِاا رىييت ليية‬ ‫‪33‬‬


‫َيةكان رِارةياني ن‪ .‬ليكينةدا ئيةوة دةهيك ي يةوة يياد‬ ‫ِريكىاا ليك وانيانةوة بيؤ كةنال‬ ‫كة دامء دةزراا سةربازا لة اىركيا هةر لية كىدةاياا مايسي (‪)1960‬ةوة ايا‬ ‫َي سييةرةك دةبي يكي ليية نيييان سياسي اىركيييادا‪ ،‬لةميانييةا ئييةو‬ ‫ئيكسييتا رِةل‬ ‫ثيكىانةوة كة لة دامء دةزرا سياسيةكان ووآلاةكةيان ا بةدةستيان هيك انةوة‪،‬‬ ‫كة خؤا لية ثىيةا سيةرةك كؤمياردا دةبي يكتيةوة كية بيةث كي نيةريت اىركييا لية‬ ‫َ ةبييييذيكنيك ‪ .‬هييييةروةها ئة ىمييييةن‬ ‫اليييييةن سييييةركندة سييييةربازايةكانةوة هةل‬ ‫ئاسايىييي ي نةايييييةوةي سيييييةرةك ئيييييةركان رىيييييتاى سيييييةركندةا هيكييي ي ة‬ ‫ضةك ارةكانيش ايكي ا سةر بة دةزراا سةربازية(‪ )14‬لة اىركيادا‪ .‬هيةروةها لية‬ ‫اىركيييادا (كيية مييل كةض ي هييةنمىون سييةربازيةكانة) ليية بييىارا كندارايييةوة‬ ‫بنِيارا رةردنىري (مى م) بؤ حىىمةت دةردةكيات‪ ،‬ئةريةر حىىميةايش نيةيارا‬ ‫َ ي ثيىييان ب ي ات ليية جآبييةجآ كندني ي ا ئييةوا رِووبييةرِووا زةنى ي‬ ‫يييان دوو دل‬ ‫َىةشان نةوة دةبيك ‪ ،‬هيةروةك ضيؤن حىىمةاةكيةا (نة يةددية ئةربيةكان)‬ ‫هةل‬ ‫يييان دورخسييتةوة ليية دةسييةآلت بييةهؤا مىيية ج يريِآ كندنةيييةوة ليية جآبييةجآ‬ ‫كندني ي بنِييييارو داواكارييييةكان ئة ىمةني ي ا لةميييةرِ ثاراسيييت لةنانييييةتء‬ ‫َيةكان‪.‬‬ ‫لةناوبندن ئىسىل‬ ‫َيييةكان‬ ‫ئة ىميييةن ئاسايىي ي نةايييةوةي ايييىرك ‪ ،‬وةك ييييةكيكك لييية كةنال‬ ‫كاريىيةريكت دامء دةزرياا سييةربازا لية ثنةسيةا بنِيارداني ا‪ ،‬بيةر ثنسية لييةو‬ ‫سياسةاة اىن و ايذةا كة حىىمةاة اىركيية ييةك لية دواا يةكيةكان اىركييا‬ ‫َؤكؤسيي‬ ‫رناىيانةايية بييةر بةرامبييةر بيية كيكىييةا كييىرد كيية بيية سياسييةا هؤل‬ ‫ناسييييناوة‪ ،‬بيييية مانيييياا رِوخانيي ي ن نمارةيييييةك زةرا رىنيي ي ةكان باشييييىرا‬ ‫رِةنهةآلا اىركيا كة زةربةيان كىرد نى بىون (كة بية ‪ 15-12‬مىييؤن كية‬ ‫(‪)15‬‬ ‫مةزةن ة دةكنيك )‪.‬‬ ‫بيييةم شي ييكىةية بي يميييان كييية لةسيييىةراارةكان اىركييييا خييياوةن ه كي يكىي ي‬ ‫كاريىييةرن ليية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارو سياسييةا دةرةكي ي ا‪ .‬ئييةوةا‬ ‫شاي ةن وةبيري ه كي انةوةيية اكتيةرا سيةربازا هيةمىو ئيةو رِةرةزانية دةرنيكتية‬ ‫خييؤ كيية ثةيىةن ي يان بيية بييارا سييةربازايةوة هةييية‪ ،‬رييننى ية ئييةو رِةرةزانيية‪:‬‬ ‫هيكيي ة ضييةك ارةكانة‪ ،‬ئةمييةش اىانيياا جييةنى دةرنيكتييةوة ليية رِووا اىانيياا‬ ‫منةي يان ئامادة باشاى ضيةكء اةقةمةنييةوة‪ ،‬هيةروةها ثيكىيىةوا بيىارا‬ ‫َةتء ئاست اىاناكان لة بةرهيةم هيك يانء‬ ‫بةرةو ثيكىضىون اةك ةلؤج دةول‬ ‫‪34‬‬


‫ثنِضةك كندن هيك ة يةدةريةكانء ئاسيت اىاناكيان بيؤ ئاميادة باشياةيك ةكان‬ ‫َيةا قيريانء اةنىيذةا‬ ‫بة شيكىةيةك خيكناي رِةضاو كناو لة كاا جةنطء حال‬ ‫ليية ناكيياودا‪ .‬هييةروةها رِةهةني ا ضييؤنيكت هيكي ة ضييةك اريةكان‪ ،‬ئةمييةو ئاسييت‬ ‫بييةهنةو ليكىةشيياوةي سييةركندة بييةر ثنسييةكان ليية ثنةسييةا نةخىيية كيكىييان‬ ‫(‪)16‬‬ ‫س اايي دةرنيكتةوة‪.‬‬ ‫َيةت ثيكيك دةهيكي ة‪ ،‬ئيةم ه كي انيةش‬ ‫هةمىو ئةم رِةرةزانة ثيكىيةوة هيكي ا دةول‬ ‫َثىييو بييؤ بنِيييار ب ية‬ ‫لةميانييةا رِة ء كاريىييةريكتايان اكتييةريكى هان ي ةرو ثال‬ ‫َي ان بيؤ جيكبيةجآكندنيان‪،‬‬ ‫دةستان بؤ دةس نيىانىندن ئاما يةكانء هةول‬ ‫ئةميييةش سيييةر دةكيكىي ييك بيييؤ سيييةربةخؤي سياسيييةا دةرةكي ي ‪ .‬بيييةآلم ئيييةو‬ ‫ووآلاانييةا الوازنء اىانيياا سييةربازا ثيكىيسييتيان نييية‪ ،‬زةركييات ناضييار دةبيية‬ ‫سياسةا شل رِةوا مل كةض بىننة بةر‪ ،‬وة داِريكذةران سياسةا دةرةكي‬ ‫لييةو ووآلاانيييةدا بييية شيييكىةيةك سييةرةك بيييةدةم داواو مةرجيييةكان ني ىيييةا‬ ‫دةرةكيةوة دةضة‪ ،‬وااة مةرج نية بة شيكىةا خىازراوا خؤيانء بة ئارِاسيتةا‬ ‫َىى زةرجيييار‬ ‫َسيييىكةوت بىيييةن‪ ،‬بيييةل‬ ‫َيييةو هةل‬ ‫ويسيييت سيييةربةخؤي خؤييييان مامةل‬ ‫دةكةونة نيكن كارايكىندنء سةثان ن ويست بةرامبةرةوة‪.‬‬ ‫َي‬ ‫لة رِةش اي ئةم باسةدا دةرةي ة ئةو رِاستيةا كة اىاناا سةربازا رِةل‬ ‫رننطء كاريىةرا هةية لة ثنةسةا دروستىندن بنِيارا سياس دةرةكي ا‪،‬‬ ‫ئةمةش هاوشان لةرية ثةيىةسي بيىون كةرةسيتة سنوشيتايةكان و ايىان‬ ‫ئيابىراى اةك يةلؤجاى ثيىةسيازا ووآلتء بيىون ورةو مةل يةوياا رِةحي‬ ‫الا هكي ة ضةك ارةكان…‬

‫‪35‬‬


‫سيَهةم‪ /‬فاكتةرة جوطرافيةكان‬

‫اكتييييةرة جىرنا يييييةكان كاريىييييةريكت رِوونء ئاشييييىنايان هةييييية لةسييييةر‬ ‫ثنةسييةا دروسييتىندن سياسييةا دةرةك ي ووآلت‪ ،‬ئةمييةش لةميانييةا ئييةو‬ ‫ثةيىةن ايةا كة خاوةن بنِيار بة ني ىةا جىرنا يةوة دةبةستيكتةوة‪.‬‬ ‫َةم دةدرا‪ ،‬بيةوةا‬ ‫لة رِابندوودا ئةم اكتةرة بة اكتةريكى ب ضي ةي لة قةل‬ ‫ئييةم اكتييةرة رِة تييارا خيياوةن بنِيييارا سياس ي دةس ي نيىييان دةكيياتء ليية‬ ‫رِي بةن ييي ا يةكةماييييةا ثيييآ دةبةخىييينا‪ ،‬بيييةآلم ئيييةو ثيكىيييىةوا ة زانسيييتاى‬ ‫اةك يىيانييييةا كيييية ليييية بييييىارة جياجياكييييان نيانيي ي ا رِووييي ي ا‪ ،‬بييييىوة مايييييةا‬ ‫(‪)17‬‬ ‫كةمىندنةوةا رننىاى بايةخ ئةم اكتةرة‪.‬‬ ‫جيةييان هاوضييةرد ثيكىييىةواةء رةشييةكندنيكى بييآ س ي ىرا ليية زةربييةا‬ ‫بىارةكييييييان اةك ييييييةلؤج ء ثةيىةنييييي ا كييييييندنء هااىضييييييؤو ثيىةسييييييازاى‬ ‫اةك يييييةلؤجياا سيييييةربازا بيييييةخؤوة بي ييييييىة‪ ،‬بيييييةآلم لةرييييية ئيييييةم هيييييةمىو‬ ‫َ ي اكتييةرا جىرنا ي ي ا ب ييك ليية ثنةسييةا‬ ‫ثيكىييىةواانةدا دةبيك ي دان بيية رِةل‬ ‫بنِياردانيي ا‪ ،‬هييةر بؤييية جييىرنا ناسيي بييةناوبانى ئييةمنيى (سييثايىمان)‬ ‫جةخت لةسةر ئةم اكتةرة كندةايةوةو وواىوييةا ‪(( :‬جىرنا ييا اكتيةريكى‬ ‫ب ضي ةياية بؤ سياسةا دةرةك ووآلت‪ ،‬لةبةر ئيةوةا رِةريةزو هؤكارةكيان‬ ‫زياان بةردةوامة بة دريكذاي رِةنرار‪ ،‬هةر بؤية ثيكىيستة ثيكىةا هيةر ووآلايكيك‬ ‫بيية ووآلايييان اييينةوة لييية رِووا جىرنا ييييةوة ديناسييية بىيييةية ايييا لةميانةييييةوة‬ ‫بتىان سياسةا دةرةك ئةو ووآلاة ب اسي ةوة))(‪ )18‬ئةمةش بة ماناا ئيةوة‬ ‫ديك كة خاوةن بنِيارثيكىيستة لة كاا بنِياردان ا ثيكىةا ووآلاةكةا لة رِووا‬ ‫جىرنا يةوة لةبةرضاو بىنيك ‪.‬‬ ‫َةاانيييةوة لييية ضيييةن اليةنيكىي ي ا‬ ‫رننىي ي ثيكىيييةا جيييىرنات بةنيسيييبةت دةول‬ ‫دةردةكيييةويك كييية ثةيىةنييي ا دوور ييييان ن يىييييان بييية سياسيييةا دةرةكييي ‪.‬‬ ‫ئابىراء سياساى سيةربازايةوة هةيية‪ .‬ئيةم رننىييةش ليةوةدا دةردةكيةويك‬ ‫كيية ثيكىييةا جييىرنا بايييةخ خييؤا هةييية ليية ووشييىاناى دةرييياو ئا ان ي ا‪.‬‬ ‫هيةريكم ووشيىان قىآلياييةك بيةررنا كندني هةيية كية هاوكيارا دةوَلييةت‬ ‫دةكات كية هيكي ة سيةربازيةكان لية بيىارا بيةررنا ووشيىاني ا داميةزركي كي ء‬ ‫اؤكمييةا بىييات‪ ،‬ئةمييةو هييةريكم شيياخاويش يارمةاي ي ةرة بييؤ دروسييتىندن‬ ‫دانييان نةخىييةا هيكيينش بييندن ليية سياسييةا سييةربازا – دةرةكي ي ا‪ ،‬بييةآلم‬ ‫‪36‬‬


‫هييةريكم شيياخاوا ليية بييىارا هيكيينش كندن ي ا رى يياو و لييةبارة هييةروةك ضييؤن‬ ‫ناوضةا اةختان لة بىارا بةررنا كندنا بةكاردةهيك نيك ‪.‬‬ ‫ئةو ووآلاةا كة بةسةر دةريادا دةرِوانيكي وة بيكي بية ووآلايكىي دةريياي‬ ‫دةناسنيكتةوة خاوةن كةشت رةليكى بازرريان دةبيكي كية ليةكاا ئاشيت ء‬ ‫خاوةن كةشت رة سةربازا دةبيكي لية كياا جةنىي ا (وةك بيةريتانيا)‪ ،‬بية‬ ‫ثيكضةوانةوة ئةو ووآلاانةا كية سي ىرا ئاوياييان نيية باييةد بية بيةه كي كندنء‬ ‫(‪)19‬‬ ‫اؤكمةكندن هيك ا سةربازا ووشىان دةدةن‪.‬‬ ‫َييةت‬ ‫دةاىاننيكي بىانيكي هييةمىو ثاييية رِرييةزة سنوشييتايةكان هيكي ا دةول‬ ‫كاريىةريكت بةردةوام ِريكذةيايان هةية لةسةر سياسةا دةرةوة‪ ،‬ئةم ثايةو‬ ‫رِةرةزانةش خؤيان لة ثيكىة‪ ،‬رِووبيةر‪ ،‬شييكىة‪ ،‬ئاووهيةوا‪ ،‬بيةرزون م ‪ ،‬سيامان‬ ‫سنوشتاى… هت دةبي ةوة‪.‬‬ ‫ئييةو ووآلاانييةا كيية ثيكىةكييةيان بيية ويكسييتىة يييان ِريكنِةويكييك دادةننيك ي ليية‬ ‫َةايي ي ا‪ ،‬ييييان كةواىةاييية سيييةر ضيييةن دةرياييييةك‪،‬‬ ‫جيييىآلن ثةيىةني ي ا نيكىدةول‬ ‫بايييةخيكى رييةورةو س ي اايييان هةييية بييؤ ثىييتىريا كييندنء بييةه كي كندن ي‬ ‫سياسةا دةرةك ئةو ووآلاانة‪.‬‬ ‫هيييةروةها ناواني ي رِوبيييةرا ووآلت زةر كيييات ئيييةوة دةرةييييةنيك كييية ئيييةو‬ ‫ووآلاانييية خييياوةن اىانييياا زةرو هةمييية جيييؤرن لييية رِووا كةرةسيييتةا خييياو و‬ ‫بايييةخ س ي اايي سييةربازايةوة‪ .‬بؤييية دةبيي ئييةو وآلاانييةا كيية خيياوةن‬ ‫رِووبةريكى ناوان جىرنا دةاىانة ه كي يكى كاريىةر بة لة سياسةا نيكيى‬ ‫َةاي ا‪ ،‬لة كاايكى ا اىاناا ئةوةيان هةبيك ئةو رِووبةرة ناوانةو كةرةسيتة‬ ‫دةول‬ ‫ئابىريانيييييةو هةمةضةشييي ي خييييياكء بيييييةرزو ن ميةكيييييةا بييييية شييي ييكىةيةك وا‬ ‫بيييةكاربةيك يك كييية ئاما يييةكان بةيك يكتييية دا (وةك ويةيةاييية ييييةرناىوةكان‬ ‫(‪)20‬‬ ‫ئةمنيىا)‪.‬‬ ‫لةم رِوانىةيةوة دةرةي ة ئةو دةرة امةا كة ثيكىةا جىرنات يان ناوان‬ ‫رِووبييةروو كييةشء ئيياوو هييةواا بيياش يييان بييىون كةرةسييتةا سنوشييت بييآ‬ ‫سىودة رةر كندارا وةبةرهيك انء دةرهيك انء سىود ليكىةررناة بة شيكىةيةك‬ ‫مؤديكنن بةكار نةهيك نيك ء حىىمةت يان رِنيكم ئةم اكتةرانية نةخااية خ ميةا‬ ‫َةايي ا‪ .‬بيؤ‬ ‫ووآلتء كؤمة ء بةهيك كندن ثىةثايةو ثيكىةا لة ني ىةا نيكيى دةول‬ ‫ةىونيية‪ :‬رِووبييةرا ناوان ي ووآلا ي سييعىدية كيية بيية (‪ )2250070‬كيىؤمييةان‬ ‫‪37‬‬


‫ضىاررؤشيية دةنميكن ريك ي ‪ ،‬ئييةم رِووبييةرة ناوانيية ضييةن ة هيك ي و اىانيياو داهييات‬ ‫دةسييتة بييةر دةكييات ليية هييةمان كاا ي ا بىوةايية خيياَل الواز ليية بييىارا كييؤن ة‬ ‫كندن ئاسايى س ىرة ووشيىان و ئياواء ئا اناييةكان ‪ ،‬لةبيةر ئيةوةا‬ ‫رِووبييةرا خاكةكييةا بيية زةري ي بيابانييةو بةربةسييت سنوشييت ايك ي ا نييية بييؤ‬ ‫بةررنا كندن جىة لة سنوشت ووشى بيابان‪ ،‬هةر ئةمةشة واا كندووة كة‬ ‫زةر هةستيار بة سةبارةت بة كيكىةا بةررناى ئاسايىي ووآلت‪ ،‬بية اايبيةت‬ ‫بييةهؤا ن يى ي س ي ىرا بيياكىر يييان ليية رِنيكم ي جىلةكييةوة‪ ،‬ناوان ي رِووبييةرا‬ ‫جييىرنا واا ليية رِنيكم ي سييعىدية كييندوة ضييةن ية ِريكىةوا امييةا سيي ىرا‬ ‫لةريية ووآلاييان دراوسييكا ا ئيمي ا بىييات‪ .‬هييةروةها نةخىةكيكىييان بييؤ ثىي‬ ‫بةسيييو بيييةهيك ا دةريييياياى ئا يييان بيييةهيك و اىني ي و ايييؤ دةاىانيكي ي ئيييةو‬ ‫بؤشييايايةا بييؤ ث ينِ بىااييةوة اييا زا بيك ي بةسييةر كيكىييةا رِووبييةرة ييناوانء‬ ‫(‪)21‬‬ ‫دريكذةكةا ا‪.‬‬ ‫ئةمةش كاريىةري اكتيةرا جىرنا يميان بيؤ رِوون دةكاايةوة كية هةني آ‬ ‫جيار ووآلت بية ناضيارا سياسييةايكى دةرةكي ديياريىناو دةرنيكتةبيةر‪ .‬لةريية‬ ‫َيك اكتةرا جىرنا لة رِابندوودا بة يةكيكك لة‬ ‫هةمىو ئةمانةش ا دةاىان بى‬ ‫اكتةرة بةردةوامء كاريىةرةكان سياسةا دةرةك دةنميكندرا‪ ،‬بيةآلم ئيةمنِة‬ ‫ئةو كاريىةريكتايةا كةم بؤاةوة بيةهؤا ئيةو ثيكىيىةوا ة بيآ ئةن ازةييةا كية‬ ‫جيةيييان بةخؤييييةوة بي يىييييةا لييية بيييىارا اةك يييةلؤجياو ثةيىةنيي ا كيييندنء‬ ‫ضةكسازاى بىارةكان اندا‪.‬‬

‫ضوارةم‪ /‬فاكتةرى دانيشتوان‬

‫سيةرةاا دةبيكي ئيةو رِاسييتية بي ان كيية كاريىيةريكت اكتييةرا دانيىييتىان‬ ‫َىيكس ء رِة تارا خاوةن بنِييار ايةنةا لية بيىارا ضيةن ايةايةوة ليكيك‬ ‫لةسةر هةل‬ ‫َىى لة بىارا ضةن ايةااى ضؤنايةا ثيكىةوة ليكك دةدريكتةوة‪.‬‬ ‫نادريكتةوة‪ ،‬بةل‬ ‫اكتييةرا دانيىييتىان بيية اكتييةريكى ميياددا وبابييةا ديكتيية نميياردن كيية‬ ‫كاريىةريكت لةسةر دروستىندن بنِيار هةية‪.‬‬ ‫بيكىىمييان كاريىييةريكت ء كييارا اكتييةرا دانيى يتىان ليية ب ينِو جؤرةكةيييةوة‬ ‫سةرضاوة دةرنيك ‪ ،‬لة رِووا ضةن ايةاايةوة (بنِةكةا) كاريىةريكت سةرةك‬ ‫دةردةكةوكي لةميانةا ثةيىةني ا ئيةم اكتيةرةوة بية جيؤرا اىانياا ئيابىراى‬ ‫َييةايكك ليية اليييةكء اىانيياا بييةكارهيك ان وةك هؤكاريكييك بييؤ‬ ‫سييةربازا هييةر دةول‬ ‫‪38‬‬


‫رِةوايةا دانة ثا ضةن رِة تياريكى دييارا كيناو لية الييةك اينةوة‪ .‬بيةآلم لية‬ ‫رِووا ضييييؤنايةايةوة (جؤرةكييييةا) زيييييادبىون ِريكييييذةا خىيك يي ي ةوارو زانيييياو‬ ‫ثسييثؤرِان ليية اليييةكء زييياد بييىون ايكىينِاا اةمييةن مييام ناوةني ةكان ليية اليييةك‬ ‫انةوةو بةرز بىونةوةا بةرهةم هيك ان ااكة كة لة اليةك اينةوة وا دةكيات‬ ‫كيية ني ىييةا سياس ي خيياوةن بنِيييار زةر لييةبارو رى يياو بيك ي بييؤ بييةديةيك ان‬ ‫(‪)22‬‬ ‫ئاما ةكان سياسةا دةرةك ‪.‬‬ ‫سيفةاة نةاةوةياى نيىتمانيةكان دانيىتىان كاريىةريكتيان هةية لةسةر‬ ‫سياسييةا حىىمييةت‪ ،‬بييؤ ةىونيية‪ :‬هةن ي يكك ليية رييةالن بيية ووشييكء و داخييناو‬ ‫دةناسنيك ةوةو هةن يكىيان بة داهيك ان و دةس ثيكىلةرو هةني يكى انيىييان‬ ‫بة رىيكنِاية و نةرمىنيان وةسف دةكنيكة‪ ،‬ئةم سيفةاانة بة شييكىةيةك رىيت‬ ‫(‪)23‬‬ ‫كاريىةريكتيان لةسةر سياسةا ناوخؤياى دةرةك حىىمةت هةية‪.‬‬ ‫هيييةروةها كاريىيييةريكت دانيىيييتىان لييية رِووا ضيييةن ايةااى ضيييؤنايةايةوة‬ ‫َيةت لية بيىارا سيةربازي ا‪ ،‬بية شييكىةا‬ ‫رِةَل خؤا دةبي يك لةسةر هيكي ا دةول‬ ‫ئيياب يان سةلب ‪ ،‬هةر بؤية بنِييار بةدةسيتان اكتيةرا دانيىيتىان بية هةني‬ ‫وةردةرنن لة كاا بنِيار دان ا‪.‬‬ ‫دةاىاننيك بىوانيك منةتيش هةن يكك جار وةك كةرةستةيةك خياو ديكتية‬ ‫هييةنماردنء دةكنيكيي ِريكذةكييةا بييةكار بةيك نيكيي بيية مةبةسييت ضيياك كندنيي‬ ‫ضييؤنيةا ء جؤرةكييةا‪ ،‬ئةمييةش بييؤ ب وكندنييةوةا خىيك ي ةواراى هؤشيييارا‬ ‫مةشييييِء رِاهيك ييييانء ئامييييادةو سيييياز كندنييي ثسييييثؤرِو كنيكىيييياران ليييية بييييىارا‬ ‫َاى خىيك نء يكنكندنء خ مةاىىزاراى… هت دا‪ ،‬اا‬ ‫ثيىةسازاى كىتىكال‬ ‫كاريىيييةريكتاى كارليكيييك كندنيييةكان ثتيييةوو بيييةهيك بةء مةشي يِء رِاه كي يييانء ئاميييادة‬ ‫باشيةكان هاوشان ئةو ثيكىىةواةء زيادبىنة بةرضاوة بة كة جيةان هاوضيةرد‬ ‫بةخؤيييةوة بي يىيييةا ‪ ،‬ئةمييةو نمييارةا دانيىييتىان جيةييان بييةثآا سييةرنميكنا‬ ‫َ (‪)2000‬دا رةيىيتىوةاة شيةش مىييار كية ‪ ،‬كية‬ ‫نةاةوة يةكىناىوةكان لة سيال‬ ‫اييا ئيكسييتاش ليية زيادبىون اييية‪ ،‬ئةمييةش ئامانةيييةك رِوونيية بييؤ زييياد بييىن و ريينان‬ ‫بييىون ئييةرك حىىمييةتء كاربةدةسييتان بييؤ رِووبييةرِوو بىنييةوةا اةقي ةوةيييةا‬ ‫دانيىتىان كة جيةان بةخؤيةوة دةيبي يكي ‪ ،‬ئيةم زيياد بىونيةش كيار دةكااية سيةر‬ ‫سيستم سياساى رِةوا سياسةا دةرةكي هةني يكك ووآلت ديياراى سي ىردار‬ ‫دةكات‪.‬‬ ‫‪39‬‬


‫َيييةم دةدريكي ي كييية لييية رِووا‬ ‫اكتيييةرا دانيىيييتىان كاايكيييك بييية ئييييياب لييية قةل‬ ‫ضةن يكتاى ضؤنيكتايةوة هاوااو رى او بيك لةرة اىانا ئابىراى خؤيةكيةكان‬ ‫ووآلت‪ ،‬ئةرييةر وانييةبيك ئييةوا ثيكضييةوانةكةا رِوو دةداتء بييةزيان هاووآلايييان ليية‬ ‫اليييةكء حىىمييةايش ليية اليييةك دا دةشييىيكتةوة‪ .‬ئةمييةو ىييارا دانيىييتىان لييةو‬ ‫ووآلاانةدا ديكتة دا كة سامان ئابىراييان بية شييكىةيةك ضياك بةكارنيةه كي نيك ‪،‬‬ ‫ييييان كةسيييان ثسيييثؤرِو شيييارةزايان كيييةمء دةرمةنييية بيييؤ وةبيييةره كي ان سيييامان‬ ‫نةاييةوةيايان‪ ،‬ئةمييةش يييان بييةهؤا الوازا اىانيياا بنِيييار بةدةسييتانةوةية ييياخىد‬ ‫بةهؤا نةبىون ئةو سامانة ئابىريةية كة هيك ا منةيي ايكيي ا بيةكار دةه كي نيكي ‪،‬‬ ‫ئةمييةش دةبيكتيية مايييةا كؤضييىندن دانيىييتىان بييةرةو ووآلاييان ايين يييان دةبيكتيية‬ ‫َىريسان جةنى ناواخنيىازا بيؤ دةسيتىناة بةسيةر خياك ووآلايان‬ ‫مايةا هةل‬ ‫اندا بؤ ئةوةا بتيىانة سيىد لية سيامان ئيةو ووآلاانية وةربىيننء اىانيا منةيايية‬ ‫(‪)24‬‬ ‫زيادةكةا خؤيان خبةنة رةرِ ايكي ا‪.‬‬ ‫َ كي ة ييان‬ ‫ئةو ووآلاانةا كة بةهؤا كيكىةا كةم نمارةا دانيىيتىانةوة دةنيال‬ ‫كيكىةا نةبىون كادينو كةسان ثسثؤرِو رِاهيك ناويان هةيية‪ ،‬نيااىانة سةرضياوة‬ ‫ئابىريييةكانيان بيية ش ييكىةيةك ضيياك بييةكار بة كي ي ة‪ ،‬ئةميية جىيية لييةوةا كيية نييااىانة‬ ‫رِووبةرِو وا ثيكىيةاتء هةلىميةرجء هةرِةشية دةرةكييةكان بب يةوة‪ ،‬سيةرة ام ئيةم‬ ‫َةاانة ناضار دةبة كة ثةيىةس بة بة ضةن ية رِيكىةواة نامةو هاوثيةئانيكت‬ ‫دةول‬ ‫ئةو ايؤوة كية بنِييارا سياسي دةرةكييان خبااية نيكين ىيارو ميةرج هيكي و اليةنية‬ ‫دةرةكيةكانييةوة‪ .‬ةىونييةش لييةم بييىارةدا زةرة‪ ،‬ئييةوةاا ويةيةايية يييةكىناىوةكان‬ ‫ئةمنيىا دةسةآلتء اىاناا ئابىراى سياسياى سيةربازا خيؤا بةسيةر زةريكيك لية‬ ‫ووآلاييية دواكةواىوةكاني ي ا سيييةثان ووة‪ ،‬دياراني ىييييان ووآلايييان كةني ي اون‪ ،‬ئيييةم‬ ‫َةاانييية بىااييية ثاشيييىؤا خيييؤا لييية‬ ‫سياسيييةاة ثاواخنىازيييية واا كيييندووة ئيييةو دةول‬ ‫زةربيةا بىارةكاني ا‪ .‬لية نيكين رِة شي اي ئيةم باسيةدا بؤميان دةركيةوت كية اكتيةرا‬ ‫َىيكسي ء رِة تيارا بنِييار بية دةسيتان‬ ‫دانيىتىان بةجؤريكك لة جؤرةكان كيار لية هةل‬ ‫َةايكى ا‪ ،‬بة اايبةت لةم قؤناغةدا بيةهؤا ثيكىيىةوا زةرا‬ ‫دةكات لة هةمىو دةول‬ ‫بييييىارا اةك ييييةلؤجياو زانسيي ي ء ثةيىةنييي ا كييييندنء هؤشييييياراى ئاييي ي ولىجياو‬ ‫بريوباوةرِةوة…‬ ‫َيةت‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةا منةت بة يةكيكك لة كةرةسيتة خاوةكيان دةنميكندريكي بيؤ دةول‬ ‫ثيكىيسيييتة لةسيييةرا هيييةو بي ي ات بييية ضييياك ية شي ييكىة سيييىود لييية ووزةو اىانييياو‬ ‫بيييةهنةكان وةربىنيكي ي ء بيىااييية ئيييامنِازيكى كاريىيييةر بيييؤ بيييةدية كي ان ئاما ييية‬ ‫‪41‬‬


‫سياسية دةرةكييةكان ‪ ،‬بيؤ ئيةوةا دوااين ببيكتية ييةكيكك لية رِةريةزة سيةرةكيةكان‬ ‫َةت‪.‬‬ ‫ه كي و اىاناا دةول‬

‫باسى دووةم‬ ‫فاكتةرة كؤمةآليةتيةكان‬

‫لةميانةا ئيةم باسيةدا بية شييكىةيةك بابةايانية لية دييارانية ئيةو اكتيةرة‬ ‫َي يييةوة كييية كارريييةريكت رِوونء ئاشيييىنا لةسيييةر بنِييييارا‬ ‫كؤمةآليةايانييية دةكؤل‬ ‫َة‪ ،‬هييةو دةدةييية بييا ليية هةريييةك لةمانييةا‬ ‫سياس ي دةرةك ي بييةجآ دةه ييكى‬ ‫خىارةوة بىةية‪-:‬‬ ‫ رِاا رىت ‪.‬‬‫ هؤكارةكان ثةيىةن ا كندن‪.‬‬‫ حي بة سياسيةكان‪.‬‬‫ رنوثةكان ىار‪.‬‬‫ جؤرا سيستم سياس ‪.‬‬‫َي ةوة‪.‬‬ ‫ زانىؤو ناوةن ةكان ليكىؤل‬‫يةكةم‪ /‬رِاى طشتى ‪Public Opinion‬‬ ‫رِاا رىيييت يةكيكىييية ليييةو اكتةرانيييةا كييية كاريىيييةريكتيان هةيييية لةسيييةر‬ ‫سيستم سياساى دةسةآلت‪ ،‬بة اايبةت لة بىارا سياسةا دةرةكي ا‪.‬‬ ‫رِاا رىت بة وااياا رِاوبؤضيىون ااكيةكان لةميةِر كيكىية رىيتاى دييارا‬ ‫كناوةكاني ا ليية بييىارا سياسييةا ا‪ ،‬ليية رِوانىييةا ئييةم ثيك اسييةيةوة‪ ،‬رِاا رىييت‬ ‫ثةيىةسييتة بيية كيكىيية رىييتيةكانةوة‪ ،‬واايية جيكىيياا رننىي ثيكي ان ئةن ي امان‬ ‫(‪)25‬‬ ‫َيية بةرىييت ‪ ،‬بييةآلم ئييةم كيكىييانة سنوشييتيكى دياريىناويييان هةييية‪.‬‬ ‫كؤمةل‬ ‫(هرر ر د اافع رر ر ا) بييييةم شيي ييكىةية ثيك اسييييةا (رِاا رىييييت ) دةكييييات‪(( :‬كييييؤا‬ ‫َسيييةنىان ن رىي ي ضي ي ء اىيكيييذةكان دانيىيييتىانة لةميييةرِ‬ ‫رِاوبؤضيييىونء هةل‬ ‫مةسيييةلة رىيييتيةكان ا))‪ .‬رِاا رىيييت لييية (نةي ي افبالمر ر )دا بييية وااييياا (زارا‬ ‫َى ) – أفطن ااا رقا–اهيااىوة‪ )26(.‬بيةو ماناييةا رِاا رىيت ئامانةيية بيؤ‬ ‫خةل‬ ‫َى سةبارةت بة كيكىيةيةك ديياريىناو‪ ،‬هيةر بؤيية‬ ‫َىيكست جةماوةرا خةل‬ ‫هةل‬ ‫داِريكييييييذةران بنِيييييييارا سياسيييي ي هييييييةو دةدةن رِاا رىييييييتاى نيييييياوةرِةكء‬ ‫‪41‬‬


‫ئارِاسييييييتةكان رِونء ئاشييييييىنا بيكيييي ي اليييييييان‪ .‬رِاا رىييييييت لييييييةو كااانييييييةدا‬ ‫َىانيكك هةوَل زاني ي دةدةن‪ ،‬زةربيةا حىىمةايةكانيش‬ ‫َ ةدات كة خةل‬ ‫سةرهةل‬ ‫ثيكييييان وايييية كييية كؤكندنيييةوةا ثىيييتىريا كييياريكى ثيكىيسيييتة بيييؤ سياسيييةا‬ ‫دةرةكيان‪.‬‬ ‫هاوآلا ئاساي بايةخيكى كةم دةدات بية كاروبيارا سياسيةا دةرةكي ‪،‬‬ ‫بؤية ياراىندن بةرِاا رىت لة كاروبارا دةرةكي ا كاريكى ئاسان ة وةك لية‬ ‫كاروبارا ناوخؤي ‪ )27(.‬بة اايبةت لة ووآلاة دكتااؤراى اؤااليتاريةكاني ا كية‬ ‫َييةت هؤكارةكييان رِارةيان ي ن بييؤ خييؤا قييؤرد كييندووة‪ ،‬ئييةم هؤكارانييةش‬ ‫دةول‬ ‫َة‪ ،‬بةآلم لةو ووآلاانيةا‬ ‫سةرضاوةا سةرةك زانيارا زةربةا ااكةكان كؤمةل‬ ‫كة رِةنناميةا ئيازاد و كيةناَل سيةربةخؤا ا كي ايية‪ ،‬حىىميةت بية هيةمان شييكىة‬ ‫ثيكىيسيييت بييية زاني ي ء و ئارِاسيييتة كندني ي رِاا رىيييت هةيييية‪ ،‬بيييةآلم هيييةو ء‬ ‫كؤشىيكى زةر بة خةرج دةدريك بؤ بةديةيك ان ثىتىريا جةماوةرا‪ .‬لةبيةر‬ ‫َييةكان رِارةيان ي ن رِاو بؤضييىون دنو نييةيارو جييؤراو جييؤر بيي و‬ ‫ئييةوةا كةنال‬ ‫دةكةنةوة‪.‬‬ ‫رِاا رىت بة يةكيكك لة رِةرةزةكان سياسةا دةرةك دادةننيك ‪ ،‬ئةمةو‬ ‫رِةوايييةا دةسييةآلتء ثاسيياوا مانييةوةا بييية اايبييةت ليية ووآلاييان جيةيييان‬ ‫سيكةةم ا‪ ،‬زياد لة هةر كاايكى اين ثيكىيسيت بية ثىيتىريا رِاا رىيت هةيية‪،‬‬ ‫ئةمةو هةرضةن ة لة ووآلايان جيةيان سييكةةم رِاا رىيت لةالييةن دةسيةآلا‬ ‫َيةكان رِارةياني ن‬ ‫َيةت كةنال‬ ‫سياسييةوة دروسي دةكنيكي ‪ ،‬لةبييةر ئيةوةا دةول‬ ‫بةدةسييتةو دةاىانيكي لةميانةيانييةوة رِاا رىييت بةيك يكتيية دا‪ ،‬يييان كاربىنيك ي‬ ‫بةرِاا رىت ثيكىىوا رؤرِةثيان سياسياى سيىود ليكيىةررنا ‪ ،‬بةمةبةسيت‬ ‫(‪)28‬‬ ‫َىةو دي و بؤضىونةكان خاوةن بنِيار‪.‬‬ ‫َى بة بةل‬ ‫رِازيىندن خةل‬ ‫َىيكسييتانةدا‬ ‫رِاا رىييت بيية ش ييكىةيةك رِوونء ئاشييىنا لييةو مةسييةلةو هةل‬ ‫دةردةكةويك كة ثةيىةن يان بية بةرنةوةن يية نةاةوةيايةكانيةوة هةيية‪ ،‬كية وا‬ ‫دةخىازن بنِياريكى سياس دةرةك اىن دةر بىنيك ‪ ،‬بة شيكىةيةك هةلىمةرج‬ ‫َثىيت بنِيارةكية دةكيةن لية‬ ‫بنِةخسيك يك بيؤ خياوةن بنِ ييار ايا ئيةو ه كي انيةا ثال‬ ‫دةورا كؤبب يييييةوة بيييييؤ رِووبيييييةرِوو بىنيييييةوةا ئيييييةو هةرِةشيييييانةا كييييية لييييية‬ ‫بةرنةوةن يةكانيان دةكنيك ‪ .‬لةرية ئيةوةدا كية يةرامؤش كندني رِاا رىيت‬ ‫لةاليييةن دروسييتىةرا بنِيييارةوة هةميىيية شىسييت بنِيارةكيية نارةيييةنيك ‪ ،‬ئييةو‬ ‫‪42‬‬


‫ييةرامؤش كييندنء رننى ي ثيك ةدانيية سييةر دةكيكى ييك بييؤ ئييةوةا ناوةن ي ةكان‬ ‫رِاا رىييت ثاشةكىيية بىييةن ليية ثىييتىرياء ثىييتيىان كندن ي بنِيارةكيية ليية‬ ‫كاايكى ي ا بنِيارةكيية لةريية بةرنةوةن يةكانيان ي ا يييةك نةرنيكتييةوة‪ ،‬جييارا واش‬ ‫هةية ئةم ناوةن انة رِووبةرِووا دةسةآلا اران دةب ةوة‪ ،‬وة هةني آ جيار هيةو‬ ‫دةدةن بييؤ رييؤرِي دةسييةآلا خيياوةن بنِيييار بيية هييةمىو شييكىازة اةقىي يييةكان‪،‬‬ ‫(‪)29‬‬ ‫لةوانة كارا شؤرِشىيكنِا‪.‬‬ ‫لةم ميانةييةوة ئيةوة دوثيات دةكةي يةوة كية هيةمىو سيسيتميكى سياسي ‪،‬‬ ‫بآ رىآدانة سنوش ء ئاست بينِوا بيىون بية جيةماوةر‪ ،‬دةبيكي رننىي رِاا‬ ‫رىييتاى ئارِاسييتةكان لةبةرضيياو بىنيك ي ‪ ،‬هةرضييةن ة بيية ِريكذةيييةك كييةميش‬ ‫بيك ‪.‬‬ ‫لةريية ئةوةشي ا كيية قةااخبانييةا رِيييالي م ثييآا واييية كيية رِاا رىييت بيية‬ ‫ضييةن اايبةدةن يييةك دييياريىناو جيادةكنيكتييةوة ليية سياسييةا دةرةكييي ا‪،‬‬ ‫رننى ي يان‪-:‬‬ ‫‪-1‬نييةبىون زانيييارا ثيكىيس ي ء ئييةو رِاسييتية ب ضييي ةيايانةا ثةيىةسييو بيية‬ ‫سياسةا دةرةكيةوة الا هاوآلايان‪.‬‬ ‫‪ -2‬بايييةد نييةدان هاوآلايييان بيية كيكىييةكان سياسييةا دةرةكيي ‪ ،‬مةرييةر بيية‬ ‫ش ييكىةيةك سييادةو كييةم نييةبيك ‪ِ .‬ريكييذةي ئييةم بايةخ انييةش ليية كيياا قييةينانء‬ ‫َةنيةكان ا زياد دةكاتء لة كاا ئاساي ا كةم دةبيكتةوة‪.‬‬ ‫اةنىذة نيكىدةول‬ ‫‪-3‬ئيييةم قىااخبانةيييية ئيييةوةا دووثيييات كندةايييةوة كييية دروسيييتىةرا بنِييييارا‬ ‫سياس ي كييار دةكاايية سييةر رِاا رىييت زييياان لييةوة كيية كييار بىنيكتيية سييةرا‪،‬‬ ‫َىيةو‬ ‫زةرجاريش بة ثيكضةوانةا رِاا رىتيةوة رِة تار دةكات‪)30(.‬هةرضةن ة بةل‬ ‫بؤضييىونةكان ئييةم قىااخبانةييية بييةه كي ة بييةآلم ناكنيك ي بيية حييىكميكى رىييت‬ ‫لةسيييييةر كاريىيييييةريكت رِاا رىييي يت لةسيييييةر سياسيييييةا دةرةكييي ي ‪ ،‬ضيييييىنىة‬ ‫كاريىييةريكت رِاا رىييت ليية رِنيكميكىييةوة بييؤ رِنيكميكىي ايين دةرؤِريكي ‪ ،‬هييةروةها‬ ‫بييةثآا رييؤرِان كيكىيييةكان سياسييةا دةرةكاييى ئاسيييت يييةك دةنىيي رِاا‬ ‫رىت لةسةر ئةو كيكىانة دةرؤِريك ‪.‬‬ ‫ثييياش ئيييةو رؤرِانىاريييية ريييننطء ناوازانيييةا كييية لييية بيييىارا اةك يييةلؤجياو‬ ‫هؤكارةكيييان ثةيىةني ي يىندن و رةيان ني ي ا هااىوةاييية دا‪ ،‬بييية اايبيييةت دواا‬ ‫‪43‬‬


