Haiv 46 هەیڤ

‫دەكرێت‬ ‫ئیعجازی زانستی‬

‫یەكالكەرەوەی بۆچوونە زانستیەكان بێت!‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫خوای گەورە مرۆڤی دروست كردووە و دەستبەرداری نەبووە‬ ‫لە ڕێنمووییكردنی لە هەموو بوارەكانی ژیانی دنیا و دوواڕۆژیشی‪،‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستەش پێغەمبەرانی بۆ ناردوون و پەیامەكانی‬ ‫خۆیی بۆ ڕەوانە كردوون‪ ...‬هاوكات خوای گەورە ژیری بە مرۆڤ‬ ‫بەخشیوە و هەمیشە لە پەیامەكەیدا هانی داون كارەكانیان بە‬ ‫زانستیی ئەنجام بدەن و ژیریی بەكاربێنن و دووركەونەوە لە‬ ‫خورافە‪ ،‬تەنانەت بۆ ناسینی خواش دەبێت لەسەر بنەمانی‬ ‫زانست بێت‪ ،‬دەفەرموێت‪ :‬ﭽﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ ﰙﭼ محمد‪.‬‬ ‫ئەگەر زانایەك موسڵمانیش نەبێت‪ ،‬خوای گەورە یارمەتی‬ ‫دەدات بۆئەوەی لە تویژینەوەكەیدا سەركەوتوو بێت‪ ،‬مادام بۆ‬ ‫خزمەتی بەندەكانی خۆیەتی‪ ،‬زانایان خۆیان باسیان لێوەكردووە‪،‬‬ ‫كە چۆن هەستیان بە ئیلهامێك یان ئاڕاستەكردنێك كردووە لەو‬ ‫كاتەی كە قۆناغێك لە قۆناغەكانی توێژینەوەكەیان لێ گیربووە‪،‬‬ ‫ئەگەر پشتیوانیی خوای لەگەڵ نەبووبێت هەرگیز كارەكەیان بۆ‬ ‫نەگەیشتۆتە ئەنجام!‬ ‫یەكێك لە ڕێنموونیە بەردەوامەكانی خوای بە بەزەیی بۆ‬ ‫بەندەكانی‪ ،‬قورئانی پیرۆزە‪ ،‬كە جگە لە ڕێنموویی پەیوەند بە‬ ‫ڕوح و ئایینی مرۆڤ و الیەنی كۆمەاڵیەتی و باری یاساییان‪،‬‬ ‫چەندین ئاماژەی زانستیی تێدایە‪ ،‬كە بێگومان بێ حیكمەت نیە و‬ ‫هەروا بێ مەبەست ئەو چەندین ئاماژانەی لەخۆ نەگرتووە‪ ..‬بەاڵم‬ ‫هەر سەردەمە و مرۆڤەكان بە پێی زانست و ئاستی ژیانیان لە‬ ‫ئاماژەكانی تێدەگەن‪ ،‬گرنگ ئەوەیە ئێمەی موسڵمان لێان تێبگەین و‬ ‫نهێنیەكانی بدۆزینەوە‪ ،‬گەر نا كەمتەرخەمین و لێپرسراوین!‬ ‫پێشینانمان وا دیارە لە ئێمە باشتر بووبن‪ ،‬كە لە ڕوانگەی‬ ‫دەقەكانەوە چەندین قەناعەتی زانستیان بۆ دروست بووە و‬ ‫بەرگریان لێ كردووە‪ ،‬ئەگەر چی پێچەوانەی بۆچوونە باوەكانی‬ ‫ئەو سەردەمانەش بووبێت! ئیبن حەجەر (‪852‬ك وەفاتی كردووە)‪،‬‬ ‫كاتێك باس لەو دەقانە دەكات كە باسی دروستبوونی مرۆڤ‬ ‫دەكەن لە نێر و مێ‪ ،‬دژی ئەو بۆچوونانە دەوەستێت كە لە‬ ‫سەردەمی خۆیدا باو بووە‪ ،‬كە گوایە مرۆڤ لە خوێنی حەیز‬ ‫ژماره (‪ )45‬به‌هارى ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫دروست دەبێت و ئاوی پیاو پەیوەندی پێوە نیە! بەاڵم ئیبن‬ ‫حەجەر‪ ،‬لە ڕۆشنایی قورئان و فەرموودەكانەوە‪ ،‬پێی وایە هەردوو‬ ‫پیاو و ئافرەت بەشدارن لە دروستبوونی مرۆڤدا‪ ،‬بەڵگەشیان‪:‬‬ ‫ﭽ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﮋ ﭼ الحجرات‪ .‬ﭽ ﮁ‬ ‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﭼالعلق‪ .‬ﭽ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ‬ ‫ﮢﮣ ﮤ ﮥﮦﮧﮨ ﮩﮪﮫﮬﮭﮮ ﮯﮰ‬ ‫ﮱ ﯓ ﭼ القيامة‪ ...‬هتد‪ .‬تا دەڵێت‪( :‬وأحاديث الباب تبطل‬ ‫ذلك‪ ،)..‬واتە ئەو بۆچوونانە هەڵەن‪ ...‬لە كاتێكدا ئەم زانیارییانە‬ ‫لە كۆتایی سەدەی نۆزدەی زایینیدا دۆزراونەتەوە‪.‬‬ ‫ئیبن حەزم (‪456‬ك وەفاتی كردووە) و ئیبن تەیمییە (‪728‬ك‬ ‫وەفاتی كردووە) قەناعەتیان بە خڕیی زەوی هەبووە‪ ،‬بەڵكو ڕای‬ ‫زانایانی پێش خۆشیان نەقڵ دەكەن كە چۆن لەڕوانگەی قورئانی‬ ‫پیرۆزەوە پێیان وا بووە كە زەوی تەخت نیە‪ ،‬بەڵكو گۆییە‪،‬‬ ‫بەڵگەشیان ئایەتەكانی قورئان بووە‪ :‬ﭽ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ‬ ‫ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﭼ األنبياء‪ .