‫رِووداوا ‪/11‬سيييي ييكبتةمبةرا‪ 2001/‬رِيييييييذةا بايةخيييي ي ان بيييييية رِووداوة نيكييييييى‬ ‫َةايةكان لةنيكى ووآلاان ا رِوو لة زياد بىونة‪.‬‬ ‫دةول‬ ‫((هىلسييت )) ثييآا واييية ئييةو سيسييتمة سياسيييانةا كيية حىىمييةت ايكي ي ا‬ ‫باآلدةسييتة بةسييةر هييةمىو سةرضيياوةكان زانييياراء رارةيان ن ي ا رِاا رىييت‬ ‫ايكيي ا دةرؤِريكيي بيييؤ هكي يكىيي ثىيييتيىان سياسيييةا دةرةكيي ‪ ،‬لةبيييةر ئيييةوةا‬ ‫جةماوةر هي بريو بؤضىنيكى جيياوازا نيية ليةوةا كية دةسيةآلت رىزارشيت‬ ‫َىنا هييةمان رِاو‬ ‫َى خييؤا وا دةبي يكتييةوة كيية هييةل‬ ‫ليكييىة دةكييات‪ ،‬هييةروةها خييةل‬ ‫(‪)31‬‬ ‫بؤضىونء ئارِاستةية كة حىىمةت هةيةا ‪.‬‬ ‫بيييةآلم قىااخبانيييةا (ليرباليي ) جيييةخ دةخااييية سيييةر ئيييةوةا رِاا رىيييت‬ ‫كاردةكااييية سيييةر رِةوايي سياسيييةا دةرةكايييى ضىارضيييكىة رىيييتيةكان ئيييةو‬ ‫(‪)32‬‬ ‫َبذاردنةكةا‪.‬‬ ‫سياسةاةو جؤرا هةل‬ ‫رِاا رىييت ثييا بيية داِريكييذةرا سياسييةا دةرةكيييةوة دةنيكي اييا بايييةد بيية‬ ‫كيكىة يةك ديياريىناو بي ات‪ ،‬هيةروةها كيار لية ئاسيت ثيكي ان ء ايكىةيىيت‬ ‫بنِيييار بةدةسي دةكييات بييؤ ئييةو كيكىييةية‪ ،‬واايية رِي بةني كندني ييية كةمايييةا‬ ‫(أولىيات) كيكىةكان الا داِريكذةرا سياسةا دةرةك ديارا دةكات‪ ،‬هةروةك‬ ‫ضييؤن ضىارض ييكىة سييةرةكيةكان بييؤ دروس ي كييةرا بنِيييار ديييارا دةك يات بييؤ‬ ‫ئةرييةرو بييذاردة رى اوةكييان‪ .‬هييةروةها رِاا رىييت كييار دةكاايية سييةر جييؤرا‬ ‫بذاردة سياسيةكان كة دروستىةرا بنِيارا سياس دةرةك دةيىااة ب يةماا‬ ‫كاركندن‪.‬‬ ‫لةميانييةا ئييةم باسييةدا رةيىييتي ة ئييةو دةرة امييةا كيية ثةيىةن ايييةك‬ ‫َىرؤرِكناو لة نيكىان حىىمةتء رِاا رىتي ا هةية‪ ،‬وااة هةردووكيان كيار لية‬ ‫ئال‬ ‫يةك ا دةكةن‪ ،‬هةروةها هيك ا كارايكىندن رِاا رىت لةسةر بنِيار بةدةس‬ ‫لةسةر ضةن اكتةريكك وةستاوة‪ ،‬لةوانة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬سنوشت سيستم سياس ‪ -2 .‬جؤرا رِةش بريا سياس باو‪.‬‬ ‫َىيكستةكة‪.‬‬ ‫‪ -3‬سنوشت بارودةخ دةوروبةرا هةل‬ ‫ئةمةو خاوةن بنِيار دةاىان يكي كيار لية رِاا رىيت بىيات لةميانيةا اىانياو‬ ‫كةناَلييةكان رِارةيانيي ن كيية رِاسييتةوخؤ و خيكيينا كاريىييةرا دروسيي دةكييةن‪،‬‬ ‫يييياخىد لةميانيييةا ئيييةو هؤكارانيييةا كييية كاريىيييةريكتايان دوور خايةنييية وةك‬ ‫‪44‬‬


‫هؤكارةكييان ثيكىةيانيي ن سياسيي (افتنعرر اافطي سرري ا)(‪ .)33‬وةك خيكيي ان و‬ ‫قىااخبانةو يكنرةو سىثا… هت ‪.‬‬

‫دووةم‪ /‬هؤكارةكانى ثةيوةندى كردن‪-:‬‬

‫لة سايةا ئةو ثيكىىةوا ة اةك ةلؤجاى زانسيتية خيكيناو بةرضياوانةا كية‬ ‫جيةيييان هاوضيييةرد بةخؤييييةوة بي ييييىة‪ ،‬هؤكارةكيييان ثةيىةني ي ا كيييندن ليييةو‬ ‫بييىارةدا ثىييىيكى زةرا بةركييةواىوةو ثيكىييىةوا يكى بةرضيياوا بةخؤيييةوة‬ ‫بي يىة كية لية زةر بيىارا جياجيياا وةك رِادييؤ‪ ،‬اةلية يؤن‪ ،‬رِةننامية‪ ،‬كتيكي ‪،‬‬ ‫ب وكناوةكان ‪ ،‬كؤمثيىاةرو ئي تةرنيكت ا … هت خؤا دةبي يكتةوة‪.‬‬ ‫هةريييةكيكك لييةم هؤكارانيية بييةجؤريكك ليية جؤرةكييان كاريىييةرا لةسييةر بنِيييار‬ ‫بةدةسييتان دروسي دةكييةنء دواايين لةسييةر سياسييةا دةرةكيييش كاريىييةريان‬ ‫دةبيكيييي ي ‪ ،‬ئييييييةم كاريىة ريييييييةش بييييييةِريكىاا ورونانيييي ي نء هؤشييييييياركندنةوةو‬ ‫دروسيييييتىندن رِاا رىيييييت دةبيكيييي لييييية ِريكىييييياا رىاسيييييت ةوةا زانيييييياراى‬ ‫َىيكسيي ي ء هةلىمةرجيييية سياسييييية‬ ‫رِاسييييتيةكانء رِوونىندنييييةوةا كيكىييييةو هةل‬ ‫َةاةوة‪.‬‬ ‫دةرةكيةكان دةول‬ ‫َةايكى ان دةرؤِريك بيةثآا‬ ‫َةايكىةوة بؤ دةول‬ ‫ئةم كاريىةريكتايةش لة دةول‬ ‫ئةو سيستمة سياسيةا ايكي ا ثةينِةو دةكنيك ‪.‬‬ ‫ييياخىد كاريىةريةكيية بةِريكىييةا ايين دةبيك ي ‪ ،‬بييؤ ةىونيية كاايكييك مي ي ياكانء‬ ‫ئامنِازةكيييان ثةيىةني ي ا كيييندن وةك ئامنِازيكيييك بيييةكاردةهيك نيكة بيييؤ جيييةنى‬ ‫َةاانيةوة بيؤ بيةديةيك ان ئاما ية سياسيية‬ ‫دةروناى ثنِوثارةن ة لة الييةن دةول‬ ‫دةرةكيةكانء ىار خست ةسةر اليةن بةرامبةر‪.‬‬ ‫لة رِاستي ا هؤييةكان رِارةياني ن لية هةني آ كااي او لية هةني آ سيسيتم‬ ‫َيكىي كاريىييةر‬ ‫سياسي دئىكناسييي ا كيية بيية دةسييةآلا ضييىارةم دادةنيينيكة رِةل‬ ‫َةايية اؤااليتيياراى دكتااؤريةكان ي ا‬ ‫دةريكينِن ليية نيييان سياسييي ا‪ ،‬بييةآلم ليية دةول‬ ‫هؤيةكان رِارةيان ن لة اليةن دةسةآلا ةرماننِةواوة قؤرد كناونء بيةكاريان‬ ‫دةهيكيي ي ة بييييؤ بييييةديةيك ان ئامييييان ء بةرنةوةن يييييةكانيانء رىزارشيي ي لييييةرِاو‬ ‫بؤضييىونء ئايي ياكان دةسييةآلا اران دةكييةن‪ ،‬واايية رِارةياني ن هييي شييتيكك ليية‬ ‫(‪)34‬‬ ‫َىى لةخ مةا دةستةا ةرماننِةوادا كار دةكات‪.‬‬ ‫َيك ‪ ،‬بةل‬ ‫دنا دةسةآلت نال‬ ‫‪45‬‬


‫َةاةشيي ا هؤييييةكان رِارةيانيي ن دةب ييية دار دةسيييت دةسيييةآلتء كيييارو‬ ‫لييةم حال‬ ‫ئةرك سةرةك خؤيان لة دةس دةدةن‪.‬‬ ‫ريييةر بثنسي ي كيييآ كيييارا ثةيىةني ي ا كيييندن (االاصيييا ) ئييية ام دةدات؟‬ ‫َيك ‪ :‬هةر كؤمة و رنوثيكك بة مةبةس ء ايكىةيىت ةوة هةو بي ات‬ ‫دةاىان بى‬ ‫كاريىييةرا لةسييةر سياسييةا حىىمييةت دروس ي بىييات بيية دةسييتةا سياس ي‬ ‫ثةيىةن ا كندن دةنميكنريك ‪ ،‬هةروةك ضؤن هةن يكك لةو كؤمةآلنيةش كية بيةبآ‬ ‫َيكى‬ ‫مةبةس ء مةراميكك كاريىةرا لةسيةر دةسيةآلت دروسي بىيات بية كؤميةل‬ ‫(‪)35‬‬ ‫سياس ثةيىةن ا كندن دادةننيك ‪.‬‬ ‫لة سيستمة دئىكناسيةكان ا ثارايةكانء رنوثيةكان ىيار بية دييارانية‬ ‫دةسيييتةكان ثةيىةني ي ا كيييندن دادةنييينيكة‪ ،‬ثةيىةني ي ا كيييندن ضيييةكيكى زةر‬ ‫مةانسي ارة بةدةس هةر رينوثء اليةنيكىيةوة كية بييةويك كاريىيةراى ىيار‬ ‫لةسةر داِريكذةران بنِيارا سياس دروس بىات‪.‬‬ ‫هؤييييةكان رِارةياني ي ن بييية شي ييكىةيةك رىيييتاى رِةننامييية بييية شي ييكىةيةك‬ ‫َيك ىي ي ريييننط دةبيي ي ة لييية كيييار كندنييية سيييةر ثنةسيييةا دارِشيييت‬ ‫اايبيييةا رِةل‬ ‫َىيكسيي ء سياسييةاةكان بنِيييار بييية‬ ‫سياسييةت‪ ،‬ئةمييةش بيية شيييىندنةوةا هةل‬ ‫دةستانء كؤكندنيةوةا ثىيتىريا دةبيكي بؤييان لية الييةكء لية الييةك اينةوة‬ ‫مي ياكان هؤكاريكىة كة دةكنيكي لية ِريكىةيانيةوة ئارِاسيتةو بؤضيىونةكان رِاا‬ ‫رىتاى رنوثة جياوازةكان بةرنةوةن ا‪ ،‬بىااة دةس داِريكذةران سياسةت‬ ‫َيكى سيةربةخؤ دةبيي ة‬ ‫(وااة دةسةآلت)‪ ،‬لة اليةك انيىةوة ئةم هؤكارانة رِةل‬ ‫لة دروس كيندنء سيازدان رِاا رىيتاى رِاا بنِييار بةدةسيتان سيةبارةت بية‬ ‫(‪)36‬‬ ‫كيكىةو دةزة سياسية دةرةكيةكان‪.‬‬ ‫لةم ميانةيةدا بي يمان كة ثةيىةن ايةك بةهيك و رنيك راو هةيية لية نيكيىان‬ ‫رِاا رىييتاى ثةيىةن ي ا كندن ي ا‪ ،‬ثةيىةن ي ا كييندن بيية هييةمىو ضييةمكء جييؤرة‬ ‫جياجياكانيةوة ئامادة باشيةك هةميىةي بةرجةستة دةكات لة هةمىو ئيةو‬ ‫بابةاانييةدا كيية ثةيىةن ي ا بيية رِاا رىييتايةوة هةييية‪ ،‬ضييىنىة بييةبآ ثةيىةن ي ا‬ ‫كييندن رِاا رىييت دروسيي نابيكيي ‪ ،‬جيييا جييؤرو ئاسييت ثيكىييىةواىوي ئيييةو‬ ‫ثةيىةن ا كندنة هيةر ضيؤنيكك بيكي ‪ ،‬كيؤن بيكي ييان نيىآ‪ ،‬هيةروةك ضيؤن بيةبآ‬ ‫َسييةنىان ن ثيكييىان ئاسييت رِاا‬ ‫هؤيييةكان ثةيىةن ي ا كييندن ضيياوديكنا هةل‬ ‫َ ةلسيية دويك ييآ جييةخت لةسييةر‬ ‫رىييت ناكنيكي ‪ .‬لةبييةر ئييةوة ئةرييةر لييةقى‬ ‫‪46‬‬


‫َيك ‪(( :‬مة بريدةكةميةوة كةوااية‬ ‫وواة بةناوبانىةكةا ديىارت دةكندةوة كة دةل‬ ‫مة بىومن هةية))‪ ،‬ئةوا ئةمنِة لةقَى منةت جيةخ لية ووايةا ((مية ثةيىةني ا‬ ‫دةكةم كةوااة مة بىمن هةية)) دةكااةوة(‪ )37‬لة رِاستي ا رِارةيان نء هؤييةكان‬ ‫َيكى ي سييةرةك دةريك ينِن ليية بةرضيياو رِةشيية كندنيي رِاا‬ ‫ثةيىةن ي ا كييندن رِةل‬ ‫رىييت ء ئارِاسييتةكندني ا‪ ،‬هييةروةها مييي ياكان دةاييىانة ثنِدريية رفيي ءرؤو‬ ‫َىرؤرِكندن زانييييياراى ثةيىةنيي ي ا كندنيي ي نيكييييىان داِريكييييذةران بنِيييييارا‬ ‫ئييييال‬ ‫سياساى رِاا رىت دروس بىةن‪ .‬كةوااة ضىنة ناوةوةا مي ياكان بؤ دامى‬ ‫َيكى زةرييان دةبيكي جيا سيىي بيكي‬ ‫دةزراكان دارِشت بنِيارا سياس رِةل‬ ‫يييان ئيييياب ‪ .‬ليكيينةوة دةاىاننيك ي بىوانيك ي هؤيييةكان ثةيىةن ي ا كييندن يييان‬ ‫َثىيييتىندن سيسييييتم سياسييي ‪ ،‬ئةميييةش ليييية‬ ‫هؤكييياريكى بيييةهيك كندنء ثال‬ ‫كاايكىيي ا دةبيكيي كيية مييي ياكان ليية اليييةن دةسييةآلاةوة قييؤرد كيينابة‪ ،‬وةك ليية‬ ‫سيسيييتمة ديىتيييااؤراى اؤااليتاريةكاني ي ا هةيييية‪ ،‬يييياخىد هؤكاريكيييك دةبييية لييية‬ ‫هةن آ كاا ا بة دةس ثاراةكانء رنوثةكان ىارةوة بؤ كاريىيةراء ىيار‬ ‫خسييت ة سييةر دةسييةآلتء بنِيييار بةدةسييتان‪ ،‬وةك ليية ووآلايية دئىكناسيييةكان ا‬ ‫َةاةدا ئةو هؤكارانة بىارا ىيار خسيت ة سيةر دةسيةآلايان‬ ‫هةية‪ .‬وااة لةم حال‬ ‫هةييية‪ .‬هييةر ضييؤنيكك بيك ي بنِيييار بةدةس ي هةميىيية هييةو دةدات ماددةكييان‬ ‫رِارةيان ن بة باش ية شيكىة وةبةر بةيك يك ء سيىوديان ك وةربىنيكي ‪ ،‬ئةميةش‬ ‫لةم خاآلنةدا دةردةكةويك (‪-:)38‬‬ ‫‪ -1‬دةستلست زانياريية بةسىدةكان بؤ دروستىندن بنِيارو ناسيي‬ ‫رِاو بؤضىونةكانء ثيكىةااة نىيكيةكان‪.‬‬ ‫‪ -2‬ضنِكندنةوةا رننى دانء دروستىندن كةشء هةواييةك رى ياو‬ ‫بؤ وةررنا بنِيارةكة‪.‬‬ ‫‪ -3‬رِارةيان ن بنِيارو بةدوادا ضىون ‪.‬‬ ‫بةم شيكىةية ِريكذةو ئاست رننىي ان بنِيار بةدةسيتمان بيؤ دةردةكيةويك ‪،‬‬ ‫كة دةيانىةنية ميىياني م خ ميةاىندن بةرنةوةن ييةكانيانء رِاكيكىيان رِاا‬ ‫رىت بةالا خؤيان ا‪ ،‬زةر كاايش بنِييار بةدةسيتان مةانسي زةرييان دةبيكي‬ ‫ليية مييي ياكان اييا رةيىييتؤاة رِاددةيييةك سييةركندةيةك وةكييى نيياثىيؤن بَىيكيي‬ ‫((ئةوةن ةا لة سآ رِةننامةا نةيار دةانسم لة هةزار اانكء دةبابة ناانسم))‪.‬‬ ‫سيَهةم‪ /‬حيزبة سياسيةكان ‪Political Parties‬‬ ‫‪47‬‬


‫هةمىو حي بيكى سياس بةرنامةو ئاما ىةليكى ديياريىناوا هةيية‪ ،‬كية‬ ‫َىايييةو هييةو ء‬ ‫رِةنى انييةوةا بةرنةوةن ي ا ضييي يكك يييان ضييةن ضييي يكى كؤمةل‬ ‫خةبات دةكات بؤ دابي ىندني ئاميان ء بةرنةوةن ييةكان لةميانيةا ناوةني ا‬ ‫دروسيييتىندن بنِييييارا سياسيييي ا‪ ،‬هيييةر بؤيييية حي بييية سياسييييةكان لييية رِووا‬ ‫ئامان ء بةرنةوةن ييةوة جياوازييان هةيية بيةثآا جيياوازا ئيةو ضي ء اىيكيذة‬ ‫كؤمةآليةايانييةا كيية سييةر بيية حيي بة‪ ،‬يييان ايك ةكؤشييك ليية ثيك يياو بييةديةيك ان‬ ‫ئاميييان ء بةرنةوةن يةكانييي ا لةميانيييةا كيييارايكىندن لةسيييةر رِة تيييارا بنِييييار‬ ‫بةدةس ‪.‬‬ ‫َي حي بييةكان بييةرةو زييياد بييىونء رةشةسييةن ن رِةيىييتىوة ليية قؤنيياغ‬ ‫رِةل‬ ‫ئييةمنِةدا لة ضيياو رِابييندوودا‪ ،‬ليية ئيية ام ئييةو رةشيية سييةن نة كؤمةآليييةااى‬ ‫شارسييييتانيةا هااؤايييية دا‪ ،‬ئةمييييةو حي بييييةكان ئاما يييييان رنا يييية دةسييييت‬ ‫دةسييةآلاة اييا بىةنيية ناوةني ا دةسييةآلتء بنِييياردان ليية ثيك يياو جآبييةجيكىندن‬ ‫ئاما ةكانيان ا‪.‬‬ ‫َيةتء‬ ‫لة كاايكى ا حي دةسةآلت دةرنيكتية دةسي ء دامء دةزراكيان دةول‬ ‫َىةا خستة نيكن ركيكف خؤيةوة‪ ،‬حي دةبيكتة رِةريةزيكى زةر كاريىيةر‬ ‫كؤمةل‬ ‫ليية بنِييياردان سياسييي ا‪ ،‬ئةرييةر نييةَل كي ااكيية رِةرييةزة‪ ،‬ئةميية بةرِةضيياوكندن‬ ‫(‪)39‬‬ ‫كاريىةريكت اكتةرةكان انا ني ىةكة‪.‬‬ ‫ليكيينةدا ثيكىيسييتة ب ي ان كيية ىييار خسييت ة سييةر ناوةن ي ا دروسييتىندن‬ ‫بنِيييا ر لةاليييةن حي بيية سياسيييةكانةوة‪ ،‬يييان بةشي ارا كييندن ليية دروسييتىندن‬ ‫سياسةا دةرةكي ا لة سيسيتميكىةوة بيؤ سيسيتميكى اين دةرؤِريكي ‪ .‬دةبيي‬ ‫َ ةسو بة دروستىندن بنِييارا سياسي‬ ‫هةن يكك لة حي بةكان رِاستةوخؤ هةل‬ ‫دةرةك ي يييان بةش ي ارا دةكييةن ليية ئامادةكندني ي ا‪ ،‬ليية هةن ي يكك ووآلا ي اييندا‬ ‫رِووبيييةرِووا بنِييييار بةدةسيييتان دةب يييةوة‪ .‬ايكبي يي ئيييةوة دةكنيكيي كييية حي بييية‬ ‫سياسيةكان لة كاايكى ا بةر ثنسياريكت دروسيتىندن سياسيةا دةرةكي لية‬ ‫ووآلاةكانيان ي ا دةرننيية دةس ي بيية يييةكيكك لييةم دوو ئارِاسييتةيةا خييىارةوةدا‬ ‫(‪)40‬‬ ‫هةنىاو دةنيكة‪-:‬‬ ‫ئارِاستةا يةكةم‪ -:‬ئةو حي بانةا لية كاركندنياني ا لية ب يةما نيةرؤرِةكان‬ ‫ئاي ي ةلؤجيايان النييادةن ليية كيياا دروسييتىندن سياسييةا دةرةكي ي ا‪ ،‬واايية‬ ‫سياسةا دةرةكيان رِةنى انةوةا ب ةما ئاي ةلؤجيةكانيان دةبيك ‪.‬‬ ‫‪48‬‬


‫ئارِاستةا دووةم‪ -:‬ئةم حي بانة كاايكك دةسةآلا سياس دةرننة دةس‬ ‫ليية ووآلاةكانيان ي ا دوور دةكةون يةوة لييةو بةرناميية سياسيييةا كيية ليية قؤنيياغ‬ ‫ثيكىىودا بانىةشةيان بؤ كندووة لة كاايكى ا كة لة رِي ا ئؤثؤزسييؤن ا بيىون‪،‬‬ ‫ئةميييةش ئيييةوة دةرةييييةنيك كييية ئيييةو بةرنامانييية ايييةنةا ئيييامنِازيكىة لييية كييياا‬ ‫َبذاردن ا بةكاردةهيك نيكة بة مةبةست دةسىةوا سياس ‪.‬‬ ‫هةل‬ ‫ليية رِاسييتي ا دةبي ي ئييةو سيسييتمة سياسيييانةا كيية ثى ي بيية سياسييةا‬ ‫حي ب ةرمان ة (احل القائ ) يان سياسيةا ااكية حيي (احلي الىاحي )‬ ‫دةبةسو‪ ،‬لةرة ئةو جياوازيةش ا كة لة نيكىان ئةم دوو جؤرة حي بةدا هةيية‪،‬‬ ‫َ ي ةرمان ي ةي دةبي يك ي ليية ثنةسييةا بنِيييارداننا‪ ،‬وة كاريىييةريكت‬ ‫حيي رِةل‬ ‫حي بيية سياسييية ن ي ةيارةكان كييةمء الوازةو ليية رِييي ا نةبىن اييية‪ ،‬بييؤ ةىونيية‪/‬‬ ‫سيسيييتمة اؤليتارييييةكان‪ .‬بيييةآلم لييية سيسيييتم ليرباليي ي ا حي بيييةكان لةسيييةر‬ ‫نييياوةرِةك سيسيييتم سياسييياى رِة تيييارا سياسي ي دةرةكي ي كيييؤكء ايييةبان‪،‬‬ ‫هةرضيييةن ة جياوازييييان لييية نيكىاني ي ا هةيييية لةسيييةر هةني ي آ مةسيييةلةا سيييادةو‬ ‫الوةك ‪ ،‬بةزةرا ئيةم مةسيةالنةش نيكىخيؤي ء وةك كةرةسيتةيةك ب ضيي ةي‬ ‫َبذاردني ي ا‪ )41(.‬بيييؤ ةىونييية‪ :‬لييية ووآلاييية‬ ‫بيييةكار دةهيك ييينيكة لييية كآبيييةركآا هةل‬ ‫دئىكناسييييةكان ا حيي ي بييية ب ةماييييةك سياسي ي سيييةرةك دادةننيكي ي لييية‬ ‫سيستم سياسي ا‪ ،‬ضىنىة بىونء رِةوايةا خؤا لة جيكبيةجيكىندن ئيةركء‬ ‫َىيةو سيسيتم‬ ‫ةرمانةكانء اىن و اؤَل ئةو ثةيىةن يانةا كة لة نيكىان كؤمةل‬ ‫(‪)42‬‬ ‫سياسي ا دروست دةكات وةردةرنيك ‪.‬‬ ‫رِةَل ي ئييةو حي بانييةا كيية ليية ئؤثؤزسيييؤن ان كاريىييةريكتيان جييياوازة ليية‬ ‫سيستميكىةوة بؤ سيستميكى اين‪ ،‬رِة و كاريىيةريكتيان لية سيسيتم سياسي‬ ‫ااكة حي ب ا نيةو لة سيستم سياس دوو حي ب ا الوازة‪ ،‬بةآلم لة سيستم‬ ‫نة حي بي ا رِةَل بةرضاويان هةية‪ .‬ئةرةر سةينا سيستم سياس اىركييا‬ ‫َيكىي ي ريييةورة دةبيي ي ة لييية ثنةسيييةا‬ ‫بىيييةية دةبيي ي حي بييية سياسييييةكان رِةل‬ ‫دروسيييتىندن بنِيييياردا‪ ،‬جيييا ئيييةو حي بانيييةا بةشي ي ارن لييية حىكمي ي ا ليييةرِآا‬ ‫نىيك ييةرو وةزينةكانيانييةوة بةشيي ارا دروسييتىندن بنِيييار دةكييةن‪ ،‬يييان ئييةو‬ ‫َية رىيتايةا كية دةيبيي ‪،‬‬ ‫حي بانةا ان كة لة رِي ا ئؤثؤزسييؤن ان بيةو رِةل‬ ‫َي ي حي بيييةكان وةك ميىييياني ميكى سيييةرةك لييية‬ ‫ئةمييية جىييية لييية رننىي ي ء رِةل‬ ‫(‪)43‬‬ ‫اةج ي ا سياسي ا‪.‬‬ ‫‪49‬‬


‫َيييي حي بييييةكان ليييية ثنةسييييةا‬ ‫ليييية كؤاايييييي ا دةاىاننيكيييي بىوانيكيييي رِةل‬ ‫دروسييييتىندن بنِ ييييياردا دةرؤِريكييي بييييةثآا بةشييي ارا كندنييي ئييييةو حي بيييية‬ ‫بةش ييكىةيةك رِاسييتةوخؤ‪ ،‬يييان نييةيارا ثنةسييةكةية‪ ،‬ييياخىد بةش ي ارا ايك ي ا‬ ‫دةكييات بةهييةر ئاسي ء جؤريكييك بيكي ‪ ،‬ئةمييةش ليية سيسييتميكى سياسيييةوة بييؤ‬ ‫سيستميكى ان دةرؤِريك ‪.‬‬ ‫ئةمييةو جياوازايييةك سييةرةك هةييية ليية نيكييىان حي بييةكانء رنوثييةكان‬ ‫ىار لية رِووا ئيةوةوة كية حي بيةكان ا كي ةكؤشية بيؤ رةيىيو بية دةسيةآلتء‬ ‫مىمارةسة كندناى جآبةجيكىندن بةرنامةو ئاما ةكانيان‪ ،‬بةآلم رنوثةكان‬ ‫ىار مةبةستيان ىارو كاريىةرا خست ة سةر داِريكذةران بنِيارو سياسيةاة‬ ‫بةبآ ئةوةا هيي ليكثنسيناويكتايةك خبةنية ئةسيتؤا خؤييان‪ .‬ليكينةدا دةكنيكي‬ ‫بثنس ئايا رنوثةكان ىار كاريىةريان هةية لةسةر دروسيتىندن بنِييارا‬ ‫سياسي دةرةك ؟‬ ‫ضوارةم‪ /‬طروثةكانى فشار ‪Pressure Groups‬‬ ‫رنوثييةكان ىييار بيينيت ليية ضييةن رنوثيكى ي كؤمةآليييةا ِريكىلييناو‪ ،‬كيية‬ ‫ضةن ية هؤكاريان لةبةر دةست اية بؤ رىزارش كندن لة بةرنةوةن يةكانيانء‬ ‫ضييةن ش ييكىازيكى جييؤراو جييؤر بييؤ مىمارةسييةكندن ىييارةكانيان بةش ييكىةا‬ ‫بةكاردةهيك ة‪ .‬وااة رىزارش لةرِاو بؤضيىنةكانيان دةكيةن‬ ‫رِة اى نارِة‬ ‫بيية شييكىةا ِريكىلييناو يييان نيياِريكىلناو‪ ،‬ئاشييىنا يييان نةيك ي ‪ ،‬بيية مةبةسييت كييار‬ ‫َ سياسي بنِيييار بةدةسييتان بيية شييكىةيةك ليية‬ ‫كندنيية سييةر ئارِاسييتةا ىجييؤل‬ ‫خ مةت بةرنةوةن اء ئاما ةكانيان ا بيك ‪ ،‬ئةمية لية كاايكىي ا كية رنوثيةكان‬ ‫ىييار هييي بةرثنسييياريكتايةك رِاسييتةوخؤ ليية دةسييةآلا ا نارننيية ئةسييتؤا‬ ‫(‪)44‬‬ ‫خؤيان‪.‬‬ ‫َىاكاني ي ا بىنييييان هةييييةو لييية ووآلاييية‬ ‫رنوثيييةكان ىيييار لييية زةربيييةا كؤمةل‬ ‫ثيكىىةواىوة رِةنئاوايايةكان ا اىانيىيانة سةركةوا رةورة بةدةس بيك ة‪.‬‬ ‫بةرنةوةن ا رنوثةكان ىار بةثآا جؤرو شييكىةكانيان دةرؤِريكي ‪ ،‬هيةروةك‬ ‫ضؤن لةرِووا ئاما يىةوة جياوازيان هةية‪ .‬بؤ ةىونة‪ :‬رنوثةكان ىيار لية‬ ‫بىارا ئابىري ا هاوسةنى دةكةن لة نيكىان بنِيارا سياس دةرةكايى ئاسيت‬ ‫كاريىيةرا ئييةو بنِييارة لةسييةر بةرنةوةن يية مادديييةكانيان جيا ئييةو كاريىةرييية‬ ‫سةلب بيك يان ئيياب ‪.‬‬ ‫‪51‬‬


‫بيييةآلم رنوثيييةكان ىيييار لييية بيييىارا سياسيييي ا زةر كيييات ثةيىةن ييييةك‬ ‫َييةت يييان ضييةن ه كي يكىي بياني ي ا ريينآ دةدةن كيية‬ ‫مةل ييةوا لةريية ضييةن دةول‬ ‫خ مةا بةرنةوةن يةكانيان بىات لة رِآا كاركندنة سةر بنِييارا سياسييةوة‬ ‫بة ضةن ية هؤكارو ئامنِاز‪ ،‬كة يارمةا ب ات لة بيةديةيك ان ئاما ةكانياني ا‪،‬‬ ‫وةك لؤب يةهىدا لة وويةيةاة يةكىناىوةكان ئةمةريىا‪ )45(.‬ليؤب ييةهىدا‬ ‫(‪ )%3‬ا دانيىييتىان ويةيةاييية ييييةكىناىوةكان ئةميييةريىا ثيكيييك ديكيي ة‪ ،‬بيييةآلم‬ ‫َةكةمان رِارةيان ن لةنيكن ركيكفيان اية‪)46(.‬ئةمةش سةردةكيكىآ‬ ‫(‪)%97‬ا كةنال‬ ‫بيييؤ ئيييةوةا بيييةو ثنةنةيييية كيييار لييية سياسيييةا دةرةوةا ئيييةو ووآلاييية بىيييةن‬ ‫بةشيكىةيةك ئامان ء بةرنةوةن يةكانيان بة باش ية شيكىة بةيك يكتة دا‪.‬‬ ‫رِةَل رنوثةكان ىار لية ووآلايان جيةيان سي كي ا جيياوازة لية ووآلايان‬ ‫َييان‬ ‫َةاانة دةرؤِريك ‪ ،‬ييان رِةل‬ ‫ان‪ ،‬ئةمةش بةثآا سنوشت سيستم ئةو دةول‬ ‫َيكى شياراوة دةبيي ة‪ .‬هيؤا‬ ‫َيكى ئاشىنايان دةبيك ‪ ،‬ياخىد رِةل‬ ‫نابيك ‪ ،‬يان رِةل‬ ‫ئةمييةش دةرةِريكتيييةوة بييؤ ضيييةن رِاسييتاى هؤكييياريكى ميكييذووياى دةروونايييى‬ ‫رِةش برياى اةك يىاى سياس جياواز‪.‬‬ ‫لة رِووا شيكىازةوة ثؤليكة كندن رنوثةكان ىيار بيةثآا ئيةو ثيكيىةرةا‬ ‫كيية ثييؤليك ثييآ دةكنيكي دةرؤِريكي ‪ ،‬هييةر ضييؤنيكك بيكي بيية شييكىةيةك رىييت‬ ‫دةكنيك ثؤليك رنوثةكان ىار بىنيك بؤ دوو جؤر‪-:‬‬ ‫َيية هةميىييةيايةكان ىييار (ة ر تاافضررغطاافدائمر )‪ -:‬وةك‬ ‫‪ -1‬كؤمةل‬ ‫رنوثة ئابىراييةكان ((كؤمثانياكيان نيةوت‪ ،‬ريةورة بازررانيان بانىية‬ ‫رييييةورةكان‪ ،‬ثيىييييةوةران‪ ،‬ييييياخىد رنوثيييية سياسيييييةكان (وةك لييييؤب‬ ‫زايؤن ) ))‪.‬‬ ‫َة كاايةكان ىار (( الات افضغطاامل قت ))‪-:‬‬ ‫‪ -2‬كؤمةل‬ ‫ئةم رنوثانة بة اايبةت ثةيىةسو بةو ِريكىلناوانةوة كة اةنةا هةن آ جيار‬ ‫هيييةو دةدةن كاربىةنييية سيييةر ب اتي ي سياسي ي دةرةكي ي دارِشيييت بنِييييار بييية‬ ‫شيييكىةيةك ثؤزةايظانييية ييييان نيكىةايظانييية‪ .‬ئةميييةش ليييةنيكن رِةشيي اي ئاسيييت‬ ‫َ بنِييييار بةدةسيييتان ييييان دورييييان لييية ئةوليييةوياا سياسي ي‬ ‫ىجيييؤل‬ ‫ن يىي ي‬ ‫َيييية ئاي ايييييةكان‪ ،‬رِةرةزيييييةكان‪ ،‬زمانةوانيييييةكان‪،‬‬ ‫كارةكانيانييييةوة وةك (( كؤمةل‬ ‫َي ييييةوةا‬ ‫ِريكىلناوةكييييان قىاابيييييان‪ ،‬ننييييان‪ ،‬ثييييةئانىاو ناوةنيي ي ةكان ليكىؤل‬ ‫(‪)47‬‬ ‫س اايي … هت ))‪.‬‬ ‫‪51‬‬


‫دةاىاننيكيي ي بىوانيكيي ي رنوثييييةكان ىييييار ليييية ووآلايييية سؤشياليسييييتاى‬ ‫رِةنئاواياى اازة ثيكىةيىتىوةكانيى ا بىونيان هةيية‪ ،‬بيكىىميان ثةيىةن ييةك‬ ‫اىن و اؤ هةية لة نيكىان رنوثةكان ىيارو ثيكىةاايةا رِاا رىيتا ا‪ ،‬ئةميةو‬ ‫رِاا رىييت لةاليييةن رنوثييةكان ىييار بيية رييننى ية ئييةو رنوثيية مةرجةليانيية‬ ‫دةنميكنريكيي ي كيييية كييييار ليييية ثيكىةااييييةا رِاا رىييييت دةكييييةن‪ ،‬لةبييييةر ئييييةوةا‬ ‫حىىمةاةكان بؤ مانةوةيان ثى بةرِاا رىيت دةبةسيو‪ ،‬شيتيكى ئاسياياية‬ ‫رنوثييةكان ىييار بايييةخيكى زةر ب ي ةن بيية ئامييادة باش ي بييؤ سييازدان رِاا‬ ‫رىيييييتاى رِ يك يييييىيك كندنييي ي لييييية زةر كااييي ي ا بيييييؤ مةبةسيييييت بيييييةديةيك ان‬ ‫ئاما ةكانيان(‪ .)48‬رنوثةكان ىار سأل ناكةنةوة لية بيةكارهيك ان خيناث ية‬ ‫شيكىازو كيار بية مةبةسيت بيةدية كي ان بةرنةوةني اء ئاما يةكانيان‪ ،‬ئةميةش‬ ‫َيييان ثيكييىة دةنيك ي هةن ي آ جييار ش ييكىازا نييارِةواو دوور ليية رِةوش ي ب يةرزا‬ ‫ثال‬ ‫َ ان‬ ‫بةكاربةيك ة‪ ،‬ئةمةو هةن يكك جار ئةم رنوثانة دةب ية هؤكاريكيك بيؤ سيةرهةل‬ ‫نائارام حىىماى ناجيكىريا لة سيستم سياسا ا‪ ،‬بةهؤا ثةنا بندنيانةوة‬ ‫بيؤ رِوخاني ن حىىمةايةكان كاايكييك دةرةنيية ئيةو بنِوايييةا كية ئييةم حىىمةاانيية‬ ‫(‪)49‬‬ ‫بةجؤريكك لة جؤرةكان لة خ مةا بةرنةوةن يةكانيان ا نابة‪.‬‬ ‫ليكيينةدا بيية ثيكىيسييت دةزاني ئامييانة بييؤ رييننى ية ئييةو هؤكييارو ئامنِازانيية‬ ‫بىةية كة رنوثةكان ىار‪ ،‬بة اايبةا ليؤب زاييؤن ‪ ،‬بيؤ كاريىيةرا خسيت ة‬ ‫سةر بازنةو ناوةن ةكان دارِشت بنِيارا سياس بةكارا دةهيك ة كة بنيت‬ ‫لةمانةا خىارةوة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬ئامنِازا كارايكىندن رِاستةوخؤ‪ -:‬ئةم ئامنِازانية بينيت لية ثينةنةا‬ ‫ثةيىةني ي ا كيييندن بييية بةرثنسيييانء ثىيييتىريا مييياداى كؤكندنيييةوةو‬ ‫دابةشيييىندن زانييييارا‪ ،‬سيييةرن رِاكيكىيييان دةسيييتة دادوةرييييةكان‪،‬‬ ‫هةروةها ثةيىةن ا كندن بة دةسةآلا جآبةجآ كندنةوة‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئييييييامنِازا كييييييارايكىندن نارِاسييييييتةوخؤ‪ -:‬وةك ‪ /‬ميىاني ميييييييةكان‬ ‫ِريكىلسيييييو‪ ،‬بيييييةكارهيك ان رِاا رىيييييت ‪ ،‬بيييييةهيك كندن ثةيىةنييي ي ا لةرييييية‬ ‫َبذاردنيي ي ا هييييةروةها‬ ‫َييييةكان اييييندا‪ ،‬كاريىييييةريكت ليييية ثنةسييييةكان هةل‬ ‫كؤمةل‬ ‫(‪)50‬‬ ‫َتةجارِا‪.‬‬ ‫رال‬ ‫دواجار بة رننى دةزان ئامانة بؤ هةن يكك لية جؤرةكيان هاوثيةئانيكت‬ ‫بىةية كية ليةنيكىان حي بيةكانء رنوثيةكان ىياردا دروسي دةبيكي لية ضيةن‬ ‫‪52‬‬


‫َىيكسييتيكى دييياريىناوداو لةمييةرِ هةنيي يكك كيكىييةدا‪ ،‬ئييةم هاوثةئانيكتاييية‬ ‫هةل‬ ‫زةرجار دةستةبةركندن يةكيكك لة سةرضاوةكان ئةكتيظ بىون رنوثيةكان‬ ‫ىار بؤ كاركندنة سةر دارِشت سياسةاة رىتيةكان ديك يكتة دا‪.‬‬ ‫لةنيكن رِةش اي ئةم باسةدا بؤمان دةركةوت كية رنوثيةكان ىيار ِريكيذةا‬ ‫كاريىةريكتايان بةثآا جياوازا سنوش ء ئامان ء اىاناكانيان بؤ كاركندنة‬ ‫سةر دروستىةران بنِيار لة سيستم سياسي ا جياوازة‪ ،‬ئةم جياوازيةش لية‬ ‫سيستميكىةوة بؤ سيستميكى دا دةرؤِريك ‪.‬‬

‫ثيَنجةم‪ /‬جؤرى سيستمى سياسى‬

‫َىيكىييناو و ثيكىييةوة‬ ‫سيسييتم سياس ي بنيتاييية ليية ش ييكىازرةليكى ايكىةةل‬ ‫رنآدراو ثةيىةن دارة بة ثنةسةا دروستىندن بنِيارةوة‪ ،‬كية رِةنى انيةوةا‬ ‫َىاييية كيية دةرهاويىييتةا ب ييةما‬ ‫ئييةوئامان ء جييياوازاء مىمةنآيانييةا كؤمةل‬ ‫ئاي ولىجيييةكانة كيية سيييفةا رِةوايايييان بييةه كي ة سياسيييةكان بةخىيييىة اييا‬ ‫َىةا سياسي ا‪ ،‬كة خؤا لة دامء دةزرا‬ ‫َىناو لة كؤمةل‬ ‫بىنةاة دةسةآلايكى قبىل‬ ‫(‪)51‬‬ ‫سياسيةكان ا دةبي يكتةوة‪.‬‬ ‫لةميانةا ئةم ثيك اسة رىتىريةا سيسيتم سياسييةوة جيةخ دةخةي ية‬ ‫سييييةر شييييكىازا بييييةِريكىةبندن دةسييييةآلتء ضييييؤنيكت ثيكىةيك ييييانء ثيكىةيييياا‬ ‫ثةيىةرا ثنةسةا دروستىندن بنِيار‪.‬‬ ‫لة الي ةكةوة دةبي لية هةني يكك ووآلاي ا ااكية كةسييكك بياآل دةسيتة بةسيةر‬ ‫َمانياا نازا)‪ ،‬لية الييةك‬ ‫دروستىندن بنِيارا سياس ووآلاةكةي ا (وةك ئةل‬ ‫انةوة دةبي ضةن كةسانيكى كةم لة هةن يكك ووآلا ا بنِيارا انةوة دةبي‬ ‫ضيييةن كةسيييانيكى كيييةم لييية هةني ي يكك ووآلاي ي ا بنِييييارا سياسي ي ووآلاييييان لييية‬ ‫دةست اية (وةك رِنيكم قةوارةا زايؤن )‪ ،‬لة هةن آ ووآلا انيىي ا رية بياآل‬ ‫(‪)52‬‬ ‫دةستة لة دارِشت سياسةا دةرةك ووالاةكةي ا (وةك بةريتانيا)‪.‬‬ ‫بيييةم شييييكىةية بؤميييان دةركيييةوت كييية ووآلايييان لييية دارِشيييت سياسيييةا‬ ‫َسيةنىان ن سيسيتم‬ ‫دةرةكيان ا جياوازن‪ .‬دكتىر ((لىي ج سة)) لةميةرِ هةل‬ ‫دئىكناس ء اؤااليتارا ا‪ ،‬وة لةمةرِ وةآلم ثنسيارا‪ :‬ئايا كامييان باشي ن‬ ‫َيكيي ‪ :‬رييةر ثيكييىةرا ليكةييااىوياى‬ ‫ليية دروسييتىندن سياسييةا دةرةكييي ا؟ دةل‬ ‫كييياراي وةربىييينية ئيييةوا ضيييةن هؤكاريكيييك هيييةن وا دةكيييةن يييةزَل سيسيييتم‬ ‫اؤااليتييارا ب ي ريك بةسييةر سيسييتم دئىكناس يي ا‪ ،‬ضييىنىة ئييةم سيسييتمة‬ ‫‪53‬‬


‫(اؤااليتييارا) خيكناايينة ليية بنِياردان ي ا وةررنا ي بةدةمييةوة ضييىون بنِيارةكيية‬ ‫دةكات لة نيكىخؤا ووآلا ا‪ ،‬هةروةها دةرى يك زيياان يةكي ةنىاى ييةكنِي ا‬ ‫بةدا بىنيك لة سيستم اؤااليتاري ا لةسيةر سياسيةا دةرةكي ‪ ،‬بيةآلم ئيةم‬ ‫َة ثؤزةايظانة بيؤ خيؤا بةرجةسيتة بىيات‪،‬‬ ‫سيستمة بةردةوام نااىانيك ئةم خال‬ ‫ئةمةو زةر كةم كارا دةبيك لة سيستم دئىكناس لة بيىارا ثيكىلسيت‬ ‫داهيك ان لة سياسةا دةرةكي ا‪ ،‬ئةمةش بةهؤا انسان ياريي ةدةران بنِييار‬ ‫بةدةستان لة رِةخ ة رناة لة سياسةا دةرةكي ثيةينِةوكناويان‪ )53(.‬دةكنيكي‬ ‫َيك كة سيستم دكتااىرا زةر كات لة رِوبةرِوبىنةوةو بنِياردان ا‪ ،‬خيكناانن‬ ‫بى‬ ‫بةبيييةراورد لةرييية سيسيييتةم دئىكناسيييييةكان ا‪ ،‬ئةميييةش دةرةِريكتيييةوة بيييؤ‬ ‫ئيييييةوةا بنِيارةكيييييان لييييية سيسيييييتمةكةدا رِةنيييييط دانيييييةوة ديييي ي و بؤضيييييىون و‬ ‫َىى رىزارش ي دةكييةن ليية دي ي و‬ ‫بةرنةوةن ي اى ئاما ييةكان جييةماوةرن ‪ ،‬بييةل‬ ‫بؤضىنء كةسايةا سةرةكء ئةوانةا لةناوةن ا دةسةآلا ان‪.‬‬ ‫ليكنةدا ثنسياريكك ديكتة ئاراوة‪ :‬ئايا خيكنايايى كياراي لية بنِيارداني ا بةسية‬ ‫بؤ بةديةيك ان بةنةوةن ايةكان رة ء ئاما ةكان ؟ يان سيستم سياسي‬ ‫دةبيكيي ي خيييياوةن كةرةسييييتةو مييييادةا سياسيي ي بيكيي ي كيييية خييييؤا لةمانييييةدا‬ ‫دةبي يكتةوة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬ئةو ضاالكية كؤمةآليةايانةا كة سيستم سياس هةيةا ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئاس ء ثىةا بةدامء دةزرا كندن سيستم سياس ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئاس ء ِريكذةا (ثىةا) ثىتىريا جةماوةر‪.‬‬ ‫ئييةو سيسييتمةا كيية لييةم كةرةسييتانةدا هييةنار بيك ي يييان اىانيياا زا بييىون‬ ‫بةسيييةريان او اىانييياا دةسيييتةبةركندنيان كيييةم بيكي ي ‪ ،‬لييية ثيكىةييييةك الوازدا‬ ‫دةبيكي بةرامبييةر بيية رؤرِانىارايييةكان ني ىييةا دةرةكي ‪ ،‬ئةمييةش كاردةكاايية‬ ‫سييةر سياسييةا بةش ييكىةيةك دةبيكتيية ثاشييىؤو لييةبىارا سياسييةا دةرةكي ي ا‬ ‫ئازادو سةربةخؤ نابيك ‪ )54(.‬لة الييةك اينةوة سيسيتمة سياسييةكان لية رِووا‬ ‫ضيييييؤنيكت دروسيييييتىندن بنِييييييارو ئاسيييييت بريةكنااييييي ة بىنييييييان لييييية رِووا‬ ‫بةِريكىةبندنةوة جياوازة كة خؤا لةمانةدا دةبي يكتةوة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬كييييؤا ب ييييةما ياسيييياياية نىسييييناوةكان‪ ،‬رِآو شييييىيك بييييةِريكىةبندن‬ ‫(ئيينائااة ئي اريةكان)‪.‬‬ ‫‪ -2‬ز ريةا ةرمان انء ثىة بةن ا دةسةآلاةكان‪.‬‬ ‫‪54‬‬


‫َة كيندن لةرية‬ ‫‪ -3‬ثى بةسو بة ب ةماا اايبةدةن ا وةزيف لة مامةل‬ ‫(‪)55‬‬ ‫ةرمانبةران ا‪.‬‬ ‫دواجييار دةرةي يية ئييةو دةرة امييةا كيية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارا‬ ‫سياس ي بييةثآا سيسييتمة سياسيييةكان دةرؤِريك ي ‪ ،‬ضييىنىة هييةر سيسييتميكك‬ ‫ضةن بةرنةوةن اء ئاما ىيةليكى خيؤا هةييةو هيةو ك بيةديةيك انيان دةدات‪،‬‬ ‫َيةاانيش لية رِووا بيىون ييان‬ ‫بةآلم بة ضةن ِريكىةو ميىاني ميكى جياواز‪ ،‬دةول‬ ‫نيييةبىون كةرةسيييتةا سياسي ي (املر ر ا داافطي سررري ا)ا بةردةسي ي ء جيييؤرا‬ ‫بةكارهيك انيىيييانةوة جييياوازن‪ ،‬هييةروةك ضييؤن لييةرِووا ئاسييت بريوكنااي ي ة‬ ‫بيييىون سيسيييتمةكةو ِريكيييذةا كيييارابىونء بةدةميييةوة ضيييىون داواكارييييةكان‬ ‫َةاايي ا بييةو ئاراسييتةيةدا كييية‬ ‫رةلةكييةاى رى يياوي لةريية ني ىييةا نيكىدةول‬ ‫بةرنةوةن ايةكان رةلةكةا بةيك يكتة دا‪.‬‬

‫شةشةم‪ /‬زانكؤ و ناوةندةكانى ليَكؤلَينةوة‬

‫َي ةوة لةزةريكك ووآلاان جيةان ا‪ ،‬بة اايبةت لة‬ ‫زانىؤء ناوةن ةكان ليكىؤل‬ ‫َيكىي ي ريييننط‬ ‫ووآلاييية ثيكىيييىةواىوةكان‪ ،‬لييية ضيييةن ية مةيي ي ان جياجييييادا رِةل‬ ‫دةريكنِنء بةش اريةك كارا دةكةن لة ثنةسةا دروستىندن بنِيارا سياس‬ ‫دةرةكي ا‪.‬‬ ‫ئةم رِاستية بةرِوون دةردةكةويك دواا ئيةو ثيكىيىةوا ة بةرضياووزةرةا‬ ‫جيةييان ئييةمنِة لييةبىارة جياجياكييان اةك ييةلؤجيا‪ ،‬ثةيىةن ي يىندن‪ ،‬زانس ي ء‬ ‫…هت دا بةخؤيةوة بي يىة‪.‬‬ ‫رِاويكذكارا سةرةك ئةمنيى ثيكىىوان ((رِيىان)) بؤ كاروبارا زانسيتاى‬ ‫َيكي ي ‪ -:‬ثيكىيسيييتة جيييؤريكى نيييىآ لييية‬ ‫اةك يييةلؤج ((جيييؤرج كيييةا ة ث)) دةل‬ ‫َىاا ئةكادئا ي ا‬ ‫هاوبةش ي كييندن ليية نيكييىان حىىمييةتء ثيىةسييازاء كؤمييةل‬ ‫دروس بىنيك ‪ ،‬لة ثيك اوا ئيةوةدا حىىميةت ببيكتية سةرضياوةيةك سيةرةك‬ ‫َي ييةوةا‬ ‫َي ييةوةا ب ضييي ةي ء ليكىؤل‬ ‫بييؤ يارمييةا دانء ثىييتىريا كندني ليكىؤل‬ ‫ثناكتيى ء ثيكىىةوا ئةزمىون ‪ ،‬لةو بىارانةدا كة حىىمةت بية بةكاربيةرا‬ ‫سيييييةرةك دادةننيكيييي ايكييييي ا‪ ،‬بةاايبيييييةا لييييية بيييييىارا بيييييةررناى بؤشييييياي‬ ‫(‪)56‬‬ ‫ئا ان ا‪.‬‬ ‫َي يةوةو‬ ‫َةاان رننىيان بة ناوةن ةكان ليكىؤل‬ ‫لةم سؤنىةيةوة زةريكك لة دةول‬ ‫زانىؤكان داوة‪ ،‬بؤ ةىنة‪ :‬لة ويةيةاة يةكىناىوةكان ئةمنيىا زاناو شارةزاو‬ ‫‪55‬‬


‫ثسيثؤرِةكانيان ليية بيىارة جياجياكييان زانسي ء مةلنيفيية‪ ،‬بية ضييةن ية شييكىاز‬ ‫َييةكندن سياسييةا نيكىخؤياييى دةرةك ي‬ ‫بةش ي ارا دةكييةن ليية دارِشييوء رةآلل‬ ‫َىة سةرةك ضاالك ئةم اىيكذة دادةننيكة‪ ،‬بؤ‬ ‫ئةمنيىادا زانىؤكان بة ب ىةو مؤل‬ ‫ةىونييية‪ :‬لييية زةربيييةا زانىيييؤ ئةمنيىيةكانيي ا ليييةثا دةسيييتة ثيىيييةيايةكان ا‬ ‫َي يييةوة هةيييية كييية حىىميييةت ييييان‬ ‫ضيييةن ية بةشي ي ثسيييثؤرِاى ناوةني ي ا ليكىؤل‬ ‫كييؤنىنيس ييياخىد ناوةن ي ةكان رِارةيان ي ن‪ ،‬ناوةن ي ة حي ب ي و ئابىرايييةكان‬ ‫َي يةوةا مةيي ان ء ضيةن ديي و‬ ‫ثىت ثآ دةبةسيو بيؤ بةرهيةم ه كي يان ليكىؤل‬ ‫سي ي اايييةك كييية ببيكتييية زةمي ييية سيييازيةك بيييؤ دروسيييتىندن ضيييةن ئةريييةرو‬ ‫(‪)57‬‬ ‫بذاردةيةك ديارا كناو لةاليةن بنِيار بةدةستةوة‪.‬‬ ‫َقةيييييةك ب ضييييي ةي‬ ‫بييييةم شيي ييكىةية دةبييي ي كيييية ئييييةم ناوةن انيييية بيييية ئةل‬ ‫دروسييتىندن بنِيييارا سياس ي دادةننكي ي ليية زةركيييك ليية ووآلاان ي ا‪ ،‬ضييىنىة‬ ‫دامييةزراوة سياس ي يةكان ثى ي بييةم ناوةن انيية دةبةسييو بيية اايبييةت ليية بييىارا‬ ‫َىرياى بيييةررناى كيكىييية س ااييايةكانيىي ي ا‪،‬‬ ‫سياسيييةا دةرةكي ي ء هيييةوال‬ ‫ئةمةش بةهؤا شارةزاو ثسثؤرِان زانستاى هىنيةرا دةبيكي هةريةكيةيان لية‬ ‫َي ييييةوةش ليييية‬ ‫بييييىارا خؤيانيييي ا‪ ،‬كاريىييييةريكت زانىييييؤو ناوةنيييي ةكان ليكىؤل‬ ‫ووآلايكىييةوة بييؤ يييةكيكى دا دةرؤِريكي ‪ ،‬ئةمييةش بةسي اوة بيية ئاسييت رننىي‬ ‫دانيي ئيييةو ووآلاييية بيييةو ناوةن انيييةو ئاسيييت ثىيي ثيييآ بةسيييت يان‪ ،‬هيييةروةها‬ ‫دةرةِريكتةوة بؤ ِريكيذةو جؤرييان‪ ،‬وااية ضيةن ايةااى ضيؤنايةا ئيةم ناوةن انيةو‬ ‫ايييةرخان كندنيي بيينِا كةرةسيييتةو اىانييياا مييياددا بؤييييان‪ ،‬هيييةمىو ئةمانيييةش‬ ‫َييييةا‬ ‫ثةيىةنيي يا ن بييية جيييؤرا سنوشيييت سيسيييتم سياسييياى ضيييؤنيكت لةقى‬ ‫كاربةدةستانةوة هةية‪.‬‬

‫‪56‬‬


‫باسى سيَهةم‬ ‫فاكتةرى سةركردة‬ ‫لةم باسةدا دةمانةويك بةشيكىةيةك رىت با لةو اكتةرانة بىيةية كية‬ ‫ثةيىةنيي يان بييية كةسيييايةا بنِييييار بةدةسيي خؤييييةوة هةييييةو كيييار لييية جيييؤرو‬ ‫ئارِاستةا بنِيارا سياس دةرةك دةكةن‪.‬‬ ‫َييي سيييةركندةا سياسييياى رننىيةكيييةا لييية سياسيييةا‬ ‫لييية رِاسيييتي ا رِةل‬ ‫َةاييةكان‬ ‫َةاانء يةكة نيكى دةول‬ ‫دةرةكا ا لةوةدا دةردةكةويك كة رِة تارا دةول‬ ‫بنيتاية لة رِة تارا ئةو كةسانةا كة بةناوا ئةوانةوة كاردةكةن (وااة بنِييار‬ ‫بةدةستان)‪ ،‬بنِيار بةدةسيتانيش اىانياو رؤرِانىاريية نيكىخؤيايى دةرةكييةكان‬ ‫ووآلاييييييةكانيان بييييييةثآا بريوبيييييياوةرِو دييييي ي و بؤضييييييىونء ئارِاسييييييتةكانيانء‬ ‫َ ةسييةنىيك ة‪ ،‬واايية ئةمانيية‬ ‫ايكىةيىييت يان بييؤ رؤرِانىيياراى هةلىمةرجييةكان هةل‬ ‫بييةثآا ئاسييت ايكىةيىيييوء ثيك اني يييان بييؤ ثيكىيييةا ووآلاةكييةيان ء ِريكيييذةا‬ ‫َةاي ا دةبيك ‪.‬‬ ‫قىرساي ء رِة و كاريىةريكت ووآلاةكةيان لة ني ىةا نيكىدةول‬ ‫مةبةس لةو اكتةرانةا كة ثةيىةن يان بةسةركندةوة هةيةو بنيت لة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬بارا دةرووني بنِييار بةدةسي ‪ :‬وااية كيؤا بيريو بياوةرِو ايكىةيىيوء‬ ‫اايبةدةن اييييةكان بنِييييار بةدةسي ي كييية بيييةثآا ديي ي و بؤضيييىونة‬ ‫َ ةسةنىيك يك ‪ ،‬نيةك بيةثآا‬ ‫خؤيةكيةكان رؤرِانىارية بابةايةكان هةل‬ ‫حةقيقةا رِووداوةكان وةك خؤا‪.‬‬ ‫‪ -2‬سنوشت سيةركندة‪ -:‬ئةميةش بيةثآا ريؤرِان شييكىازو ميىياني م‬ ‫دةسييييةآلت دةرؤِريكيي ي ‪ ،‬واايييية سييييةركندة بيييية ض كييييةنا ء ِريكىةيةكيي ي ا‬ ‫رةيىيييتىوةاة كىرسي ي دةسيييةآلت‪ ،‬ئةميييةش كاريىيييةريكت جيييياوازا‬ ‫دةبيك لةثنةسةا بنِياردان ا‪.‬‬ ‫‪ -3‬اايبةدةن يييية كؤمةآليةاييييةكانء سييييفةاة مي اجييييةكانء سيسيييتم‬ ‫(‪)58‬‬ ‫بريوباوةرِو بؤضىنةكان بنِيار بةدةس ‪.‬‬

‫‪57‬‬


‫((سةركندة زةرجار نااىانيك بةرثنسياريكت خؤا ب ااة دةس كةسييكى‬ ‫ان‪ ،‬ضىنىة ثىى هةرةزةرا كارا سةرةك بنيتاية لية بنِييار دان*))(‪ )59‬بؤيية‬ ‫ثيكىيسييتة بي ان اكتييةرا سييةركندة ليية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِييياردا وةك‬ ‫اكتةريكى سةرةك يان اكتةريكى سةربةخؤ لة ثنةسةكةدا رِة دةريكِنيك ‪.‬‬ ‫لةسةر ئاست ايؤرا دةاىاننيك بىوانيك سةركندة بيةثآا ديياريىندنء‬ ‫َىيكسيتةكان كيار دةكيات‪ ،‬ئيةم دياريىندنةشي‬ ‫دةس نيىانىندن خؤا بؤ هةل‬ ‫لةميانةا اكتةر رةليكىةوة سةرضاوة دةرنيك كة رننى ي يان ئةمانةن‪-:‬‬ ‫‪ -1‬اكتةرة كةسيةكان (وااة خؤيان لة دي ا خؤيان ا)‪.‬‬ ‫‪ -2‬اكتةرةكان ِريكىلسو (شيكىازا دةركندن بنِيار)‪.‬‬ ‫(‪)60‬‬ ‫َىيكستةوة هةية‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئةو اكتةرانةا ثةيىةن يان بة هةل‬ ‫َسييييت بيي ينِواا واييييية كيييية شيي ييكىةو انطب رر ر تا(‪)images‬وائارِاسيي يتةو‬ ‫هؤل‬ ‫(‪ )attitudes‬بييةهاكانء (‪ )values‬بريوباوةرِةكييانء (‪ِ )beliefs‬ريكبييازو ِريكضييىةو‬ ‫َ ي رييننط دةبي ي ة ليية دييياريىندنء ناسييان ن‬ ‫ئاي ةلؤجيييةكان‪ ،‬هييةمىويان رِةل‬ ‫َىيكسيييتةش لةالييييةن بنِييييار‬ ‫َىيكسيييت سياسي ي دةرةكايييى بي ي ي ي ئيييةو هةل‬ ‫هةل‬ ‫(‪)61‬‬ ‫بةدةستةوة‪.‬‬ ‫ليكييينةوة بؤميييان رِوون دةبيكتيييةوة كييية خييياوةن بنِييييار ميييل كةضييي ىيييارو‬ ‫اكتةررةليكك دةبيك كة دةاىاننيك بىنيكة بةسآ بةشةوة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬اكتةرة منةييةكان‪.‬‬ ‫‪ -2‬اكتةرةكان ِريكىلسو (العىامل افتنريمي )‪.‬‬ ‫(‪)62‬‬ ‫‪ -3‬اكتةرة ني ىةيايةكان (العىامل افبي ي )‪.‬‬ ‫هةر ييةكيكك ليةم اكتةرانيةش اةحيةكىىم دةكيةن بةسيةر بنِييار بةدةسيت او‬ ‫َ يان هةية لية ريؤرِي ئارِسيتةو جيؤرا بنِيارةكيان بيةثآا جيياوازا هية ء‬ ‫رِةل‬ ‫مةرجء بارودةخةكان‪.‬‬ ‫لة رِاسيتي ا ناسيي ئيةو اكتةرانيةا كيار لية ثيكىةاايةا كةسيايةا بنِييار‬ ‫بةدةس ي دةكييةن يارمييةايمان دةدات بييؤ ناس ي ء زاني ي ئةرييةرا جييؤرا ئييةو‬

‫* لة وواةكان يةكيكك لية سيةرةكةكان ئةميةريىا (هيارا انوميان) لية ‪ 15‬كيانىن دووةمي‬ ‫َ ‪ 1953‬دا‪.‬‬ ‫سال‬

‫‪58‬‬


‫َيةكندن لةميةرِ‬ ‫رِة تارانةا كة دةكنيك بنِيار بةدةس بيانىااية ب ضيي ةا مامةل‬ ‫َ ةدةن‪.‬‬ ‫َىيكستانةدا كة ديك ة ثيكشء سةرهةل‬ ‫ئةو كيكىةو هةل‬ ‫ثيكىةااييةا كةسييايةا بنِيييار بةدةس ي ء اكتييةرة ئاي ةلؤجيييةكانء بييةهاو‬ ‫َة بيىون‬ ‫دا ء نةريتةكانء ثيكىةااةا دةرون منةتء كاريىةريان لةسةر رةآلل‬ ‫َ يةرو‬ ‫ئةم ثيكىةااةية‪ ،‬هيةمىو ئيةم اكتةرانية سيةر دةكيكىية بيؤ ديياريىندن ثال‬ ‫ئارِاستةكان منةت‪ )63(.‬ئةمة لةرية جيياوازا ثىيةا كاريىيةريكت هةريةكيةيان‬ ‫لةسةر بنِيار بةدةس ‪ ،‬بؤ ةىونة‪ :‬بآبةش بىون سةرةك ئةمنيى (ولسية)‬ ‫لة سؤزا باوكايةا واا كندبىو زياان لة كاروبارةكاني ا ثةنا بؤ هيك بةريك ‪.‬‬ ‫هييييةروةها هةسيي ي كندنيي ي سييييةرةك ميسيييينا جييييةما لةب ول اسيييين هييييةر‬ ‫َايييةوة بيية نائييارام ‪ ،‬بييةهؤا كؤضي دوايي باوكيييةوة‪ ،‬واا‬ ‫لةسييةرةااا م ال‬ ‫كندبييىو زييياان بيية رىمييانء هةسييتيار ب كي ي بةرامبييةر بيية كةسييان ايينو زييياان‬ ‫(‪)64‬‬ ‫جةخ لةسةر شىؤدارا بىااةوة‪.‬‬ ‫ئةدةلف هيتىةريش لة كتيكبةكةي ا (كفاح ) كاايكك باس اةميةن م ي اَل‬ ‫(‪)65‬‬ ‫َقيك ناوم))‪.‬‬ ‫َيك ‪(( :‬مة هةر وةك هان ةر و سةركندة خىل‬ ‫خؤا دةكات دةل‬ ‫َي ي سييييفةاةكان (اايبةدةن اييييةكان)‬ ‫هيييةمىو ئةمانييية جيييةخ لةسيييةر رِةل‬ ‫دةكااةوة لة ثيكىةااةا ااكي ا بيةو ئارِاسيتةيةا كية بيةرةو ثيةينِةو كندني ئيةو‬ ‫رِة تارانةا ببات كة رِةنط دانةوةا سنوشتيكت ‪.‬‬ ‫ويست خؤيةااى ئاست ئامادةي خؤييةا خياوةن بنِييار بيؤ دةركندني‬ ‫بنِياريكى ديارا كناو كار دةكااة سةر رِة تارا دروستىةرا بنِيار بةرةو دوو‬ ‫ئارِاستة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬ويسيييييت بنِييييييار بةدةسييي ي ويسيييييتيكى كيييييامألء ثتيييييةوةو اكتيييييةرة‬ ‫بابةايةكان لةبيةر ضياو رنايىوة‪ ،‬بية شييكىةيةك كية سيةر بىيكىي كي بيؤ‬ ‫ئاميييييادةبىون ويسيييييتيكى ثؤزةايظانييييية بيييييؤ دةركندنييي ي بنِيييييياريكى‬ ‫سةركةواىو‪.‬‬ ‫‪ -2‬ويست بنِيار بةدةسي ويسيتيكى ناكيامأل دةبيكي ء ال دةدات بيةثآا‬ ‫سيييؤزو ئارةزووةكيييان ء ايكنِواني يكىي ي زانسيييت نابيكي ي بيييؤ رِةهةني ي ة‬ ‫َىيكسي ي و رِووداوةكيييان‪ ،‬ئةميييةش زةرجيييار دةبيكتييية‬ ‫حةقيقييييةكان هةل‬ ‫َبذاردن باش ية جيكىنةوةو‬ ‫مايةا نىض انء هةرة نةك هةر لة هةل‬ ‫‪59‬‬


‫َىى ليييية دييييياريىندن كيييياا‬ ‫دةركندنيي ي بنِييييياريكى دروسييييت ا‪ ،‬بييييةل‬ ‫(‪)66‬‬ ‫جيكبةجآكندنيىي ا‪.‬‬ ‫ليكيينةوة دةاىاننيك ي بىانيك ي دةرى يك ي بنِياربةدةسييتان اايبةدةن ي ييان‬ ‫َبذاردنةكانيىي‬ ‫هةبيك كةكار دةكااة سيةر رِة تيارا سياسيةا دةرةكايى هةل‬ ‫َىى هةني يكك جيار كةسيانيكى وا دةسيةآلت‬ ‫بؤ جيكىنةوةكان‪ ،‬نيةك هيةر ئةمية بيةل‬ ‫دةرننيية دةس ي كيية كةسييايةايةك شييازنء دةسييةو سييانة بةرامبييةر بةسييؤزو‬ ‫َ ان ضيةن ية‬ ‫حةزو ئارةزووةكانيان‪ ،‬ئةمةش دةبيكتية ماييةا كيكىيةا سيةرهةل‬ ‫(‪)67‬‬ ‫َةا ‪.‬‬ ‫كيكىةو قةينانء ايكى ان ئارام سيستم نيكى دةول‬ ‫هةرضييةن ة دييي و بؤضييىونء ايكىةيىييت دروسييتىةرا بنِيييار بييؤ ني ىيية‬ ‫بابةايييية نييياوخؤي ء دةرةكييييةكان ايكنِواني يكىي ي رِاسي ي ء دروسي ي بيكي ي ‪ ،‬ئيييةوا‬ ‫بنِيارةكةش ي بيية هييةمان ش ييكىة رِاس ي ء دروس ي دةب كي ي ‪ ،‬وة بيية ثيكضييةوانةوة‪ .‬بيية‬ ‫دةسييتةوانةيةك ايين‪ ،‬ئاسييت سييةركةواة يييان نىض ي انء هةرةس ي سياسييةا‬ ‫دةرةكي ي لةسيييةر ئاسيييت دوراء ن يىي ي نيكيييىان اكتيييةرة بابةاييييةكانء اكتيييةرة‬ ‫دةرونيةكان دةوةستيك ‪.‬‬ ‫َ كيي ‪ :‬سنوشيت سييةركندة كييار لية سياسييةا دةرةكي‬ ‫هيةروةك (كيسي ين) دةل‬ ‫دةكات‪ ،‬ضىنىة بنِيارةكان لة دواجاردا لة اليةن ااكةكانيةوة دةدريكية‪ ،‬ااكيةكانيش‬ ‫َبيذيكننء بيىيةن بية بنِييار‪ ،‬و ئيةم‬ ‫دةبيك لة نيكىان جيكىنةوةكان ا يةك جيكىنةوة هةل‬ ‫َبذاردنةش بةثآا سنوشت سةركندة بنِيار بةدةستةكان دةرؤرِيك ‪.‬‬ ‫هةل‬ ‫ئةوةا جيةخ لةسيةر ئةمية دةكاايةوة ووايةا سيةرةك ثيكىيىانا ئيةمنيى‬ ‫َيك ‪-:‬‬ ‫(ئةن رةجاكسؤن)*ة كة دةل‬ ‫َىندن دي ي و بؤضييىون كةسييان ايين بييةرِيك ةوة‪،‬‬ ‫((خييؤم رِاهيك يياوة لةسييةر قبييىل‬ ‫(‪)68‬‬ ‫بةآلم لة سةرةااو كؤاايى ا هةر خؤم بةر ثنسم لية دةركندناربِييار)) بيكىىميان‬ ‫بنِييياريش كاريىييةريكت كةسييايةا سييةركندةا لةسييةرة‪ ،‬بييؤ ةىونيية ثيكىةااييةا‬ ‫كةسييايةا (جييؤرج بؤش ي بيياوك) وةك كةس ييكى ئييابىرا نييا ليية بييىارا نةوا ي ا‬ ‫َىيكسيتةكان لية قيةينان كةني اودا‪ ،‬وة‬ ‫َسيةنىان ني ا بيؤ هةل‬ ‫كاريىةرا هةبىو لة هةل‬ ‫(‪)69‬‬ ‫ئةو لةوة دةانسا صةددام بتىانيك سعىدية دارري بىات‪.‬‬

‫َ ‪ 1963‬ثؤست سةرةكايةا (‪)USA‬ا رناؤاة دةس ‪.‬‬ ‫* ئةن رو جاكسة لة سال‬

‫‪61‬‬


‫َىيكسي نىاني نء ثةيىةني يان‬ ‫ليكنةوة ئاست ثةيىةن ا نيكىان كةسيايةااى هةل‬ ‫بة ىارةكانةوة بةرِون دةردةكةويك ‪.‬‬ ‫َىيكسييتةكانة‪ ،‬واايية‪ :‬ايييا‬ ‫بةررييةرنا ىييارةكان دةرة ييام كةسييايةااى هةل‬ ‫َىيكس ي ء هةلىمةرجييةكان هةماهييةنطء‬ ‫ضييةن يكك كةسييايةا بنِيييار بةدةس ي ء هةل‬ ‫ن يييك بيية ليية يةكييةوةو رى يياو بيية‪ ،‬ئةوةن ي ة رِووبييةرِوو بىونييةوةا ىييارةكان بييؤ‬ ‫بةررييية رنا ييييان زيييياد دةكيييات‪ .‬وااييية‪ :‬ىيييارةكان = هيكميييا (دافرر ) (كةسيييايةا ×‬ ‫(‪)70‬‬ ‫َىيكس )‬ ‫هةل‬ ‫ئييةم هاوكيكىييةية ئاسييت كاريىييةرا كةسييايةا بنِيييار بةدةسييتمان بييؤ رِوون‬ ‫دةكااةوة‪ ،‬لةرة ئةمةش ا بنِيار بةدةسي رِووبيةرِووا ز ريةييةك لية رِي بةني اء‬ ‫َسييةنىان ن دةبيكتييةوة ليية ن ي م ية ثىييةكان ئييةم ز ريةيييةوة اييا بييةرزاني يان‪،‬‬ ‫هةل‬ ‫َيكك ياساو ب ةماا ئيينائي دةكيات‪ ،‬ايا لية‬ ‫هةروةها بنِيار بةدةس رِةضاوا كؤمةل‬ ‫ميانةييييةوة بتىانيكيي ضيييؤن رِييي بةنيي يان بىيييات بيييةثآا رننىييييان‪ ،‬ئةميييةو بنِييييار‬ ‫بةدةس بايةخ اةواو بية هيةمىو اكتيةرة وةزيفايى داميةزراوةياى كةسيايةااى‬ ‫كؤمةآلييييةااى سياسييييةكان دةدات كييية هةريةكيييةيان كاريىيييةرا خيييؤا هةيييية لييية‬ ‫(‪)71‬‬ ‫دروستىندن بنِيارا دةسةآلا اران ا‪.‬‬ ‫لة دةرة ام ئةم باسيةدا بؤميان رِوون دةبيكتيةوة كية بنِييار بةدةسي يةكيكىية‬ ‫ليييةو اكتيييةرة رننىانيييةا كييية كيييار دةكةنييية سيييةر ئارِاسيييتةا ِريكييينةوا سياسيييةا‬ ‫َىيكسي ء بارودةخيةكان‪،‬‬ ‫دةرةك ‪ ،‬لةبةر ئةوةا ايكىةيىت بنِيار بةدةس بيؤ هةل‬ ‫وة جيييؤرا بيييريو بييياوةرِو اايبةدةن ييييةكاناى سييييفااة خؤيةايييييةكاناى اىانييياا‬ ‫َ كي يانء ثيكىبي كندن ‪ ،‬هةمىو ئةمانة كار دةكةنية‬ ‫َسةنىان نء هةل‬ ‫بؤضىنء هةل‬ ‫سةر ئيةو بنِييارةا كية دةرا دةكيات‪ .‬ئةميةش بةسيةر هيةمىو ووآلااني ا جآبيةجآ‬ ‫َي‬ ‫َي ةوةكان جةخ لةسةر رِةل‬ ‫دةبيك ‪ ،‬بةآلم بةرِيكذةا جياواز‪ ،‬ئةمةو هةمىو ليكىؤل‬ ‫َيييةت دةكةنييةوة لييية ثنةسيييةا دروسيييتىندن‬ ‫سييةرةكاى ميبيييىةرا سيييةرةك دةول‬ ‫بنِييييارا سياسييي رننىييي او‪ ،‬سييي ىردارا ناوةنييي ا دروسيييتىندن بنِييييارو دامء‬ ‫َيييييةت لييييية بةشييي ي ارا كيييييندن ليييييةم ثنةسيييييةيةدا لييييية ووآلاييييية ايييييازة‬ ‫دةزرييييياا دةول‬ ‫ثيكىةيىيييييتىوةكان ا دوثيييييات دةكةنيييييةوة‪ .‬بيييييةآلم لييييية ووآلاييييية ثيكىيييييىةواىوةكان ا‬ ‫دروسييتىةرا بنِيييار هةرضييةن ة رِةَلي خييؤا دةبي كيي لييةم ثنةسييةيةدا‪ ،‬بييةآلم وةك‬ ‫ووآلاة اازة ثيكىةيىتىوةكان دةرناكيةويك ‪ ،‬ئةميةش بيةهؤا بيىون ضيةن ية دامء‬ ‫دةزريياو رِاا رىييت كيية بةشيي ارا دةكييةنء كاريىييةريان هةييية لةسييةر ثنةسييةا‬ ‫بنِييييياردان‪ ،‬ئةمانييييةش هييييةمىو ثىةبةنيي ي ا دةكيييينيكة بييييةثآا ئاسييييت هؤشيييييارا‬ ‫‪61‬‬


‫جييةماوةرو بييىون ئييازادا رِادةرب ينِيةء ئاسييت بييىون دامء دةزريياا بةش ي ار ليية‬ ‫ثنةسةا بنِياردان ا‪.‬‬

‫ثةراويَزةكانى بةشى يةكةم‬ ‫(‪)1‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫(‪)3‬‬ ‫(‪)4‬‬ ‫(‪)5‬‬ ‫(‪)6‬‬ ‫(‪)7‬‬ ‫(‪)8‬‬

‫(‪)9‬‬ ‫(‪)10‬‬ ‫(‪)11‬‬ ‫(‪)12‬‬ ‫(‪)13‬‬ ‫(‪)14‬‬ ‫(‪)15‬‬

‫هر ن اافير ساعضراااحلرديي خايفا م ير ا رنلاافقراا اافطي سر ااار م خدا ا‬ ‫افاشيداف نعاخابغدادا‪1912‬خص‪.11-15‬ا‬ ‫شررايفام يررداافع ر ا خاافطي سر ااا مير ااألمرياير اوا مر اافعررا ااألوسررطا‬ ‫‪1915-1911‬خامطبع ااملع مخابغدادخاافطبع ااألواخا‪1911‬خاص‪.11‬ا‬ ‫د‪.‬اضاام ا بيرداحاافردب اخاقضر يا ااألمرتاافقر م اوافقراا اافطي سر خامطبعر ا‬ ‫االنتص ابغدادخاافطبع ااألواا‪1911‬خاص‪.92‬ا‬ ‫د‪.‬امرر اامس يررلاافامضرر ن خاافطي سرري ااا ميرر خاد اسرر انرايرر خاو ا ا‬ ‫افتع يماافع ف اوافبحثاافع م خابغدادا‪1991‬خاص‪.113‬ا‬ ‫امق دخانراي تاافطي سي اافدوفي خاد اس احت ي ي امق نر خا‬ ‫د‪.‬اامس يلا‬ ‫منع اتاد اس تاافطالسلاافك يحخاافطبع اافي ني ا‪1911‬خاص‪.192‬ا‬ ‫ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص‪.11‬ا‬ ‫د‪.‬اضاام ا بداحخامصد اسبقاذااهخاص‪.91-92‬ا‬ ‫ناررسااملصررد خاص‪93-91‬خاوانرررااأيضر ا(مسييتة ا ابييناهيم‪ ،‬ئييةو اكتةرانييةا‬ ‫كييار دةكةنيية سييةر ثنةسييةا دارِشييت بنِيييارا سياس ي ‪ ،‬رؤتييارا سياسييةا‬ ‫َ دووةم‪-‬‬ ‫َي ةوةا س اايي ‪ ،‬سيىيكمان نميارة ‪ ،4‬سيال‬ ‫دةو ‪ ،‬سةنتةرا ليكىؤل‬ ‫كانىن دووةم ‪ ،1994‬ص‪.)63‬‬ ‫ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.19‬ا‬ ‫د‪.‬اامررداش ر ق ااحلاررينخاامل سط ر اافعطرركاي ايفادولاافع ر ةاافي فررثخاة ر ا‬ ‫املن خاافعددا‪11‬خاافطن اافط دس اافعددا‪111‬اابايلخا‪1991‬خاص‪.12‬ا‬ ‫بداحلميرردايمرر داااطرر بخادو اامل سطرر اافعطرركاي ايفاافقرراا اافطي سرر ا‬ ‫اإلساائي خادا اافع و اافيق في اافع م خابغدادخاافطبع ااألواا‪1919‬خاص‪.19‬ا‬ ‫د‪.‬اع يلاافعق ق ابني اافنر اافطي سر او رنلاافقراا اتايفا سراائيلخااد ر ا‬ ‫افعابير اف ع ر اافطي سرري خااجلمعير اافعابير اف ع ر اافطي سرري خابغرردادخاافعررددا‬ ‫افي ن ‪-‬اافطن اافي في ا‪1911‬خاص‪.221-221‬ا‬ ‫طاللاي نسااجل ي خاة رسااألمرتاافقر م اافرتار اوافقراا اافطي سر خاة ر ا‬ ‫آف ا ابي خاافعددااألولخ(ا ن اافي ن ا–اشب طا‪)1999‬اص‪.53‬ا‬ ‫د‪.‬اماللا بداحامعر لخا رن اافقراا اافرتار اوافعالقر تاافعاابير ا–اافرتاير خا‬ ‫ماا اد اس تاافعابي ‪-‬ابريوتخاافطبع ااألواا‪1991‬خاص‪.212‬ا‬ ‫املا ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص‪.91-19‬ا‬ ‫‪62‬‬


‫(‪)16‬‬ ‫(‪)17‬‬ ‫(‪)18‬‬ ‫(‪)19‬‬ ‫(‪)20‬‬ ‫(‪)21‬‬ ‫(‪)22‬‬ ‫(‪)23‬‬ ‫(‪)24‬‬ ‫(‪)25‬‬ ‫(‪)26‬‬ ‫(‪)27‬‬ ‫(‪)28‬‬ ‫(‪)29‬‬ ‫(‪)30‬‬ ‫(‪)31‬‬ ‫(‪)32‬‬ ‫(‪)33‬‬ ‫(‪)34‬‬

‫والءا برردافب ق اافاويعررد خاافطي س ر ااا مي ر اا ندي ر خا س ر ف ام مطررتريا‪/‬ا‬ ‫املعهررداافع ر ف اف د اس ر تاافق مي ر اواالشرررتااي خام مع ر ااملطتنصرراي ابغرردادا‬ ‫‪1915‬خاص‪.1‬ا‬ ‫د‪.‬ا ب حايمدايم دخاوآعاو خااجلغاافي اافطي سري خاو ا اافتع ريماافعر ف ا‬ ‫وافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خابدو اسن اومك اافطبلخاص‪.119‬ا‬ ‫د‪.‬اف ضرررلا ارر ايمررردخاافطي سرر ااا ميرر اوأبع دهرر ايفاافطي سرر اافدوفيرر خا‬ ‫مطبع اشايقخابغدادخاافطبع ااألواا‪1913‬خاص‪.111-111‬ا‬ ‫ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.21‬ا‬ ‫د‪.‬اوفيدامد ااال رم خاافعالق تاافطع دي ااألمرياي اوأمتااا ريجايفاوثر ئقا‬ ‫مريامنع ا(‪)1991-1913‬ادا ااحلكم خاافطبع ااألواخا‪1992‬خاص‪.25-22‬ا‬ ‫والءا بدافب ق اافاويعد خامصد اسبقاذااهخاص‪.1-1‬ا‬ ‫د‪.‬ا برردافا ا ا بر ساحطرراخااجلغاافير اافطي سرري امررلاافرتاير ا ر ااملار هيما‬ ‫اجلي ب ف يكي خامطبع ااسعدخابغدادخا‪1911‬خاص‪.511‬ا‬ ‫ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.25-22‬ا‬ ‫د‪.‬ايمداافطيداس يمخاحت يلاافطي س ااا مي خادا ااجليلخابريوتخاافق ها خا‬ ‫نسخاافطبع اافي ني خا‪2111‬خاص‪.211‬ا‬ ‫ه د اافع خاق م ساافدوف اواالقتص دخادا اافكنر ااألدبير خابرريوتخاافطبعر ا‬ ‫األواا‪1991‬خاص‪.21‬ا‬ ‫د‪.‬ا وبراتاودا‪.‬اار نت خاافطي سر اافدوفير ااملع را خا اةر ادا‪.‬اامرداار هاخا‬ ‫ماا اافكت ااأل دن خا‪1919‬خاص‪.111-591‬ا‬ ‫د‪.‬ا ميد امسيطمخانراير اافراأ اافعر امردعلخاو ا اافيق فر اواإل رال خابغردادا‬ ‫‪1992‬خاص‪.19‬ا‬ ‫ه ن اافي سااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.23‬ا‬ ‫د‪.‬ايمداسيداس يمخامصد اسبقاذااهخاص‪.219-211‬ا‬ ‫امق دخانراي تاافطي س اافدوفي خاد اس احت ي ي امق نر خا‬ ‫اد‪.‬اامس يلا‬ ‫د اس تاافطالسلاافك يحخاافطبع اافي ني ا‪1911‬خاص‪.213‬ا‬ ‫د‪.‬ايمداافطيداس يمخامصد اسبقاذااهخاص‪.219‬ا‬ ‫ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص‪.91-91‬ا‬ ‫ا ر نحمايمرردا ر الخاافد‪،‬قااطير اوافطي سر ااا مير خا ررثاافبكر ف ي سخا‬ ‫م مع ا الحاافديت‪/‬ا ي اافق ن اوافطي س ا–اقطرماافطي سر خاا بيرلخا‪1991‬خا‬ ‫ص‪.21‬ا‬ ‫اوسنتا ن خاسي س ااحلكمخا ‪1‬خا اة احطتا ر اافرون خااملكتبر ااأله ير خا‬ ‫بغدادا‪1911‬خاص‪.511-511‬ا‬ ‫‪63‬‬