‬ﭽ ﯣ ﯤ‬ ‫ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪﯹ ﭼ الزمر‪ .‬ﭽ ﰀ ﰁ ﰂ‬ ‫ﰃ ﰄ ﭼ يس‪ .‬ﭽ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ‬ ‫ﮔﮕﮖﮗﮘﮙﮚ ﮛﮜﮝﮞﮟ‬ ‫ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﭼ النازعات‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە‪ ،‬پزیشكانی موسڵمان لە ڕۆشنایی دەقەكانی‬ ‫قورئان و سوننەتەوە چەندین بۆچوونی هەڵەیان ڕەت كردۆتەوە‬ ‫لە بواری تەندروستی و گواستنەوەی نەخۆشی‪ ،‬بەڵكو چەندین‬ ‫ڕێگای چارەسەركردنی نوێیان دۆزیوەتەوە‪ ،‬هەروەها لە بواری‬ ‫كیمیا و ئەندازیاری و‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫كەواتە دەكرێت قورئانی پیرۆز بكەین بە ڕوانگەیەك بۆ‬ ‫گەیشتن بە ڕاستیە گەردوونیەكان‪ ،‬لەسەر بنەمای ئەوەی كە‬ ‫قورئان گوتاری خوای گەورەیە و بە هیچ شێوەیەك كەمیی و‬ ‫نوقستانی ڕووی تێ ناكان‪ :‬ﭽ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬ ‫ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﭼ فصلت‪.‬‬

‫موعجيزاىت قورئاىن‬ ‫پاشكۆی یەكەم‬

‫ن‪ :‬مامۆستا سه‌عیدی نوورسی‬ ‫و‪ :‬فارووق ڕه‌سووڵ یه‌حیا ‪faruqrasul@haiv.org‬‬

‫ئــەم پاشــكۆیە پلــەی حەڤدەهەمــی تیشــكی حەوتەمــە (االیــة‬ ‫ت و پێنجــەم‬ ‫الكبــری) كــرا بــە پاشــكۆیەك بــۆ وتــەی بیسـ ‏‬ ‫ئەم گەشــتیارەی كە تێر نابێت و ماندووبوون كاری تێناكات‪،‬‬ ‫زانیــی‪ :‬ئامانجــی ژیانــی ئــەم دنیایــە و ژیانــی "ژیــان" تەنهــا لــە‬ ‫ئیماندایـە‏‪ ،‬بۆیــە لەگــەڵ "دڵ"ی خــۆی‏دا دوا و وتــی‪:‬‬ ‫ گوفتــاری ئــەو كەســەی كە لێــی دەگەڕێین‪ ،‬بەناوبانگترین و‬‫ڕاســت و داناتریــن گوفتــاری نــاو ئــەم "بوون"ەیــە و‪ ،‬لــە هەمــوو‬ ‫چــەرخ و ســەردەمێكدا تەحــەددای گشــت ئەوانــەی كــردووە كــە‬ ‫ملــی بــۆ كــەچ ناكــەن‏‪ .‬كەواتــە بــا لــە پێشــدا ســەر لــەو قورئانــە‬ ‫پیــرۆزە خــاوەن ڕەوانی‏یــە ئیعجازبەخشــە بدەیــن و بزانیــن چــی‬ ‫دەڵێـت‏؟ بــەاڵم پێــش ئــەوەی بچینــە نــاو ئــەم جیهانــە جوانــەوە‪،‬‬ ‫بــا هەندێــك بووەســتین و ئەوەنــدە لــەم كتێبــە بكۆڵینــەوە كــە‬ ‫دڵنیامــان بــكات لــەوەی كتێبــی بەدیهێنــەری ئێمەیــە‪.‬‬ ‫بەم جۆرە‪ ،‬دەستی كرد بە وردبوونەوە و لێكۆڵینەوە‪.‬‬ ‫جــا لەبــەر ئــەوەی ئــەم گەشــتیارە لــە هاوچەرخەكانمانــە‪،‬‬ ‫ئــەوا لــە پێشــدا ســەیری "پەیامەكانــی نــوور"ی كــرد‏‏‪ ،‬كــە چەنــد‬ ‫بریســكانەوەیەكی ئیعجــازی مەعنەویــی قورئانی پیــرۆزن‪ ،‬بینیی‪:‬‬ ‫ئــەم پەیامانــەی كــە دەگەنــە ســەد و ســ ‏ی دانــە‪ ،‬بۆخۆیــان‬ ‫تەفســیرێكی بەنرخــی ئایەتەكانــی قورئانــن‪ ،‬چونكــە پــەردە‬ ‫لــە ڕووی ســەرنجە وردەكان و ڕووناكی‏یــە ڕەنگینەكانــی ئــەو‬ ‫ئایەتانــەی قورئــان الدەدەن و ئاشــكرایان دەكــەن‪.‬‬ ‫خــۆ هەرچەنــدەش "پەیامەكانــی نــوور" لــەم ســەردەمە‬ ‫مولحیــدە سەرســەختەدا‪ ،‬بــە جیهــاد و تێكۆشــانێكی بــەردەوام‪،‬‬ ‫ڕاســتی‏یەكانی قورئانیــان بــە هەمــوو الیەكــدا بــاو كردووەتــەوە‪،‬‬ ‫‪02‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫كەچــی هیــچ كەســێك نەیتوانیــوە ڕەخنەیــان لـ ـ ‌ێ‏بگرێــت یــان‬ ‫ڕووبەڕوویــان ببێتــەوە‪ ،‬ئەمــەش ئــەوە دەچەســپێنێت كە قورئانی‬ ‫پیــرۆز – كــە پێشــەوا و ڕابــەر و ســەرچاوە و خــۆری ڕووناك ـ ‏ی‬ ‫بەخشــی ئــەو پەیامانەیــە – ئاســمانی‏یە و‪ ،‬گوفتــاری خواوەنــدی‬ ‫پــەروەردگاری هەمــوو جیهانەكانــە و‪ ،‬هەرگیــز گوفتــاری‬ ‫ت و پێنجــەم" و‬ ‫ئادەمیــزاد نی‏یــە‪ ،‬بــە ڕادەیــەك كــە "وتــەی بیسـ ‏‬ ‫كۆتایــی "مەكتووبــی نۆزدەهــەم" كــە هەردووكیــان تەنهــا یــەك‬ ‫بەڵگــەی نێــوان ســەدان بەڵگــەن لەوانــەی كــە پەیامەكانــی نــوور‬ ‫بــۆ ڕوونكردنــەوەی ئیعجــازی قورئــان هێناونــی‪ ،‬بــە چــل شــێوە و‬ ‫ڕووی جۆراوجــۆر ئیعجــازی قورئانیــان چەســپاندووە‪ ،‬بــە‬ ‫چەشــنێك هەمــوو ئــەو كەســانەیان خســتووەتە سەرســووڕمانەوە‬ ‫ڕێــز و‬ ‫كــە خوێندوونیانەتــەوە و لێیــان كۆڵیونەتــەوە‪ ،‬پاشــان ‏‏‏‬ ‫سەرســووڕمانی خۆیــان بەرامبــەر بــەو پەیامانــە دەربڕیــوە‪ ،‬چ‬ ‫جــای ئــەوەی كــە ڕەخنەیــان ئاراســتە بكــەن یــان بەرەنگاریــان‬ ‫ببنــەوە‪ ،‬بەڵكــو هەموویــان ‪ -‬تێكــڕا ‪ -‬ستایشــیان كــردوون‪.‬‬ ‫جــا چەســپاندنی ڕووی ئیعجــازی قورئــان و‪ ،‬خســتنەڕووی‬ ‫ئــەو الیەنــەی كــە دەر ‏ی دەخــات قورئــان فەرمایشــت و گوفتــاری‬ ‫خواوەنــدە‪ ،‬ئــەم گەشــتیارە بــە پەیامەكانــی نووری ســپاردن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بــە وردی ســەرنجی لــە چەنــد خاڵێكــدا كــە بــە ئاماژەیەكــی كورت‬ ‫مەزنیــی قورئانــی پیــرۆز دەردەخــەن‪:‬‬ ‫* خاڵی یەكەم‪:‬‬ ‫هــەروەك قورئانــی پیــرۆز‪ ،‬بــە هەمــوو موعجیــزات و‬ ‫ڕاســتی‏یەكانی خــۆی‪ ،‬كــە بەڵگــەن لەســەر ئــەوەی لــە هەمــوو‬ ‫شــتێكی تــر حەقتــرن‪ ،‬موعجیــزەی حەزرەتــی محەممــەدە ﷺ‪،‬‬

‫بــە هەمــان جــۆر حەزرەتــی محەممەدیــش ﷺ بــە هەمــوو‬ ‫موعجیزەكانــی و بەڵگەكانــی پێغەمبەرێتــی و كەمااڵتــی زانیاریــی‬ ‫خــۆی‪ ،‬موعجیــزەی قورئانــی پیــرۆزە و‪ ،‬بەڵگەیەكــی گومــان‬ ‫بــڕە لەســەر ئــەوەی كــە قورئانــی پیــرۆز گوفتــاری خواوەنــدی‬ ‫پــەروەردگاری هەمــوو جیهانەكانــە‪.‬‬ ‫* خاڵی دووەم‪:‬‬ ‫قورئانــی پیــرۆز گۆڕانكاری‏یەكــی گەلـــ ‌ێ مەزنــی لــە ژیانــی‬ ‫ـۆڕێ و‪ ،‬ڕووناكیــی بــە هەمــوو ئاســۆكانی‬ ‫كۆمەاڵیەتـی‏دا هێنایــە گـ ‌‏‬ ‫گەردوونــدا پەخشــاند و پــڕ ‏ی كــردن لــە بەختــەوەری و ڕاســتی‏یە‬ ‫مەزنەكانــی لەســەر نەخشــاندن و‪ ،‬ئاڵوگۆڕێكــی یەكجــار گــەورەی‬ ‫دڵ و دەروونــی مرۆڤــدا چ لــە گیــان و ژیرییانــدا‬ ‫ئەنجــام دا چ لــە ‏‏‬ ‫چ لــە ژیانــی‪ :‬كەســی و كۆمەاڵیەتــی و ڕامیارییانــدا‪ .‬ئنجــا ئــەم‬ ‫گــۆڕان و ئاڵوگۆڕەشــی بــە بەردەوامــی هێشــتەوە و بەڕێــوە ‏ی بــرد‪،‬‬ ‫بــە ڕادەیەكــی ئەوتــۆ كــە ئایەتەكانــی ئــەم قورئانــە (كــە دەگەنــە‬ ‫ت و شــەش ئایــەت) وا‬ ‫ش ســەد و شەســ ‏‬ ‫ش هــەزار و شــە ‏‬ ‫شــە ‏‬ ‫چــواردە ســەدەی ڕەبەقــە لــە هەمــوو چركەیەكــدا بــە الی كەمــەوە‬ ‫لەســەر زاری زیاتــر لــە ســەد ملیــۆن كــەس‪ ،‬بەوپــەڕی ڕێــز و‬ ‫شــكۆداری‏یەوە دەخوێندرێنــەوە و‪ ،‬لــەو كاتەیشــەوە ئــەم قورئانــە‬ ‫خــــەڵكان پــــەروەردە و "دەروونــەكان"یشــــیان پــاكــــژ دەكات و‪،‬‬ ‫ـی و پلەبــەرزی بــە "گیانیــان" و‪،‬‬ ‫"داڵنیــان" دەپاڵێوێــت و‪ ،‬ڕوونـــ ‏‏‬ ‫ڕاستەشــەقام و ڕووناكیــش بــە "ژیرییــان" و ژیــن و بەختەوەریــش‬ ‫ـێ هیــچ گومانێــك‪ ،‬ئــەم كتێبــە هیچ‬ ‫بــە "ژیانیــان" دەبەخشــێت‪ ..‬بـ ‌‏‬ ‫هاووێنــە و هاوتــا و هاوشــانێكی نی‏یــە‪ ،‬كەواتــە موعجیــزە و‬ ‫دەراســایە‪.‬‬ ‫* خاڵی سێ‌‏‏هەم‪:‬‬ ‫قورئانــی پیــرۆز هــەر لــەو ســەردەمەوە تاكــو ئێســتا‬ ‫ڕەوانبێژی‏یەكــی وای پیشــا ‏ن داوە كــە لــە وێنــەی نی‏یــە‪ .‬بــە‬ ‫ڕادەیــەك كــە نرخــی "موعەللەقاتــی ســەبعە"ی بەناوبانگــی‬ ‫ئەوانــی داگرتــە خــوار كــە چەنــد پارچــە شــیعرێكی كەڵە شــاعیرە‬ ‫هــەرە ڕەوانگۆكانیــان بــوون و بــە زێــڕ نوســرابوون و بــە دیــواری‬ ‫كەعبەدا هەڵواســرابوون‪ ،‬بە ڕادە و ئەندازەیەكی ئەوتۆ لە شــا ‏ن و‬ ‫شــكۆ و نــرخ و بەهــای داشــكاند ‏ن كــە دوای هاتنــی قورئــان‪،‬‬ ‫كچەكــەی "لوبەیــد" پارچــە شــیعرەكەی باوكــی لــە ڕووی دیــواری‬ ‫كەعبــە داگــرت و‪ ،‬وتــی‪( :‬مــادەم ئــەم ئایەتانــە هاتــن‪ ،‬ئیتــر جێــی‬ ‫تــۆ لێــرەدا نەمــاوە)!‬ ‫هەروەهــا كاتێــك ئەدیبێكــی دەشــتەكی ئــەم ئایەتــەی بیســت كــە‬ ‫پێ ڕانەگیرا و‬ ‫دەفەرموێ‌‏‪ :‬ﭽﭞ ﭟ ﭠ ﭤﭼ الحجر‪ .‬خۆی ‌‏‏‬ ‫یەكســەر ســەری ســوژدەی نایە زەوی!‬ ‫پێیان وت‪ :‬ئایا موسڵمان بوویت؟‬ ‫وتی‪ :‬نەخێر‪ ..‬بەاڵم سوژدەم بۆ ڕەوانبێژیی ئەم ئایەتە برد!‬ ‫هەروەهــا هــەزاران كــەس لــە پێشــەوایانی ڕەوانبێــژی و كەڵــە‬ ‫ئەدیبانــی چەشــنی‪ :‬عەبدولقاهیــری جورجانــی و‪ ،‬ســەككاكی و‪،‬‬ ‫زومەخشــەری‪ ،‬بــە یــەك دەم و یــەك دەنــگ دان بــەوەدا دەنێــن‬ ‫كــە‪( :‬ڕەوانبێژیــی قورئــان لــە ســەرووی وزەی مرۆڤەوەیــە و‪ ،‬لــە‬ ‫توانــای هیــچ كەســێكدا نی‏یــە پێــی‏بــگات)‪.‬‬

‫نازڵ بوونیــەوە تاكو‬ ‫هەروەهــا قورئانــی پیــرۆز‏‏‪ ،‬هــەر لــە كاتــی ‏‏‬ ‫ئێســتاش‏‏‏‪ ،‬تەحــەددای هەمــوو ڕەوانبێــژ و ئــــەدیبە لەخۆبایــی و‬ ‫ش و فــش و خۆبەگــەورە‬ ‫ســەرســـەختەكان دەكات و‪ ،‬لــە كــــە ‏‬ ‫گـرتـــن و ســـەرسەختییان دادەگرێــت و لووت‏بەرزییــان دەهێنێتــە‬ ‫خــوار و‪ ،‬لــەو تەحەددایانەشــدا داوای هێنانــی ســوورەتێكی وەك‬ ‫ســوورەتەكانی قورئانیــان لــ ‌ێ دەكات‪ ،‬یــان دەبێــت بــە تیاچــوون و‬ ‫ڕســوایی دنیــا و قیامــەت ڕازی بــن‪..‬‬ ‫ئــا لــەم كاتــەدا كــە قورئــان ئــەم تەحەددایــەی ڕادەگەیەنێــت‪،‬‬ ‫دەبینیــت ســەرجەم ڕەوانبێــژە سـەرســـەختەكانی ئــەو ســـەردەمە‬ ‫وازیــان لـــە ڕێــگا كورتەكــە هێنا‪ ،‬كە الســایی‏كردنەوەی قورئانـــ ‏ە و‬ ‫ئــەوە و‪ ،‬لــە بریــی ئەمــە ڕێ‌‏‏یەكــی‬ ‫‏‏‬ ‫هێنانــی ســوورەتێكی وەك‬ ‫درێژیــان گرتەبــەر‪ ،‬كــە ڕێــی جــەنـــگ و ڕووبەڕووبوونــەوەی‬ ‫چەكدارانەیــە و‪ ،‬ڕێ‌‏‏یەكــە كاولكاریــی لــە دووتوێ‌‏‏دایــە و زیــان‬ ‫بــە گیــان و ســامانیان دەگەیەنێــت‪ ..‬ئــەوان بــە هەڵبژاردنــی ئــەم‬ ‫ڕێگایــە‪ ،‬ئەوەمــان بــۆ دەچەســپێنن كــە هەرگیــز گرتنەبــەری ڕێــگا‬ ‫كورتەكــە لــە توانــادا نی‏یــە و بــۆ هیــچ كەســێك مەیســەر نابێــت!‬ ‫هەروەهــا ملیۆنەهــا كتێبــی عەرەبیمــان لــە بەردەســتدان‪،‬‬ ‫كــە یــان دۆســت و پشــتگرانی قورئــان بــە نیــازی چاوكــردن‬ ‫پــێ هەڵگرتنــی‪ ..‬یــان دوژمنانــی بــۆ‬ ‫لــە شــێوازەكەی و شــوێن ‌‏‏‬ ‫مەبەســتی بەرەنــگار ‏ی كــردن و ڕەخنــە لــ ‌ێ‏گرتنی‪ ،‬نووســیویانن‪..‬‬ ‫خــۆ هەمــوو ئــەو كتێبانــەی كــە نووســراون و دەشنووســرێن‪،‬‬ ‫ش چوونــی شــێوازیان‪ ،‬كــە ئەویــش ئەنجامــی‬ ‫ســەرباری بەرەوپێ ـ ‏‬ ‫لــە دوای ‏یەكتــر هاتنــی بیرەكانیــان و ســوودوەرگرتنی‬ ‫دوایینەكانیانــە لــە پێشــینانیان‪ ،‬كەچــی لــەو كاتــەوە تــا ئێســتا‪،‬‬ ‫هیــچ كام لــەو نووســراوانە نــە لــە شــێوازی قورئــان دەچێــت‬ ‫نــە نزیكیشــی دەبێتــەوە! تەنانــەت ئەگــەر پیاوێكــی عەوامیــش‬ ‫گوێــی لــە خوێندنــی قورئــان بێــت‪ ،‬هەســت بــەو ڕاســتی‏یە‬ ‫دەكات و ناچــار دەڵێــت‪( :‬ئــەم قورئانــە لــە هیــچ كامێكــی ئــەو‬ ‫كتێبانــە ناچێــت)‪ .