‫(‪)35‬‬ ‫(‪)36‬‬ ‫(‪)37‬‬ ‫(‪)38‬‬ ‫(‪)39‬‬ ‫(‪)40‬‬ ‫(‪)41‬‬ ‫(‪)42‬‬ ‫(‪)43‬‬

‫(‪)44‬‬ ‫(‪)45‬‬ ‫(‪)46‬‬ ‫(‪)47‬‬ ‫(‪)48‬‬

‫د‪.‬اه فرر ر اابرر ر بكااسررررع د خاافطي سرر ر ااالمريايرر ر ا رر ر هاافصرررراا اافعابرر ر ا–ا‬ ‫اإلسرراائي ا‪1915-1911‬خاماا ر اد اس ر تااف حررد اافعابي ر خابررريوتخاافطبع ر ا‬ ‫األواا‪1915‬خاص‪.115‬ا‬ ‫ف م يدا امل‪:‬اد‪.‬ا مااحطرتافير لخاانتب هر تامنهجير احر لاافعالقر تامر باا‬ ‫افاأ اافع اواال ص لخاة اافبح ثااإل المي خاافعددا‪21-19‬خاافطن اافطر بع ا‬ ‫‪2111‬خاص‪.13‬ا‬ ‫منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص‪.51‬ا‬ ‫ه ن اافي ساعضاااحلديي امصد اسبقاذااهخاص‪211‬ا‬ ‫انرررااف تا رريل‪:‬اد‪.‬م ر اامس يررلاافامضر ن خاافطي سر ااا مير خامصررد ا‬ ‫سبقاذااهخاص‪.213-211‬ا‬ ‫ه ن اافي ساعضاخامصد اسبقاذااهخاص‪.51‬ا‬ ‫منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص‪.251‬ا‬ ‫ماللا بداحامع لخامصد اسبقاذااهخاص‪.211‬ا‬ ‫مل يرردامررتااالطررال اانررراا‪:‬امرر امينرر خااجلم رر تاافضرر مط خا اةرر ايهرريجا‬ ‫شعب خامنع اتا يداتخابريوتخاافطبع اافي ني خا‪1911‬خاص‪12‬وام ابعده ‪.‬ا‬ ‫وانرا‪:‬اد‪.‬امهد ام باامهد خاي ضااتايفانراي تاافرنرماافطي سري خاافقيرحا‬ ‫ر اط برر اافصررفاافيا فررثابقطررماافطي سرر ابك ي ر اافقرر ن اوافطي سرر اف عرر ا‬ ‫افد اس ا‪.1999-1991‬اوانرااايض ‪:‬اام لااملن يفخاا ر لاافرنرماافطي سري ا‬ ‫املق ن خاشاا اافابيع ‪-‬اافك يحخاافطبع اافألواا‪1911‬خاص‪.111‬ا‬ ‫ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.55‬ا‬ ‫مهد ام باامهد خاافتط اتاافطي سي ايفاافعا ااألوسرطخاي ضرااتاافقيرحا‬ ‫اط ب ااملاح اافاابع ايفاقطماافطي س ايفاا ي اافق ن اوافطي س اجب معر ا‬ ‫ال اافديتخاسن ا‪.2112-2111‬ا‬ ‫د‪.‬ام اامس يلاافامض ن خاافطي س ااا مي اد اس انراي خام مع ابغدادا‬ ‫‪1991‬خاص‪.225-222‬ا‬ ‫د‪.‬ااحط ايمدااحلطتخا مااالمتم اافطي س ام مع ابغدادخامط بقام مع ا‬ ‫امل لخا‪1911‬اص‪119‬ا‬ ‫رررررالحاأمررررردايمرررررداأمرررررااافد‪،‬قااطيرررر اواجلم رررر تاافضرررر مط خا رررررثا‬ ‫افبك ف ي ساجب مع ا الحاافديتخاا ي اافق ن اوافطي س ا‪-‬اقطرماافطي سر خا‬ ‫ا بيلا‪1991‬خاص‪.11‬ا‬

‫ا‬ ‫(‪ )49‬ممررردوحااف وبرر خاهرررلاستطرررقطاأمريار ر اامر ر اسرررقطااالحترر داافطرر في ا ير ر ا‬ ‫مطرررررتقب ي خام سطررررر ااإلا‪،‬ررررر خابرررررريوتخادا اافاشررررريدخادمعرررررقخاافطبعررررر ا‬ ‫افي ني ر ‪1991‬خاص‪.53-21‬اوانرررااايض ر ا‪:‬اد‪.‬ا ر د ااألس ر دخا ررمااالمتم ر ا‬ ‫‪64‬‬


‫(‪)50‬‬ ‫(‪)51‬‬ ‫(‪)52‬‬ ‫(‪)53‬‬ ‫(‪)54‬‬ ‫(‪)55‬‬ ‫(‪)56‬‬ ‫(‪)57‬‬ ‫(‪)58‬‬ ‫(‪)59‬‬ ‫(‪)60‬‬ ‫(‪)61‬‬ ‫(‪)62‬‬ ‫(‪)63‬‬ ‫(‪)64‬‬ ‫(‪)65‬‬ ‫(‪)66‬‬ ‫(‪)67‬‬ ‫(‪)68‬‬ ‫(‪)69‬‬ ‫(‪)70‬‬

‫افطي س ااسط اوابع دهخاو ا اافتع يماافع ف اوافبحثاافع م خام معر ابغردادخا‬ ‫ص‪321‬اوم ابعده ‪.‬ا‬ ‫ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص‪.91‬ا‬ ‫د‪.‬ف ضررلا ارر ايمرردخاافطي سررري اااا ميرر اوابع دهرر ايفاافطي سرر اافدوفيرر خا‬ ‫مطبع اشايقخابغدادخاافطبع ااألواا‪1913‬خاص‪.31‬ا‬ ‫د‪.‬اف يدامنطتخا اطريااا مي خا اة ‪:‬ايمداابرتاامردامار اوادا‪.‬ايمردا‬ ‫افطرريداافط ر يمخامط ر بلام مع ر اامل ر اسررع دخاافاي ر لخاافطبع ر ااألواا‪1919‬خا‬ ‫ص‪.111‬ا‬ ‫ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص‪.111‬ا‬ ‫منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص‪.191‬ا‬ ‫ناسااملصد خاص‪.211‬ا‬ ‫ناسااملصد اواواملك ‪.‬ا‬ ‫ص‪91‬خاوانرراا‪:‬اامراا‬ ‫انرا‪:‬ا ر مايمرداع رفاافبير خامصرد اسربقاذاراهخا ا‬ ‫ه يد خاايطنجااو دا اافصاا اافدوف خادا اامل قرفاافعابر خامصرااخاافطبعر ا‬ ‫افي ني خا‪1911‬خاص‪.151‬ا‬ ‫د‪.‬ا وباتاواد‪.‬اا نت خامصد اسبقاذااهخاص‪.111‬ا‬ ‫ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص‪.211‬ا‬ ‫د‪.‬اامس يررلا ر امق رردخانراي ر تاافطي س ر اافدوفي ر خامصررد اسرربقاذارراهخا‬ ‫‪.211-211‬ا‬ ‫د‪.‬اافطيدا ي خامصد اسبقاذااهخاص‪.133‬ا‬ ‫ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.12‬ا‬ ‫د‪.‬امر ر اامس يرررلاافامضر ر ن خاافطي سر ر ااا مير ر خامصرررد ااسررربقاذاررراهخا‬ ‫ص‪.219‬ا‬ ‫ادوففاهت اخااا ح خا اة ‪:‬اي نسااحل خامطبع اافااي خابغدادخادا ا د خا‬ ‫بريوتا‪1991‬خاص‪.9‬ا‬ ‫ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.11‬ا‬ ‫د‪.‬اف يدامنطتخامصد اسبقاذااهخاص‪.51‬ا‬ ‫امااه يد خامصد اسبقاذااهخاص‪151‬خاوص‪.115‬ا‬ ‫منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص‪.231‬ا‬ ‫سعداعضااع فاافعبيد خامصد اسبقاذااهخاص‪.31‬ا‬ ‫د‪.‬ا حطتا رع خا رماافطي سر خادا اافع رماف ماليراخابرريوتخاافطبعر ااا مطر ا‬ ‫‪1911‬خاص‪.211‬ا‬

‫‪65‬‬


‫بةشى دووةم‬ ‫ئةو فاكتةرة دةرةكيانةى كار لةثرِؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسي دةرةكى‬ ‫دةكةن‬ ‫سةرةتا‬ ‫لة بةش يةكةم باسةكةمان ا ديارانية اكتةرة ناوخؤيايةكاةان اياوو‬ ‫اييييىآ كييييند‪ ،‬لييييةم بةشييييةدا ايىييييك دةخةي يييية سييييةر رييييننى ية ئييييةو اكتييييةرة‬ ‫دةرةكيانةا كة رِةَل كاريىةريان هةية لةسةر بنِييارا سياسي دةرةكي ‪ ،‬ئيةو‬ ‫اكتةرانةا كية كاريىيةرييان لةسيةر ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييار هةيية‪ ،‬كية‬ ‫َؤزةكيان كيةم‬ ‫زةر جار ئةرةرةكان دروستىةرا بنِيار لةمةرِ كيكىةو قةينانة ئال‬ ‫َقىآلوا بيييارودةدء‬ ‫َيكك اكتيييةرو كيييؤاة كييية هيييةل‬ ‫دةكةنيييةوة‪ ،‬ئةمانيييةش (( كؤميييةل‬ ‫ني ىييييةا دةرةكيي ي بنِيييييار بةدةسييييو‪ ،‬بيييية وااايييييةك دا‪ ،‬كييييؤا كاريىييييةرا‬ ‫َييييةا ‪ ،‬لةسييييةر رِة تييييارا سياسيي ي‬ ‫اايبةدةن ايييييةكان سياسييييةا نيكىدةول‬ ‫َةت))(‪.)1‬‬ ‫دةرةك دةول‬ ‫هةر بؤية ئةم اكتةرانية كاريىيةريكتايان هةيية لةسيةر ئيازادا جمءجيؤ ء‬ ‫َيةا‬ ‫َةايانيةا كية سيسيتم نيكىدةول‬ ‫ب اوا بنِيار بةدةست ئةو يةكية نيكىدةول‬ ‫ثيكييييك ديكيي ي ة‪ ،‬هييييةروةها ئاسييييت سييييةركةوا بنِيييييار بةدةسيي ي بييييةم كييييؤتء‬ ‫ثيكىةن انييييةوة بةنيي ي ة‪ ،‬لةبييييةر هييييةمىو ئةمانيييية هؤكييييارا رييييننط ليييية ني ىييييةا‬ ‫َةا ييي ا‪ ،‬كيية كييار دةكاايية سييةر ئاسييت سييةركةوا بنِيييارا سياسيي‬ ‫نيكىدةول‬ ‫َةاييةكان سيةر‬ ‫دةرةك بنيتاية لة سياسةتء رِة تارا اليةنء يةكة نيكى دةول‬ ‫َةا ‪.‬‬ ‫رؤرِةثان سياس نيكىدةول‬ ‫َيةا‬ ‫َيةااى مةسيا ةا نيكىدةول‬ ‫هةروةها ((ئيةم اكتةرانية سيسيتم نيكىدةول‬ ‫َيييييةا‬ ‫َىيكسيييييت نيكىدةول‬ ‫َييي يةا ء هةل‬ ‫(املطررر ر ف افدوفيررر ر )و كيييييارليكى نيكىدةول‬ ‫دةرنيكتةوة))(‪.)2‬‬ ‫لةسايةا جيةان هاوضةردء شؤرِش ثةيىةن يةكانء مةلنيفةو زانست ا‬ ‫َةاييييةكان زيييياد دةكيييات‪ ،‬بةميييةش ئيييةو كيييارو‬ ‫ثةيىةني ي ا نيكيييىان يةكييية نيكىدةول‬ ‫كاردانةوةيةا‪ ،‬كة كار دةكااة سةر سياسةا دةرةك ووآلاان‪ ،‬زيياد دةكيات‪،‬‬ ‫بؤية بة بامشان زان ليةم بةشيةداو لةسيآ باسي ا جيةخ لةسيةر ئيةم اكتيةرة‬ ‫دةرةكيانة بىةية‪-:‬‬ ‫‪66‬‬


‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫َةا ‪.‬‬ ‫سنوشت سيستم سياس نيكىدةول‬ ‫َةايةكان)‪.‬‬ ‫ِريكىلناوة حىىمايةكان (هةريكم ء نيكى دةول‬ ‫ِريكىلناوة ناحىىميةكان‪.‬‬ ‫كؤمثانيا نة رِةرةزةكان‪.‬‬ ‫َةايييةكان كيية خييؤا ليية ياسيياا‬ ‫هييةروةها اكتييةرة مةل ةوييية نيكىدةول‬ ‫َةااى رِاا رىت جيةاني ا دةبي يكتةوة‪.‬‬ ‫نيكىدةول‬

‫باسى يةكةم‬

‫سروشتى سيستمى سياسى نيَودةولَةتى‬ ‫َةايييييةكان ليييية سييييةردةمء كاايكىييييةوة بييييؤ‬ ‫ئامييييان ء اىانيييياا يةكيييية نيكىدةول‬ ‫سييةردةميكى ايين جييياوازةو رييؤرِان بةسييةردا دكي ي ‪ ،‬ئةمييةش دةبيكتيية مايييةا‬ ‫َيييةا‬ ‫ريييؤرِي سياسيييةاةكان ء ئيييةو كاريىةريي ية لةسيييةر سيسيييتةم نيكىدةول‬ ‫َيك ‪ ،‬كيية دةبيكتيية مايييةا رييؤرِي ثةيىييةرا (اهليىييل)ا سيسييتم‬ ‫بةجيك ي ةهيكى‬ ‫سياس ي بيية ش ييكىةيةك بييةردةوامء رييؤرِان هاوسييةنى هيك ةكييان ليية قؤنييا ء‬ ‫َةاييييةكان بييية‬ ‫سيييةردةميكىةوة بيييؤ قؤنييياغيكى اييين‪ ،‬لةبيييةر ئيييةوةا يةكييية نيكىدةول‬ ‫ش ييكىةيةك بييةردةوام لييةنيكى خؤيان ي ا كاردةكييةنء اىانيياو كاريىييةريكتايان ليية‬ ‫َةايي ي ا يةكسيييان نيييية‪ ،‬هيييةر بؤيييية لييية زةربيييةا كااي ي ا بييية‬ ‫سيسيييتم نيكيييى دةول‬ ‫بةرنةوةن ا زهليك ةكان اةواو دةبيك ‪.‬‬ ‫َيكى خيكناية (بيؤ ةىونية رِووداني‬ ‫َةا يان جمء جؤل‬ ‫((بارودةخ نيكىدةول‬ ‫جةنط)‪ ،‬ياخىد خيكنايايةكةا مام ناوةن ة (بؤ ةىونية جيةنى سيارد ‪Cold‬‬ ‫‪ ،)War‬ييييييان خيكنايايةكيييييةا سسيييييتة ( بيييييؤ ةىونييييية بيييييارودةخ ئاسييييياي )‬ ‫َييةا ليية هييةمىو‬ ‫))‪ )3(.‬ئةمييةش ئييةوةمان نيىييان دةدات كيية بييارودةخ نيكىدةول‬ ‫قؤناغةكان ا لة جمء جؤَل ايةو خيكناية بةآلم بة ثىةا جياواز‪.‬‬ ‫َةايييييييةكان كاريىييييييةريكت شؤرِشييييي‬ ‫لةبييييييةر ئييييييةوةا ثةيىةن ييييييية نيكىدةول‬ ‫َىرؤرِ كندنيان لةسيةرة‪،‬‬ ‫اةك ةلؤجاى ثيكىىةوا هؤكارةكان ثةيىةن اء ئال‬ ‫َيكيي ‪ :‬جيةيييان بىةاييية رىنيي يكى ريييةردون ‪ .‬ووآلايييان لييية‬ ‫وةك (مييياك لىهيييان) دةل‬ ‫سايةا ((رىن ا رةردون ))دا كاريىةريكت ب ةما رىيتايةكانء سييفةاةكان‬ ‫َةايان لةسةرة‪ ،‬لةوانة‪ :‬جؤرا دابةش بىون هيك ةكيان‪ ،‬اياك‬ ‫سيستم نيكىدةول‬ ‫جةمسةرا يان دوو جةمسيةرا يياخىد ينة جةمسيةرا‪ .‬وة جةمسيةررريا لية‬ ‫‪67‬‬


‫َةاي ا كار دةكااة سيةر شييكىازا بنِيياردان‪ ،‬ض ليةناو بازنيةا‬ ‫ثيكىةااةا نيكىدةول‬ ‫هاوثةئانيكتا ا بيك يان لة نيكيى ووآلااني ا‪ .‬بيؤ ةىونية‪ :‬ييةكنِي ا (التماسيك)‬ ‫َييةاان ئةن ي ام ليية هاوثةئانيكتا ي ا هييةو‬ ‫هاوثةئانيةايييةكان وا دةكييات دةول‬ ‫بيي ي ةن بييييؤ رةيىييييو بيييية سياسييييةايكى هاوبييييةش بةرامبييييةر بيييية كيكىيييية نيكييييى‬ ‫َةاييييييةكان‪ ،‬ثييي ييكش ئيييييةوةا ثيكىييي ي يارةكان ثيكىيييييىةش بييييية هاوثةئانييييية‬ ‫دةول‬ ‫َ )‪.‬‬ ‫نةيارةكانيان بىةن (وةك دانىستان بؤ ضةك دامال‬ ‫بةآلم لةسيةردةم دوو جةمسيةرا ميةرن دا بية ثيكضيةوانةوةية‪ ،‬بيؤ ةىونية‬ ‫هةوَل بةدةس هيك ان رِةزامةن ا ووآلايان ئةني ام نيااؤ ((‪ ))NATO‬كيةم‬ ‫(‪)4‬‬ ‫بىة ثيكش ئةوةا ثنةنةكةيان ثيكىىةش يةكيكت سؤتيةا ثيكىىو بىنيك ‪.‬‬ ‫ئةميييةو كاريىيييةريكت ئيييةو ووآلاانيييةا سيييةر بييية دوو جةمسيييةرن لييية سيييايةا‬ ‫سيسييتم دوو جةمسييةري ا ليية سييةردةميكىةوة بييؤ سييةردةميكى ايين ريييؤرِان‬ ‫َةاانييييية بييييية دوو‬ ‫بةسيييييةردا ديكييي ي (( وة ثةيىةنييي ي ا ثاشيييييىؤيانةا ئيييييةم دةول‬ ‫جةمسةرةكةيةوة وا دةكات زةرجيار لةالييةن زهليك ةكانيةوة بيؤ جيكبيةجيكىندن‬ ‫سياسةتء بةرنةوةن يةكانيان بةكار بةيك نيكة‪ ،‬بية شييكىازيكك كية جيةنط ليةبنا‬ ‫ئيييةوان ئييية ام بييي ةن (احلررررالنيابة ايررر )‪ ،‬ئةمييية لةريييية يييةرامؤش نييييةكندن‬ ‫قؤست ةوةا ئةم ثةيىةن ية بؤ بةرنةوةن ا ووآلاية ثاشيىؤكان‪ ،‬بةميةرجيكك كية‬ ‫زيان بة بةرنةوةن ا ووآلاة ريةورةكان نةرةييةنيك ))(‪ )5‬وةك لية سيةردةم دوو‬ ‫جةمسييةري ا رِوي ي اوة زةرجييار‪ ،‬ئةمييةش بيية رِوون ي ليية مةسييةلة سياسيييةكان ا‬ ‫بةدةر دةكةوت‪.‬‬ ‫َةاي ي ا اليييةنىنو ثىييتيىان‬ ‫ئةمييةو بنِيييارا سياس ي ليية رؤرِةثييان نيكىدةول‬ ‫َسيييتىارا دةبيكي ي ‪ ،‬وة هةني ي يكك الييييةن بيييؤ‬ ‫دةبيكي ي ‪ ،‬هيييةروةك ضيييؤن دنو بةرهةل‬ ‫َ ةبذيكنن لةم ضىارضيكىةيةدا ئيةو‬ ‫بةديةيك ان بةرنةوةن يةكانيان بآ اليةن هةل‬ ‫(‪)6‬‬ ‫ئةرةرانةا رِووبةرِووا خاوةن بنِيار دةب ةوة ئةمانةن ‪-:‬‬ ‫‪ -1‬بازنيييةا ئييية و هيك انيييةا ئةريييةرا ثىيييتيىانيان ك ضييياوةرِوان دةكنيكيي‬ ‫(دةسيي ء ثىييتيىانان‪ ،‬اليييةنىنة مييادداى مةل ةويييةكان‪ ،‬اليييةنىنا‬ ‫سةر زارةك …)‪.‬‬ ‫‪ -2‬بازنيييةا ئيييةو هيك انيييةا ئةريييةرا نيييةياراء دناييييةايان ك ضييياوةرِوان‬ ‫َىيكسييت رِونء ئاشييىنا‪ ،‬نييةياران اليييةنىنا‬ ‫دةكنيكي (نييةياران بيية هةل‬ ‫دونمة‪ ،‬نةياران هاوبةشء هاوكارا دونمة)‪.‬‬ ‫‪68‬‬


‫‪ -3‬بازنةا ئةو هيك انةا ئةرةرا بآ اليةنيان ليك ةكنيك ‪.‬‬ ‫ضاالكية سياساى ديبىىماسيةكان اىاناا كةم كندنةوةا بازنيةا نيةياران‬ ‫بؤ بيآ الييةناى ريؤرِي هيكي ة بيآ اليةنيةكان بيؤ هيكي ا دةسي ء الييةنىنانيان‬ ‫َةاي ي ا‬ ‫هةييية‪ ،‬هييةروةك ضييؤن ئييةم ضيياالكيانة كيياركندن ليية رؤرِةثييان نيكييى دةول‬ ‫ئاسييان دةكييةن‪ ،‬بيية ش ييكىةيةك كيية بنِيييارا سياس ي ئةرييةرو هيية سييةركةوا‬ ‫بةدةس بةيك يك ‪ .‬بؤ ةىونة‪ :‬ئةم كارو ضاالكيانة بية رِووني ليةكارا سياسي‬ ‫ويةيةايية يةكىناىوةكانيي ا بييةدا دةكنيكيي ء جآبييةجآا كييندووة لةميانييةا‬ ‫بيييةرثاكندن جيييةنى دنا ئيييةو ووآلاانيييةا كييية ليييةنيكى ليسيييت اريةريسيييتان ا‬ ‫داي اونء لة بنِياريى ا بؤ جةنى دنا ئة غانستانء ليكناقء ئيةو ووآلاانيةا‬ ‫ئةرةرا ليك انيان دةكنيك لة اليةن ئيةمنيىاوة‪ ،‬بية شييكىةيةك كية هيةمىو هيكي و‬ ‫اىاناكييييان خييييؤا بةرييييةرِ خسييييتىوة بييييؤ بةدةسيي ي هيك ييييان ييييناوان ايييينية‬ ‫َييييةا بييييؤ دنايييييةا كندنيي ي نييييةياران خييييؤا‪ ،‬ئييييةم‬ ‫هاوثييييةئانيكت نيكىدةول‬ ‫َثىيييت كيييارا ديبىؤماسي ي بيييةردةوام ئييية ام دةدات ايييا‬ ‫هةنىاوانيييةا بييية ثال‬ ‫ئةوثييةرِا اىانييا بنِيييارو كارةكييان سييةركةواىو بيك ي ء رِاا رىييت جيةييانيش‬ ‫(دةسييةآلت و جييةماوةر)دا بييؤالا‬ ‫لةسييةر هييةردوو ئاسييت رِة اييى نييارِة‬ ‫َيةا بيةم ثةيىيةرةا ئيكسيتايةوة‬ ‫خؤا رِابىيكىيك ‪ .‬سيسيتم سياسي نيكىدةول‬ ‫(ايياك جةمسييةرا) ضييةن ية اايبةدةن ي ا لييةخؤ رناييىوة‪ ،‬بيية ش ييكىةيةك جيييا‬ ‫دةكنيكتييةوة ليية قؤناغييةكان ثيكىييىوان‪ ،‬جيييا دةكنيكتييةوة بيية اايبةدةن ي ا يينة‬ ‫الييييةن (الةجتيييانس) و ييينة بةرنةوةنيي ا‪ ،‬كييية جيييؤرا كيييارليكى نيكيييىان يةكييية‬ ‫َييةا دياري ةكييةن‪ ،‬بييؤ‬ ‫سياسييية ثيكىةيك ييةرةكان بييارودةد ء واقيع ي نيكىدةول‬ ‫َييةايكك ثيكىيي يكة كيية لييةرِووا اىانيياو‬ ‫َيية دةول‬ ‫ةىونيية‪ :‬وآلاييان باشييىور لةكؤمةل‬ ‫هيكيي ةوة جييياوازن لةيييةك اء نييااىانة ويسيي ء بةرنةوةن ييييةكانيان لةسييةر‬ ‫َةايي ي ا بسيييةثيك ة‪ ،‬هيييةروةها خييياوةن ناوةني ي يكى بنِييييارا‬ ‫ئاسيييت نيكيييى دةول‬ ‫َة بىات لة‬ ‫َةا رةآلل‬ ‫َىيكستيكى سياس نيكىدةول‬ ‫بةهيك ن كة بتىانيك ضةن هةل‬ ‫بةرامبةر ئيةو كيكىيةو قةينانانيةا كية هةرِةشية لية ئاسيايشء سيةربةخؤيايان‬ ‫َةاانة بىنةاة ثاشىؤ لة رِووا سياساى ئابىريةوة بؤ‬ ‫دةكات‪ .‬دةبي ئةم دةول‬ ‫ووآلاان باكىر لة ئة ام الوازا سياسيان ا‪ ،‬بةآلم ووآلاان باكىر ثى بية‬ ‫س ي اايييةا ثييةراويك خسييوء سييةرقا كييندن دةبةسييو بةرامبييةر ووآلاييان‬ ‫‪69‬‬


‫َىندنييةوةا ثاشييىؤيةايان ليية رِووا سياس ي ء‬ ‫باشييىر‪ ،‬ئةمييةش لةميانييةا قىل‬ ‫ئابىريةوة بؤ ووآلاة ثيىةسازية ثيكىىةواىوةكان‪.‬‬ ‫ليييية جيةييييان ئييييةمنِةدا كيييية بةااكيييية جةمسييييةراء هييييةنمىن ويةيةايييية‬ ‫َي ي كاريىيييةرا لييية نةايييةوة ييييةكىناىوةكانء‬ ‫ييييةكىن اىوةكان ئةميييةريىاو رِةل‬ ‫ئة ىمييةن ئاسييايش ناسييناوة‪ ،‬زةربييةا ووآلاييان هييةو دةدةن ثةيىةنيي يان‬ ‫لةريييية ئييييةمنيىادا بيييياش بىييييةن‪ ،‬بييييؤ بييييةديةيك ان بةرنةوةن ييييية سياسيي ي ء‬ ‫ئابىريةكانيان‪ ،‬ئةمةش ثاشىؤيةا زةربةا ووآلاية ايازة ثيكىةيىيتىوةكان بيؤ‬ ‫ئةمنيىا رِوون دةكااةوة‪.‬‬ ‫َيةاان اين كيارا‬ ‫َةايكىي ا رِة تيارا دةول‬ ‫بنِيارا سياس دةرةك لةهةر دةول‬ ‫ايكي ةكات‪ ،‬بييؤ ةىونيية‪ :‬لييةكاا مىمةنييآا نيكييىان دوو دةوَلييةت اليةنييةكان ايين‬ ‫َةاة‬ ‫(اليةن سيكةةم) رِةَل خؤيان دةبي ة بؤ كار كندنة سةر رِة تارا دوو دةول‬ ‫ناكؤكةكييية بييييةِريكىاا خسييييت ة رِووا (وسررر ط ) يييييان كؤمييييةك ئييييابىرا يييييان‬ ‫سيةربازاى سياسي ‪ ،‬يياخى ليةِريكىاا بيةكاره كي ان ‪ ،‬ييان بية شييكىةا هةرِةشية‪،‬‬ ‫ياخىد سيةر زةنىي كيندن ييان كيكىيانةوةو وةسيتان ن كؤميةك سيةربازاى‬ ‫ئابىراى سياس ‪ ،‬بؤية هةر بنِياريكك ثةيىةن ا بة جةنىةوة هةبيك ‪ ،‬ثيكىيستة‬ ‫(‪) 7‬‬ ‫ئةرةرا كاردانةوةا اليةن سيكةةم ايك ا رِةضاو بىنيك ‪.‬‬ ‫لةم سؤنىةيةوة بؤمان دةركةوت كة ووآلاان لة دةركندن بنِييارة سياسيية‬ ‫َةا بىيةن‬ ‫دةرةكيةكان ا ثيكىيستة رِةضاوا ضةن كؤسثء لةمثةريكى نيكىدةول‬ ‫َةايييةوة دروس ي دةبيكي ‪ ،‬وة هييةر‬ ‫كيية ليية دةرة ييام ىييارا سياسي نيكىدةول‬ ‫َيةا زيياد بىيات بيىارا كيارو جيىآلنء رِةخسيان هيية‬ ‫كاايكيك ىيارا نيك ىدةول‬ ‫سييييةركةواة كييييةم دةبيكتييييةوة‪ .‬بييييةآلم هييييةر كاايكييييك ىييييار كييييةم بيكتييييةوة ئييييةوا‬ ‫(‪) 8‬‬ ‫َبذاردن زياد دةكات‪.‬‬ ‫جيكىنةوةكانء هة ء بىارا هةل‬ ‫َيةا بية ييةكيكك ليةو اكتةرانية‬ ‫َي كي سيسيتم سياسي نيكىدةول‬ ‫ماوةاةوة بى‬ ‫دةنميكنريكيي ي كيييية ليييية قؤناغ يكىييييةوة بييييؤ قؤنيييياغيكى ايييين دةرؤِريكيييي ء لةهييييةر‬ ‫قؤناغيكىيى ا رِةَل ديارا كناوا خؤا دةبيك ‪.‬‬

‫‪71‬‬


‫باسى دووةم‬ ‫يةكة سياسية نيَو دةولَةتيةكان‬ ‫َةاايييةكانء كؤمثانيييا يينة رِةرييةزةكان‬ ‫لييةم باسييةدا ليية ِريكىلييناوة نيكييى دةول‬ ‫َيةا كيار لية ثنةسيةا دروسي كندني‬ ‫دةدوكي ‪ ،‬كية وةك دوو يةكيةا نيكىدةول‬ ‫بنِيارا سياس دةرةك دةكةن‪-:‬‬ ‫يةكةم‪ /‬رِيَكخراوة نيَودةولَةتىيةكان‪-:‬‬ ‫َةاايييييةكان بيييية يييييةكيكك ليييية كارايكىييييةرة‬ ‫ضىارضيي ييكىةا ِريكىلييييناوة نيكىدةول‬ ‫دةرةكايييةكان دادةنيينآ ليية ثنةسييةا دروس ي كندن ي بنِيييارا دةرةك ي هييةر‬ ‫َةايكى ا‪ ،‬ئةمةو ثىةا كاريىةريكت لة ِريكىلناويكىيةوة بيؤ ِريكىلناويكىي دا‬ ‫دةول‬ ‫دةرؤرِآ بةثآا رننى ِريكىلناوةكة بؤ ووآلاةكة‪ ،‬هةروةها لية ووآلايكىيةوة بيؤ‬ ‫َةت لة رِووبةرِوو بىنيةوةا ئيةو‬ ‫ووآلايكى انيش دةرؤِريك بةثآا اىاناا دةول‬ ‫ىيييييارانةا كييييية بيييييةهؤا ئةن اميكتايةوةلييييية ِريكىلناويكىيييي دييييييارا كيييييناودا‬ ‫(‪)9‬‬ ‫رِووبةرِووا دةبيكتةوة‪.‬‬ ‫َةاايةكان‪ ،‬حىىم ء ناحىىمايةكانيش‬ ‫مةبةستمان لة ِريكىلناوة نيكىدةول‬ ‫َةاايييية حىىماييييةكان بةشي ي ارا الييييةنيكى‬ ‫دةرنيكتيييةوة‪ِ ،‬ريكىليييناوة نيكىدةول‬ ‫َييةا ‪ ،‬دةكييةن هييةر بؤييية كاريىييةريكت جييؤراو جييؤر‬ ‫رننى ي كييارليكى نيكييى دةول‬ ‫لةسةر رِة تارا سياسي دةرةكي ووآلايانء جيؤرا ني ىيةا دةرةكييان بيةجآ‬ ‫َة‪ ،‬ئةم كاريىةريكتيةش بة شيكىةيةك رِوونء ئاشيىنا ليةو ِريكىلناوانيةدا‬ ‫دةهيكى‬ ‫َة واايية سنوشييتيكى ئيى امايييان‬ ‫دةردةكييةويك كيية خيياوةن ئارِاسييتةيةك كييامى‬ ‫ثيكيىة ديييارةو دةاييىانة بنِيييارا سياسي رييةردنىري (مىي م) بةسييةر هةريييةك لييةو‬ ‫ووآلاانييةدا بسييةثيك ة كيية ايكيان ي ا ئةن ي امة‪ ،‬ئةميية ب يةبآ رِةضيياوكندن ويسييت‬ ‫َةايةوة‬ ‫سياس ووآلاةكية‪ ،‬بيةم شييكىةية ثنِةسيةا بنِيياردان ايةنةا لةالييةن دةول‬ ‫قؤرد نةكناوة(‪ ، )10‬بؤ ةىونة ِريكىلناوا نةاةوة يةكىناىوةكان‪ ،‬كية ئيةمنِة بية‬ ‫َيكى ي رييننط‬ ‫َييةا دةنميكندريك ي ‪ ،‬رِةل‬ ‫بيياآلانية جؤرةكييان ِريكىلسييت نيكىدةول‬ ‫َةاايةكانء ديارا كندن رِة تارا ووآلاان ا‬ ‫دةبي يك لة ثةيىةن اية نيكىدةول‬

‫‪71‬‬


‫َةااييييةكان بييية ِريكىيييةا جيييؤراو جيييؤر‪،‬‬ ‫وةك‪ :‬ضارةسيييةرا ناكؤكايييية نيكىدةول‬ ‫هةروةها بابةا دةس ايكىةردان منةي ‪.‬‬ ‫بة ثآا ميساق نةاةوة يةكىناىوةكان ثيكىيس كناوة لةسةر ئةني امان‬ ‫َييةا نةاييةوة يييةكىناىوةكان كيية ثييةنا ببةنيية بييةر ش ييكىازا‬ ‫ِريكىلييناوا نيكىدةول‬ ‫َةايانةا كة هةرِةشة لة ئاشيتاى‬ ‫ئاشتيانة بؤ ضارةسةرا ئةو ناكؤكية نيكىدةول‬ ‫َةا دةكةن‪.‬‬ ‫ئاسايى نيكىدةول‬ ‫َييةا رِآو شييىيك كاريىييةر دةرنيكتةبييةر‬ ‫لييةم بارانييةدا ِريكىلييناوا نيكىدةول‬ ‫(‪)11‬‬ ‫وةك لة ماددةا (‪)42‬ا ميساق دا ئامانةا بؤ كناوة‪.‬‬ ‫َةايةكان ضةن ية ِريكىلناوا هةريكما‬ ‫جىة لة ِريكىلناوة حىىمية نيكىدةول‬ ‫َييةا ووآلاييان لييةرةباى ِريكىلييناوا‬ ‫(ناوضييةي ) هةييية‪ ،‬وةك ِريكىلييناوا كؤمةل‬ ‫يييةكيكت ئيية نيقا… هت ي ‪ .‬كيية هييةو دةدةن بييؤ رةشييةثيك ان هاوكييارا نيكييىان‬ ‫ئةن امانيان لة بىارةجياجياكان ا‪.‬‬ ‫َ ي هةريييةك لييةم ِريكىلناوانييةو كاريىييةريكتايان لةسييةر رِة تييارا‬ ‫ئةمييةو رِةل‬ ‫ووآلاان ئةن ام لة ِريكىلناويكىةوة بؤ ِريكىلناويكى ان دةرؤِريك ‪.‬‬ ‫ئةمييةو ميسييياق هةرييييةك ليييةم ِريكىلناوانييية‪ ،‬جيةيييان بييية ييييان ناوضيييةي ‪،‬‬ ‫هييةروةها ئاسييت ن يى ي ووآلاييان ئةن ي ام ايكي ي ا‪ ،‬وة ئاسييت بييىون ئييامنِازو‬ ‫ميىيياني م كاريىيية ر بييؤ جآبييةجيكىندن بنِيارةكانيييان بيية اايبييةت ئةوانييةا‬ ‫َةاييييةكانء ناوضيييةيايةكانةوة‬ ‫ثةيىةنيي ييان بييية ضارةسيييةرا ناكؤكييية نيكىدةول‬ ‫هةييية‪ ،‬هييةمىو ئةمانيية بيية ب ضييي ةا رِةَل ي ئييةم ِريكىلناوانيية دادةننكي ي ‪ ،‬واايية‬ ‫َيييي ِريكىلناوةكييييانيش دةرؤِريكيييي ‪ ،‬هييييةروةها‬ ‫بييييةرؤرِان ئييييةم اكتةرانيييية رِةل‬ ‫َةايةكان لة كارليكىية ناوضيةياى جيةانيةكاني ا‪،‬‬ ‫كاريىةريكت ِريكىلناوة نيكىدةول‬ ‫لة ئاست كاريىةريكت جىآلنةوةا سياسي دةرةكيانيةوة سةرضياوة دةرنيكي ‪،‬‬ ‫هةروةك ضؤن لةو سىودانةا كة بؤ ووآلاان ئةني ام بيةدا دةهيكي ة سةرضياوة‬ ‫َ ييييةرن بييييؤ ئةنيي ي امان بييييؤ بييييةكارهيك ان‬ ‫دةرنيكيي ي ‪ ،‬ضييييىنىة ئييييةو سييييىدانة ثال‬ ‫ِريكىلناوةكانيييان وةك ئامنازيكييك بييؤ بييةديةيك ان بةرنةوةن يييةكان خؤيييان ليية‬ ‫هةلىمةرجة سياسيةكان ا‪ ،‬ئةمةش لةميانةا ضىار ئاسيت ب ضيي ةيا ا خيؤا‬ ‫دةبي يكتةوة(‪-:)12‬‬

‫‪72‬‬


‫َةايةكانيييي ا‬ ‫‪ -1‬هةنيييي يكك ليييية ووآلاييييان ئةنيييي ام ليييية ِريكىلييييناوة نيكىدةول‬ ‫ِريكىلناوةكيية بييةكاردةهيك ة بييؤ دابيي كندنيي سييىدو قازا ىيييةليكى‬ ‫رِاستةوخؤ يان نارِاستةوخؤ‪ ،‬وةك دةستلست كؤمةكء يارمةا ‪.‬‬ ‫َةايييييةكان بييييةكارديك ة وةك‬ ‫‪ -2‬هةنييي يكك ليييية ووآلاييييان ِريكىلييييناوة نيكىدةول‬ ‫َ هةيييية‪ ،‬ايييا ِريكىلناوةكييية ضيييةن‬ ‫ئامنِازيكيييك كييية كاريىيييةرا بةكؤميييةل‬ ‫سياسييةايكى ئييةواؤ بىنيكتيية بييةر كيية ليية بةرنةوةن ي ا ووآلاةكةيان ي ا‬ ‫بيك ‪.‬‬ ‫َةايةكان هية بيؤ ووآلايان ئةني ام دةرِةخسييك ة ايا‬ ‫‪ِ -3‬ريكىلناوة نيكىدةول‬ ‫َىنا‬ ‫ِريكىلناوةكان وةك ئامنِازيكك بةكاربةيك ة بؤ رِزرار بىون لة هةل‬ ‫َةاةكيية‬ ‫ئييةرك بةرثنسييياريكت ء ضييةن ئييةركيكى دييياريىناو كيية دةول‬ ‫ويست لةسةرا ناية‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئةرةرا بيةكارهيك ان ِريكىلناوةكيان بية مةبةسيت سيةرن رِاكيكىيان‬ ‫َةا ء جيةان ‪.‬‬ ‫رِاا رىت نيكىدةول‬ ‫َيةااى‬ ‫لةم سؤنىةيةوة بؤمان دةردةكةويك كية ِريكىليناوة حىىميية نيكىدةول‬ ‫َيةا كاريىيةريكت بةرضياويان هةيية لية‬ ‫ناوضةيايةكان وةك يةكةيةك نيكىدةول‬ ‫سياسييييةا دةرةكيي ي ووآلاانيي ي ا‪ ،‬ئةميييية سييييةبارةت بيييية ِريكىلييييناوة حىىمييييية‬ ‫َةايةكان‪ ،‬جيةاناى ناوضةيايةكان ‪.‬‬ ‫نيكىدةول‬ ‫دةكنيك ي ليكيينةدا بثنس ي ئايييا ِريكىلييناوة ناحىىميييةكان كاريىييةريكتايان‬ ‫هةييية لةسييةر ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييارا سياس ي دةرةك ي ؟ ِريكىلييناوة‬ ‫َةاي ي ا دةكييةن‪ ،‬ئةمييةو‬ ‫ناحىىميييةكانيش بةش ي ارا ليية نيييان سياس ي نيكىدةول‬ ‫كاريىييةريكتايان هةييية لةسييةر حىىمةاييةكانء دامء دةزراكييان دروسييتىندن‬ ‫بنِيار ايكيان ا‪ ،‬هةروةها رِةَل ئاشىنايان هةية لة دانان خىتةا كيارو ثيةنء‬ ‫دارِشيييت سياسيييةا ا‪ ،‬دوااييين لييية جيكبةجآكندنيىي ي ا‪ .‬هيييةروةها ئيييامنِازيكى‬ ‫َىةكانييةوة بييؤ خييؤ دوور خسييت ةوة ليية مىمةنآيييةكان‪،‬‬ ‫رننىيية بةدةس ي كؤمةل‬ ‫َ ةسو بة رِةَل ناوبيذيىان ليةنيكىان اليةنية ناكؤكةكاني ا لية ثيك ياو‬ ‫هة روةك هةل‬ ‫رةيىيييو بةصييييغةو ميىييياني ميكى ئاشيييتيانة بيييؤ ضارةسيييةركندن نييياكؤكاى‬ ‫جياوازيةكان‪.‬‬ ‫سنوشيييت نييياحىىم ئيييةم ِريكىلناوانييية وا دةكيييات رؤرِةثيييانيكى ناواني ي‬ ‫كاركندن بىنيكتة خؤ‪ ،‬هةرضةن ة اىاناا دارايايان س ىردارة‪ ،‬لةرة ئةوةش ا‬ ‫‪73‬‬