‬جــا یــان ئەوەیــە ڕەوانبێژی‏یەكــەی ئــەم لــە‬ ‫خــوار هــی ئــەو كتێبانەوەیــە‪ ،‬یــان لــە ســەرووی هەموویانەوەیــە‪.‬‬ ‫خــۆ هیــچ مرۆڤێــك ‪ -‬هــەر كەســێك بێــت – تەنانــەت كافــر و‬ ‫مرۆڤــی نەفامیــش ناتوانێــت بڵێــت‪ :‬ڕەوانبێژی‏یەكــەی لــە خــوار‬ ‫ئەوانەوەیــە‪.‬‬ ‫جارێكیــان یەكێــك ئــەم ئایەتــەی خوێنــدەوە كــە دەفەرمــوێ‌‏‪:‬‬ ‫ﭽ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﭼ الحديــد‪.‬‬ ‫پاشــان وتــی‪ :‬مــن هیــچ ڕوویەكــی ئیعجــاز لــە ڕەوانبێژیــی ئــەم‬ ‫ئایەتــەدا نابینــم كــە ئێــوە دەیبینــن‪.‬‬ ‫پێیــا ‏ن وت‪( :‬تۆیــش وەك ئــەم گەشــتیارە بــە ئەندێشــەت بــۆ ئــەو‬ ‫لــەوێ‬ ‫‌‏‬ ‫ســەردەمە بگەڕێــرەوە كــە ئــەم ئایەتــەی تێــدا هاتــووە‪،‬‬ ‫گوێــی لــ ‌ێ ڕابگــرە)!‬ ‫ئــەوێ و ســەیری‬ ‫‌‏‬ ‫ئەویــش كــە بــە ئەندێشــە گەڕایــەوە بــو‬ ‫ـازڵ بوونــی قورئانــی كــرد‪ ،‬بینیــی‪ :‬بوونەوەرانــی‬ ‫كاتــی پێــش نـ ‏‏‬ ‫جیهــان‪ ،‬لــە بۆشــایی‏یەكی چــۆ ‏ڵ و فراوانــی بــ ‌ێ ســنوور و‬ ‫ـڕێ دراون و‪ ،‬لــە بارێكــی نائومێد و‬ ‫جیهانێكــی تیاچــووی فانـی‏دا فـ ‌‏‬ ‫ـێ‬ ‫شــڵەژاودان و‏‏‪ ،‬لەنــاو تاریكی‏یەكــی ڕەش و چـڕ‏دا دەگەوزێــن و‪ ،‬بـ ‌‏‬ ‫‪03‬‬

‫ت ‏و نەســت و كار و ئــەرك و فرمانــن‪ ..‬ئــا‬ ‫ـان و ژیــان و هەسـ ‏‬ ‫گیـ ‏‏‬ ‫لــەم كاتــەدا‏‪ ،‬گوێــی بــۆ ئــەم ئایەتــە پیــرۆزە ڕاگــرت و لێــی ورد‬ ‫بــووەوە‪ ،‬بینی ـی‏‪:‬‬ ‫ئەم ئایەتە پەردەیـــەكی دادراوەی لەســــەر ڕووی گــــەردوون و‬ ‫سەرانسەری جیهان هەڵـدایـەوە و‪ ،‬بە درەوشاوەیی و ڕوونی ڕووی‬ ‫گــەردوون و جیهــان دەركــەوت و‪ ،‬ئــەم گوفتــارە ئەزەلــی و فەرمانە‬ ‫هەتاهەتایی‏یــە دەرســێكی بــە خــاوەن هەســتانی ڕیــز بەســتووی‬ ‫چەرخــە یــەك‏لــە دوای یەكــەكان ڕاگەیانــد و بــۆی ڕوو ‏ن كردنەوە‬ ‫كــە ئــەم گەردوونــە وەك مزگەوتێكــی مــەزن وایــە و‪ ،‬بوونەوەرانی‬ ‫ـمانەكان و زەوی ‪ -‬ســەرگەرمی زیكر و‬ ‫‏‏‬ ‫ناویشــی ‪ -‬بە تایبەت ئاسـ‬ ‫تەهلیــ ‏ل و تەســبیحاتی گەرموگــوڕی تایبەتیــی خۆیانــن و‪،‬‬ ‫هەریەكەیــان بەوپــەڕی شــادمانی و تاســەمەندی‏یەوە كار و‬ ‫ـەوەری و‬ ‫‏‏‬ ‫ئەركــی خۆیــان خســـتووەتە ئەســـتۆ و‪ ،‬بەوپــەڕی بەختـ‬ ‫دەدەن و ڕایاندەپەڕێنن‪.‬‬ ‫‏‏‏‏‬ ‫سـوپاسـگوزاری و پێزانینیشەوە ئەنجامیان‬ ‫‏‏‬ ‫ئــەم گەشــتیارە‪ ،‬بــەم جــۆرە كاریگەریــی ئــەم ئایەتــە پیــرۆزەی‬ ‫لــە گەردوونــدا بینــی و‪ ،‬ئنجــا مــەودای بــەرزی و ڕەوانبێژی‏یەكەی‬ ‫چەشــت و‏‪ ،‬گشــت ئایەتەكانــی تریشــی بــەم چــاوە بینــی و بــەم‬ ‫پێــوەرە هەڵ ـ ‏ی ســەنگاندن‪ .‬پاشــان لــە نهێنی ـ ‏ی ئــەوەش گەیشــت‬ ‫ـێ وێنــەی قورئانــی پیــرۆز بەســەر نیــوەی گــۆی‬ ‫كــە ڕەوانبێژیــی بـ ‌‏‬ ‫زەوی و پێنج‏یەكــی گــرۆی مرۆڤــدا زا ‏ڵ و شــكۆدارە و‪ ،‬دوای‬ ‫ئــەوەش پەیــی بــە حیكمەتێــك بــرد لــە نێــوان ئــەو هــەزاران‬ ‫حیكمەتانــەی كــە وان لــە بــەردەوام بــوون و نەبڕانــەوەی‬ ‫شــكۆمەندیی دەســتەاڵتی قورئانــی پیــرۆزدا‪ ،‬بــۆ مــاوەی چــواردە‬ ‫ســەدەی ڕەبــەق بەوپــەڕی ڕێــزەوە‪.‬‬ ‫* خاڵی چوارەم‪:‬‬ ‫قورئانــی پیــرۆز دارای ســازگاری و شــیرینی‏یەكی ڕەســەن و‬ ‫ت كردنــەوەی زۆر و‬ ‫ڕاســتەقینەی ئەوتۆیــە كــە بــە دووپــا ‏‬ ‫بەردەوامیشــی نابێزرێــت و هەرگیــز خوێندنــەوەی زۆری نابێتــە‬ ‫ت بوونــەوە لــە شــتی تــردا‪،‬‬ ‫مایــەی بێــزاری‪ ،‬لــە كاتێكــدا كــە دووپــا ‏‬ ‫بــا زۆر خــۆش و شــیرین و بەتامیــش بێــت‪ ،‬هــۆی بێزار‏بــوون و‬ ‫ت كردنەوەی‬ ‫لەبەرچاوكەوتنــە‪ .‬بەڵكــو قورئانــی پیــرۆز‪ ،‬بــە دووپــا ‏‬ ‫خوێندنــەوەی‪ ،‬پتــر شــیرینی و ســازگاری‏یەكەی زیــاد دەبێــت و‬ ‫دەردەكەوێــت‪ .‬ئەمــەش ڕاســتی‏یەكە هــەر لــەو ســەردەمەوە تاكــو‬ ‫ئێســتا الی هەموو كەســێك ســەلماوە و‪ ،‬بە نموونە دەهێنرێتەوە‪.‬‬ ‫بــەم جــۆرە‪ ،‬قورئانــی پیــرۆز هێنــدە تــەڕی و پــاراوی و الوی و‬ ‫تازەیــی دەرخســتووە كــە تــا ئێســتاش هەمــوو ئەمانــەی پێــوە‬ ‫دیــارە و‪ ،‬هەرچەنــدەش وا چــواردە ســەدەیە نــاز ‏ڵ بــووە و هەمــوو‬ ‫كەســێك بــە ئاســانی دەســتی دەكەوێــت كەچــی لەگــە ‏ڵ ئەوەشــدا‪،‬‬ ‫دەڵێــی ئــا ئێســتا بــە تازەیــی نــاز ‏ڵ بــووە‪ .‬هەمــوو ســەردەمێكیش‬ ‫قورئانیــان هــەر ئــاوا بــە الوی و پــاراوی و تازەیــی وەرگرتــووە و‪،‬‬ ‫وەك تەنهــا بــە تایبەتــی لەگــەڵ ئەوانــدا بدوێــت ئــاوا لــە‬ ‫ت مەشــرەبی‬ ‫بەرچاویانــدا دەركەوتــووە‪ .‬گشــت تاقمێكــی زانســ ‏‬ ‫هەمــوو كاتێكیــش دەبینــن قورئــان پارێزگاریــی الوی و تازەیــی‬ ‫شــێوازەكانی دەكات و پاراویــی شــێوەی ڕوونكردنەوەكانــی‬ ‫ڕادەگرێــت‪ ،‬هەرچەنــدەش قورئانیــان لــە بەردەســتدایە و هــەردەم‬ ‫‪04‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫لێــی هەڵدەگــۆزن و شــوێن‏پێی هەنــگاوی شــێوازی ئــەو هەڵدەگــرن‪.‬‬ ‫* خاڵی پێنجەم‪:‬‬ ‫قورئانــی پیــرۆز یەكێــك لــە باڵەكانــی ڕووەو "ڕابــوردوو" و‪،‬‬ ‫ئەوی تریشی بەرەو "داهاتوو" باڵو كردووەتەوە‪ ،‬چونكە بناغە و‬ ‫بنچینــەی قورئــان و یەكێــك لــە دوو باڵەكانــی ئــەو ڕاســتی‏یەیە‬ ‫كــە هەمــوو "پێغەمبەرانــی پێشــین" لــە ســەری یەكیــان گرتــووە‪.‬‬ ‫ئەوەتــا قورئانــی پیــرۆز تەســدیقیان دەكات و پشــتیان دەگرێــت و‪،‬‬ ‫ئەوانیــش پشــتی ئــەم دەگــرن و بــە زمانــی حاڵــی یەك‏گرتنیــان‬ ‫لەگــە ‏ڵ قورئانــدا‪ ،‬تەســدیقی دەكــەن‪ ..‬هەروەهــا "ئەولیــا و‬ ‫پیاوچــاكان و دەروون خاوێنەكان"یــش "بەر"ێكــن ژیانیــان لــە‬ ‫"درەختــی قورئــان"ی پیــرۆزەوە دەســت كەوتــووە‪.‬‬ ‫جــا پێگەیشــتن و زیندوویــی ئــەم بــەرە پێگەیشــتووانە‬ ‫بەڵگــەی ئەوەیــە كــە درەختــە پیرۆزەكەیــان بەخشــندە و خاوەنی‬ ‫ژیــان و‪ ،‬دارای ڕێژنــەی بــەردەوام و ڕاســتی و ڕەســەنایەتی‏یە‪.‬‬ ‫چونكــە هەمــوو ئــەو كەســانەی كــە ڕۆشــتوونەتە ژێــر چاودێری و‬ ‫پارێزگاریــی باڵــی دووهەمــی قورئــان و لــە ســایەی‏دا ژیــاون‪ ،‬لــە‬ ‫شوێنكەوتووانی تەریقەتە ڕاستەقینەكانی ئیسالم‪ ،‬هەر هەموویان‬ ‫شــایەتی دەدەن كــە قورئانــی پیــرۆز عەینــی حــەق و كــۆگای‬ ‫ڕاســتی‏یەكانە و‪ ،‬لــە "گشــتی‏بوون" و "هەمەالیەنگیــری"دا هەرگیــز‬ ‫هاوتــا و وێنــەی نی‏یــە‪ ،‬كەواتــە موعجیزەیەكــی ڕوون و ئاشــكرایە‪.‬‬ ‫* خاڵی شەشەم‪:‬‬ ‫هــەر شــەش الكانــی قورئــان ڕوون و ڕووناكی‏بەخشــن‪ .‬ئەمەش‬ ‫ڕاســتی و دادگەریــی قورئــان دەردەخات‪..‬‬ ‫بەڵــێ‌‏‪" ،‬الی خــوارەوەی" قورئــان و ژێــرەوەی‪ :‬ســتوونی‬ ‫بەڵگەكانــە و لەســەریان ڕاوەســتاوە‪ ..‬لــە "الی سەروویشــیەوە"‪:‬‬ ‫مــۆری ئیعجــازی لەســەر نەخشــاوە‪" ..‬بــەردەم و ئامانجیشــی"‪:‬‬ ‫دیاری‏یەكانــی بەختەوەریــی هــەردوو دنیــان‪ ..