‫جآمتمانيييييةيان زيييييياانة لييييية ناوبذيىانييييية رِة ييييييةكان زةر جيييييار ِريكىليييييناوة‬ ‫َيي كاريىيييةر دةبييي ة لييية كىنان نيييةوةو كيييث كندنيي كيكىييية‬ ‫ناحىىمييييةكان رِةل‬ ‫ناوخؤياى ناوضةيايةكان ا‪ ،‬هةروةها لية ضيةن ية بيىاردا ىيار دةخةنية سيةر‬ ‫(‪)13‬‬ ‫حىىمةاةكان‪.‬‬ ‫هةرضييةن ة نمييارةا ئييةم رِيكىلناوانيية بييةرةو زيييادبىون دةرِواتء ((دةراايية‬ ‫ن يىةا (‪ )36‬ساىشةش هةزار ِريكىلناوا ناحىىم ))(‪)14‬وة ضاالكيىييان لية‬ ‫َي كاريىيةريكتايان لةسيةر حىىمةايةكان ايا ئيكسيتاش‬ ‫زياد بىون اية‪ ،‬بةآلم رِةل‬ ‫جؤريكييك ليية الوازا ثيكييىة ديييارة‪ ،‬ئةمييةش لةبييةر ئييةوةا دةسييةآلا دةركندن ي‬ ‫َىى دةركندن ي بنِيييار ليية زةربييةا‬ ‫بنِيييارا ر ي ةردنىري نييية بةسييةر ووآلاان ي ا‪ ،‬بييةل‬ ‫َةايييةوة قيييؤرد كيييناوة‪ .‬بيييةآلم لةرييية‬ ‫بىارةكانيي ا لةالييييةن دامء دةزراكيييان دةول‬ ‫زيادبىون نمارةا ئةم ِريكىلناوانيةو هةميةجؤرا شييكىازو ِريكبيازو ميىياني م‬ ‫كارةكانييييان دةخىازريكيي بب ييية اكتيييةريكى كييياراو كاريىيييةر ليية اكتيييةرةكان‬ ‫َةايي ا‪ ،‬ئةميةش بةِريكىيةا كاريىيةريان‬ ‫ئاسايشء ئارام ليةبارودةخ نيكىدةول‬ ‫لةسيييةر حىىمةاييية جؤربيييةجؤرةكانء بنِييييار بةدةسيييتان بيييةو ئارِاسيييتةيةا كييية‬ ‫َةا بةيك يكتة دا…‬ ‫ئاشتاىهاوكارا نيكىدةول‬ ‫دووةم‪ /‬كؤمثانيا فرة رِةطةزةكان‬ ‫مةبةس لة كؤمثانيا نة رِةرةزةكان ئةو كؤمثانيا زةبيةالءء رةورانيةن كية‬ ‫لييية ضيييةن ية كؤمثانيييياا بضيييىكء الوةكي ي ثيكيييك ديكيييةء لييية ضيييةن ية ووآلاي ي‬ ‫ثيىةسييازي ا كييار دةكييةنء بةرهةمييةكانيان ليية ضييةن ية ووآلا ي جؤراوجييؤردا‬ ‫دة نةشية‪ ،‬ئيةم كؤمثانيايانية لية دةرةوةا سي ىرا ووآلت كاردةكيةن‪ ،‬كية لقي‬ ‫كؤمثانيايييةكة كيية سييةر بيية كؤمثانيييا سييةرةكيةكانة ليية ووآلا ي دايييك دا‪ ،‬ئييةم‬ ‫َةا دايك كار دةكات بيؤ يناوان‬ ‫كؤمثانيايانة س ىرا سياس دةبةزيك ة‪ ،‬دةول‬ ‫كندنيي ضييياالك كؤمثانياكيييان بييية مةبةسيييت دةسي ي ريييناة بةسيييةر بيييازارِا‬ ‫(‪)15‬‬ ‫دةرةكي ا‪.‬‬ ‫نميييارةا ئيييةم كؤمثانيايانييية بييية اايبيييةت ليييةم قؤناغيييةا ئيييةمنِةدا بيييةهؤا‬ ‫اةك يييةلؤجياا هاوضيييةر خةوة رِةن بيييةرِةن ليييةزياد بىن ايييية‪ ،‬وة بييية ييييةكيكك لييية‬ ‫َةا دادةننيكة‪ .‬ئةمةو ئةم كؤمثانيايانة ضياالك‬ ‫رِاستيةكان دياردةا نيكىدةول‬ ‫دةرةكيييييان لةسييييةر رِووبييييةِريكى ييييناوان ب وبىةاييييةوة كيييية ضييييةن ية ووآلاييي‬ ‫ثيكىىةواىو و اازة ثيكىىةواىو لةيةك كاا ا دةرنيكتةوة‪ ،‬بية اايبيةت كؤمثانييا‬ ‫‪74‬‬


‫رةورةو زةبةالحةكان‪ ،‬كة خاوةن اىانايةك ئابىرا ئةواؤن كية هةني يكك جيار‬ ‫ليية داهيياا نيكىخييؤي ضييةن ية ووآلا ي اييازة ثيكىةيىييتىو زييياانة‪ .‬كاريىييةري‬ ‫َةا‬ ‫َةا ئةم كؤمثانيايانة بةشيكىةيةك ناوانء دريكذ دةبيكتةوة كة دةول‬ ‫نيكىدةول‬ ‫َةاان ثيكىىازيىةر لة كؤمانياكة دةرنيكتةوة‪ ،‬ض جاا لة سيسيتم‬ ‫دايكء دةول‬ ‫َييييةا ضييييىنىة ئييييةم كؤمثانيايانيييية زةرجييييار بةشيي ي ارا ليييية‬ ‫سياسيي ي نيكىدةول‬ ‫َييةا دايىييش كؤمثانياكييان بيؤ ثىييتىريا‬ ‫دروسيتىندن بنِييياردا دةكيةن‪ ،‬دةول‬ ‫كندن سياسةا دةرةك خؤا بةكاردةهيك يك ‪.‬‬ ‫َةاييية ثيكىيييىازيىةرةكان بييية‬ ‫هةرضيييةن ة بيييىون ئيييةم كؤمثانيايانييية لييية دةول‬ ‫اايبةت اازة ثيكىةيىتىوةكان اليةن ثؤزةايظء نيكىةايظ خؤا هةية‪ ،‬ئةمةو‬ ‫هؤكارا زا بىنيان بيةردةوامء نيةرؤِر نيية‪ ،‬هيةروةها ييةك شييكىازيش نارنيكتية‬ ‫خؤ‪ ،‬بارو هةلىميةرج ئيابىراى دارايايى اةك يةلؤجاى سياسي كؤمثانياكيان‬ ‫كة ئةو ني ىةية ثيكك دةهيك ة‪ ،‬كة كؤمثانياكيان لية ضىارضييكىةي ا كاردةكيةن لية‬ ‫َةا ثيكىىازا كةردا‪ ،‬دةست يىان قىرسياياى‬ ‫َةا دايكء دةول‬ ‫نيكىخؤا دةول‬ ‫َيةايكى‬ ‫َةايكك ييان ضيةن دةول‬ ‫َةايكى ئةواؤ دةكات بةسةر دةول‬ ‫باآل دةست دةول‬ ‫(‪)17‬‬ ‫انةوة‪.‬‬ ‫َيكى كاريىةر دةبي ة لة سيستم‬ ‫لة رِاستي ا كؤمثانيا نة رِةرةزةكان رِةل‬ ‫َييية ا هاوضيييةرخ ا‪ ،‬جيييا ئيييةم رِة ء كاريىةريكتايييية ييييان بييية ِريكىييياا‬ ‫نيكىدةول‬ ‫سيييةربةخؤء بييية ثيييةينِةوكندن سياسيييةا دةرةكي ي كؤمثانياكيييان خؤيانيييةوة‬ ‫دةبيك ‪ ،‬ياخىد لة ِريكىاا بةكارهيك ان كؤمثانياكانةوة دةبيك لة الييةن ووآلاية‬ ‫ثيكىيييىةواىوةكانةوة بيييؤ ىيييار خسيييت ة سيييةر ووآلايييان باشيييىرء سيييةثان ن‬ ‫ن ةخىةو ثةنء بةرنةوةن يةكانيان بة سيةريان ا‪ ،‬ئةمية لية كاايكىي ا كية ((‪%90‬‬ ‫ا ئةم كؤمثانيايانة سةربة سآ كىضيىةا (ئيةمنيى – ئيةوروث ‪ -‬يابيان )ن‬ ‫َةاي ا ضيةن قياا سيةرمايةكةيان‬ ‫))(‪)18‬وة قازا ةكةشيان – كة لة هةن يكك حال‬ ‫َيييي ي بةرنةوةن ييييييية‬ ‫دةبيكيييي ي – دةرةِريكتييييييةوة رري ييييييان خؤيييييييان‪.‬ليكيييييينةدا رِةل‬ ‫َييةاانء‬ ‫ئابىريييةكاةان بييؤ دةردةكييةويك ليية رييؤرِي سياسييةا دةرةك ي دةول‬ ‫كاريىةريكتايان لةسةر يةك ا‪.‬‬ ‫َيييةا كؤمثانييييا ييينة رِةريييةزةكان‬ ‫دةاىاننيكي ي شيييىيك ةوارا رِة تيييارا نيكىدةول‬ ‫لةميانييةا ئييةو رِةَليية دوو اقةيايييةوة (ان ي دوج) ديييارا بىييةية كيية دةيى كيينِن‪ ،‬ليية‬ ‫َبىنء ناوان‬ ‫اليةكةوة دةكنيك ئةم كؤمثانيايانة بب ة ئامنِازيكك لة ئامنِازةكان زال‬ ‫‪75‬‬


‫َيييةا دايىيييةوة‪ ،‬لةالييييةك اييينةوة دةكنيكي ي ئيييةم‬ ‫بيييىون دةسيييةآلت بةدةسي ي دةول‬ ‫َيييةا دةربىيييةون كييية اىاناييييةك‬ ‫كؤمثانيايانييية وةك يةكةييييةك كييياراا نيكيييى دةول‬ ‫(‪)19‬‬ ‫َةا دايك‪.‬‬ ‫رِاستةقي ةيان لةبةر دةست ا بيك بؤ كارا سةربةخؤو دوور لة دةول‬ ‫كؤمثانيييييا يييينة رِةرييييةزةكان كييييار بييييؤ ئييييةوة دةكييييةن كيييية بىةنيييية سةرضيييياوةو‬ ‫َةاانةدا كة سةرمايةكةيانيان ايكي ا وةبيةر دةهيكي ة‪ .‬بيؤ‬ ‫ناوةن ةكان بنِيار لةو دةول‬ ‫ةىونيية‪ :‬كاا كيييك كؤمثانييياا (كنايسييىةر)ا ئييةمنيى وةسييتان ن كييارا رِارةيان ي‬ ‫لةو كاررةيةي ا كة لة بةريتانيا بىو لة سىىاىةن ا‪ ،‬كاريكى واا كند كة ن يك بىو‬ ‫قيييةينانيكى سياسييي ك بىةويكتييييةوة ليييية بييييةريتانيا‪ ،‬ضييييىنىة ئييييةم بنِيييييارة هييييان‬ ‫ب وا ةوةا جىدا خىازا سىىاىةن اا ا كة بىةرِيكتةوة بيؤ ضياالك خؤايى داواا‬ ‫جيابىونةوة بىات لة بةريتانيا‪.‬‬ ‫لة ووآلاة ايازة ثيكىةيىتىوةكانيىي ا ئيةم كؤمثانيايانية ىيارة ئابىرييةكانيان‬ ‫بيييةكاردةهيك ة بيييؤ ريييؤرِيةء هيييةمىار كندني ي بنِييييارة سياسييييةكان ييييان ريييؤرِي‬ ‫سيستم يةرماننِةواي ‪ ،‬هيةروةك ضيؤن لية رىاايمياال رِوواي ا كاايكيك كؤمثانيياا‬ ‫ميييىة ىييارة ئابىريييةكان خييؤا ليية دنا حىىمييةا نيىييتمان ليية ووآلاةكييةدا‬ ‫بةكاره كي ا‪.‬‬ ‫ليييية رِاسييييتي ا اييييا كاروبييييارا كؤمثانياكييييان زييييياد بىييييات‪ ،‬جييييؤرو شيي ييكىازا‬ ‫ثةهلاويىييت زييياد دةكييات‪ ،‬بييؤ ةىونيية‪ :‬كؤمثانياكييان دةاييىانة دزة بىةنيية نيياو‬ ‫ووآلاانييييةوة ليييية رِيكىييييةا ئييييةو كؤمةكيانييييةا ثيكىييييىةش بيييية زانىييييؤو دامييييةزراوة‬ ‫زانستيةكان دةكةن لة ووآلاة اازة ثيكىةيىتىةكان ا‪ ،‬ياخىد لة رِيكىةا ثيكىىةش‬ ‫كندنيي ي ثسييييثؤرِاى شييييارةزاي خؤرِايايييييةوة بييييةو ووآلاانيييية‪ ،‬بييييةو شيي ييكىةيةا‬ ‫كؤمثانياكييان ويسييتيان لةسييةريةااى ديييارا دةكييةن‪ ،‬هةنيي يكك جيياريش بييةرايل‬ ‫َييييةاان ليييية ثيك يييياو رِاكيكىييييان سييييؤزو‬ ‫دةدةن بيييية سييييةرةك يييييان بةرثنسييييان دةول‬ ‫(‪)20‬‬ ‫خؤشةويستيان بةالا خؤيان ا‪.‬‬ ‫َ كؤمثانيا نة رِةرةزةكاةان لةسةر بنِيار بةدةستان ووآلاة اازة‬ ‫ليكنةدا رِةل‬ ‫ثيكىةيىتىوةكان بؤ رِوون دةبيكتةوة‪.‬‬ ‫ماوةاييةوة بَى ي كي اييا ضييةن يكك كؤمثانياكييان اىانيياا كييارو ضيياالك هةمييةجؤرو‬ ‫ضىارضيكىةا كارو جؤرا ميىاني مةكان زيادو باشء ناوان بب‪ ،‬زيياان بىارييان‬ ‫بؤ دةرِةخس كي كار لة بنِيارا سياس بىةن لةو ووآلاانةدا كة كارا ايك ا دةكةن‪.‬‬

‫‪76‬‬


‫باسى سيَهةم‬ ‫فاكتةرة مةعنةوىية نيَودةولَةتىيةكان‬ ‫َ بيييييةديةيك ان بةرنةوةنييي ي اى‬ ‫َيييييةا هيييييةول‬ ‫هيييييةمىو يةكةييييييةك نيكىدةول‬ ‫ئاما ييةكان خييؤا دةدات بيية ِريكىيياو ميىيياني م جييؤراو جييؤر‪ ،‬بييةآلم ليكيينةدا‬ ‫َي ي ةدات‪ :‬ئاييييا ئيييةم ِريكىييياو ميىاني مانييية هيييي كؤسيييثء‬ ‫ثنسيييياريكك سيييةر هةل‬ ‫لةمثةريكى مةل ةوا نايةاة ِريكىةيانء س ىرداريان ناكةن؟‬ ‫َةا هةية كة ضةن كؤايكيك‬ ‫لة رِاستي ا ضةن اكتةريكى مةل ةوا نيكىدةول‬ ‫لةبةردةم بنِيار بةدةستان ا دادةنيكة كةواا ليك ةكةن نةاىانيك اةنةا بةويست‬ ‫َسيييىكةوت بىيييات‪ ،‬يييياخىد بييية ئارِاسيييتةيةك ا كييية لةرييية واقيعييي‬ ‫خيييؤا هةل‬ ‫َةااييييييةكان ايييييندا‬ ‫َيييييةا هاوضيييييةردء بةرنةوةنييي ي ا يةكييييية نيكىدةول‬ ‫نيكىدةول‬ ‫نيةرى كي ‪ ،‬ييان بية ثاسياوا سيةروةرايةوة لية دنا بةرنةوةني اى ما يةكان‬ ‫َ ان‬ ‫َة بىات‪ .‬بؤية ليكنةدا دةبيك ئامانة بةوةش ب ةية كة ((هةول‬ ‫رةلةكةا مامةل‬ ‫َييةت ليية اليييةن بنِيييار بةدةسييتانةوة نابيكتيية‬ ‫بييؤ رننت ي ك ندن ي بةرنةوةن ي ا دةول‬ ‫هؤيةك بؤ ثيكىيكىىندن ئةو ب ضيي ة ياسياياى ئةخةقيانيةا كية هيةمىو الييةك‬ ‫لةسةرا كؤكة))(‪.)21‬‬ ‫بؤية لةم باسةدا لة دوو اكتةرا سةرةك مةل ةوا دةدويكي كية سي ىرا‬ ‫كاروبنِيار بةدةستان اةسك دةكةنةوة ئةوانيش بنيت لة‪:‬‬ ‫َةا هاوضةرد‪.‬‬ ‫‪ -1‬ياساا نيكىدةول‬ ‫‪ -2‬رِاا رىت جيةان ‪.‬‬ ‫يةكةم‪ /‬ياساى نيَودةولَةتى هاوضةرخ‬ ‫َيييييةا هاوضيييييةرد ئيييييةو هيكييي ي ة ميييييادداى‬ ‫مةبةسييي ي لييييية ياسييييياا نيكىدةول‬ ‫َييييةا هةيانييييةو كييييارا‬ ‫مةل ةويانةييييية كيييية دامء دةزراكييييان ياسيييياا نيكىدةول‬ ‫ِريكىلست ثةيىةن ا نيكىان ووآلاانء ااكيةكانيان ثيآ سيثيكندراوة‪ ،‬ثيكىيسيتة‬ ‫َةا بىةنء سىربة لةسةر ئةوةا كية‬ ‫بنِيار بةدةستان رِةضاوا ياساا نيكىدةول‬ ‫بنِيارةكانيييييان‪ ،‬جياوازيييييةك ئابنِوبييييةرا نييييةنىيك آ كيييية ليييية هةنيي ي آ كاايي ي ا‬ ‫كاريىةريةكةا لة شيكىازيكى ئةخةقيةوة بيؤ شييكىازيكك دةرىكي يكتيةوة كية دامء‬ ‫َةايييةكان سيي اا ليية بةرامبييةردا بييةكارديك ة وةك سةرزةنىيي ء‬ ‫دةزرييا نيكىدةول‬ ‫‪77‬‬


‫دابنِي ي سياس ي ء ئييابىرا‪ .‬لييةم بييارةدا بآرىمييان زيييانيكى زةر بيية ئامييا‬ ‫(‪)22‬‬ ‫بنِيارة سياسيةكة دةرات‪.‬‬ ‫َييي ئارِاسيييتةكندن ثةيىةن يييية‬ ‫َيييةا رِةل‬ ‫ليييةم ميانةييييةوة ياسييياا نيكىدةول‬ ‫َةاييييةكان دةبي يييآ ليييةبىارا ب ضيييي ةكان رِة تيييار كندني ي ا‪ .‬ريييننى ية‬ ‫نيكىدةول‬ ‫َيييةا ) كييية‬ ‫َيييةا بنيتايييية لييية (دادرييياا نيكىدةول‬ ‫ناوةني ي ةكان ياسييياا نيكىدةول‬ ‫َيكىييي ي ريييييننط دةبي يكييييي بييييية اايبيييييةت لييييية ضارةسيييييةركندن ناكؤكيييييية‬ ‫رِةل‬ ‫َييةا – لةريية‬ ‫َةايييةكان هييةروةك ضييؤن ئة ىمييةن ئاسايى ي نيكىدةول‬ ‫نيكىدةول‬ ‫َيكى رننط دةبي يكي لية ضارةسيةركندن زةريكيك‬ ‫ئةو كةليك انةا ايكي اية – رِةل‬ ‫َةايةكان‪ .‬لةو كةليك انيةش‪ :‬ميا تيتيؤ و يةرزكندن ئيريادةا‬ ‫لة كيكىةنيكىدةول‬ ‫َةايي ي ا بيييةثآا‬ ‫َىيييةا نيكىدةول‬ ‫ثيكيييت ئةن امييية هةميىيييةييةكةا بةسيييةر كؤمةل‬ ‫بةرنةوةن ايةكانيان‪ ،‬بةاايبةت ويةيةاة يةكىناىوةكان ئةمنيىا‬ ‫بةآلم لةرة ئيةو رِة ء كاريىةراييةا كية ئيةم ناوةن انية دةريكينِن زةركيات‬ ‫َةايانييييية نيييييابة كييييية لةرييييية‬ ‫َيييييةاان ميييييل كةضييييي ئيييييةو بنِييييييارة نيكىدةول‬ ‫دةول‬ ‫بةرنةوةن يةكانيان ا نارى يك ‪.‬‬ ‫َيييييةاانء‬ ‫َيييييةا نيكيييييىان دةول‬ ‫َيييييةا زادةو دةرة يييييام مامةل‬ ‫ياسيييياا نيكىدةول‬ ‫كاريىةريكت ئةو دا ء نةريتانةية كة دةبة بة ليىراء ب يةماو ياسيارةليكك كية‬ ‫َييةاان رِازييية بةسييةر خؤياني ا جآبييةجآا بىييةن‪ ،‬ئييةم ياسيياو ب ةمايانييةش‬ ‫دة ول‬ ‫َييةت‪ ،‬بيية وااايييةك ايين‪،‬‬ ‫ياسيياو ب ةمايييةكة بييؤ ِريكىلسييت رِة تارةكييان دةول‬ ‫َيةت ديياراى سي ىردار‬ ‫ياساو ب ةمايةكة كة جؤرو شييكىازا كارورِة تيارا دةول‬ ‫(‪)23‬‬ ‫دةكةن لة بىارا جآبةجآ كندن سياسةا دةرةكيان ا‪.‬‬ ‫َيييةا دةسيييةآلايكى‬ ‫لةرييية ئيييةوةا كييية دامء دةزراكيييان ياسييياا نيكىدةول‬ ‫َييةا ‪ ،‬نييااىانة بنِيارةكانيييان هةميىيية‬ ‫ناوةني ايان نييية لةسييةر ئاسييت نيكىدةول‬ ‫َةاي ي ا‪ ،‬وةك هةن ي يكك جييار‬ ‫يةكةكييةرةوة بيك ي ليية ضىارض ييكىةا ياسيياا نيكىدةول‬ ‫َيييةاان ثيييةنا دةبةنييية بيييةر سييي ىر شيييىان نء بةزانييي ن ب ضيييي ة‬ ‫دةبيي ي دةول‬ ‫َةايييةكان ‪ -‬وةك قييةوارةا زايييؤن –‬ ‫َييةااى بنِيييارة نيكىدةول‬ ‫ياسيياياية نيكىدةول‬ ‫بييةآلم ئةميية ئييةوة نارةيييةن كي كيية بةكييةم سييةينا ئييةو ياسيياو ِريكسيياو بنِيييارة‬ ‫َةايانيية بىييةية‪ ،‬ضييىنىة ئييةم ياسيياو بنِيارانيية زةرجييار اىانيياا ئييةوةيان‬ ‫نيكىدةول‬ ‫َيييةت ييييان يةكيييةا سةرثيكضييييىةر رؤشيييةرري بىيييةنء لييية الييييةن‬ ‫هةيييية كييية دةول‬ ‫‪78‬‬


‫َةايييةوة سةرزةنى ي بىنيكيي ‪ ،‬وة دةكنيكيي ليية ِريكىلييناوا‬ ‫َىييةا نيكىدةول‬ ‫كؤمةل‬ ‫نةاةوة يةكىناىوةكان دةربىنيك ‪.‬‬ ‫َييةااى بنِيييارة‬ ‫ثىختييةا ئييةم باسيية لييةوةدا كؤدةبيكتييةوة كيية ياسيياا نيكىدةول‬ ‫َةاايييةكان‪ ،‬زةركييات‪ ،‬كاريىييةرا لةسييةر يةكيية سياسيييةكان دروسيي‬ ‫نيكىدةول‬ ‫دةكةن‪ ،‬بة آلم ئةم كاريىةريكتاية زةر جيار بيةو ئارِاسيتةيةدا دةبيكي كية لةرية‬ ‫بةرنةوةني ا ووآلاية زهليكي و كاريىيةرو بية اىاناكييان سيةر رؤرِةثيان سياسي‬ ‫َةاي ي ا بىى يك ي ‪ ،‬لييةم بىارةش ي ا ثىييى ش ييكن هةنىكيية بييةر ويةيةايية‬ ‫نيكىدةول‬ ‫يييييييةكىناىوةكان ئييييييةمنيىا كييييييةواىوة‪ .‬واايييييية دةكنيكيييي ي ياسيييييياو بنِيييييييارة‬ ‫َةاييييةكانء دامء دةزراكانيىييييان بيييؤ بيييةديةيك ان ئاميييان ء مةبةسيييتة‬ ‫نيكىدةول‬ ‫سياسيةكانء لة كاا ثيكىيست ا بةكاربةيك نيكة‪.‬‬ ‫دووةم‪ /‬رِاى طشتى جيهانى‪.‬‬ ‫رِاا رىت جيةان بنيتاية لةو هةس ء سؤزة باوةا (افعع اافطر ئد ا)‬ ‫َةايي ا لية بةرامبيةر كيكىية ريننطء رِووداوة سياسيية‬ ‫َىيةا نيكىدةول‬ ‫كة لية كؤمةل‬ ‫ديييارا كناوةكاني ا دةردةكييةويك ‪ ،‬بيية وااايييةك ايين‪ ،‬بنيتاييية ليية كاردانييةوةا‬ ‫هةس ي ء سييؤزا رىييت رييةالن جيةييان لةمييةرِ رِة تييارا سياس ي يةكةيييةك‬ ‫َةت‪ ،‬جا لة نياوخؤا سي ىرةكةي ا بيكي‬ ‫سياس ديارا كناودا‪ ،‬بة اايبةت دةول‬ ‫(وااة لة دنا رةلةكيةا خيؤا رِة تيار بىيات) ييان لية دةرةوةيي ا بيكي (وااية لية‬ ‫دنا رةالن ان رِة تار بىات)(‪.)24‬‬ ‫ثاش ئةو ثيكىىةوا ة زةرةا لة هؤييةكان ثةيىةني ا كيندنء مي ياكاني ا‬ ‫بةرجةسيتة بيىوة بية شييكىةيةك كية شؤرِشي ايةك ؤلؤج كياتء شيىكي ن ييك‬ ‫كندووةاةوة‪ ،‬بةجؤريكك كة ااكةكان رِةنانةء بىنة سات ليةدواا سيات ئاراييان‬ ‫َيييي ي ا كارليكيييييك بىيييييةنء‬ ‫لييييية رِووداو و كيكىيييييةكان بيكييييي ء بيييييةردةوام لييييية رةل‬ ‫َسةنىان نء بيةدوادا ضيىنيان بؤييان هيةب كي ‪ ،‬بية اايبيةت لية كيكىية ريننطء‬ ‫هةل‬ ‫ضارةنى سازةكان ا‪ ،‬هةمىو ئةمانة واا كندووة رِاا رىت جيةيان رِةن لية‬ ‫دواا رِةن هؤشيار اين بيكي ء هيةنىاوا زيياان ب يكي ء ِريكذةيايانية رِوو ليةزياد‬ ‫بىون بىات‪.‬‬ ‫هةنىكة رِةرةزةكان رِاا رىت جيةان زياديان كندووة لة هةمىو كةراية‬ ‫سياسيييياى كؤمةآليييييةااى ئابىريةكانيي ي ا‪ ،‬رننى ي يىيييييان لةمانييييةدا خؤيييييان‬ ‫َييية)انيييةا كييية‬ ‫دةبي يييةوة ((حي بييية سياسييييةكان‪ِ ،‬ريكىلناوةكيييانء ئيييةو (كؤمةل‬ ‫‪79‬‬


‫َةايييةكان دةدةنء‬ ‫َييةايان هةيييةو رننى ي بيية كيكىيية نيكىدةول‬ ‫رننىيييةك نيكىدةول‬ ‫َي ةوةو ضياالكيةكانيان جيآا ِريكي و حسيا بيؤ كيندنة لية الييةن ناوةني ة‬ ‫ليكىؤل‬ ‫َةاايةكانيةوة‪ ،‬هييةروةها رِةننامييةكان‪ ،‬بيية اايبيةت ئييةو رِةننامانييةا كيية‬ ‫نيكىدةول‬ ‫كاريىةرييييةك ناوانييييان لةسيييةر هيي رو بيينِواو قةناليييةا خىيك يييةران هةيييية‪،‬‬ ‫هيييييةروةها دامءدةزريييييا بيييييةر ناوانء بةناوبانىيييييةكان هيييييةوا ء رِاديؤكيييييانء‬ ‫َييةكان اةليية يؤن‪ )25(.‬ئةميية جىيية ليية اييؤرِا ئةنتييةرنيك كيية بيية نييىيك يةء‬ ‫كةنال‬ ‫َةم دةدريك ‪.‬‬ ‫دئىكناا انية بةرهةم ئةم سةردةمة لة قةل‬ ‫سييةبارةت بيية رِةَل ي ئييةم اكتييةرة لةسييةر بنِيييار بةدةسييتان رِاا جييياوازو‬ ‫جيؤراو جيؤر هةيية‪ ،‬هةني يكك ثيكييان وايية رِاا رىيت جيةيان كاريىةراييةك‬ ‫كاراو بةه كي ا هةيية‪ ،‬ضيىنىة رِاا رىيت جيةيان لية ثىي ثينةنة جيةانايية‬ ‫رننىةكان وةك ِريكىلناوا نةاةوة يةكىناىوةكانةوةيية‪ .‬لية بةرامبيةردا ضيةن‬ ‫رِايةك ان هةية كة نىؤَل لة رِة كء كاريىةرا ئةم اكتةرة دةكةن بة اةواوا‪،‬‬ ‫َةاان بىنيك ‪.‬‬ ‫ضىنىة ئةم اكتةرة نةيتىانيىةو نااىانيك بةر بة دارريكارا دةول‬ ‫َيكي ‪ :‬كاريىيةرا رِاا رىيت‬ ‫لة ثا ئةم دوو ئارِاستةيةدا رِاا سيكةةم هةيية كية دةل‬ ‫َةاييةكان دييارا دةكنيكي ‪ ،‬لية‬ ‫َةا بيةثآا بيارودةدء هةلىمةرجية نيكىدةول‬ ‫نيكىدةول‬ ‫َيكى يةكةكةرةوةو ئيياب دةريكنِيك ‪ ،‬بة ئارِاسيتةيةك ا كية ثيا‬ ‫هةن يكك كاا ا رِةل‬ ‫َةاانييةوة ب كي ي بييؤ ئييةوةا بيية ئارِاسييتةا خىاسييتةكاني ا ب ينِوات‪ .‬بييةآلم ليية‬ ‫بيية دةول‬ ‫(‪)26‬‬ ‫)) بيية بؤضييىون‬ ‫هةني يكك كيياا اييندا رِة و كاريىةريةكييةا كييةم دةردةكييةويك‬ ‫ئيكمييية ئيييةم رِايييية لييية رِاسيييتاى واقعيىيييةوة ني ي يى ة‪ ،‬ئيييةم كاريىةريكتاييييةش لييية‬ ‫ووآلايكىييةوة بييؤ ووآلايكىي ايينو ليية كيكىييةيةكةوة بييؤ كيكىييةيةك ايين دةرؤرِكيي ‪ ،‬وة‬ ‫َىيكسييت لةمييةرِدا‬ ‫دةكنكي ي بَى ي كي رننى ي ء نييارننى ئييةو بابةاييةا رِاا رىييت هةل‬ ‫دةنىيك يك رِيكذةا حسيا بيؤ كندني بنِييار بةدةسي بيؤ ئيةو رِاا رىيتيية دييارا‬ ‫َىيكسي‬ ‫دةكات‪ ،‬كةوااة ثةيىةن ييةك ثيكضةوانة هةية ليةنيكىان رننىي بابيةا هةل‬ ‫لةمييةِر وةررييرياوو رِكيييذةا رننىي ي ان بنِياربةدةس ي بييةرِاا رىييت جيةييان ‪ .‬لييةم‬ ‫بىارةش ي ا كةناَلييةكان رِارةيان ي ن بيية هييةمىو جؤرةكييان نىسييناو و خىيك ي راو و‬ ‫َيكىي بيياآل دةبيي ة‪ ،‬بييؤ ةىونيية ميي يا رِةنئاوايايييةكان بيية‬ ‫بي ييناو و ن كييينراوةوة رِةل‬ ‫َةايييةكانيان لةميييةرِ كيكىييية‬ ‫هيييةمىو شيييكىازةكانيةوة لييية خ ميييةا بةرنةوةنيي ا دةول‬ ‫رييننطء هةسييتيارةكان ا كييار دةكييةن‪ ،‬وة لةبييةر زةراء هةمييةجؤراء ضيياك ئييةم‬ ‫هؤكارو ميىاني مانةوة ئةو ووآلاانة دةاىانة رِاا رىت جيةان بةالا خؤيان دا‬ ‫رِابىيكىة لةمةرِ هةر كيكىةو قةينانيكى ا كة بة شييكىةيةك كية بةرنةوةني ا خؤييان‬ ‫‪81‬‬


‫ايك ا بيك ‪ ،‬وااة اليةنة بةهيك ةكان (زهليك ةكان)‪ .‬بةآلم ووآلاة اازة ثيكىةيىتىوةكان‬ ‫اىاناا رِاكيكىان رِاا رىت جيةانايان بةالا خؤيان ا الوازة‪.‬‬ ‫ل كييينةدا دةب كي ي ئامييانة بييةوة بىييةية كيية ئييةم هاوكيكىييةيةا سييةرةوة رِةهانييية‪،‬‬ ‫َ ك‬ ‫َىى رِيكذةياييية‪ ،‬ضييىنىة هةني يكك كيكىييةا رييننطء هةسييتيار هةييية كيية نىييؤل‬ ‫بيةل‬ ‫ناكنيك ي ء بيية شيييكىةيةك جةوهييةراء رِةهييا ثيكى ييكى ب ييةما منةي ي ء ئةخةقييية‬ ‫َ كي يكي ي ‪ ،‬جيييا ئيييةو‬ ‫َةاييييةكان ايكي ي ا بيييةدا دةكنيكي ي ء سيييؤزا ريييةالن دةجىل‬ ‫نيكىدةول‬ ‫َةاةا بنِيارا ثةيىةن ا ار بةم كيكىانة دةردةكات بةه كي بيك يان الواز‪.‬‬ ‫دةول‬ ‫لة كؤاايي ا دةاىاننيكي بىانيكي رِاا رىيت جيةيان لةرية ئيةو كاريىةرييية‬ ‫جييؤراو جييؤرةا هةيييةا لةسييةر بنِيييار بةدةسييتان ليية هييةمىو ووآلااني ا‪ ،‬وة لةريية‬ ‫ئييةوةا كيية بيية لةمثييةريكك لةبييةردةم بنِيييار بةدةسييتان ا دادةننيك ي ‪ ،‬جىيية لييةوةا‬ ‫َةايييةكان لةسييةر رِة تييارا دةوَلييةاانء‬ ‫يييةكيكك ب كي ي ليية اكتييةرة كاريىييةرة نيكىدةول‬ ‫خاوكندنييةوةا هييةنىاو نانيييان بةشيييكىةيةك كيينداراء خيكيينا شييتيكى ايين نييية‪.‬‬ ‫ةىونةا زي وا ئةم وواةيةش هةنىكة لةسيةر رؤرِةثيان سياسيي ا دييارة (وةك‬ ‫ئيةو خؤثيىيان انة مىيؤنايى هةزارايانيةا لةميةرِ رِووداني جيةنى ئةمييةريى –‬ ‫بةريتان دن بة ليكناق ساز كنا لة ووآلاان جياجيادا ثيكش جةنىةكة)‪.‬‬ ‫وةك دةرة اميكيييك بيييؤ هيييةمىو اكتيييةرة نيكىخؤيايييى دةرةكييييةكان دةاىاننيكي ي‬ ‫بىانكيي كاا كيييك بنِيييار بةدةس ي دةيييةويك ئاما ىييةليكك بييةدا بة كي كي ي ثيكىيسييتة‬ ‫لةنيكن رِةش اي ئةم اكتةرانةدا ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييار ئية ام بي ات‪ ،‬جيا‬ ‫اكتةرةكان جيكىريبة يان ناجيكىري يان نيمضية جييكىري‪ .‬ئةميةش دواا ايكىةيىيوء‬ ‫َسةنىان ن ئةو اكتةرانة لةاليةن بنِيار بةدةستانةوة‪.‬‬ ‫ليكى انةوةو هةل‬ ‫َبييذاردن‬ ‫َسييةنىان نء ايكىةيىييوء ثيكىييبي كييندنء هةل‬ ‫ل كييينةدا اىانيياا هةل‬ ‫هؤشيارانةا بنِيار بةدةس دةردةكةويك ‪ .‬بةم شيكىةية رِوون دةبيكتةوة كة خاوةن‬ ‫َبيييذاردن جيكىنةوةكيييانء دييييارا كندنييي‬ ‫بنِييييار سيييةربةخؤا رِةهيييا نيييية لييية هةل‬ ‫َىى ضييةن ية كييؤتء اكتييةر دةوريييان داوة كيية ضىارض ييكىةيةك‬ ‫باش ي ي يان ا‪ ،‬بييةل‬ ‫س ىردارا بيؤ دييارا دةكيةن‪ .‬بيةآلم لةرية هيةمىو ئةمانةشي ا ثيكىيسيتة ئيةوةمان‬ ‫لةياد نةضيك كة بؤ دواجار بنِييار لةدةسيت خياوةن بنِياردايية‪ ،‬كةوااية ثيكىيسيتة‬ ‫َ اكتةرا سةركندة لة ثنةسةا دروستىندن بنِياردا لةياد نةكةية…‬ ‫رِةل‬

‫‪81‬‬


‫ثةراويَزةكانى بةشى دووةم‬ ‫(‪)1‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫(‪)3‬‬ ‫(‪)4‬‬ ‫(‪)5‬‬ ‫(‪)6‬‬ ‫(‪)7‬‬ ‫(‪)8‬‬ ‫(‪)9‬‬ ‫(‪)10‬‬ ‫(‪)11‬‬ ‫(‪)12‬‬ ‫(‪)13‬‬ ‫(‪)14‬‬ ‫(‪)15‬‬

‫مرر داع رررفاي سرررفخاسي سرر اافعررراا ااا ميرر ا رر هاأمرررتااا ررريجاافعابرر ا‬ ‫‪1911-1911‬خام مع ااملطتنصاي خابغدادخا س ف ام مطتريا‪1991‬خاص‪.11‬ا‬ ‫انرا‪:‬اد‪.‬اوفيدامد ااال رم خامصد اسبقاذااهخاص‪19‬خاوانررااايضر ا‪:‬اد‪.‬ا‬ ‫يمداافطيداس يمخامصد اسبقاذااهخاص‪.151‬ا‬ ‫د‪.‬اف ضلايمدا ا خامصد اسبقاذااهخا‪.11-11‬ا‬ ‫د‪.‬اوفيدامنطتخامصد اسبقاذااهخاص‪.511-512‬ا‬ ‫ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.33‬ا‬ ‫د‪.‬اضام ا بداحاافدب اخامصد اسبقاذااهخاص‪.111-99‬ا‬ ‫د‪.‬اف يرردامنطررتخامصررد اسرربقاذارراهخاصا‪.291‬اوانرررا‪:‬اد‪.‬ا برردافق د ايمرردا‬ ‫فهمرر خاافنررر اافطي سرر اافررردوف اد اسرر ايفااال رر لاافنرايرر اوااصرر ئ ا‬ ‫املع ا خادا اوائلخا م خاافطبع ااألواخا‪1991‬خاص‪.15-39‬ا‬ ‫د‪.‬ام اامس يرلاافامضر ن خااألمرتاافقر م اافعابر اوافصراا اافردوف خاة ر ا‬ ‫افع اافطي سي خاا ي اافع اافطي سي اجب مع ابغدادخاافطن ااألواخاافعرددا‪2‬خا‬ ‫مت ا‪1911‬خاص‪.11‬ا‬ ‫د‪.‬احطررتامرردا اافع كرريماخا ررنلاافقرراا ااا ر م اافطررع د خااد ر اافعابي ر ا‬ ‫ف ع اافطي سري خااجلمعي افعابير اف ع ر اافطي سري خاافعرددا‪1‬ا عراايتاافير ن ا‬ ‫(ن فم )ا‪1992‬خاص‪.11‬ا‬ ‫د‪.‬ام ر اامس يررلاافامض ر ن خايفا م ي ر ااخت ر ذاافقرراا اافطي س ر ااا ر م خا‬ ‫مصد اسبقاذااهخاص‪.115‬ا‬ ‫د‪.‬امهررد ام ر باامهررد خاافق ر ن اافرردوف اافع ر خاي ضررااتاافق ه ر ا ر اط ب ر ا‬ ‫افصفاافي فثايفاا ي اافق ن اوافطي س خام مع ا الحاافديتخا‪.2111‬ا‬ ‫اد‪.‬امرر اامس يرررلاافامضرر ن خاافطي سرر ااا ميرر خامصرررد اسررربقاذاررراهخا‬ ‫ص‪.215-211‬ا‬ ‫انراااقب لاحط اافق ويينخااملنرم تامريااحلك مي اودو ه ايفابن ءاادتملا‬ ‫املرردن خامعهررداافعرراا اف ررالح تاوافيق ف ر اافد‪،‬قااطي ر خاسرريمن ا(افتع ر و ا‬ ‫االق يم اافدمقاط )اا بيلخام يسخاآي خا‪2111‬خاص‪.11-1‬ا‬ ‫د‪.‬امهد ام باامهرد خاافتطر اتاافطي سري ايفاافعرا ااألوسرطخامصرد اسربقا‬ ‫ذااه‪.‬ا‬ ‫د‪.‬اا اسادا ر خاافعالق ر تاافدوفي ر خاي ضررااتاافق ه ر ا ر اط ب ر ااملاح ر ا‬ ‫افي نير ابقطررماافصررح ف خااملعهررداافاررينخاافطر يم ني ا‪2112‬خاوانرررااايضر خاد‪.‬ا‬ ‫حطتاحنا اواد‪.‬ا د اماللاافعرمخام اافع مل خادا اافاكراخادمعرقخاافاطبعر ا‬ ‫افي ني ا‪2111‬خاص‪.511‬ا‬ ‫‪82‬‬


‫(‪)16‬‬ ‫(‪)17‬‬ ‫(‪)18‬‬ ‫(‪)19‬‬ ‫(‪)20‬‬ ‫(‪)21‬‬ ‫(‪)22‬‬ ‫(‪)23‬‬ ‫(‪)24‬‬ ‫(‪)25‬‬ ‫(‪)26‬‬ ‫ا‬

‫د‪.‬امر ر اامس يرررلاافامضر ر ن خاافطي سر ر ااا مير ر امصرررد اسررربقاذاررراهخا‬ ‫ص‪.211-213‬ا‬ ‫م سيلامريلخاس سري ف مي اافعالقر تاافدوفير خا اةر ا‪:‬اد‪.‬احطرتان فعر خادا ا‬ ‫املطتقبلاافعاب خابريوتخاافق ها خاافطبع ااألواخا‪1911‬خاص‪.121‬ا‬ ‫م مامس ح خا صااافع مل ‪:‬اار اماتر حابراالاضر ابطخاة ر ااف سرطاافعرددا‬ ‫‪-111‬ا‪.2111/1/11‬ا‬ ‫د‪.‬ا برردافق د ايمرردافهم ر خاافنر ر اافطي س ر اافرردوف خامصررد اسرربقاذارراها‪.‬ا‬ ‫ص‪31‬ا‬ ‫يطرتاامل سر خاافقررا ااف احرداوافععرراو اوافبحرثا ررتاا ير خادا اا ر د خا‬ ‫بريوتخا‪1992‬خاص‪.91-91‬ا‬ ‫د‪.‬امر ر اامس يرررلاافامضر ر ن خاافطي سر ر ااا مير ر امصرررد اسررربقاذاررراهخا‬ ‫ص‪.212‬ا‬ ‫د‪.‬اضام ا بداحاافدب اخامصد اسبقاذااهخاص‪.112-111‬ا‬ ‫د‪.‬اف ضلا ا ايمدخامصد اسبقاذااهخاص‪.11‬ا‬ ‫د‪.‬ا وباتاود‪.‬اا نت خامصرد اسربقاذاراهخاصا‪321‬خاوانررااايضر ا‪:‬امصرطا ا‬ ‫ابااهيمخامصد اسبقاذااهخاص‪.11‬ا‬ ‫د‪.‬اضام ا بداحاافدب اخامصد اسبقاذااهخاص‪.111‬ا‬ ‫د‪.‬امر ر اامس يرررلاافامضر ر ن خاافطاي سر ر ااا مير ر امصرررد اسررربقاذاررراهخا‬ ‫ص‪.291‬ا‬