‬لــە "پشتیشــیەوە"‬ ‫ت پێ‌‏‏بەســتنی‪ :‬ڕاســتی‏یەكانی سرووشــی ئاســمانی‬ ‫واتــە خاڵــی پشـ ‏‬ ‫ڕیزیــان بەســتووە‪ ..‬لــە "الی ڕاستیشــیەوە"‪ :‬تەســدی ‏ق كردنــی‬ ‫چەندیــن بەڵگــەی بێ‌‏‏ســنوور و لەژمارەبــەدەری ژیری‏یــە‬ ‫ڕاســتەكانە‪" ..‬الی چەپیشــی"‪ :‬دڵنیایــی و كێش‏بــوون و تەســلیم و‬ ‫ملكەچیــی تەواوەتیــی دڵــە ســاغ و دەروون و هەنــاوە خاوێنەكانــە‪.‬‬ ‫جــا هــەروەك ئــەم شــەش الیانــە دەیچەســپێنن كــە‪ :‬قورئانــی‬ ‫پیــرۆز قەاڵیەكــی ئاســمانیی وەهایــە لەســەر زەوی‏دا كــە هیــچ‬ ‫شــتێك ناتوانێــت بیبڕێــت و كەلێــن لــە دیوارەكــەی‏دا دروســت‬ ‫بــكات‪ ..‬هەروەهــا شــەش مەقامیــش هــەن جەخــت لەســەر ئــەوە‬ ‫دەكــەن و دەیچەســپێنن كــە‪ :‬قورئــان خــۆی لــە خــۆی‏دا ڕاســت و‬ ‫ڕەوایــە و‪ ،‬هەرگیــز گوفتــاری مــرۆڤ نی‏یــە و‪ ،‬لــە هیــچ الیەكیــەوە‬ ‫ناڕەوایــی توخنــی ناكەوێــت‪.‬‬ ‫مەقامی یەكەمیان بریتی‏یە لە پشــتگیری‏كردنی ئەم قورئانە‬ ‫پیــرۆز‏ە لــە الیــەن كارســاز و بەڕێوەبــەری ئــەم گەردوونــەوە‪ ،‬كــە‬ ‫جوانــی و‪ ،‬پارێزگاری‏كردنــی چاكــە و‬ ‫‏‏‬ ‫خوایەكــە دەرخســتنی‬ ‫ڕاســتی و‪ ،‬نەهێشــت ‏ن و البردنــی فێڵبــاز و درۆزنانــی كــردووە بــە‬ ‫یاســایەكی كارگــوزاری كارای خــۆی‪..‬‬ ‫ئــەم خواوەنــدە مەقامێكــی ڕێزلێنانــی وەهــا و پلەوپایەیەكــی‬

‫ئەوتــۆی لــە هەمــوو جیهانــدا بــەم قورئانــە بەخشــیوە كــە لــە‬ ‫هەمــــوو پلــە و پایــە و مەقامێــك بــەرز و پایــەدار و زاڵتــرە و‪،‬‬ ‫بەمــەش تەســـــدیق و پشــتگیریی خــۆی بــۆ قورئــان دەربڕیــوە‪.‬‬ ‫پاشــان ئــەو ڕێــزە شــایان و بــاوەڕە بەتیــن و ڕەگداكوتــاوەی‬ ‫كــە زاتــی مەزنــی پێغەمبــەر ﷺ بەرامبــەر قورئانــی پیــرۆز‬ ‫دەری‏بڕیــوە‪ ،‬لــە ســەرووی هەمــوو ڕێزێكەوەیــە‪ .‬ئــەم پێغەمبەرەی‬ ‫بــێ‬ ‫ﷺ كــە ســەرچاوەی ئیســام و ڕوونكــەرەوەی قورئانــە و‪‌ ،‬‏‬ ‫هیــچ ویســتێكی خــۆی لــە نێــوان بێــداری و نوســتندا "وەحــی"ی‬ ‫بــۆ نــاز ‏ڵ دەبــوو‏‪ ،‬ئــەم پێغەمبــەرەی كــە فەرموودەكانــی تــری‬ ‫هەرگیــز ناگەنــە ئاســتی قورئــان‪ ،‬تەنانــەت هــەر لەویــش ناچــن‪،‬‬ ‫هەرچەنــدە ڕەوانگۆتریــن كەسیشــە‪ ..‬هەروەهــا ئــەم پێغەمبــەرە‬ ‫ﷺ بەم قورئانە‪ :‬ڕووداوە غەیبی‏یە گەردوونی‏یەكانی پێشــین و‬ ‫بــێ هیــچ‬ ‫داهاتووشــی بەوپــەڕی دڵنیایــی و باوەڕبەخۆبــوون و ‌‏‬ ‫دوودڵی‏یــەك ڕوون كردووەتــەوە‪ ،‬هەرچەنــدەش نەخوێنــدەوار‬ ‫بــووە‪ .‬ئنجــا لەمەشــدا هیــچ فێــڵ و هەڵــە و شــتێكی وەك ئەمانەی‬ ‫ بــا بچووكیــش بووبێــت ‪ -‬لـ ـ ‌ێ نەبینــراوە‪ ،‬هەرچەنــدەش لــە‬‫نێــوان كەســانێكدا ژیــاوە كــە تابڵێــی ســەرنجی هەڵســوكەوتەكانی‬ ‫ئەویــان داوە‪..‬‬ ‫جــا باوەڕهێنانــی ئــەم ڕوونكــەرەوە و ڕاگەیەنــەرە مەزنــەی‬ ‫قورئــان كــە پێغەمبــەرە ﷺ و‪ ،‬دڵنیایــی و نەلەرزینــی لــە هیــچ‬ ‫شــتێكدا ‪ -‬بــا زۆر گــەورەش بووبێــت ‪ -‬پشــتی ئــەوە دەگرێــت و‬ ‫دەیچەســپێنێت كە‪ :‬قورئانی پیرۆز ئاســمانی‏یە و‪ ،‬ڕاســت و ڕەوا و‬ ‫داد و گوفتــاری پیــرۆزی پــەروەردگاری میهرەبانــە‪.