‫‪83‬‬


‫بةشى سيَهةم‬ ‫قؤناغةكانى ثرؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسى دةرةكى‬ ‫سةرةتا ‪/‬‬ ‫ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي بيييية يييييةكيكك ليييية دنوارايييينية‬ ‫قؤناغييةكان دةنميكندريكيي ليية ضىارضيييكىةا ثاراسييت ئاسايىيي نةاييةوةياى‬ ‫ثاريك رييارا بةرنةوةن ييية نةاةوةياييية باآلكانيي ا‪ ،‬هييةر بؤييية بيية ثنةسييةيةك‬ ‫َؤزو نة رِةهةن و اليةن دةنميكندريكي ‪ ،‬هيةروةها ثنةسيةيةك بةردةوامية بيؤ‬ ‫ئال‬ ‫رِةيىو بية هاوشياني رِووداوةكيانء ضارةسيةركندن ئيةو رريورن تانيةا كية‬ ‫َةايةكان ي ا‬ ‫َةايييةكان ليية سييايةا رؤرِانىيياراء ثةيىةن ييية نيكىدةول‬ ‫يةكيية نيكىدةول‬ ‫رِووبةرِوويان دةب ةوة‪.‬‬ ‫َؤز كياريكى ئاسيان نييةو ثيكىيسيت بية‬ ‫قسةكندن لةسةر بابيةايكى ئياوا ئيال‬ ‫رِوونىندنييةوةو رِاتيية كندن ي زةر هةييية‪ ،‬ضييىنىة ئييةم ثنةسييةية دةكةويكتيية نيكيين‬ ‫كاريىييييةرا ضييييةن ية اكتييييةرةوةو بيييية ضييييةن قؤناغيكىيي ي ا ايك ةثييييةِريك كيييية‬ ‫هةريةكييةيان لييةوا دا جييياوازةو ليكى ةضييىوة‪ ،‬ليية هييةمان كاايي ا هةنيي يكىيان‬ ‫لةريية هةن يكىيان ي ا كارليكييك دةكييةن‪ .‬ئيكميية ليكيينةدا بييةم ش ييكىةية قؤناغييةكان‬ ‫رِي بةن دةكةية‪.‬‬ ‫يةكةم‪ /‬ثيَناسةو ديارى كردنى هةلَويَست‬ ‫َىيكس ي بيية يةكييةم قؤنيياغ ثنةسييةا دروسييتىندن‬ ‫ثيك اسيية كندن ي هةل‬ ‫َةايكىي ا‪ ،‬ييان هيةوَل‬ ‫بنِيار دادةننيك ‪ ،‬بؤ ةىونة‪ :‬بارا ئاساي ناوخؤ لة دةول‬ ‫َييةايكك) بييؤ بييةدا هيك ييان ئاما يية سياسييية‬ ‫َيية دةول‬ ‫َةايية (يييان كؤمةل‬ ‫ئييةو دةول‬ ‫َةايكى‬ ‫َةايكى ان (يان ضةن دةول‬ ‫َىيكستيكك الا دةول‬ ‫دةرةكية اايبةايةكان ‪ ،‬هةل‬ ‫ان) دروس دةكات‪ ،‬كة دةبيكتة رن تيكى نة رِةهةني ا جيياواز كية ثيكىيسيت‬ ‫َىيكسييييتةا كيييية ثةيىةنيي ي ا بيييية‬ ‫بيييية ضارةسييييةر بيكيي ي ‪ ،‬لةبييييةر ئييييةوةا ئييييةو هةل‬ ‫َييةا بةرامبييةر وةآلم انييةوة (يييان بييآ‬ ‫كيكىييةيةكةوة هةييية وا دةخىازيكيي دةول‬ ‫دةنط بىون) ا لة بةرامبةردا ب ىيك يك ‪ ،‬بؤية هةر لة سيةرةااوة بنِييار بةدةسي‬ ‫َسييةنىان ن ئاسييت كاريىييةريكت ئييةو بارودةخيية‬ ‫َ ديييارا كييندنء هةل‬ ‫هييةول‬ ‫(‪)1‬‬ ‫َةاةكيييةا ‪ .‬بيييةم شييييكىةية بنِييييار بةدةسييي‬ ‫دةدات لةسيييةر بةرنةوةني ي ا دةول‬ ‫‪84‬‬


‫َةايةكاني ا كية زةر‬ ‫َةاةكةا ديارا دةكات لةمةرِ كيكىية نيكىدةول‬ ‫َىيكست دةول‬ ‫هةل‬ ‫َىيكستانة‪.‬‬ ‫َ ةريكى دةرةك دةبيكتة هؤا دروس بىون ئةو هةل‬ ‫جار ثال‬ ‫َىيكسييتيكك ليية دوو اليييةن‬ ‫لييةم ميانةيييةدا بؤمييان دةردةكييةويك كيية هييةمىو هةل‬ ‫ثيكك ديك كة لة رِووا سنوشتةوة بة اةواوا لة يةك ا جيان‪-:‬‬ ‫يةكةميان‪ :‬اليةن كارو سازدان (التعبىا ‪ )operational‬دةرنيكتةوة‪ ،‬وااة‬ ‫َىيكستةكة هةروةك خؤا لة واقيع ا‪.‬‬ ‫هةل‬ ‫َىيكستةكة‬ ‫بةآلم دووةميان‪ :‬اليةن دةرووناية (‪ ،)psychological‬وااة هةل‬ ‫(‪)2‬‬ ‫وةك ضييؤن ليية اليييةن بنِيييار بةدةسييتةوة دة ييامنآو ليكى ةدريكتييةوة ‪ ،‬كةواايية‬ ‫ناسي ي ء هةسي ي كيييندنء ايكىةيىيييت بنِييييار بةدةسي ي بةشي ييكك لييية قؤنييياغ‬ ‫َىيكس ثيكك دةهيك يك ‪.‬‬ ‫ناسان نء ديارا كندن هةل‬ ‫لة رِآا ثنةسةا سةرن دانء ايكبي كندنةوة بية هةسيتةكان (‪)Senses‬‬ ‫َىيكسي ي – و ني ىيييةا‬ ‫كييية لييية كةسي ي سيييةر ةرو شيييت سيييةر راو – هةل‬ ‫دةوروبييةراء ئييةو بييارو دةدء كارايكىةرانةشي كيية دةيىنيكتيية خييؤ ثيكييك ديك ي ‪،‬‬ ‫ثنةسةا سةر انةكة ئة ام دةدريك (‪.)3‬‬ ‫َىى‬ ‫كةواايية سييةرن دانء ايكىةيىييو بنيت ي ناييية ليية ناسييي واقيييع‪ ،‬بييةل‬ ‫وةرريكنِانيكى لؤنيىاية لةسيةر ب يةماا ميةلنيفاى بيةهاكان‪ ،‬بيؤ ئيةو واقيعية‪،‬‬ ‫بةرةو دي يكك كة رِة تارو ِريكنِةوةكةيى لية رِووا بةرامبيةردا دييارا بىيات(‪.)4‬‬ ‫ئةم ثنةسيةيةش ثنةسيةيةك ينة اليةنية‪ ،‬بية دةسيتةوانةيةك اين‪ ،‬دةكةويكتية‬ ‫نيكيين كاريىييةرا ضييةن ية اكتييةرةوة‪ ،‬لةوانيية اكتييةرة بابييةااى كؤمةآليييةا ء‬ ‫دةرونيييةكانء ئييةزمىونء شييارةزاي ثيكىييي ةا بنِيييار بةدةسيي ‪ .‬بؤييية بنِيييار‬ ‫بةدةسي ي بيييؤ ئيييةوةا بنِيارةكيييان رى ييياو بيكي ي ء لييية ئاسيييت ثنِكندنيييةوةا‬ ‫ثيكىيستيةكان ا بيك ‪ ،‬ثيكىيستة ثييكش هيةمىو شيتيكك سيةرن ء ايكىةيىيت بيؤ‬ ‫َىيكستةكان هةبيك بةو شيكىةيةا كة بة كيندةوة لية واقيعي ا بىونييان هةيية‪،‬‬ ‫هةل‬ ‫نةك بةو شيكىةيةا خؤا دةيبي يك ‪ ،‬ضىنىة ئةمة سةر دةكيكىيك بؤ ئةوةا لة‬ ‫َييةوة‪ ،‬لةمةشييةوة ثييةينِةوا رِة تاريكييك دةكييات كيية ليية‬ ‫بنِياردانيي ا بىةويكتيية هةل‬ ‫ئاست ثيكىيستيةكان ا نةبيك بنِيار بةدةسي زانييارا ايةواوا لةبيةر دةسيت ا‬ ‫بيك ي ‪ ،‬ضييىنىة زانيييارا اييةواو كيياريكى رييننط بيية ئيية ام دةرةيييةنيك ئييةويش‬ ‫ِريك ميييىوي كندنييي بنِييييارا سياسيييية كييية بنِييييار بةدةسيييتان هيييةمىو كاايييآ‬ ‫ثيكىيسييتيان ثآيييةا ‪ ،‬ئةرييةر ضيياويكىيش بيية ميكييذوودا خبى ييك ي ةوة‪ ،‬دةبي ي‬ ‫‪85‬‬


‫َةا مةانسي ار بىون لية‬ ‫ةىونةا ئةو بنِيارة ويكنانىةرانةا كة دةرة ام هةل‬ ‫زانياري ا واا ليكةااىوة لة نماردن نايةت‪.‬‬ ‫ليكينةدا ئيةوةمان بيؤ دةردةكيةويك كيية ييةكيكك لية رِةريةزة جةوهةرايييةكان‬ ‫(‪)5‬‬ ‫رِارةيان ن بنيتاية لة ناسي ويست دونمية لية بيةكارهيك ان هيك ةكانيي ا‬ ‫َ ةسيييتيك ‪ ،‬بيييؤ ةىونييية‪ :‬لييية كاايكىيي ا‬ ‫يييياخىد هيييةر كييياريكى دا كييية ثيييآا هةل‬ ‫َيييةا ( )دا كيييؤ‬ ‫َيييةا (أ) هكي يكىييي سيييةربازا زةر لةسيييةر سييي ىرا دةول‬ ‫دةول‬ ‫دةكااييةوة‪ ،‬ييياخىد مييانؤِريكى سييةربازا ئيية ام دةدات‪ ،‬كيية خييؤا ليية خؤي ي ا‬ ‫ضةن رِةم و مةبةستيكى لةخؤ رنايىوةو مةبةسي ايكيي ا ضيةن اليةنيكىية‪ ،‬جيا‬ ‫َةا ( ) زانيارا اةواو و رِاست لةبةر دةسيت ا بيكي سيةبارةت بية‬ ‫ئةرةر دةول‬ ‫َىيكسييييت رِاسيي ي ء دروسيي ي‬ ‫َييييةا (أ) ئييييةوا هةل‬ ‫ويسيي ي ء مةبةسييييتةكان دةول‬ ‫وةردة رنكي وة رةرنا بية ثيكضيةوانةوة‪ ،‬كية زةرجيار شىسيت ريةورةا بيةدوادا‬ ‫ديك ‪ ،‬ميكذووش شايةحتاَل لةو بارةيةوةا زةرة‪.‬‬ ‫َىنيييييةكان بييييؤ‬ ‫بييييةم شييييكىةية بؤمييييان رِوون بييييؤوة كيييية كييييارا دةزرييييا هةوال‬ ‫كؤكندنيييةوةا زانييييارا ضيييةن مةانسيييي ارة‪ .‬لةميانيييةا ئةمانةشيييةوة بؤميييان‬ ‫دةردةكيييةويك كييية ثنةسيييةا سيييةرن دانء ايكىةيىيييو بيييةم شي ييكىةية ئييية ام‬ ‫دةدريك (‪-:)6‬‬ ‫َ ثيكىةب يكي ي بيييؤ‬ ‫ هييياا زانياراييييةكان بيييؤ بنِييييار بةدةسيي كييية ثيييال‬‫َىيكستةكان‪.‬‬ ‫دةركندن هةر بنِياريكك بؤ رِووبةرِووبىنةوةا هةل‬ ‫ رةرِانييةوةا بنِيييار بةدةس ي بييؤ ئييةو زانييياراى بييريو بؤضييىونانةا كيية‬‫َىيكستةكان ا‪.‬‬ ‫رة ي ةا بريةوةريةكاني ا داي اوة لةمةرِ هةل‬ ‫ بييةراورد كندن ي بنِيييار بةدةس ي لييةنيكىان زانيارييية نىآيييةكانء ئييةو‬‫بؤضىونء وااايانةا كة لة رة ي ةا بريةوةرايةكاني ا هةية‪.‬‬ ‫َىيكستةكان‪.‬‬ ‫ دروستىندن ايكىةيىت يكى نىآ بؤ هةل‬‫ليكيينةوة رننىيي زانيارييييةكاةان بيييؤ دةردةكيييةويك كييية كاريىيييةريان هةيييية‬ ‫َىيكسيتةكان‪ ،‬وة‬ ‫ل ةسةر ضؤنيكت ايكىةيىت بنِييار بةدةسي بيؤ حةقيقيةا هةل‬ ‫لةسيييةر ئيييةم ب ضيييي ةيةوة ثيكىيسيييتة بنِييييار بةدةسي ي بييية وريييياياى زينةكانييية‬ ‫ئييييةو زانياريانيييية بييي ات كيييية دةضييي ة بةردةسييييت ‪ ،‬ضييييىنىة جييييؤرا‬ ‫سييييةر‬ ‫زانيارييييييةكان كاريىيييييةرا هةيييييية لةسيييييةر ضيييييؤنيكت ايكىةيىيييييت ئيييييةو بيييييؤ‬ ‫بارودةخيييةك ان‪ ،‬ئةميييةش كاردةكااييية سيييةر سيييةركةواة ييييان شىسي ي هيك يييان‬ ‫‪86‬‬


‫بنِيارةكة‪ .‬جيآا خؤييةا ئاميانة بيةوة بي ةية كية وردايى خيكنايي رةيىيت‬ ‫زانيارايييةكان بييؤ ناوةن ي ا بنِيييار بةن ي ة بيية ضييؤنيكتاى سنوشييت اييؤرِا ئييةو‬ ‫ثةيىةن يانيييةا كييية لييية نيكيييىان ناوةنيي ا بنِييييار لييية الييييةكء اليةنيييةكان ايييؤرِا‬ ‫ثةيىةن يةكان لة اليةك انةوة هةية‪.‬‬ ‫لة رِةش اي كارليكى ئةو اكتةرانةا ِريكىلسو كية ثةيىةني يان بية ايؤرِا‬ ‫ثةيىةن يةكانييةوة هةييية‪ ،‬هييةروةها ئييةو اكتييةرة دةرونيانييةش كيية ثةيىةن ي يان‬ ‫بةكؤا ئةو اكتةرو رِةضاوكندنة خؤيةكيانةا (اال تب اتاافوا ي ) اايبةاة بة‬ ‫بنِيييار بةدةسييتةوة كيية كاريىييةريان لةسييةر قؤنيياغ ناسييان نء ديييارا كندن ي‬ ‫َي ييك ئيييةم قؤناغييية بييية سيييآ قؤنييياغ الوةكيي ي ا‬ ‫َىيكسي ي هةيييية‪ ،‬دةايييىان بى‬ ‫هةل‬ ‫(‪) 7‬‬ ‫ايك ةثةِريك كة ثيكىةوة بةس اون ‪-:‬‬ ‫‪ -1‬ايكىةيىو (هةس ثيكىندن ء ثيك ان )‪ -2 .‬ه ركندن (ايكنِوان )‪.‬‬ ‫َسةنىان ن‪.‬‬ ‫‪ -3‬هةل‬ ‫كيية ايكىةيىييو سييةر دةكيكى ييك بييؤ دروسييتىندن ش ييكىةيةك خييىدا بييؤ‬ ‫َىيكستيكى سياس دةرةك ‪ ،‬ئةم ((شيكىة))يةش دةكنيكتية‬ ‫سنوش ء واااا هةل‬ ‫َييةايكك بييؤ‬ ‫َسييةنىان ن ئاسييت اىانييا خؤيةاايييةكان دةول‬ ‫ب ضييي ةيةك بييؤ هةل‬ ‫وةآلم انةوةا داخىازاى ثيكىيستيةكان ني ىةا دةرةكي ‪ ،‬وااية ئيةو شييكىةية‬ ‫َسيييييةنىان نء دةرة يييييام‬ ‫َىيكسييي ي هةل‬ ‫(افصررر ر ) بيييييةكاردةهيك نيك بيييييؤ هةل‬ ‫َييةا داهييااىوا‬ ‫َسييةنىان نةكةش ليية كؤااييي ا كييار ليية جييؤرو ضييؤنيكت مامةل‬ ‫هةل‬ ‫بنِيار بةدةس دةكات‪.‬‬ ‫َىيكسييتيكى سياسي دروسي ء كاريىييةر كيياريكى ئاسييان نييية‬ ‫دارِشييت هةل‬ ‫وةك بيؤ هةني يكك وا دةردةكييةويك ‪ ،‬ليةم ميانةييةدا دروسييتىةرا بنِييار ضييةن ية‬ ‫رِةرييةزو رِةهةن ي و ئيعتبييار لةبةردةمي ي ا هةييية‪ ،‬كيية ثيكىيسييتة ليية هييةمان كاا ي ا‬ ‫رِةضاويان بىات‪ .‬ئةم رِةرةزانةش لةمانةدا خؤا دةبي يكتةوة‪-:‬‬ ‫ب يييةويكي (املبدئيرر )‪ ،‬جياوازكيييارا (هييياويكنكندن)‪ ،‬رِوونء ئاشيييىنايةا ‪،‬‬ ‫دةس ي ثيكىييلةرا‪ ،‬بييةكندارا بييىون‪ ،‬قابيىيييةا ثيكىلسييوء رىييتىريبىون‪،‬‬ ‫َىيكستةكان اندا‪ ،‬ايةنط ثيآ‬ ‫دةرخست رننى ية رِةهةن ‪ ،‬رى ان لةرة هةل‬ ‫َةت كندني ي دونمييية‪ ،‬هؤشييييار كندني ي جيييةماوةر‪ ،‬هيييةروةها‬ ‫َضي ي ء سيييةغى‬ ‫هةل‬ ‫(‪) 8‬‬ ‫هاوسةنى كندن لة نيكىان ئيعتيبارة س اايياى مةودا كىراةكان ا‪.‬‬ ‫‪87‬‬


‫لة رِاستي ا ثنةسةا هاوسةنط كيندنء سيازدان لية نيكيىان ئيةم رِةرةزانيةدا‬ ‫َىيكسييتيكى سياس ي دروس ي كيياريكى ئاسييان نييية‪ ،‬كيياريكى‬ ‫بييؤ دارِشييت هةل‬ ‫ئاوها ثيكىيست بية دييارا كيندنء رِي بةن ييةكةماييةا (األوف ير تا)و دييارا‬ ‫كندنيي ئييةو بابةاانييةا دةرى يكيي سازشيي لةسييةر بىنيكيي ء ئةوانييةش كيية‬ ‫نارى يك ‪ ،‬و كاميىيان شياوا دواخست ة‪.‬‬ ‫لة رِةش اي هةمىو ئةمانةدا ئةوةمان بؤ دةردةكةويك كية ئيةم قؤناغية زةر‬ ‫ووردو هةسيييتيارةو ثيكىيسيييتة بنِييييار بةدةسي ي زانييييارا ايييةواو و رِاسيييت بييية‬ ‫ووردايييى خيكنايييي بىاايييية دةسييي ‪ ،‬هييييةروةك ضييييؤن ثيكىيسيييتة هييييةو بييي ات‬ ‫رِاسيتييةكان وةك خيؤا لةواقيعي ا ضيؤنة ئاوهيا بيبي يكي بيؤ ئيةوةا نةكةويكتية‬ ‫َةيةكييةوة كيية ريية ء ووآلاةكييةا ثةلىيكىيي كارةسيياتء قييةينان بىييات بيية‬ ‫هةل‬ ‫جؤريكك باجةكةا بة نيةوةكان داهااىوشي نةدريكتيةوة‪ ،‬ميكيذووش ثنِييةا لية‬ ‫َةا وا‪ ،‬كاايكك سةركندة حةزو ئارةزووةكاناى دي و بؤضىونيكى دةرمياو‬ ‫حال‬ ‫َسيييةنىان ن هةلىميييةرجء بارودةخيييةكان‬ ‫رِاا شيييؤ يك كيييندة ثيكيييىةر بيييؤ هةل‬ ‫حسييياب بيييؤ شييييىندنةوة بابةاييييةكان نيييةكند‪ ،‬شيييتيكى ئاشيييىناية كييية رييية ء‬ ‫َ يكن دةبات‪.‬‬ ‫نيىتمانةكةش بةرةو هةل‬ ‫َي ةدات كيارا‬ ‫َىيكسي سيةر هةل‬ ‫ماوةاةوة ئاميانة بيةوة بي ةية كية كاايكيك هةل‬ ‫ئيبتيىا كندن كاريىةرايية نيكىةايظيةكان دةبيكتية ثيكىيسيتيةك كية لية ِريكىيةا‬ ‫ديارا كندن جؤرا وةآلم دانةوة بة شيكىةيةك ثيكش وةخ دةبيك ‪ ،‬ئةمةش‬ ‫بيييية دانييييان نةخىييييةو بةرنامييييةا ثيكىلسييييت بةرنةوةن ييييية نيىييييتماناى‬ ‫(‪) 9‬‬ ‫نةاةوةيايةكان دةبيك ‪.‬‬ ‫دووةم‪ /‬ديارى كردنى ئامانج‬ ‫سياسي دةرةكي هييةروةك ((ا اليييل صييربي مقىي )) ثيك اسييةا‬ ‫ئامييا‬ ‫دةكييات‪(( :‬بيياريكى دييياراىناوة لةريية بييىون ويسي ء ئييارةزووا اييةواو بييؤ‬ ‫جآبييةجآ كندن ي ليية ِريكىييةا اايبييةت كندن ي ب ينِا ثيكىيس ي لييةو كؤشييشء‬ ‫اىانايانةا ثيكىيسو بؤ رىاست ةوةا ئةو بارة لة قؤناغ ثيكىىةوا ايكيىرا‬ ‫(‪)10‬‬ ‫رِوواةوة بؤ قؤناغ جآبةجآ كندنء هيك انةدا ماددا‪.‬‬ ‫خيىازراوا خيؤا دييارا‬ ‫كةوااة ثيكىيستة لةسةر بنِيار بةدةسي ئاميا‬ ‫َ ةسيةنىيك يك لية ثييكش رِة تاركندنيي ا‪،‬‬ ‫َىيكسيتةكةا هةل‬ ‫بىات ثاش ئةوةا هةل‬ ‫‪88‬‬


‫لةم ديارا كندنةشي ا‪ ،‬سي اي ةر ثيآا وايية ضيىار اكتيةر كاريىيةريان لةسيةر‬ ‫بنِيار بةدةس دةبيك ‪-:‬‬ ‫‪ -1‬ئيييةو ئاميييان ء مةبةسيييتانةا بيييةدا هيك انييييان خيييىازراو و ويسيي او و‬ ‫ثيكىيسو‪.‬‬ ‫‪ -2‬ثةيىةن ا ئةم جؤرة ئاما انة لةرة ئاما ةكان اندا‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئةو دةرة امانةا لاك دةكةويكتةوة‪.‬‬ ‫‪ -4‬كاا رى او بؤ بةدا هيك انيان‪ ،‬زياد لةمانةش بنِيار بةدةس ضةن‬ ‫اكتييةريكى ايين ليية ب ةرِةاييةوة كاريىييةرييان لةسييةرا دةبيكيي ‪ ،‬وةك‪:‬‬ ‫ئيياواتء ثيكىيسييتية كؤمةآليةاييية سييةرةكيةكان ني ىييةا نيياوخؤياى‬ ‫شيىندنةوةا بنِيار بةدةس بؤييانء ئاسيت رننىي هةريةكيةيان لية‬ ‫ئاسيي ي ئييييةوان اييييندا‪ ،‬ئةمانيييية ليييية اليييييةكء كاريىييييةرا سنوشييييت‬ ‫(‪)11‬‬ ‫َةا لة اليةك ديىة‪.‬‬ ‫هةلىمةرج سياس نيكىدةول‬ ‫لةرييية ئيييةو ثؤليك انيييةا كييية بيييؤ ئاما ييية سياسيييية دةرةكييييةكان كيييناونء‬ ‫َيكىي ا ئيةم‬ ‫جياوازيان لة ثؤليك يكىةوة بؤ ييةكيكى دا‪ ،‬دةاىاننيكي لية ضيةن خال‬ ‫َ ي ان بييؤ زيييادكندن‬ ‫ئاما انيية بيية ش ييكىةيةك رىييت كؤبىنيكتييةوة‪ ،‬وةك‪ :‬هةول‬ ‫َثى ي كندن ي قييةوارةا هييةريكم ‪ ،‬يييان بيينةودان بيية‬ ‫ه كي ي ا نةاييةوةا‪ ،‬يييان ثال‬ ‫َييييةا ‪ ،‬ييييياخىد ئاما يييية ئييييابىراى ئاي ةلؤجيييييةكانء‬ ‫دةسييييةآلانِةي نيكىدةول‬ ‫…‪.‬هت ‪ ،‬وة يةكيكك لةو خاآلنةش كة هةمىو الييةك كيؤكة لةسيةرا ئةوةيية كية‬ ‫(‪)12‬‬ ‫ئاسايىا ةاةوةي لة سةروو هةمىو ئاما ةكانةوةية‪.‬‬ ‫َي بنِييار بةدةسي دةردةكيةوكي كاايكيك ئيةو ديي و ايكىةيىييوء‬ ‫ليكينةوة رِةل‬ ‫رِاتييةكندن بييؤ ئاسايىيي نةاييةوةياى بةرنةوةن ييية نةاةوةيايييةكان دةبيكيي‬ ‫لةنيكن ىارا ضةن ية اكتةردا‪ ،‬ثيكىيستة لةسةرا جيةخ خبااية سيةر بيةدا‬ ‫َةاةكةاء بةرنةوةن يةكان ‪ ،‬ئةمة لةرة رننى دان‬ ‫هيك ان ئاما ةكان دةول‬ ‫بيييية ئاما ييييةكان بييييةثآا ِريكييييذةا رننىيييييةكانيان ليييية سياسييييةا دةرةوةا‬ ‫َةاةكةي ا‪.‬‬ ‫دةول‬ ‫َسةنىان ن ئاما ةكانء رِي بةن كندنيان لة ضىارضيكىةيةك‬ ‫لة بىارا هةل‬ ‫يةكةمي ايةا ديارا كناودا ضةن ثيكىةريكك هةيية‪ ،‬يةكيةم ثيكيىةر بنيتايية لية‬ ‫بىون ويس ء ئارةزووة لةسةر ئاما ةكة‪ ،‬و ثيكيىةرا دووةمييش ثةيىةسيتة‬ ‫بةوةوة كة ئايا ئاما ةكة رِةخساوة يان نيةء؟ا ثيكيىةرا سييكةةميش ثةيىةسيتة‬ ‫‪89‬‬


‫َةت كة هةيةا ء اا ضةن يكك اىاناا بيةدا هيك يان‬ ‫بة اكتةرا اىاناكان دةول‬ ‫َةت هةيةا بةشي‬ ‫ئاما ةكة دةكات‪ )13(.‬وااة ئايا ئةو ووزةو اىانايانةا دةول‬ ‫بةدا ه كي ان ئةو ئاما ية دةكيات كية بنِييار بةدةسي ثيكىيسيتيةا بيؤ بيةدا‬ ‫هيك يييانء جآبيييةجآ كندني ي بنِياريكيييك كييية بيييؤ بةدةسي ي هيك يييان ئاميييا يكى‬ ‫خىازراو و رِةخساو ثيكىيستة هةبيك ‪.‬‬ ‫ليكنة وة بؤمان دةردةكةويك كة بنِيار بةدةس ثيكىيسيتة لية دييارا كندني‬ ‫َةاةكيييةا رِةضييياو بىييياتء ثىةبةني ي ا لةبةرضييياو‬ ‫ئاما ةكاني ي ا اىاناكيييان دةول‬ ‫بىنيك بؤ رِي بةن كندن ئةو ئاما انة بة ثآا يةكةمايةااى رننىيةكانيان‪،‬‬ ‫بييؤ ئييةوةا جآبييةجآ كييندنء بييةداةيك ان ئاما يكييك يييان ضييةن ئام يا يكى‬ ‫ديارا كناو سةر نةكيكىيك بؤ لةناو ضىون يان بية ريِةدان ضيةن ية ئاميا‬ ‫رننى لةواناثيكىىو‪.‬‬ ‫بؤ ةىونة كاايكك سةركندة بنِيارا بة بيةرثاكندن جيةنط دةدات‪ ،‬ريةر لية‬ ‫هاوسييةنط كندن ي هاوكيكىييةكان ا حسييا بييؤ رِةهةن ي ةكان ايين نييةكات‪ ،‬ئييةوا‬ ‫ووآلتء نيىيييتمانء ئيييابىراء بيييةرِيكىةبندن ووآلاةكةيىيي زةرجيييار اىوشيي‬ ‫وةستان ياخىد شىس ء زيانيكى زةر ديكةء شىيكةء دةسةآلا ووآلاةكةشي‬ ‫َيةا كيةم دةكاايةوةو لةسيةر ئاسيت نياوخؤش كيكىيةو‬ ‫لةسةر ئاسيت نيكىدةول‬ ‫ئاناوةو شيكىان ن ئاسيايش دةبيكتية كياريكى ئاسياي رِةنانية‪ ،‬ئةمية جىية ليةو‬ ‫َايانةا كة لة ووآلتء رةلةكةا دةكةويك ‪.‬‬ ‫زيانة رياناى مال‬ ‫سيَهةم‪ /‬دياريكردنى جيَطرةوةكان و هةلَسةنطاندنيان‬ ‫رِة تييارا داهييااىوا ديييارا كييند‪،‬‬ ‫ثيياش ئييةوةا بنِيييار بةدةس ي ئامييا‬ ‫َبذاردن جيكىنةوةكان (الب ائل ‪ )Alternatives‬ديك ‪ ،‬كة بة واااا‬ ‫قؤناغ هةل‬ ‫حةصيينكندن و ديييارا كندن ي ئةرييةرة رى يياوو رِةخسيياوةكان ديكيي لةسييةر‬ ‫ب ضي ةا ئةو زانياريانةا سةبارةت بة بابةاةكة لةبةر دةست اية(‪ .)14‬بة رىت‬ ‫َؤزو نائاشىنا وةسف دةكنيك ‪ ،‬ئةمةش لة دةرة يام ضيةن‬ ‫ئةم قؤناغة بة ئال‬ ‫(‪)15‬‬ ‫كارايكىةريكى جياجياوة‪.‬‬ ‫َيان دةبييذيكنيك ليية ديي ا بنِيييار‬ ‫ئييةو جيكىنةوانييةش كيية بنِيييار بةدةسي هييةل‬ ‫بةدةس خؤي ا بة باشء رى او دادةننيكة‪ ،‬ئي ميةرج نايية لية واقيعي ا بيةو‬ ‫ش ييكىةية بيياشء رى يياو بيية‪ .‬بييؤ ةىونيية‪ :‬كاايكييك بنِيييار بةدةس ي يييةكيكك ليية‬ ‫جيكىنةوةكييان ثةسييةن بىييات كيية بنيتيي بيكيي ليية بةسييت ثةئان امةيييةك‬ ‫‪91‬‬


‫َيةايكى‬ ‫بازرران كية ثةيىةني ا بية كة ءثية سيةربازيةوة هيةب كي لةرية دةول‬ ‫َسييةنىان نة ليية دي ي و بؤضييىون بنِيييار بةدةس ي خؤيييةوة‬ ‫اييندا‪ ،‬ئييةوا ئييةم هةل‬ ‫َسةنىان نةش لة بريمان نةضييك ليةنيكن ضيةن ية‬ ‫ديارا دةكنيك ‪ ،‬ديارة ئةم هةل‬ ‫ىارو كاريىةري ا ئة ام دةدريك ‪.‬‬ ‫ئيييةم قؤناغييية مةبةسيييتمان ثيييآا رةرِانييية بيييةدواا سييييغةيةك (ييييان ضيييةن‬ ‫سيييغةيةك)ا اايب ةا ي ا كيية بتىان كي ي ضارةسييةرا ئييةو كيكىييانة بىييات‪ ،‬كيية ليية‬ ‫َ اوة‪ ،‬بة شييكىةيةك‬ ‫َىيكستيكى سياس دةرةكايةوة سةريان هةل‬ ‫ئة ام هةل‬ ‫(‪)16‬‬ ‫َةايكك بةدا بةيك يك بية كيةم ية زييان ‪ .‬وااية‬ ‫خىازراوا دةول‬ ‫وا كة ئاما‬ ‫هيك انيييية دا ئاما ةكيييية بةكييييةم ية ايكضييييىونء كييييةم ية زيييييان ميييياددا و‬ ‫َؤزاى نائاشييىناي دةدريكتيية ثييا ئييةم‬ ‫مةل ييةوا‪ .‬هييةر ليكنةشييةوة سيييفةا ئييال‬ ‫قؤناغة‪ ،‬سةثان ن ئةم سيفةاةش بةسةري ا دةرةِريكتيةوة بيؤ اكتةرريةليكك كية‬ ‫بنيت لة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬زانياريةكان‪-:‬‬ ‫ضيييةن يكتاى ضيييؤنيكت زانيارييييةكان بةردةسيييت بنِييييار بةدةسي ي كيييار لييية‬ ‫َسةنىان نيان دةكات‪ ،‬سي اي ةر ثيآا وايية كية‬ ‫دياريىندن جيكىنةوةكانء هةل‬ ‫ضييىار ض ييكىةا ثيينةنةا ئييةو بنِيييارة جيكىنةوانييةا كيية ليية يةكييةا دةركندن ي‬ ‫بنِياردا باسي ليكيىة دةكنيكي سي ىردارة‪ ،‬جيا ييان بيةهؤا بيةهاو ئارِاسيتةكان‬ ‫ثيكى ي يار كييةران بنِيييارو جييؤرا شييارةزاي ثيكىييىويانةوةية‪ ،‬ييياخىد بييةهؤا‬ ‫جيييؤرو ئاسيييت ايييةواوةا ئيييةو زانياريانيييةوة دةبيكي ي كييية لةبيييةر دةسيييت اية‪،‬‬ ‫َبذاردنةدا‪-:‬‬ ‫زانياريةكانيش سآ رِة دةبي ة لةم ثنةسةا هةل‬ ‫يةكةم‪ :‬دةزي ةوةا جيكىنةوةكان‪.‬‬ ‫دووةم‪ :‬شاىندنةوةا جيكىنةوةكان‪.‬‬ ‫سيي ييكةةمء كؤايييياي ‪ :‬ئةوةييييية كيييية بنِيييييار بةدةسيي ي ثىيي ي بةسيي ي ء بييييةو‬ ‫زانياريانةا لةسةر هةر جيىنةوةيةك لةبةر دةستي اية‪ ،‬دةاىانيك بيةراورد لية‬ ‫نيكىانيان ا بىاتء دواان حساب ئةرةرا سىودو ضاكةا ضاوةرِوان كيناو ييان‬ ‫ئةرةرا زيان دةكات كة دةرى يكي اىوشي ببيكي ليةو جيكىنةوةيية كية هيةَل‬ ‫دةبييذيكنيك بيية بييةراورد لةريية جيكىنةوةكييان اييندا(‪ .)17‬كةواايية زانياريييةكان‬ ‫يارميييةا دةريكىي ي رننىي ي بنِييييار بةدةسيييو لةبيييةردةم كيكىيييةو هةلىمةرجييية‬ ‫َةايةكان ي ا‪ ،‬ئةمييةش بييةوةا كيية يارمييةا بنِيييار بةدةس ي‬ ‫نيكىخؤياييى نيكىدةول‬ ‫‪91‬‬


‫َسيييييةنىان ن جيكىنةوةكانيييي ا بيييييؤ‬ ‫دةدةن لييييية دةزي يييييةوةو شييييييىندنةوةو هةل‬ ‫َةايةكان‪ ،‬وااة زانياريةكان‬ ‫رِووبةرِوو بىونةوةا ثيكىةاتء هةلىمةرجة نيكىدةول‬ ‫بيية ِريك مييىوي كييةرا بنِيييار بةدةس ي دادةننيك ي بييؤ ديييارا كندن ي باش ي يةء‬ ‫رى يياوانية كييةنا بييؤ دةزي ييةوةا ضارةسييةرا رِاسي بييؤ ئييةوةا سياسييةا‬ ‫دةرةك ووآلاةكةا بة ِريكنِةويكى رِاس ء دروست ا بةريك ‪.‬‬

‫‪ -2‬كةسايةتى برِيار بةدةست و ئةزموونةكانى ثيَشووى‪-:‬‬

‫َيكك اكتيييةرا دةرونيي ء كؤمةآلييييةااى‬ ‫كةسيييايةا بنِييييار بةدةسيي كؤميييةل‬ ‫ني ىيييةياى… هتي ي كاريىيييةريان هةيييية لةسيييةرا‪ ،‬ليكنةشيييةوة اايبةدةن ايييية‬ ‫بؤماوةيايةكانء رِةش برياء ب ةضةا كؤمةآليةااى ئةزمىونية اايبةاييةكانء‬ ‫َة‪ .‬وة ئيةو‬ ‫ئةحىامة كؤمةآليةايةكان كاريىةرا خؤيان لةسةر ئةو بةجآ دةهيكى‬ ‫هةميىيية ئييازاد نييية ليية بنِيارةكان ي ا‪ ،‬ئةمييةش دةرةِريكتييةوة بييؤ ئةزمىونييةكان‬ ‫َيية ثانييةكان سياسييةاةكةيةوة(‪ )18‬كيية نااىانيك ي بيية‬ ‫ثيكىييىواى كاريىييةرا هيكى‬ ‫ئاسان ليكيان الب ات‪ ،‬هةروةك ضؤن اىاناا ئةو بؤ شيىندنةوةو ئة امىناء‬ ‫َيك يان‪ ،‬هييةمىويان كييار ليية كةسييايةا بنِياربةدةس ي دةكييةن‪،‬‬ ‫ثيكىييبي ء هييةل‬ ‫َبييييذاردن ئييييةو بييييؤ باشيي ي ية جيكىيييينةوة كاريىييييةريان‬ ‫دواايييينيش لةسييييةر هةل‬ ‫َة‪ .‬كةواايييية ئييييةو اكتةرانييييةا كيييية ثةيىةنيي ي يان بيييية كةسييييايةا‬ ‫بييييةجآدةهيكى‬ ‫سةركندةوة هةية رِةَل رننط دةريكنِن لة ئارِاستةكندن جؤرا ديارا كندنء‬ ‫َسييةنىان ن جيكىنةوةكانيي ا‪ ،‬ليكيينةدا مةبةسييتمان لييةو اكتةرانيية ني ىييةا‬ ‫هةل‬ ‫دةروون ي ء جييؤرا ثييةروةردةا سييةركندة بيية م ي اَل ء ئييةو ضييةمكء بييريو رِاو‬ ‫بؤضييىونانةية كيية ليية هي را سييةركندةدا جيكىييةا خؤيييان كندةاييةوة‪ ،‬هييةروةها‬ ‫اايبةدةني ي ا سنوشيييتة اايبةاييييةكان ء جيييؤرو ِريكىيييةا رةيىيييت ئيييةو بييية‬ ‫دةسييةآلاةكةا‪ ،‬ئةمانيية هيييةمىوا جييؤرا كةسييايةا بنِييييار بةدةسيي دييييارا‬ ‫دةكييةن كيية بييةثآا رؤرِانيييان كييار ليية ِريكينِةوا بنِيييارو سياسييةاة دةرةكيييةكان‬ ‫َةاان دةكات‪.‬‬ ‫دةول‬

‫‪ .3‬كاريطةريةكانى هةلَويَست‪-:‬‬

‫َيكك اكتةرا ناوخؤياى دةرةكي دةورييان‬ ‫َىيكستيكك بةرىت كؤمةل‬ ‫هةر هةل‬ ‫داوة بة رؤرِان شىيكةء كات ئةم اكتةرانةش دةرؤِريك ‪ .‬ئةم اكتةرانة كار لية‬ ‫َبيييييذاردن ء ديييييياراىندن جيكىنةوةكيييييان دةكيييييةن لييييية ِريكىيييييةا‬ ‫ثنةسيييييةا هةل‬ ‫(‪)19‬‬ ‫َىيكسيييتةكة ‪.‬‬ ‫كارايكىندنيانيييةوة لةسيييةر ايكىةيىيييت بنِييييار بةدةسيي بيييؤ هةل‬ ‫‪92‬‬


‫َىيكسييتةكة بيية‬ ‫هييةروةك ضييؤن نييةاىاني بنِيييار بةدةس ي بييؤ ديييارا كندن ي هةل‬ ‫وردا دةبيكتيية هييؤا بيية ريِةدان ئييةو كااييةا لةبييةر دةمي اييية بييؤ دييياريىندن‬ ‫جيكىنةوة رى اوةكان بة وردا‪ .‬هةروةها هةن يكك جار ىارا كات (نيةبىون‬ ‫كاا اةواو) لة هةن يكك بياردا سةردةكيكىييك بيؤ ديناسيةنةكندن هيةمىو ئيةو‬ ‫َييةكندن‪ ،‬دواايين ئييةم‬ ‫ئةرةرانييةا كيية دةرى يك ي بىنيك يية بنِيييارو ب ييةماا مامةل‬ ‫كةم كااة وادةكات ايةنةا كيةميكك لية جيكىنةوةكيان ديناسية بىينيكةء يةكسيةر‬ ‫َىندن ئييةو رِووبييةرِوو بىنةوةيييةا‬ ‫َبييذيكنريكة‪ ،‬ئةمييةش وةك قبييىل‬ ‫يييةكيكىيان هةل‬ ‫(التبيي ي) كييية قيييةينانء اةنىذةييييةك يييةرزا دةكيييات‪ ،‬وةك ضيييىونة نييياو بيييارا‬ ‫َىندن ئاشيييت بيييةثآا ميييةرج بةرامبيييةر(‪ .)20‬كييية ئيييةم‬ ‫جةنىيييةوة ييييان قبيييىل‬ ‫َةاانةش زةرجار لة كاا اةنىيذةو قةينانةكاني ا رِوودةدات كية كىاىثنِايى‬ ‫حال‬ ‫مىجازة ةو كةم كاتء مةانس بةرامبةريان ايك ا بةدا دةكنيك ‪.‬‬

‫‪ -4‬ئةطةرةكانى ئةجنامى برِيارةكة‪.‬‬

‫ليكيينةدا مةبةسييتمان ليية ديناسييةكندن كاريىييةرا ئةرييةرةكان ئة امىيية‬ ‫بنِيييارة لةسييةر رِاا رىييت نيياوخؤو دةرةوة بيية اايبييةا ‪ ،‬لةبييةر ئييةوةا ئييةم‬ ‫ئة امانة كاريىةرا رننىيان لةسةر سياسةا دةرةوة دةبيك ‪.‬‬ ‫بنِييييار بةدةسييي كيييار لةسيييةر ئيييةوة دةكيييات كييية جيكىنةوةييييةك ئيييةواؤ‬ ‫َبييذيكنيك كةباش ي ية ئيية ام نيياوخؤي لاكبىةويكتييةوة بيية بييةراورد لةريية‬ ‫هةل‬ ‫(‪)21‬‬ ‫َسةنىان ن بنِيار بةدةس بؤ‬ ‫جيكىنةوةكان اندا ‪ .‬وااة جؤرو ضؤنيكت هةل‬ ‫ئة امةكان دواا بنِيارةكة لةناوخؤو دةروةدا دةبيكتة ئارِاستةكةريكى ان بيؤ‬ ‫َسةنىان ن جيكىنةوةكان‪.‬‬ ‫ديارا كندنء هةل‬ ‫َبيذاردن جيكىنةوةكيانء‬ ‫ليكنةوة دةردةكةويك كة بنِيار بةدةسي ايةنةا هةل‬ ‫َىى ثيكىيسيييييتة ديناسيييييةا ئةريييييةرا‬ ‫دةركندنيييي بنِييييييارا لةسيييييةر نيييييية‪ ،‬بيييييةل‬ ‫ئة اميييةكان بنِيارةكيييةش ثي ييكش دةركندني ي بىييياتء بيييةكارا بةيك يكي ي وةك‬ ‫َبذاردن باش ية جيكىنةوةو دواان دةركندن‬ ‫ب ضي ةو رِآ نيىان ةريكك بؤ هةل‬ ‫باش ية بنِيارو ثةينِةوكندن باش ية سياسةت لة ئاست دةرةوةدا‪.‬‬

‫‪ -5‬يةكةى دةركردنى برِيار‪.‬‬

‫يةكيييةا دةركندني ي بنِيييياريش كاريىيييةرا خيييؤا لةسيييةر دييييارا كندني ي‬ ‫َيك ‪ ،‬ئةمييييييةش لييييييةوةدا‬ ‫َسةنىان نيىيييييييان بييييييةجآدةهيكى‬ ‫جيكىنةوةكييييييا نء هةل‬ ‫‪93‬‬


‫َبيذاردن جيكىنةوةكيانء رفي ءرؤ كيندن لةسيةر‬ ‫دةردةكةويك كة ثنةسةا هةل‬ ‫رِةهةن ي ةكان ووردايين دةبيك ي لييةو يةكانييةا بنِيييار كيية ثةيىةن يييةك بييةهيك ا‬ ‫كارليكيييك كيييندن هيييةب كي لييية نيكيييىان ئةن امةكانيي ي ا‪ ،‬كييية ثةيىةن ييييةك كييية لييية‬ ‫َىيكسييتةكة سةرضيياوةا رنابيكيي ‪ ،‬بييةآلم ئييةو‬ ‫ايكىةيىيي ت هاوبةشييةوة بييؤ هةل‬ ‫َيية بةسييةر ئةن امةكاني ي ا‪،‬‬ ‫يةكانييةا بنِيييار كيية ثةيىةن يييةك بريةكناسيييانة زال‬ ‫س ىرا مىمارةسةكندن ما ئازادا رف ءرؤو كؤبىونةوةا ئةن اميةكاناى‬ ‫(‪)22‬‬ ‫كؤك بىنيان لةسةر جيكىنةوة ثيكى يار كناوةكان اةسك دةبيكتةوة‪.‬‬ ‫لييية رِةشيي اي هيييةمىو ئةمانيييةوة بؤميييان دةردةكيييةويك كييية ئيييةم قؤناغيييةش‬ ‫َؤزو ووردو رنانييية‪ ،‬ضيييىنىة سيييةركةواة ايكيي ي ا لةسيييةر اىانيييا‬ ‫قؤنييياغيكى ئيييال‬ ‫خؤيةكاييييةكان بنِييييار بةدةسي ي وةسيييتاوة بيييؤ شييييىندنةوةو ئييية امىناء‬ ‫ثيكىيييبي ‪ ،‬هيييةروةك ضيييؤن لةسيييةر بيييىون زانييييارا ووردو رِاسيي ء ايييةواو و‬ ‫َىيكسييتة جياجياكييانء اةسييى ء كييةم كييات ييياخىد‬ ‫كاريىةريك تايييةكان هةل‬ ‫نيييةبىون كييياا ايييةواو و ديناسيييةكندن ئةريييةرةكان ئييية ام بنِيارةكيييان‬ ‫وةسيييتاوة‪ ،‬ئةمييية جىييية لييية جيييؤرا يةكيييةو ناوةني ي ةكان بنِييييار‪ .‬هيييةمىو ئيييةم‬ ‫اكتةرانيية ثيكىييةوةو بيية كييارليكى هةن ي يكىيان لةريية هةن ي يكىيان كاريىييةريان‬ ‫هةية لة سةركةواة يان سةرنةكةوا بنِيارةكان‪.‬‬ ‫َبيذاردن ئةريةرو‬ ‫رننى ئةم قؤناغيةش ليةوةدا دةردةكيةوكي كية ايةنةا هةل‬ ‫َسيييةنىان ن هيييةر جيكىنةوةييييةك لةرييية‬ ‫َىى هةل‬ ‫جيكىنةوةكيييان نارنيكتيييةوة‪ ،‬بيييةل‬ ‫ئة امء شيىكي ةوارةكان بية بيةراورد لةرية جيكىنةوةكيان ايندا دةرنيكتيةوة‪،‬‬ ‫دييييارة ئةمانيييةش هيييةمىوا بةديي ي و بؤضيييىون بنِييييار بةدةسييي دةبيكي ي بيييؤ‬ ‫َىيكستةكةو ديارا كندن رِةهةن ةكان …‬ ‫هةل‬

‫‪94‬‬


‫ضوارةم‪ /‬قؤناغى برِيار دةركردن‬

‫َبييذارد كيية بيية‬ ‫دواا ئييةوةا بنِيييار بةدةس ي يييةكيكى ليية جيكىنةوةكييان هةل‬ ‫بؤضىون خؤا باش ي يانة‪ ،‬ثيكىيستة لةسةرا كة ئةم جيكىةرةوةيية لية بيارا‬ ‫ايكىرايييةوة بىىيك ريكتييةوة بييؤ بييارا بييةكنداركندن ‪ ،‬ئةمييةش بييةهؤا ئييامنِازو‬ ‫َةاةوة بة ثآا رى انيان لةرة واقيع ا ئة ام‬ ‫دامء دةزرا جياجياكان دةول‬ ‫دةدريكييي ي ‪ ،‬وة ثييييياش ئيييييةوةا بنِييييييار بةدةسييي ي هةسيييييتا بييييية ديييييياريىندن‬ ‫َسةنىان نيانء بةراورد كندن كاردانةوةو ئةرةرةكان ئةو‬ ‫جيكىنةوةكانء هةل‬ ‫ئة امانييةا كيية ليكيييان دةكةويكتييةوة‪ ،‬ثيكىيسييتة ليية سييةرا هةسييتيك بييةكارا‬ ‫ديارا كندنء بةراورد كندنيكى وورد بةالا كةمةوة لة نيكىان دوو جيكىنةوةدا‬ ‫كيية يييةك بييةهايان هييةب كي ييياخىد هاوشيييكىة بيية‪ ،‬ثاشييان باشيي ية جيكىيينةوة‬ ‫َبييذيكنيك كيية بييةاىانا اني يييان بيكيي بييؤ جآبييةجآ كييندنء بييةدا هيك ييان‬ ‫هةل‬ ‫(‪)23‬‬ ‫خىازراو بة كةم ية زيان‪.‬‬ ‫ئاما‬ ‫َقيةا رنيكي ةرا قؤنياغ ثيكىيلؤي ء قؤنياغ‬ ‫قؤناغ بنِيار دةركيندن بةئةل‬ ‫َيكي ‪ ،‬هيةروةك‬ ‫دواا خؤا دادةننيك وةك دكتىر مازن ئيسماليل رِةميةزان دةل‬ ‫ضييؤن ثييآا واييية كيية ثنةسييةا دروسييتىندن بنِيييار ليية رِووا شيييىندنةوةوة‬ ‫لةسآ قؤناغ الوةك ثيكك ديك كة بنيت لة‪-:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬قؤناغى هزرى (ثيَش برِيار)‪.‬‬ ‫دووةم‪ :‬قؤناغى رِيَكخسنت (دةركردنى برِيار)‪.‬‬ ‫(‪)24‬‬ ‫سيَهةم‪ :‬قؤناغى سياسى (قؤناغى دواى برِيار)‪.‬‬ ‫َبيييذاردن نيكيييىان جيكىييينةوة ثيكىي ي يار‬ ‫لييية قؤنييياغ دةركندني ي بنِيييياردا هةل‬ ‫كناوةكان لة بةرنةوةن ا يةكيكىيان ا يةكة دةكنيكتةوة‪ ،‬لة ثيك او بةدا هيك ان‬ ‫ئاما ة خىازراوةكان ا‪.‬‬ ‫دةاىاننيكيي ي مةرجيييية سييييةرةكيةكان بنِيييييار وةررنا يي ي كاريىييييةر كييييىرت‬ ‫(‪)25‬‬ ‫بىنيكتةوة وةك ئةمةا خىارةوة‪-:‬‬ ‫أ‪ -‬جةخ كيندن لةسيةر دييارا كيندنء ايكىةيىيت ئيةو كيكىيةيةا كية‬ ‫بنِيارا لة بارةوة دةدريك ‪ ،‬كةوااة لية ثيكىيةوة رننىي دان بية ووردو‬ ‫درشت ثيكش دةس كندن بة ضارةسةرا‪.‬‬

‫‪95‬‬


‫ ثيكىييىةش كندنيي رِاا دنو رفيي ءرؤ لةسيييةر كندنيي بييية مةبةسيييت‬‫َي ةوةا‬ ‫دروس كندن ايكىةيىت يكى رىت هاوبةش‪ ،‬ثاشان ليكىؤل‬ ‫َيكك رِاو بؤضىونء شيكىازا ضارةسةرا جؤراو جؤر‪.‬‬ ‫كؤمةل‬ ‫ج‪ -‬ثيكش رةرِان بةدواا ضارةسةرا رِاسيت ا‪ ،‬ريةرِان بيةدواا جيكىينةوةا‬ ‫جؤراو جؤردا‪.‬‬ ‫ل كييينةدا بيية ثيكىيسييت دةزامن باس ييكى ناوةنيي ا بنِيييار بىييةية بيية كييىرا‬ ‫ضىنىة هةر ليةويكىة بنِييار دةردةضي كي ‪ ،‬جيا ئيةو ناوةني ة هيةر جيؤرو شييكىازيكك‬ ‫َىنا هييةرجؤرة بييريو بؤضييىونء ئاي ةلؤجيييةايكك بيك ي ‪ .‬لةبييةر‬ ‫بيك ي ييياخىد هييةل‬ ‫ئةوةش كةسيستمة سياسيةكانء جيؤرو ِريكبيازا حيىكم كندنييان جيياوازة لية‬ ‫يةك ا‪ ،‬شتيكى ئاساياية كة ناوةن ةكان بنِياريش جيياوازبة لية ضيؤنيةا‬ ‫دةركندن ي بنِيارةكان ي ا بييةثآا جياوازايييان ليية ِريكييذةا بةش ي ارا كييندن ليية‬ ‫بنِياردان ا‪.‬‬ ‫ليكنةدا مةبةس لة ناوةن ا بنِيار ئةو ضىارضيكىةا ِريكىلست ةية كة هي رو‬ ‫بؤضىون بنِيار بةدةستةكان ايكي ا كارليكك دةكةنء بنِيارة رننىةكان ايكي ا بية‬ ‫كؤااي دةرةن بيةو ئيعتيبيارةا ناوةني ا ثةيىيةرا ئيةو سيسيتمة سياسييةية‬ ‫كيية ثيكى ي كي ليية كؤمييةَليكك دامييةزراوة كيية هييةر سيسييتميكى سياس ي ك ثيكييك‬ ‫ديكييي ي (‪ .)26‬لةبيييييةر ئيييييةوة ناوةنييي ي ا بنِييييييار لةهيييييةر سيسيييييتميكى سياسيييييي ا‬ ‫رِةنى انةوةا سنوشت ئةو سيستمة سياسيةية كة ضىارضيكىةيةك اايبيةا‬ ‫بؤ ديارا دةكاتء ضاالك ايكي ا ئية ام دةدات وة لةرية سنوشي ء بريوبياوةرِو‬ ‫دي ي و بؤضييىونةكان بييؤ ثةيىييةرا دامييةزراوةا رىييت بىى كي ي ‪ ،‬ناوةن ي ةكان‬ ‫بنِييييار لييية رِووا يييؤرِمء ناوةرةكيىيييةوة جيييياوازن لةييييةك ا‪ ،‬هيييةروةها جييياوازن‬ ‫لةرِووا س ىرو ثانتاي ما رف ءرؤا رِآ ثيك راو لة بابةاة سياساية ريننطء‬ ‫َي ييةكةي كيةرةوة‬ ‫هةستيارةكان ا‪ ،‬زةر جيار ليةو سيسيتمانةدا كية سيةركندة رِةل‬ ‫دةريكنِيكييي ليييية زةربييييةا كاروبارةكانييي ا واا ليكييي يك كيييية بريوبيييياوةرِا سييييةركندة‬ ‫ةاي ي ي ةا ناوةن ةكيييةو بىييينة رةلةكةيىي ي دةبيكي ي بييية شي ييكىةيةك كييية لييية ثىيييةا‬ ‫رِةهايايييةوة ن يييك ب كيي ‪ ،‬واايية نييةك هييةر رِاا جييةماوةرو دامء دةزراكييان بيية هةن ي‬ ‫َىى رِاا ئةن ي امان ناوةني ا بنِييياريش زةرجييار‪ ،‬بيية اايبييةت لييةو‬ ‫وةرنارريكيي ‪ ،‬بييةل‬ ‫كااانةدا كة لةرة بريو دي و ويستةكان سيةركندةا اياكنِةودا نيةرى يك ‪ ،‬ئيةوا‬ ‫رِةت دةكنيكتةوة‪.‬‬ ‫(‪)28‬‬ ‫بةكىرا دةكنيك يةكةكان دروستىندن بنِيار دابةش بىنيكة بؤ ‪-:‬‬ ‫‪96‬‬


‫يةكةم‪ :‬يةكةى سةركردةى سياسى‪-:‬‬

‫َيكى‬ ‫ئةم يةكةية بؤ دروستىندن بنِيار كة لة سةركندةا سياسياى كؤميةل‬ ‫بضىوك لة بةرثنسان ثيكك ديك ‪ ،‬و سةركندةا سياس خؤا بة اةنةا خياوةن‬ ‫بنِياردانيية‪ ،‬ئةمييةش سييةر دةكيكىييآ بييؤ ئييةوةا اايبةدةن ييية كةسييايةاايةكان‬ ‫رِةَليكىييي رننىييييان هيييةب كي لةسيييةر جيييؤرا ئيييةو بنِيارانيييةا ليييةو يةكةييييةوة‬ ‫دةردةضييي ييك ( ئيييييةم جيييييؤرة يةكةييييييةا بنِييييييار لييييية سيسيييييتمة اؤااليتييييياراء‬ ‫دكتااىريةكان ا بةدا دةكنيك )‪.‬‬

‫دووةم‪ /‬يةكةى كؤمةلَى يةكطرتوو‪-:‬‬

‫لةم يةكانةا بنِياردا لية رِووا كنداراييةوة بنِيارةكيان ييةك كية دةرييان‬ ‫َىى دواا ئةوة كارليكك لة نيكىان ئةن امةكاني ا رِوو دةدات بنِيارةكان‬ ‫ناكات‪ ،‬بةل‬ ‫دةردةكنيك ‪ ،‬ئةمة لةرة ئةوةا كة مةرج نيية هيةمىو ئةن اميةكان كاريىيةريان‬ ‫ليية بنِيارةكانيي ا وةك يييةك بيكيي ‪ .‬بؤييية سييةركندةا دئىكناسيي جييياوازة ليية‬ ‫سةركندةا ئىاىكناس لةوةدا كية ثيآا وايية كية ِريكىيةو شييكىازا دةركندني‬ ‫بنِيارةكييان هييةمان بييةهاا بنِيارةكانيييان هةييية‪ ،‬ضييىنىة ِريكىييةو ش ييكىازةكان ليية‬ ‫(‪)29‬‬ ‫رِاستي ا بةشيكىة جيانياب ةوة لة بنِيارةكان‪.‬‬

‫سيَهةم‪ /‬يةكةى كؤمةلَة سةربةخؤكان‪-:‬‬

‫ئةم جؤ رة ناوةن انةا بنِيار لة دوو يةكةا الوةك يان زياان ثيكيك ديكية كية‬ ‫هييي كاميييان نييااىانة بييةبآ ثىييتىريا ئييةوا انيييان بنِيييار دةربىييةن‪ ،‬ئةمييةش‬ ‫دةرةِريكتييةوة بييؤ ئييةوةا كيية هييةر يييةكيكك لييةم كؤمةآلنيية دةاىان كي ي ِريكىيين ب كي ي‬ ‫لةبيييةردةم جآبيييةجآكندن هيييةر دةسي ي ثيكىيييلةريةك يةكييية ييييان كؤميييةَل‬ ‫بةرامبيييييةرا ( وةك لييييية سيسيييييتمة ثةرلةمانيييييية ييييينة ح بييييييةكانء سيسيييييتمة‬ ‫سةرةكايةايةكان ا هةية)‪.‬‬ ‫َيييةايككء‬ ‫بييةم شيييكىةية بيية رِوونيي دةركيييةوت كيية يةكيييةكان بنِيييار لييية دةول‬ ‫سيسييييتميكىةوة بييييؤ يييييةكيكى دا دةرؤِريكيي ي ‪ ،‬بييييةآلم بنِيييييار بةدةسيي ي لةهييييةر‬ ‫َةايكى ا بةبآ رِةضاوكندةان بؤ ضؤنيكت ناوةن ةكان بنِيار وااة ناوةن ا‬ ‫دةول‬ ‫بنِيييار هييةر جؤريكييك ب كي ي هييةو دةدات بنِييياريكى وا دةربىييات كيية واقيعةكيية‬ ‫َةاةكييييةا لةدييي ي ا بنِيييييار‬ ‫دةخيىازيكيي ي ء ئامييييان ء بةرنةوةن ايييييةكان دةول‬ ‫بةدةس خؤي ا بة كةم ية زيان ديك يكتة دا‪.‬‬ ‫‪97‬‬


‫ثنةسييييةا دروسيي ي كندنيي ي بنِيييييار ليييية واقيعيي ي ا رِةنى انييييةوةا ز يي يرية‬ ‫هةنىاويكىييييية دةرة امةكيييييةا بنِييييييارة‪ ،‬بنِيييييياريش بةشييي ييكك لييييية بةشيييييةكان‬ ‫ثنةسةيةك سياس بةردةوام ثيكك دةهيك يك ئةويش ثنةسيةا كيندارة‪ ،‬بؤيية‬ ‫َيةدا نةضيىوة كاايكيك جيةخ دةخاايةوة سيةر ئيةوةا كية بنِييار‬ ‫( نانىل) بة هةل‬ ‫خييؤا (شييكىازا كيياريكى ئامييادةكناوة ليية هي را بنِيييار بةدةسييت ا) واايية بنِيييار‬ ‫رىزارش ي كندنيكىيية ليية ضييةن نيازيكييك كيية هيكىييتا نييةرؤرِدراوة بييؤ واقيعيكى ي‬ ‫(‪)30‬‬ ‫هةس ثيكىناو لة رِآا يةكيكك لة هؤكارةكان جآبةجآكندنةوة‪.‬‬ ‫جيؤرا بنِيارةكييان بييةثآا هةلىمييةرجء بارودةخييةكان دةرؤِريكي ‪ ،‬ليية كيياا‬ ‫كيكىييةو قةينانةكان ي ا كيية كيياايكى لةبييةردةم بنِيييار بةدةسييت ايةو ك ي ء ثنِيييان‬ ‫ثيكىة ديارةو ثيكىيستة بنِيارةكان خيكناان بة رِةَل سةركندةش لة زةربةا ئيةم‬ ‫َةاانيييةدا بييية زةقيي دةردةكيييةويك ‪ .‬هةني ي يكك جييياريش وةآلم نةدانيييةوةو بيييآ‬ ‫حال‬ ‫َىيكس ياخىد بنِياريكى سياس دةنميكندريك لية‬ ‫دةنى خؤا بؤ خؤا بة هةل‬ ‫(‪)31‬‬ ‫سياسةا دةرةوةدا‪.‬‬

‫ثيَنجةم‪ :‬قؤناغى جآبةجآ كردنى برِيار‪:‬‬

‫رييةر بنِيييار نةض ييكتة بييىارا جآبةجآكندنييةوة وااييا رننىيةكييةا لةدةس ي‬ ‫دةدات‪ ،‬رننىيةكةش ي لييةوةدا دةردةكييةويك كيية بيية باش ي جابييةجآبىنيك ‪.‬‬ ‫َبيذاردن بيكي لية نيكيىان‬ ‫ئةرةر دةركندن بنِيار لة سادةانية واااي ا‪ ،‬ماناا هةل‬ ‫َ يياي‬ ‫ضةن جيكىنةوةيةك ا كة بةوة جيادةكنيك ةوة كية لية ئة امةكانياني ا دل‬ ‫َبيييذاردن باشي ي ية ئيييامنِازا‬ ‫نيييية‪ ،‬ئيييةوا جآبيييةجآ كندني ي بنِييييار وااييية هةل‬ ‫جآبةجآكندن كة كةم ية ووزةا اآ بضيك ‪.‬‬ ‫ثاش ئةوةا ئاما ةكان دييارا دةكينيكةء دارِشيت بنِيارةكية لية شييكىةا‬ ‫كؤاايي ا اةواو دةبيك ‪ ،‬ثنةسيةا دروسيتىندن سياسيةا دةرةوة دةكةويكتية‬ ‫ئاسي ي ء قؤنييياغ جآبةجآكندنيييةوة‪ ،‬ثيكىيسيييتة بةرثنسيييان لييية دامء دةزرييياو‬ ‫دامييةزراوةكان جآبةجآكندن ي ا هةسييو بيية ثنةسييةا جآبييةجآكندن‪ ،‬واايية‬ ‫رىيك انيييةوةا نييياوةرِةك بنِيارةكيييةو بيييؤ واقيعيي مىمارةسيييةا كييينداري ئةمييية‬ ‫بييةدياركندن دامييةزراوةو اليةنيية دياريىناوةكييان دةبيكي بييؤ جيكبييةجآ كندني‬ ‫بنِيارةكييةو ديييارا كندن ي ئييةو ئةركييةا دةكةويكتيية ئةسييتؤيان ليية ماوةيييةك‬ ‫زةمةن دياراىناو و بة ايكضىنيكى ديارا كناو‪.‬‬ ‫‪98‬‬


‫بنِييياريش وةك ئامييا يكى خييىازراو دةميك يكتييةوة اييا ئييةو كااييةا بييةكندار‬ ‫جآبةجآ دةكنيك ء دةرؤرِدريك بؤ دةرة اميكى ديارو بةرضاو‪.‬‬ ‫ل ة رِاستي ا دةركندن بنِيارو جآبةجآكندن بنِيار دووكارا اةواوكةرا‬ ‫ييييةك ية‪ .‬رىاسيييت ةوةا بنِييييار بيييؤ كييياركندن ثيكىيسيييت بييية وةآلمييي ضيييةن‬ ‫ثنسييياريكك هةييية كيية جآبييةجآ كندني بنِيييارا بةشييكىةيةك دروسي لةسييةر‬ ‫رِادةوةستيك ‪ ،‬ئةمةش ثنسيارةكانة‪-:‬‬ ‫أ‪ -‬ثيكىيستة بنِيارةكة بةكآ رِابىةيةننيك ؟‬ ‫ كارا داواكناو ضاية؟‬‫َبستيك ؟‬ ‫ج‪ -‬كآ ثيكىيستة ثآا هةل‬ ‫َبستيك ؟‬ ‫د‪ -‬كةا ثيكىيستة ثآا هةل‬ ‫ه‪ -‬خةرجيةكان كارةكة كآ دةيىنيكتة ئةستؤا خؤا؟‬ ‫وةآلم دانةوةا ئةم ثنسيارانةش بةم هةنىاوانةا خىارةوة اةواو ئةبيك ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ثآ رِارةيان ن بنِيار‪.‬‬ ‫‪ -2‬ديارا كندن نةخىةا كاركندن‪.‬‬ ‫‪ -3‬دابةشىندن بةر ثنسياريكتايةكان‪.‬‬ ‫‪ -4‬دانان خىتةا زةمةن ‪.‬‬ ‫(‪)33‬‬ ‫‪ -5‬ديارا كندن سةرضاوةكان بىدجة‪.‬‬ ‫َؤزو رنانيةو‬ ‫لةم ميانةيةدا بة رِوون بؤمان دةردةكةويك كة ئةم قؤناغية ئيال‬ ‫َةايييةكان بييؤ جآبييةجآ‬ ‫ثيكىيسييت بيية ووردةكاريييةك زةر هةييية‪ ،‬يةكيية نيكىدةول‬ ‫كندنيي بنِيارةكانييييان دةرةِريكتيييةوة بيييؤ ئيييةو هؤكيييارو ئامنِازانيييةا كييية لييية بيييةر‬ ‫َبيذاردنء دييارا كندني ئامنِازةكيان جآبيةجآكندنيش‬ ‫دةستيان ا هيةن‪ ،‬هةل‬ ‫َىيكس ي ء‬ ‫اييا رِادةيييةك زةر ثى ي بيية هةلىمييةرجء بييارودةخ اايبييةت بيية هةل‬ ‫َةاييةكان دةبةسيتيك ‪ ،‬ئةميةش‬ ‫كيكىةكان ياخىد ثى بة رؤرِانىاراية نيكىدةول‬ ‫ئييةوة دةرةيييةنيك كيية ئييةم ئامنِازانيية دةكنيك ي هييةمىويان يييان هةن ي يكىيان ليية‬ ‫َييييةت‬ ‫كاايكىيي ي ا بييييةكار بةيك يييينيكة‪ ،‬بؤييييية دةاىاننيكيي ي بىانيكيي ي دروسييييتة دةول‬ ‫َةيةك ديبىىماس بىات لية كاايكىي ا ئيامنِازا جيةنى دةرووني يياخىد‬ ‫مامةل‬ ‫(‪)34‬‬ ‫كارا سةربازا بةكاردةهيك يك ‪.‬‬

‫‪99‬‬


‫َييةاان اىانييا جياجياكانيييان بييةكار دةهيكيي ة ليية بييىارة هةميية‬ ‫هييةروةها دةول‬ ‫َىيكس ء هةلىمةرجةكاني ا‬ ‫جؤرةكان ا بة رِةضاو كندن رى ان نيان لةرة هةل‬ ‫بؤ بةديةيك ان ئامان ء مةبةستة خىازراوةكان لة بنِيارةكان ا‪.‬‬ ‫ضيييةن ية ئيييامنِازو هؤكيييار هةيييية بيييؤ جآبيييةجآ كندني ي بنِييييارة سياسيييية‬ ‫دةرةكيةكان وةك‪ /‬ئامنِازة دبىىماسيةكان‪ ،‬ئامنِازا ئابىرا‪ ،‬كؤمةك دةرةك ‪،‬‬ ‫َىنيييييييييةكان‪ ،‬ئييييييييامنِازة رِةم يييييييييةكان‪،‬‬ ‫هؤكييييييييارا سييييييييةربازا‪ ،‬دةزرييييييييا هةوال‬ ‫هاوثةئانيكتايييةكان‪ ،‬ميياددة سنوشييتايةكان‪ ،‬هؤكييارا اييةك ؤلؤج ‪،‬و زةبيينو‬ ‫زةنى ماددا … و هت ‪..‬‬ ‫بؤ ةىونة ويةيةاة يةكىناىوةكان ئيةمنيىا لية بيةرثاكندن جيةنط دنا‬ ‫هييةر وآلايكييك هييةمىو هؤكييارو ئامنِازةكييان جآبييةجآكندن هييةر ليية هؤكييارا‬ ‫َىناى رِةم اييى هاوثييةئانيكتاى اييةك ؤلؤجاى‬ ‫ديبىؤماسيياى ئييابىراى هييةوال‬ ‫زةبيينو زةنىيي ميياددا هييةاا هؤكييارة سييةربازيةكانيش بييةكار دةه كي يكيي رييةر‬ ‫بنِييييييارا جيييييةنط بييييي ات لييييية دنا ليكيييييناق بيييييؤ جآبيييييةجآكندن ميييييةرامء‬ ‫مةبةستةكان ء سةثان ن زياانا هةنمىون خؤا لية جيةاني ا بةرىيتاى لية‬ ‫رِةنهةآلا ناوةرِاس ء جيةان ئيسةميى ا بةاايبةا ‪.‬‬ ‫َبذاردنيي ا بيؤ ئامنِازةكيان دةكةويكتية نيكين كاريىيةرا‬ ‫بنِيار بةدةسي لية هةل‬ ‫ضةن ية اكتةرا بابةاايةوة لةوانة‪-:‬‬ ‫اايبةدةنييييية هاوضييييةرخةكان ئييييةو سييييةردةمة‪ ،‬اىانييييا خؤيةاييييييةكان‬ ‫َةاةكييةا ليية ئاسييت‬ ‫َةاةكييةاء جييؤرا ثةيىةن اييية سياسييايةكان دةول‬ ‫دةول‬ ‫َيةاان دةكيات كية‬ ‫َةاي ا‪ ،‬جيياوازا جيؤرا ثةيىةن ييةكانيش وا لية دةول‬ ‫نيكىدةول‬ ‫جيييؤرة ئامنِازيكيييك بيييةكاربةيك ة كييية لةرييية سنوشيييت ثةيىةن يةكانييي ا لةرييية‬ ‫(‪)35‬‬ ‫َةاان بةرامبةري ا بىى يك ‪.‬‬ ‫دةول‬ ‫هةروةها ضةن ية اكتةرا ان كاريىةري لةسةر ثنةسةا جآبيةجآكندن‬ ‫دةبيك بية شييكىةا رِاسيتةوخؤ ييان نارِاسيتةوخؤ‪ .‬وة ثنةسيةا جآبيةجيكىندن‬ ‫لةسةر ضةن ثايةو مقىماايكيك وةسيتاوة‪ ،‬وةك‪ /‬سنوشيت سيسيتم سياسي ‪،‬‬ ‫جيييييؤرو شييي ييكىازا ثةيىةنييي ي ا نيكيييييىان دةسيييييةآلا ياسيييييادانانء دةسيييييةآلا‬ ‫جآبةجيكىندن‪ ،‬سنوشت ثةيىةن ا نيكيىان ئيةو دامةزراوانيةا ثةيىةني يان بية‬ ‫سياسةا دةرةوة هةيية‪ ،‬وااية اكتيةرا بريوكناسي ‪ ،‬ئاسيت اىانياا دةزرياا‬ ‫َىنييييةكانء رِارةيانيي ن‪ ،‬ئةمييية جىييية لييية سنوشيييت‬ ‫ديبىىماسيي ء دةزريييا هةوال‬ ‫‪111‬‬


‫َييييةا ‪ ،‬واايييية ثنةسييييةا جآبييييةجيكىندن بنِيييييار بنيتاييييية ليييية‬ ‫سيسييييتم نيكىدةول‬ ‫رىيك انييةوةا بنِيارةكيية ليية بييارا ايكىرايييةوة بييؤ ئاسييت كييندارا كيية ثةيىةسييتة‬ ‫(‪)36‬‬ ‫َةو ثةيىةن ا نيكىان ني ىةا ناوخؤي ء دةرةكايةوة‪.‬‬ ‫هةلىمةرجء مامةل‬ ‫ليية رِةشيي اي ئةمانيييةا ثيكىييىو كييية با ييان كييند بييية رِوونيي دةردةكيييةويك ‪،‬‬ ‫ثنةسيييةا جآبيييةجيكىندن بنِييييار اةواوكيييةرا ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنِييييارةو‬ ‫ا ي جيييا نابيكتييةوة‪ ،‬ه يةروةها كيياريكى ئاسييان نيييةو ضييةن ية ئييامنِازو‬ ‫بةش ييكىةء ل ك‬ ‫هؤكيارا ثيكىيسييتة كيية بةكاره كي انيىيييان لةاليييةن كاربةدةسييتانةوة دةكةويكتيية نكييين‬ ‫َييييةاانيش بييييؤ‬ ‫ىييييارو كاريىييييةرا هةلىمةرجيييية نيييياوخؤياى دةرةكيةكانييييةوة دةول‬ ‫جآبييةجآكندن بنِيارةكانيييان ثييةنا دةبةنيية بييةر ئييةو ئامنِازانييةا كيية رييةورةانية‬ ‫خيييىازراو بةدةسيي دةهيكي ي ة بييية كيييةم ية زييييانء كيييةم ية‬ ‫دةرة ييامء ئاميييا‬ ‫ايكضييىون ووزةو اىاناكييان‪ .‬كةواايية ثنةسييةا جآبييةجآكندن‪ ،‬ئاسييت اىاناكييان‬ ‫َةا بةسةر جآبةجآكندن بنِيارةكاني ا ديارا دةكات‪.‬‬ ‫يةكةا نيكىدةول‬ ‫شةشةم‪ :‬قؤناغى هةلَسةنطاندن ء بةدوادا ضوون‪.‬‬ ‫كاايكك بنِيار دةضييكتة بيىارا جيكبةجيكىندنيةوة‪ ،‬بية كياريكى دييارو بةرجةسيتة‬ ‫دادةننيكي كية كاردانيةوةا رِاسيتةوخؤ يييان نارِاسيتةوخؤا بيةدوادا ديكي ‪ ،‬ضييىنىة‬ ‫َييةاان ثةيىةن ي دار بيية‬ ‫َةاييةوةو دةول‬ ‫بنِيييار دةض ييكتة رِي ي ا رِة تييارا دةرةك ي دةول‬ ‫َىيكسيي لةميييةرِ بنِييييارة دةركناوةكيية نيىيييان دةدةن‪ ،‬كيية لييية الييييةن‬ ‫بنِيارةكييةوة هةل‬ ‫َةا يةكةمةوة دةركناوة‪ ،‬ئةمةش بةكاردانةوةيةك دادةننيك كية لية ئية ام‬ ‫دةول‬ ‫َسييةنىان نء بييةدوادا ضييىون دةس ي‬ ‫بنِيارةكييةوة رِوودةدات‪ ،‬ل كييينةوة قؤنيياغ هةل‬ ‫ث كي ةكات‪.‬‬ ‫سةركةواة يان شىس ء نىض ان بنِيار‪ ،‬جا بة اةواوا بيك ياخىد رِيكذةي ‪،‬‬ ‫لةسييةر جييؤرا كاردانييةوةكان دةوةسييتيك ‪ ،‬بيية دةسييتةوانةيةك ايين‪ ،‬اييا ضييةن يكك‬ ‫ئاس ء جؤرا وةآلم دانةوةا دةرةكي لية بةرنةوةني ا داخىازايى مةبةسيتةكان‬ ‫بنِيارةكييةدا دةب كي ي ‪ ،‬بؤييية ليية زةربييةا كااةكان ي ا بنِيييار بةدةسييتان هةَل ةسييو بيية‬ ‫َسيييييةنىان ن كاردانيييييةوة دةرةكييييييةكان بنِييييييار‪ ،‬ييييييان لييييية كييييياا ثنةسيييييةا‬ ‫هةل‬ ‫جآبةجيكىندن ا ياخىد دواا اةواو بىون ‪.‬‬ ‫َسةنىان نء بيةدوادا ضيىونيش لية نيكين رِةشي اي بيةراوردكندن‬ ‫ثنةسةا هةل‬ ‫لة نيكىان ئة امة كندارايةكانء ئة امية ضياوةرِوانىناوةكان ا ئية ام دةدريكي ‪،‬‬ ‫واايية بييةراورد ليية ن كيييىان ئييةو ئامييان ء مةبةس ي ء بابةاانييةا كيية ثيكىيسييتة بييةدا‬ ‫بة كي نيكة وة لية نيكيىان ئيةو بابيةتء ئاما انيةا كية بنِيارةكية بية ئية ام بةرضياو‬ ‫(‪)37‬‬ ‫بةكندار بةدا هيك اون‪.‬‬ ‫‪111‬‬


‫َسيييةنىان نةدا بنِييييار بةدةسي ي ئاسيييت سيييةركةواة ييييان‬ ‫لةميانيييةا ئيييةم هةل‬ ‫شىسيييت بنِيارةكيييةا بيييةدا دةكييياتء سيييىديكى زةرا ك دةبي يكي ي بيييؤ رِةشييية‬ ‫كندنيييةوةا رِيكىييياا دوورو دريكييييذا ثنةسيييةا ز يييرية بنِيارةكييييان داهيييااىو ليييية‬ ‫سياسييةا دةرةوةدا‪ ،‬بييؤ دةركييندن يييان دةرنييةكندن بنِيييارا هاوش ييكىةا بنِيييارة‬ ‫َسةنىيك ناوةكان‪ ،‬بةثآا سةركةواة يان شىست ئةو بنِيارانيةا ليةوةو ثييكش‬ ‫هةل‬ ‫دراون‪.‬‬ ‫َ الوازا‬ ‫َ هيك ي و خييال‬ ‫واايية لييةم ثنِةسييةيةدا بنِيييار بةدةسيي دةاىانيك ي خييال‬ ‫دييييارا بىيييات لييية بنِيارةكانييي ا‪ ،‬لييية بنِييييارو رِة تيييارا داهااىويييي او سييييىودا ك‬ ‫وةربىنكي لة بنِيارةكان داهااىوي ا‪.‬‬ ‫َسيييةنىان ن دةرة يييام بنِياريىيي ا دةردةكييةوكي كييية بنِيارةكييية ييييان‬ ‫ليية هةل‬ ‫َةيييييةو زيييييان بييييؤ‬ ‫رِاسييييتةو سييييىود بيييية ريييية ء نيىييييتمان دةرةيييييةنيك ‪ ،‬يييييان هةل‬ ‫َةت دةبيكي ‪ ،‬بية شييكىةيةك وا لية خياوةن بنِييار دةكيات كية‬ ‫بةرنةوةن ايةكان دةول‬ ‫ضيياو بيية بنِيييارو جييؤرا سياسييةاةكاني ا خبى ييك يكتةوة‪ ،‬بييؤ ئييةوةا جيياريكى ايين‬ ‫َةمةو زييييييييان نةبيكتيييييييةوة لييييييية دةركندنييييييي بنِييييييييارو‬ ‫اىوشييييييي ايييييييةنطء ضيييييييةل‬ ‫(‪)38‬‬ ‫جآبةجآكندني ا‪.‬‬ ‫َسةنىان ن نيىآ دةبيكي‬ ‫ئةم ضاو ثيك ا خىان نةوةيةش يان بة ناسان نء هةل‬ ‫بييؤ هة ءمييةرجء بارودةخيية نىآيييةكان بةشيييكىةيةك ووردايين‪ ،‬يييان بيية رييؤرِي‬ ‫ئامنِازةكيييييان جآبيييييةجآكندن بنِيارةكييييية دةبيكيييي بييييية شيييييكىةيةك كييييية لةرييييية‬ ‫ثيكىيستيةكان ا بىى كي ء ئاما ة خىازراوةكان بة كي يكتة دا‪ ،‬ئةمةش بة بةدوادا‬ ‫َسييةنىان ن ئامنِازةكييان دةب كي ي ليية ثيك يياوا‬ ‫ضييىون ئة امييةكان بنِيارةكييةو هةل‬ ‫ئةوةدا كة بنِيار بةدةس شارةزاو هؤشيار بيك وة زانا بيك بة باش ية ئامنِاز بؤ‬ ‫جآبةجآكندن بنِيارةكان لية داهيااىودا ضيىنىة ثنةسيةا دروسيتىندن بنِييار‬ ‫ثنةسةيةك بةردةوامةو بةدواا يةك ا ديك ‪.‬‬ ‫لييية زةربيييةا بنِيارةكانيىي ي ا ثيكىيسيييتة بنِييييار بةدةسي ي هيييةو بي ي ات كؤايييا‬ ‫ضارةسييةرو كؤاييا ئييامنِازا‪ ،‬بييؤ ضارةسييةركندن قييةينانء اةنىييذةكان‪ ،‬ئييامنِازا‬ ‫َ ضارةسيةرا كيكىيةكان بية‬ ‫سةربازاء جةنط بيك ‪ ،‬وااة ثيكىيستة لةسيةرا هيةول‬ ‫ئامنِازا ديبىىماساى ئاشتيانة ضارةسةر بىاتء ئامنِازا سيةربازا كؤايا هؤكيار‬ ‫بيك بؤ ضارةسةركندن‪ ،‬ضىنىة هةميىة هؤكيارا سيةربازا زييانيكى زةرا ميال‬ ‫َ‬ ‫يان ريان ياخىد هةردووكيان بةدوادا ديك ‪.‬‬

‫‪112‬‬


‫ثةراويَزةكانى بةشى سيَهةم‬ ‫(‪ )1‬د‪.‬ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا‬ ‫مصد اسبقاذااهخاص‪.119‬ا‬ ‫(‪ )2‬ناررررسااملصررررد اافطرررر بقخاصا‪131‬خاوانرررررااايضرررر ا‪:‬اقرررر د ا برررردافامتخا‬ ‫َىةسييتةيةك لةسييةر ثنةسييةا دروس ي كندن ي بنِيييارا رِاميييارا‪ ،‬ة ر ا‬ ‫هةل‬ ‫افيق ف ر اافك دسررت ني خااملاا ر اافيق ر يفاافعررعحماافك دسررت ن خاافعررددا(‪)1‬ا‬ ‫ا ن اافي ن خا‪2112‬خاص‪.11‬ا‬ ‫(‪ )5‬ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.11‬ا‬ ‫(‪ )1‬د‪.‬انر ف امع ر لاامرردخااإلد ا اافي ب ر ن اف نرر اافرردوف خاة ر اافطي س ر ا‬ ‫افدوفي اافعددا‪111‬خاافطن اافط دس اوافععاو خاي في ا‪1991‬خاص‪.31‬ا‬ ‫(‪ )3‬بيطريا ين ف اوم اب يطحادو و يلخامدعلاااا أ يخاافعالق تاافدوفير خا‬ ‫اة ‪:‬اف ي اامانقشخامنع اتاافبحاااملت سطخابرريوتا‪-‬بر يسخاافطبعر ا‬ ‫افي ني ا‪1912‬خاص‪.311‬ا‬ ‫(‪ )1‬برررداف طيفا ررر اامليررر حخااملع مررر تاو م يررر ا رررنلاافقررراا اافطيا سررر ا‬ ‫اا م خاة ااألمتاافقر م خاا ير ااألمرتاافقر م خاافعرددا‪1‬خاسرن ا‪1911‬خا‬ ‫ص‪.32‬ا‬ ‫(‪ )1‬د‪.‬ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا‬ ‫مصد اسبقاذااهخاص‪.131‬ا‬ ‫(‪ )1‬دا اافطرررال خااحلرر بااالسرررالم اافعااقرر خافنرررد خاافعرررددا‪111‬ا ررراا‪1111‬ا–‬ ‫ح ياا ‪1991‬خاص‪19‬خاوافعددا‪112‬ا بيلااألولا–مت ا‪1991‬خاص‪.21‬ا‬ ‫(‪ )9‬ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.11‬ا‬ ‫امق ردخاافعالقر تاافطي سري اافدوفير خاد اسر ايفااأل ر لا‬ ‫(‪ )11‬د‪.‬اامس يلا‬ ‫وافنرايررر تخامطبعررر ام معررر اافك يرررحخاافك يرررحخاافطبعررر اافي فيررر ا‪1911‬خا‬ ‫ص‪.151‬ا‬ ‫(‪ )11‬د‪.‬ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر اااار م خا‬ ‫مصد اسبقاذااهخاص‪.139‬ا‬ ‫(‪ )12‬د‪.‬اامس يررلا ر امق رردخااخت ر ذاافقرراا اتايفاافطي س ر ااا مي ر خاة ر ا‬ ‫افطي س اافدوفي خاافعدد‪11‬خاافطن اافاابع خااات باا‪1911‬خاص‪.111‬ا‬ ‫(‪ )15‬ناسااملصد اواملك ‪.‬ا‬ ‫(‪ )11‬د‪.‬ا لابتايمداافقان خاحت االا كر اارالاطايقر ااااافتار اوافنجر حخا‬ ‫دا ااألندفساااضااءخاجند خاافطبع اافاابع خا‪1991‬خاص‪.11‬ا‬ ‫(‪ )13‬د‪.‬ام ر اامس يررلاافامضر ن خايفاافتلطرريطاافطي سر ااا ر م ا–اد اسر ا‬ ‫نراي خاة ااحلق ق خاةعي ااحلق قيااافعااقياخاافعددا ااألولاوافي ن خا‬ ‫افطن اافع شا خاص‪.51‬ا‬ ‫(‪ )11‬د‪.‬ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا‬ ‫مصد اسبقاذااهخاص‪.115‬ا‬ ‫(‪ )11‬بداف طيفا ااملي حخامصد اسبقاذااهخاص‪.33-31‬ا‬ ‫‪113‬‬


‫(‪ )11‬د‪.‬ام اامس يلاافامض ن خاافطي س اافدوفي ‪:‬ا ثايفامنه ااخت ذاافقاا ا‬ ‫افطي سرررر اااررر ر م خاة رررر اافع رررر اافطي سررررري اوافق ن نيرررر اافعرررررددا‪1‬خا‬ ‫ح ياا ‪1911‬خادا ااحلاي اف طب خابغداداص‪.113‬ا‬ ‫(‪ )19‬ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.11‬ا‬ ‫(‪ )21‬د‪.‬ام اامس يلاافامض ن خاافطي س اافدوفي ‪:‬ا ثايفامنه ااخت ذاافقاا ا‬ ‫افطي س ااا م امصد اسبقاذااهخاص‪.111-111‬اا‬ ‫(‪ )21‬ناسامصد اافط بقخاص‪.111‬ا‬ ‫(‪ )22‬ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.19‬ا‬ ‫(‪ )25‬د‪.‬ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر اااار م خا‬ ‫مصد اسبقاذااهخاص‪.111‬ا‬ ‫(‪ )21‬د‪.‬ام ر اامس يررلاافامض ر ن خاافطي س ر ااا مي ر خامصررد اسرربقاذارراهخا‬ ‫ص‪.511‬ا‬ ‫(‪ )23‬د‪.‬اهع اافط ف خارِيكبةرا مةشق سةركندةي ‪ ،‬وةرريكنِان‪ :‬د‪ .‬الحا ير ا‬ ‫و د ا يم خامطبع اثةيظ‪ ،‬افط يم ني خا‪2111‬خاص‪.15‬ا‬ ‫(‪ )21‬ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص‪.99‬ا‬ ‫(‪ )21‬ناسااملصد اواملك ‪.‬ا‬ ‫(‪ )21‬د‪.‬ام ر اامس يررلاافامض ر ن خاافطي س ر ااا مي ر خامصررد اسرربقاذارراهخا‬ ‫ص‪.512-511‬ا‬ ‫(‪ )29‬د‪.‬ا برررداحل يما برر ساقعرررط خااجلم رر تاوافقيرر د خام سطرر ادا اافكترر خا‬ ‫م مع اامل لخا‪1911‬خاص‪.11‬ا‬ ‫(‪ )51‬د‪.‬ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا‬ ‫مصد اسبقاذااهخاص‪.112‬ا‬ ‫(‪ )51‬ناسااملصد خاص‪.115‬ا‬ ‫(‪ )52‬ايدا بيداحااملصب حخامصد اسبقاذااهخاص‪.11‬ا‬ ‫(‪ )55‬د‪.‬اهع اافط ف خامصد اسبقاذااهخاص‪.91-93‬ا‬ ‫(‪ )51‬د‪.‬اامد ب سا بدافبديلخاافعالق تاافدوفي اأ ر اوقضر ي ه ااملع را خا‬ ‫افعب بااحلاخا‪1911‬خاص‪.119‬ا‬ ‫(‪ )53‬د‪.‬ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا‬ ‫مصد اسبقاذااهخاص‪.111‬ا‬ ‫(‪)51‬ا ايدا بيداحااملصب حخامصد اسبقاذااهخاص‪.12-11‬ا‬ ‫(‪)51‬د‪.‬ا م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خا‬ ‫مصد اسبقاذااهخاص‪.111‬ا‬ ‫(‪)51‬ف ادا ديقخا نلاافقاا اافطي س خاة ا(سةنتةرا بنايةا )خاافعرددا(‪)2‬خا‬ ‫افطن اافي ني خانه ي اشب طا‪1999‬خامطبع او ا اافرتبي خاا بيلخاص‪.11-15‬ا‬ ‫ا‬

‫‪114‬‬


‫كؤتايىو دةرةجنام‬ ‫باسييييىندنء ديناسييييةكندن ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي‬ ‫َؤزة‪ ،‬ضيىنىة بيا كيندن لية ضيؤنيكت مىمارةسيةكندن‬ ‫كاريكى زةر ووردو ئال‬ ‫سياسييةت دةكييات ليية يييةكيكك ليية وردايينية ئاسييتةكانا ا كيية بنِيييارا سياس ي‬ ‫دةرةكاية‪.‬‬ ‫َيكك دةرة ييام دةخةي يية رِوو كيية بيية كيينةكء‬ ‫ئيكميية لييةم كؤاايايييةدا كؤمييةل‬ ‫ناوةرِةك بابةاةكة ديكتة هةنمارد‪:‬‬ ‫يةكيييةم‪ :‬ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنِييييارا سياسي ي دةرةكايييى بريةكيييةا‬ ‫َىى بابةايكىيية رِيىييةا ليية ميكييذووا‬ ‫بنِيييارا سياس ي شييتيكى نييىآ ناييية‪ ،‬بييةل‬ ‫َةاييةوة‬ ‫سياسييا ا كيكىيياوةو هييةر ليية سييةرةااا دروس يتبىون دةسييةآلتء دةول‬ ‫بىون هةية‪ ،‬هيةر ضيةن ة بابةاةكية لية زانسيت سياسي هاوضيةرخ ا نىآييةو‬ ‫رننىيةك ناوازةا بةخؤوة بي يىة‪.‬‬ ‫دووةم‪ :‬رِة تارا سياسي دةرةكي خياوةن بنِييار رىزارشي لية سياسيةا‬ ‫دةرةك ووآلاةكةا دةكيات‪ ،‬ئيةم رِة تيارةش ىيارو كاريىيةرا اكتيةر ريةليكك‬ ‫دةورييي ان داوة‪ ،‬سياسيييةا دةرةكييييش بييية دةرة يييام كيييارليكى هيييةمىو ئيييةم‬ ‫اكتةرانة‪ ،‬ناوخؤي بة يان دةرةك ‪ ،‬كاريىةر دةبيك ‪ .‬ىارا اكتةرةكانيش‬ ‫ِريكيييذةيةء زةرجيييار بييية شي ييكىةيةك كارليكيييك دةكيييةن كييية نااىاننيكي ي كاريىيييةرا‬ ‫اكتةريكك لة اكتةريكىا ليكك جيابىنيكتةوة‪.‬‬ ‫َقةيةك ب ضيي ةي دادةننيكي لية ثنةسيةا‬ ‫سآيةم‪ :‬بنِيارا سياس بة ئةل‬ ‫سياسييييييييي ا‪ ،‬وة دةرة ييييييييام كييييييييؤا رِووداو و ثيكىييييييييةاتء ئيينائيييييييياتء‬ ‫بارودةخةكانيية‪ ،‬هييةروةها رِوانىةيةكيية بييؤ بييةدا هيك ييان ضييةن ئارِاسييتةيةك‬ ‫نىآ لة واقيع ا‪.‬‬ ‫بنِيييار ناوةن ي ا ثنةسييةا سياسيياى دةرة امةكانيييةا ‪ ،‬وة ِريكضييىةيةك‬ ‫سياسية كة ئامان ء هؤكيارو كاردانيةوةكان لةميانةييةوة دييارا دةكنيكي ‪ ،‬كية‬ ‫بةكؤا هةمىويان كنةك ثنةسةا كارليكى سيستم سياس لةرة رِووداو‬ ‫و هةلىمةرجة سياسيةكان ا دروس دةكةن‪.‬‬ ‫ضىارةم‪ :‬ثنةسةا دروستىندن بنِيارا سياس دةرةك كاريكى سيادةو‬ ‫سانا نية كة ااكة كةسيكى ديارا كناو هةستيك بة ئة ام دان ‪ ،‬هةر ضيةن ة‬ ‫َىى بنِيييارا سياس ي دةرةك ي ضييةن ية ب ييةماو‬ ‫هىشيييارو بييةاىاناش بيك ي ‪ ،‬بييةل‬ ‫‪115‬‬


‫ثيكييىةرو اكتييةرا جييؤراو جييؤر بةشي ارا ايكي ا دةكييةن‪ .‬بييؤ ةىونيية‪ :‬بةشي ارا‬ ‫دامء دةزريييا سياسييييةكان‪ ،‬رنوثيييةكان ىيييار‪ ،‬ياسييياو ِريكسيييا دةسيييتىريةكان‪،‬‬ ‫َةايييةكان‪ ،‬ايكىةيىييت‬ ‫ب ضييي ةو لييىراء ياسيياو اكتييةرة مةل ةوييية نيكىدةول‬ ‫زانسييتيانةو واقيعيانيية بييؤ كيكىييةو رِووداوة سياسييية هةنىكةيايييةكان‪ ،‬رِاويكييذ‬ ‫كييندن‪ ،‬بةش ي ارا كييندن ليية بةئيية ام رةيان ن ي ا‪ ،‬ثةيىةن ي ا كييندن‪ ،‬رِةهةن ي ة‬ ‫رِةم اى مي ياكان‪ ،‬بارا دةرون بنِيار بةدةسيتانء جيؤرا كةسيايةايانء …‬ ‫هت ‪.‬‬ ‫َ ي بنِيييار بةدةس ي ليية ثنةسييةا بنِياردان ي ا وةك اكتييةريكى‬ ‫ثيك يييةم‪ :‬رِةل‬ ‫سةرةك دةردةكةويك ‪ ،‬ضىنىة بنِييار بةدةسي اكتيةرة بابةااييةكان بةديي و‬ ‫َ ةسةنىيك يك نةك بةو شيكىةيةا لة واقيعي ا بىنييان هةيية‪،‬‬ ‫بؤضىون خؤا هةل‬ ‫َسيييةنىان نانةش ضيييةن ية اكتيييةرا دةرونايييى جيييؤرا‬ ‫لييية كاايكىي ي ا ئيييةم هةل‬ ‫كةسايةا خاوةن بنِيارو جؤرو ِريكذةا زانييارا بةردةسي ء …هتي دةورييان‬ ‫داوةو كاريىةريان هةية لةسةرا‪.‬‬ ‫َيي بةرنةوةن اييية ئابىرايييةكانء‬ ‫شةشييةم‪ :‬ليية جيةييان هاوضييةرخ ا رِةل‬ ‫َيييييةااى ناوضيييييةيايةكانء‬ ‫كؤمثانييييييا ييي ينِة رِةريييييةزةكانء ِريكىليييييناوة نيكىدةول‬ ‫َيةا ء رِاا‬ ‫َي ياسياا نيكىدةول‬ ‫َ ِريكىلناوة ناحىىميةكانء رِةل‬ ‫رةشةكندن رِةل‬ ‫رىيييت جيةيييان بييية شي ييكىةيةك رِوونء ئاشيييىنا زييييادا كيييندووةو بىوةاييية‬ ‫َييييةكان‬ ‫َييييةاان‪ ،‬هييييةروةها كةنال‬ ‫دياراىييييةرو سيي ي ىرداريةك بييييؤ رِة تييييارا دةول‬ ‫َيكى ي رييةورةو بةرضيياو دةبي ي ة ليية ِريك ييىي‬ ‫رِارةيان ي نء ثةيىةن ي ي كييندن رِةل‬ ‫كندناى كاريىةريكت لةسةر بنِيارو بنِيار بةدةستان‪.‬‬ ‫حةوايييةم‪ :‬كيييارا سياسيي كييياريكى بةردةواميييةو ثنةسيييةا دروسيييتىندن‬ ‫بنِياريش بةهةمان شيكىة ثنةسةيةك بةردةوامةو دةبيك بةدواا يةك ا بيكي ء‬ ‫َىيكسي ء ثيكىيةاتء ئةريةرةكان ببيكتيةوة‪ ،‬كية رِووبيةرِووا‬ ‫رِووبةرِووا ئيةو هةل‬ ‫َةت دةبيك سياسيةا دةرةكي خيؤا لية نيكين‬ ‫سيستم سياس دةب ةوة‪ ،‬دةول‬ ‫َيييةا‬ ‫رِةشي ي اي اىانيييا خؤيةاييةكانيي ي اء لييية سيييايةا هةلىميييةرجيكى نيكىدةول‬ ‫رى اودا دابِنيكذيك ‪.‬‬ ‫هةشييييتةم‪ :‬دروسييييتىندن بنِيييييارا سياسيي ي دةرةكيي ي كيييياريكى سييييادةو‬ ‫ثنةسةيةك سانا نية وةك يةكيةاار دةردةكيةويك ‪ ،‬ليةم ثنةسيةيةدا ضيةن ية‬ ‫كيييةنا ء دامء دةزريييا بييية شييييكىةا رِة ايييى نيييارِة اى بةِريكيييذةا جيييياواز‬ ‫‪116‬‬


‫بةش ي ارا دةكييةن‪ ،‬ئةمييةش بييةثآا سنوشييت سيسييتم سياس ي دةرؤِريك ي ‪،‬‬ ‫هةروةك ضؤن ئةم ثنِةسةية بة ضةن ية قؤناغايةك بةدواا يةك ا ايك ةثةِريك ‪،‬‬ ‫كيية هةريةكييةيان اةواوكييةرا ئييةوا انيانييةو ليكييك جيييا ناكنيك ييةوة‪ ،‬هييةر بؤييية‬ ‫ليكى انةوةا ثنةسةا دروستىندن بنِيارا سياسي دةرةكي بية هيةنىاويكى‬ ‫زانست دادةننكي كية ثيكىيسيتة اىيكيذةرةوان زانسيت سياسي ئيةم هيةنىاوة‬ ‫رننىة بربِن لة ثيك اوا ناس ء زاني ووردانيةء رىتىري اينيةء كيؤن ية –‬ ‫نىآانية دياردةا كارا سياس كة بة هىنةرا ِريكىلست كارا سياس لة‬ ‫َةم دةدريك ‪.‬‬ ‫قةل‬

‫‪117‬‬


‫سةرضاوةكان‬ ‫يةكةم‪:‬اافقاآ اافكايما‬ ‫دووةم‪ :‬ثةرِاو‬

‫‪.1‬اابررتاقرريمااجل ي ر خا ادااملع ر دخااجل ر ءاافي فررثخام سط ر اافاس ر ف خابررريوتخاافطبع ر ا‬ ‫افي في خا‪1991.‬ا‬ ‫‪.2‬اادوففاهت راخااار ح خا اةر ا‪:‬اير نسااحلر خامطبعر اافااير خابغردادخادا ا ر د خا‬ ‫بريوتا‪1991.‬ا‬ ‫‪.5‬ااوسررنتا نر خاسي سر ااحلكررمخا ‪1‬خا اةر احطررتا ر اافررون خااملكتبر ااأله ي ر خا‬ ‫بغدادا‪1911.‬ا‬ ‫‪1‬رررراد‪.‬اامررردا برر سا بدافبرررديلخاافعالقرر تاافدوفيرر اأ رر اوقضرر ي ه ااملع رررا خا‬ ‫افعب بااحلاخا‪1911.‬ا‬ ‫‪3‬راد‪.‬ا احط ايمردااحلطرتخا رمااالمتمر اافطي سر خام معر ابغردادخامطر بلام معر ا‬ ‫امل لا‪1911.‬ا‬ ‫‪1‬راأمااه يد خاايطنجااو دا اافصاا اافدوف خادا اامل قفاافعاب خامصاخاافطبعر ا‬ ‫افي ني خا‪1911.‬ا‬ ‫‪1‬ررراد‪.‬ا مس يررلا ر امق رردخانراي ر تاافطي س ر اافدوفي ر اد اس ر احت ي ي ر امق ن ر خا‬ ‫منع اتاد اس تاافطالسلخاافك يحخاافطبع اافي ني خا‪1911.‬ا‬ ‫‪1‬راد‪.‬ا مس يلا ر امق ردخانراير تاافطي سر اافدوفير خامطبعر اافك يرحخاافك يرحخا‬ ‫افطبع اافي في خا‪1911.‬ا‬ ‫‪ 9‬رررابيطررريا ين فرر اومرر اب يطررحادو و يررلخامرردعلاااا ررأ يخاافعالقرر تاافدوفيرر خا‬ ‫اةر ‪:‬اف ر ي ااررمانقررشخامنعر اتاافبحرراااملت سررطخابررريوتا–اب ر يسخاافطبع ر ا‬ ‫افي ني ا‪1912.‬ا‬ ‫‪ 11‬رررام ر امين ر خااجلم ر تاافضرر مط خا اة ر ايهرريجاشررعب خامنع ر اتا يرردا خا‬ ‫بريوتخاافطبع اافي ني خا‪1911.‬ا‬ ‫‪11‬رام اسب يتخا ط اافاكااافطي س خاافكت باافي فثخا اة ‪:‬اد‪.‬ا اشرداافر او خا‬ ‫قديم‪:‬اأمداس ي ماافعما خابدو ااسمااملطبع ‪.‬ا‬ ‫‪12‬راميمسامن يسابال خاايرفا كر امرديااان محر خا اةر ا‪:‬ا برداحل يماث برحخادا ا‬ ‫قب ءخاافق ها خاافطبع اافي ني خا‪1999.‬ا‬ ‫‪15‬ررادا‪.‬امرراللا بررداحامعر لخا ررن اافقرراا اافرتاي ر اافعالقر تاافعابير ا–اافرتاير خا‬ ‫ماا اد اس تاافعابي ا–ابريوتخاافطبع ااألواخا‪1911.‬ا‬ ‫‪11‬ررراهر د اافع ر خاقر م ساافدوفر اواالقتصر دخادا اافكنر ااألدبير خابررريوتخاافطبعر ا‬ ‫األواا‪1991.‬ا‬ ‫‪118‬‬


‫‪13‬راد‪.‬اه ف ااب بكااسع د خاافطي س ااألمرياي ا ر هاافصراا اافعابر ا–ااإلسراائي ا‬ ‫‪1911‬ا–‪1915‬خاماا اد اس تااف حد اافعابي خابريوتخاافطبع ااألواا‪1915.‬ا‬ ‫‪11‬راه ن ااي ساعاااحلديي خايفا م ي ا نلاافقاا اافطي س ااا م خادا اافاشريدا‬ ‫ف نعاخابغدادخا‪1912.‬ا‬ ‫‪11‬ررراد‪.‬اهع ر اافط ف ر خارِيكبييةرا مةشييق سييةركندةي ‪ ،‬وةرريك ينِان‪ :‬د‪ .‬صييةء ل ي ي‬ ‫وصادق يم خامطبع ابةيظ‪ ،‬سىيكمان خا‪2111.‬ا‬ ‫‪11‬راد‪.‬اوفيدامد ااال رم خاافعالق تاافطع دي ا–ااألمرياي اوأمتااا ريجايفاوثر ئقا‬ ‫مريامنع ا(‪1913‬ا‪-‬ا‪)1991‬ادا ااحلكم خاافطبع ااألواخا‪1992.‬ا‬ ‫‪19‬را ايدا بيداحامصب حخاافطي س ااا مي خامنع اتا‪ELGA‬خام فط خا‪1991.‬ا‬ ‫‪21‬راميداافط د خامب دئاافق ن اافدسرت او طر اافنرر اافطي سر ايفاافعراا خا‬ ‫دا ااحلكم خام لخا‪1991.‬ا‬ ‫‪21‬ررراد‪.‬اميررد امسيطررمخانراير اافرراأ اافعر امرردعلخاو ا اافيق فر اواإل ررال خابغرردادخا‬ ‫‪1992.‬ا‬ ‫‪22‬راد‪.‬احطتاحنا اود‪.‬ا د اماللاافعرمخام اافع ملر خادا اافاكراخادمعرقخاافطبعر ا‬ ‫افي ني ا‪2111.‬ا‬ ‫‪25‬ر راد‪.‬احطررتا ررع خا ررماافطي س ر ادا اافع ررماف ماليرراخابررريوتخاافطبع ر ااا مط ر ا‬ ‫‪1911.‬ا‬ ‫‪21‬ررراد‪.‬اامر لااملنر يفخاأ ر لاافررنرماافطي سرري ااملق نر خاشرراا اافابيعر خاافك يررحخا‬ ‫افطبع ااألواخا‪1911.‬ا‬ ‫‪23‬ررراد‪.‬اام ر لامرهررااأمرردخاميك ر في اوامليك في ي ر خادا ااحلاي ر اف طب ر خابغرردادخا‬ ‫‪1911.‬ا‬ ‫‪21‬راد‪.‬اف يدامنطتخا اطرياافطي س ااا مي خا اة ‪:‬ايمداابتاامردامار اوادا‪.‬ا‬ ‫يمداافطيداافط يمخامط فلام مع اامل اسع دخاافاي لخاافطبع ااألواخا‪1919.‬ا‬ ‫‪21‬راد‪.‬ام اامس يلاافامض ن خاافطي س ااا مي خاد اس انراي خام مع ابغردادخا‬ ‫‪1991.‬ا‬ ‫‪21‬رررام سرريلامرييررلخاس سرري ف مي اافعالقر تاافدوفير خا اةر ‪:‬اد‪.‬احطررتان فعر خادا ا‬ ‫املطتقبلاافعاب خابريوتخاافق ها خاافطبع ااألواخا‪1911.‬ا‬ ‫‪29‬رام س اافطي س خااجل ءاافاابلخاامل سط اافعابي اف د اس تاوافنعاخابريوت‪.‬ا‬ ‫‪51‬رراامل سر اافعابير اافع ملير خا ا‪11‬خام سطر اأ مر لاامل سر خا ير لخاافطبعر ا‬ ‫افي ني خا‪1999.‬ا‬ ‫‪51‬راايمدا احلطرييناافعرريا خافقر اافطي سر خادا ااأل‪،‬ر خامطبعر ا ضر ئ خاسرقمخا‬ ‫‪1915.‬ا‬ ‫‪52‬راد‪.‬ايمدانصاامهن خا ماافطي س خام مع اأسي طخاافق ها خابدو ا يخ‪.‬ا‬ ‫‪119‬‬


‫‪55‬رااد‪.‬ايمداافطيداس يمخاحت يلاافطي س ااا مي خادا ااجليرلخابرريوتخاافقر ها خا‬ ‫نسخاافطبع اافي ني ا‪2111.‬ا‬ ‫‪51‬رررااد‪.‬ايمرردا مر خامعاار ااملصررط ح تابررااافغرراباواإلسررال خادا انهضر امصرراخا‬ ‫‪1991.‬ا‬ ‫‪53‬ررراد‪.‬ا يمررداف ر و اافنبه ر خانر ر ااحلكررمايفااإلسررال خام مع ر اافك يررحخاافك يررحخا‬ ‫‪1911.‬ا‬ ‫‪51‬راممدوحااف وب خاهلاستطقطاأمريا اام اسقطااالحت داافط فيت ا ي امطتقب ي خا‬ ‫م سط ااأل‪ ،‬خابريوتخادا اافاشيدخادمعقخاافطبع اافي ني خا‪1991.‬ا‬ ‫‪51‬رااملنجدايفااف غ اواإل ال خادا اافعا خابريوتخاافطبع اافي من اوافععاو خا‪1911.‬ا‬ ‫‪51‬راامنصفاافط يم خا ن اافقاا اافطي سر ااألمايكر خامطبعر اماار اافد اسر تا‬ ‫افعاب ا–ااألو وب خاافاب طخاطبع اأواخا‪1991.‬ا‬ ‫‪59‬راانيق ف اميك في خااألمريخاف و اسعدخا ااثاافاكااافطي س اقبرلااألمررياوبعردهخا‬ ‫عاي ‪:‬اعري ام دخادا اا ف ااجلديد خابريوتخاافطبع اافي من خا‪1911.‬ا‬ ‫‪11‬رررااد‪.‬اافطرريداافع ي ر خا ررنلاافقرراا اافطي س ر ايفامنرم ر تااإلدا اافع م ر خاا ي ر ا‬ ‫املصاي اافع م اف كت بخا‪1911.‬ا‬ ‫‪11‬رررا بررداجلب ا برردامصررطا خاافاكررااافطي س ر ااف سرريطاواحل ردايثخاو ا اافتع رريما‬ ‫افع ف اوافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خاافطبع ااألواخا‪1912.‬ا‬ ‫‪12‬ررراا بررداحاافعرراو خاماهر اافدوفر خااملاار اافيقر يفخاافعابر خادا اافبيضر ءخابررريوتخا‬ ‫افطبع ااا مط خا‪1995.‬ا‬ ‫‪15‬رااد‪.‬ا بداحل يما ب ساقعرط خااجلم ر تاوافقير د خام سطر ادا اافكتر خام معر خا‬ ‫امل لخا‪1911.‬ا‬ ‫‪11‬ررررا بداحلميررردايمر ر داااطر ر بخادو اامل سطر ر اافعطررركاي ايفاافقررراا اافطي سر ر ا‬ ‫اإلساائي خادا اافع و اافيق في اافع م ابغدادخاافطبع ااألواا‪1919.‬ا‬ ‫‪13‬را بداملعط ايمدا ط مخامقدم اااا ماافطي س خادا اةداالو خا م خاافطبع ا‬ ‫افي ني خا‪1911.‬ا‬ ‫‪11‬راد‪.‬ا بدافق د ايمدافهم خاافنر اافطي س اافدوف خاد اسر ايفااأل ر لاافنراير ا‬ ‫وااص ئ ااملع ا خادا اوائلاف نعاخا م اافطبع ااألواا‪1991.‬ا‬ ‫‪11‬را بدافق د ا بدافع ي خاافعمد ايفا داداافعد خابدو اسن اومك اافطبل‪.‬ا‬ ‫‪11‬رررااد‪.‬ا برردافا ا ا ب ر ساحطرراخااجلغاافي ر اافطي سرري امررلاافرتاي ر ا ر ااملا ر هيما‬ ‫اجلي ب ف يكي خامطبع ااسعدخابغدادخا‪1911.‬ا‬ ‫‪19‬رااد‪.‬ا لابتايمداافقانر خاحتر االا كر اارالاطايقر ااااافتار اوافنجر حخادا ا‬ ‫األندفساااضااءخامد خاافطبع اافاابع ا‪1991.‬ا‬ ‫‪31‬رااد‪.‬ا ا د اافعق ب خاافعالق تاافطي سري اافدوفير اد اسر ايفااأل ر لاوافترأ يخا‬ ‫وافنراي تخادا ااجلم هريي خابنغ خاافطبع ااألواخا‪1991.‬ا‬ ‫‪111‬‬


‫‪31‬رااد‪.‬اف ضلا ا ايمدخاافطي س ااا مي اوأبع ده ايفاافطي سر اافدوفير خامطبعر ا‬ ‫شايقخابغدادخاافطبع ااألواا‪1913.‬ا‬ ‫‪32‬رررراافقررر م سااحلرررديثاف تح يرررلاافطي سر ر خاانك يررر ا–ا ابررر خا اةررر ا‪:‬امسرررريا‬ ‫بدافاحيمااجل حمخاافدا اافعابي اف م س تخابريوتخاافطبع ااألواخا‪1999.‬ا‬ ‫‪35‬راد‪.‬ا د ااألس دخا مااالمتم اافطي س اأسط خاوأبع دهخاو ا اافتع يماافعر ف ا‬ ‫وافبحثاافع م خام مع ابغداد‪.‬ا‬ ‫‪31‬ررراد‪.‬ا ررب حايمرردايمر دخاوآعرراو خااجلغاافير اافطي سرري خاو ا اافتع رريماافعر ف ا‬ ‫وافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خابدو اسن اومك اافطبل‪.‬ا‬ ‫‪33‬ررراد‪.‬ا وبرراتاواد‪.‬اا ر نت خاافطي س ر اافدوفي ر ااملع ررا خا اة ر ادا‪.‬اامررداا ر هاخا‬ ‫ماا اافكت ااأل دن خا‪1919.‬ا‬ ‫‪31‬رررااشررايفام يررداافع ر ا خاافطي س ر ااا مي ر ااألمرياي ر اوأ م ر اافعررا ااألوسررطا‬ ‫‪1911‬ا–‪1915‬خامطبع ااملع مخابغدادخاافطبع ااألواخا‪1911.‬ا‬ ‫‪31‬رررااد‪.‬اضررا ا بررداحاافرردب اخاقض را ي ااألمررتاافق ر م اوافقرراا اافطي س ر خامطبع ر ا‬ ‫االنتص خابغدادخاافطبع ااألواخا‪1911.‬ا‬ ‫‪31‬رااد‪.‬ا م منايمدا حلخاافاكااافطي س اافقديمخام مع ابغدادخادا ااحلاي خابغدادخا‬ ‫‪.1911‬ا‬ ‫ا‬

‫سيَيةم‪ :‬ماستةرنامة و تويَذينةوةكان‪:‬‬

‫‪ 39‬رررااقبرر لاحطرر اافقرر ويينخااملنرمرر تامررريااحلك ميرر اودو هرر ايفابنرر ءاادتمررلا‬ ‫املررردن خامعهرررداافعررراا اف رررالح تاافيق فر ر اافد‪،‬قااطير ر خاسررريمن ا((افتعر ر و ا‬ ‫اإلق يم اوافدمقااطي ))اأ بيلخام يسخاآي خا‪2111.‬ا‬ ‫‪11‬رررااوالءا برردافب ق اافاويعرريد خاافطي س ر ااا مي ر اا ندي ر خا س ر ف ام مطررتريا‪/‬ا‬ ‫املعهداافع ف اف د اس تاافق مي اواالشرتااي خام مع ااملطتنصاي ا‪1915.‬ا‬ ‫‪ 11‬ررراحطررتاحطررااا ر اماافع ر ما خاافتج ئ ر اافعابي ر اوأثاه ر ا ر اافقرراا اافطي س ر ا‬ ‫افعاب خام مع ااملطتنصاي خامعهداافد اسر تاافق مير اواالشررتااي خاقطرماا ردادا‬ ‫مد س اافيق ف اافق مي خا س ف ام مطتريخا‪.1919‬اا‬ ‫‪12‬راا نحمايمدا الخاافد‪،‬قااطي اوافطي س ااا جيي خا ثابك ف ي سخام مع ا‬ ‫الحديتا‪/‬اا ي اافق ن اوافطي س ا–اقطماافطي س خاا بيلخا‪1991.‬ا‬ ‫‪15‬راجن اط اافعبيد خاافطي س ااا مي ااألمايكي ايفااا يجاافعاب ا‪15‬ا–‪1911‬خا‬ ‫اجل مع ر ااملطتنصرراي خااملعهررداافقرر م اف د اس ر تاافق مي ر اواالشرررتااي خاقطررما‬ ‫افد اس تاافدوفي خا س ف ام مطتريخا‪.1912‬ا‬ ‫‪11‬راسعداعضااع فاافعبيد خاد اس ا ايبي افبعضامتغرياتااخت ذاافقاا خام مع ا‬ ‫بغدادخاا ي اآدابخا ماافناسخا س ف ام مطتريخاسن خا‪1911.‬ا‬ ‫‪111‬‬


‫‪ 13‬را مايمرداع رفاافبير خاافطي سر ااا مير اافطر ي احير لاافر طتاافعابر ا‬ ‫ف ارررت امررتا ر ا‪1911‬ا–‪1911‬خا سر ف ام مطررتريخام معر امطتنصرراي خا‪1911‬خا‬ ‫قطماافد اس تاافدوفي ا–امعهداافد اس تاافق مي اواالشرتااي ‪.‬ا‬ ‫‪ 11‬را مر داع رفامرا اي سرفخاسي سر اافعراا ااا مير ا ر هاأمرتااا ريجاافعابر ا‬ ‫‪1911‬ا–ا‪1911‬خام مع ااملطتنصاي خابغدادخا س ف ام مطتريا‪1991.‬ا‬ ‫‪11‬را الحاامدايمداأماخاافد‪،‬قااطي اواجلم تاافض مط خا ثاافبك ف ي سا‬ ‫جب مع ا الحاافديتخاا ي اافق ن اوافطي س ا–اقطماافطي س خاا بيلا‪.1991‬ا‬ ‫ا‬

‫ضوارةم‪ /‬طؤظار‪:‬‬

‫‪11‬ررراة ر اافع ر اافق ن ني ر اوافطي سرري خاا ي ر اافق ر ن اوافطي س ر خابغرردادخااد رردا‬ ‫افي ن خاافعددا‪2‬خا‪1919.‬ا‬ ‫‪19‬راة اافع اافطي سي خاا ي اافع ر اافطي سري اجب معر ابغردادخاافعرددا‪1‬خا‪1919‬خا‬ ‫واوف اافعددا‪2‬خامت اافطن ااألواا‪1911.‬ا‬ ‫‪11‬رررااة ر اافطي سر اافدوفير خام سطر ااألهرراا خاافقر ها خاافعررددا‪31‬خاي فير ا‪1919‬خا‬ ‫وافعددا‪111‬اافطن اافط دس اوافععاو خاي في ا‪1991‬خاوافعددا‪11‬خاافطن اافاابع خا‬ ‫اات باا‪1911.‬ا‬ ‫َي يةوةا سي اايي ‪ ،‬سيىيكمان نميارة‬ ‫‪71‬ي رؤتارا‪ :‬سياسةا دةو ‪ ،‬سةنتةرا ليكىؤل‬ ‫َ دووةم – كانىن دووةم ‪1994.‬‬ ‫‪ ،4‬سال‬ ‫‪72‬ي ة ااف سطاافعددا‪111‬خا‪.2111/1/11‬‬ ‫‪15‬راة ااملن خاب يسخاافعددا‪11‬خاافطن اافط دس اافعددا‪111‬ابايلا‪.1991‬‬ ‫‪11‬رررااد ر اافعابي ر اف ع ر اافطي سرري خااجلمعي ر اافعابي ر اف ع ر اافطي سرري خابغرردادخا‬ ‫افعدداافي ن خاافطن اافي في ا‪1911‬خاوافعددا‪1‬خا عايتاافي ن ا‪.1992‬‬ ‫‪13‬راة اآف ا ابي خادا اافع و اافيق في اافع م خاو ا اافيق ف خابغدادخاافعرددااألولا‬ ‫(ا ن اافي ن ا‪-‬اشب ط)خا‪.1999‬‬ ‫‪11‬راة اافبح ثااإل المي خاافعددا‪21-19‬خاافطن اافط بع ا‪.2111‬‬ ‫‪11‬راة ااألمتاافق م خاا ي ااألمتاافق م خاافعددا‪1‬خاسن ا‪.1911‬‬ ‫‪11‬ررراة ر ااحلق ر ق خاةعي ر ااحلق ر قيااافعررااقياخاافعررددا ااألولاوافي ر ن خاافطررن ا‬ ‫افع شا خا‪.1911‬‬ ‫‪79‬ييي اىييية (سيييةنتةرا بناييييةا )‪ ،‬مطبعرر او ا اافرتبيرر خاأ بيرررلخاافعرررددا(‪)2‬خاافطرررن ا‬ ‫افي ني خانه ي اشب طا‪.1999‬‬ ‫‪11‬رااة اافيق ف اافك دسرت ني خااملاار اافياقر يفاافعرعحماافك دسرت ن خاافعرددا(‪)1‬ا‬ ‫ا ن اافي ن خا‪.2112‬‬ ‫‪112‬‬


‫‪11‬رادا اافطال خااحل بااالسالم اافعااق خافنرد خاافعرددا‪111‬ا رااا‪1111‬ا–اح يراا ا‬ ‫‪1991‬خاوافعددا‪112‬ا بيلااألولا–امت ا‪.1991‬ا‬ ‫ا‬

‫ثيَنجةم‪ /‬وانةكان‪:‬‬

‫اط ب ااملاح اافي ني ا‬

‫خاافعالق تاافدوفي خاي ضااتاأفق ه ا‬ ‫‪12‬راد‪.‬اا اسادا‬ ‫بقطماافصح ف خااملعهداافايناافط يم ني ا‪2112.‬ا‬ ‫‪15‬راد‪.‬امهد ام باامهد خاي ضااتايفاافاكااافطي س ااف سيطخاأفق هر ا ر اط بر ا‬ ‫افصررفاافي فررثابقطررماافطي سر خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا ررالحاافررديتخا‬ ‫سن خا‪2111‬ا–ا‪2111.‬ا‬ ‫‪11‬راد‪.‬امهد ام باامهد خاي ضااتايفانراي تاافنرماافطي سي خاأفقيحا ر اط بر ا‬ ‫افصفاافي فثابقطماافطي س ابك ي اافقر ن اوافطي سر اف عر اافد اسر ا‪1991‬ا–ا‬ ‫‪1999.‬ا‬ ‫‪13‬رررافر ئ احطرراخامرردعلاااا ررماافطي سر خاي ضررااتاأفقيررحا ر اط بر ااملاح ر ا‬ ‫األواايفاقطماافع ر اافطي سري ابك ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخا‬ ‫ا بي تاسن ا‪1991‬ا–ا‪1999.‬ا‬ ‫‪11‬راد‪.‬ا ع فداسعيدا فيرقخاي ضرااتايفاحقر ااإلنطر خاأفق هر ا ر اط بر اافصرفا‬ ‫افي ن خابقطماافع اافطي سري خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخا‬ ‫سن ا‪2111‬ا–ا‪2111.‬ا‬ ‫‪11‬راف ئ احطاخاي ضااتايفاافتأ يخاافطي س اافقديمخاأفقيحا اط بر ااملاح ر ا‬ ‫األواابقطررماافطي س ر ايفاا ي ر اافق ر ن اوافطي س ر خام مع ر ا ررالحاافررديتخاسررن ا‬ ‫‪1991‬ا–ا‪1999.‬ا‬ ‫‪11‬ررراد‪.‬امهررد امر باامهررد خاي ضررااتايفاافتطر اتاافطي سرري ايفاافعررا ااألوسررطخا‬ ‫أفق ه ا اط ب اافصفاافاابلابقطماافطي سر خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا‬ ‫الحاافديتخاا بيلخاسن خا‪.2112‬ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪113‬‬


‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬

‫ناوةرِؤك‬

‫بابةت‬

‫ثيَشةكى وةرطيَرِ…‬ ‫ثيَشةكى…‬

‫* بةشى رِيَخؤشكةر‪ :‬برِيارى سياسي…‪.‬‬

‫ باسى يةكةم‪ :‬ضةمكى برِيارى سياسى…‬‫ باسى دووةم‪ :‬برِيارى سياسى لة ميَذووى هزرى سياسيدا…‬‫يةكةم‪ /‬برِيارى سياسى لة هزرى سياسى يؤنانيدا…‬ ‫دووةم‪ /‬برِيارى سياسى لة هزرى سياسى رِؤمانيدا…‬ ‫سيَهةم‪ /‬ميكياظيلىو برِيارى سياسى…‬ ‫َةتى ئيسالميدا…‬ ‫ضوارةم‪ /‬برِيارى سياسى لة دةول‬ ‫َةتى نيشتمانيدا…‬ ‫ثيَنجةم‪ /‬برِيارى سياسى لة ضوارضيَوةى دةول‬ ‫ثةراويَزى بةشى رِيَخؤشكةر…‪.‬‬

‫* بةشى يةكةم‪:‬‬ ‫كاريطةريَتى فاكتةرة ناوخؤييةكان لةسةر ثرؤسةى‬ ‫دروستكردنى برِيارى سياسى دةرةكى…‬ ‫‪ -‬باسى يةكةم‪ :‬فاكتةرة مادديةكان…‬

‫‪114‬‬


‫يةكةم‪ /‬فاكتةرة ئابورييةكان…‪.‬‬ ‫دووةم‪ /‬فاكتةرة سةربازييةكان…‬ ‫سيَهةم‪ /‬فاكتةرة جوطرافييةكان…‬

‫ضوارةم‪ /‬فاكتةرى دانيشتوان…‬

‫‪ -‬باسى دووةم‪ :‬فاكتةرة كؤمةآليةتييةكان…‬

‫يةكةم‪ /‬رِاى طشتى ‪…public opinion‬‬ ‫دووةم‪ /‬ئامرازةكانى ثةيوةندى كردن…‬ ‫سيَهةم‪ /‬حيزبة سياسيةكان…‬ ‫ضوارةم‪ /‬طروثةكانى فشار ‪…Pressure Groups‬‬ ‫ثيَنجةم‪ /‬جؤرى سيستمى سياسى…‬ ‫َينةوة…‪.‬‬ ‫شةشةم‪ /‬زانكؤ و ناوةندةكانى ليَكؤل‬ ‫ باسى سيَهةم‪ :‬فاكتةرى سةركردة…‬‫ثةراويَزى بةشى يةكةم…‬

‫* بةشى دووةم‪ :‬فاكتةرة دةرةكييةكان…‬

‫َةتى…‬ ‫باسى يةكةم‪ :‬سروشتى سيستمى سياسى نيَودةول‬ ‫َةتيةكان…‬ ‫باسى دووةم‪ :‬يةكة سياسية نيَودةول‬ ‫َةتيةكان‪ ،‬حكومى و ناحكومى…‬ ‫يةكةم‪ /‬رِيَكخراوة نيَودةول‬ ‫دووةم‪ /‬كؤمثانيا فرة رِةطةزةكان…‬ ‫َةتيةكان…‬ ‫باسى سيَهةم‪ :‬فاكتةرة مةعنةوىية نيَودةول‬ ‫‪115‬‬


‫َةتى هاوضةرخ…‬ ‫يةكةم‪ /‬ياساى نيَودةول‬ ‫دووةم‪ /‬رِاى طشتى جيهانى…‬ ‫ثةراويَزى بةشي دووةم…‬

‫* بةشى سيَهةم‪:‬‬ ‫قؤناغةكانى ثرؤسةى دروستكردنى برِيارى سياسى‬ ‫دةرةكى…‬ ‫َويَست…‬ ‫يةكةم‪ /‬ثيَناسةو ديارى كردنى هةل‬ ‫دووةم‪ /‬ديارى كردنى ئامانج…‬ ‫َسةنطاندنيان…‬ ‫سيَهةم‪ /‬ديارى كردنى جيَطرةوةكان و هةل‬ ‫ضوارةم‪ /‬قؤناغى برِيار دةركردن…‬ ‫ثيَنجةم‪ /‬قؤناغى جآبةجآ كردنى برِيار…‬ ‫َسةنطاندن و بةدوادا ضوون…‬ ‫شةشةم‪ /‬قؤناغى هةل‬ ‫ثةراويَزي بةشي سيَيةم‬

‫سةرضاوةكان…‬

‫كؤتايى و دةرةجنام…‬

‫‪116‬‬


117


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.