‬‬ ‫ت بوونــی پێنج‏یەكــی گــرۆی مــرۆڤ‪،‬‬ ‫هەروەهــا پەیوەســ ‏‬ ‫بەڵكــو نیــوەی هــەرە مەزنیــان‪ ،‬بــەم قورئانــە پیــرۆزەی كــە‬ ‫لــە بەردەمیاندایــە و بــە چــاو دەیبینــن‪ ،‬بــە پەیوەندی‏یەكــی‬ ‫گەرموگــوڕی ئایینــداری و گوێ‌‏‏ڕاگرتنــی پــڕ لــە شــەوق و تاســە و‬ ‫ئارەزوومەنــدی و‪ ،‬هاتنــی پــۆل پۆلــی جیننــی و مەالئیكــەت و‬ ‫ڕۆحانی‏یــەكان بــۆ الی و كۆبوونەوەیــان لــە دەوری لــە كاتــی‬ ‫خوێندنــەوەی‏دا بــە چەشــنی پەپوولــەی شـــەیدای ڕووناكــی‪،‬‬ ‫بــە شــایەتیی چەنـدەهـــا ڕووداوی زۆر و نیشــانەی زەبــەنـــدە و‬ ‫"كەشــف"ی ڕاســتی گەلـــ ‌ێ كــەس لــە پیاوچــاكان‪..‬‬ ‫هەمــوو ئەمانــە‪ ،‬تەســدیقی ئــەوە دەكــەن كــە ئــەم قورئانــە‬ ‫جێــی ڕەزامەنــدی و مایــەی سەرســووڕمانی گشــت بوونەوەرانــە و‪،‬‬ ‫لــەم گەردوونــەدا مەزنتریــن پلەوپایــەی پ ـ ‌ێ دراوە‪.‬‬ ‫هەروەهــا هەمــوو چینێــك لــە چینەكانــی مــرۆڤ‪ ،‬هــەر لــە‬ ‫عەوامــەكان و تەمبەڵتریــن كەســەوە تــا دەگاتــە كەســانی یەكجــار‬ ‫زیــرەك و زانــا‪ ،‬بەشــی خۆیــان بــە تەواوی لەو دەرســانە وەردەگرن‬ ‫كــە قورئانــی پیــرۆز دەیانڵێتــەوە و قووڵتریــن ڕاســتی‏یە‏كانی‬ ‫تێ‌‏‏دەگــەن و لێــی وەردەگــرن‪ ..‬هەروەهــا ســەرجەمی زانایانــی‬ ‫ســەدان زانســت و هونــەری ئیســامی‪ ،‬بــە تایبــەت موجتەهیدانــی‬ ‫ـن و بلیمەتانــی‬ ‫شــەریعەتی خاوێــن و‪ ،‬لێكۆڵەرانــی ئوســووڵی دیـ ‏‏‬ ‫زانســتی كــەالم و هاوچەشــنیان‪ ،‬وەاڵمــی شیفابەخشــی‬ ‫پێداویســتی‏یەكانی تایبــەت بــە زانســتەكانیانەوە لــە قورئانــی‬ ‫پیــرۆز دەرهێنــاوە و هەڵگۆزیــوە‪..‬‬

‫هەمــوو ئەمانــە‪ ،‬تەســدیقی ئــەوە دەكــەن كــە قورئانــی پیرۆز‬ ‫ســەرچاوەی حەق و كانگای ڕاســتییە‪.‬‬ ‫هەروەهــا بەرپــەر ‏چ نەدانــەوەی قورئــان لــە الیــەن ئــەو‬ ‫ئەدیبــە عەرەبانــەی كــە لــە پێشــەنگی كاروانــی ئەدەبــەوەن‪ ،‬بــە‬ ‫تایبــەت ئەوانەیــان كــە موســڵمان نەبــوون‏‏‪ ،‬هەرچەنــدەش حەزیان‬ ‫لــە بەرەنگاریــی كــردووە‪ .‬هەروەهــا دەستەوســانی و كۆڵەواریــی‬ ‫تەواویــان بەرامبــەر تەنهــا یــەك ڕووی حــەوت ڕووە مەزنەكانــی‬ ‫ئیعجــازی قورئــان (كــە ڕووی ڕەوانبێژی‏یەتــی) و كۆڵەوارییــان‬ ‫لــە هێنانــی شــتێكی وەك تەنهــا یــەك ســوورەتی قورئــان و‪،‬‬ ‫خۆدزینەوەیــان لــەم تەحــەددا و داوایــەی قورئــان‪ ..‬هەروەهــــا‬ ‫بەرەنــگار نەبوونــەوەی ڕەوانبێــژە بەناوبانــگ و زانــا بلیمەتــەكان‬ ‫ تاكــو ئێســتا ‪ -‬بەرامبــەر بــە هیــچ كام لــە ڕووەكانــی ئیعجــازی‬‫قورئــان‪ ،‬هەرچەنــدەش حەزیــان دەكرد بەم چەشــنە بەرەنگاری‏یە‬ ‫ناوبانــگ دەربكــەن و ناویــان بــاو ببێتــەوە‪ ..‬بەڵــێ‌‏‪ ،‬بێ‌‏‏دەنگییــان‬ ‫لــە ئاســتی ئەمــەدا‪ ،‬كۆڵەوارییــان پیشــان دەدات‪ ،‬ئەوەتــا ئــەوان لەم‬ ‫بــوارەدا هیــچ هەنگاوێكیــان نەنــا!‬ ‫هەمــوو ئەمانــە‪ ،‬بەڵگەیەكــی گومان‏بــڕن لەســەر ئــەوەی كــە‬ ‫قورئانــی پیــرۆز خــۆی بــۆ خــۆی موعجیزەیــە و لــە ســەرووی‬ ‫توانــا و وزەی مرۆڤەوەیــە‏‪.‬‬ ‫بەڵــێ‌‏‪ ،‬بەهــا و بڵنــدی و ڕەوانگۆیــی هــەر گوفتارێــك بــەوە‬ ‫ـێ وتوویەتــی؟ بــە كێــی وتــووە؟‬ ‫ڕوون دەبێتــەوە كــە بزانرێــت‪( :‬كـ ‌‏‬ ‫بۆچــی وتوویەتــی)؟!‬ ‫جــا لەســەر بناغــەی ئەمــە‪ ،‬تــا ئێســتا نــە هاووێنــەی قورئانــی‬ ‫پیــرۆز هاتــووە و‪ ،‬نــە دێــت و‪ ،‬نــە هەرگیــز هیــچ شــتێك نزیكــی‬ ‫دەبێتــەوە‪ .‬چونكــە قورئانــی پیــرۆز فەرمایشــتی پــەروەردگاری‬ ‫هەمــوو جیهانەكانــە و گوفتــاری بەدیهێنەریانــە و‪ ،‬قســەكردنێكە‬ ‫ـۆرێ الســایی ناكرێتەوە و‪ ،‬هیچ نیشــانەیەكی‬ ‫هەرگیــز بــە هیــچ جـ ‌‏‬ ‫ئەوتــۆی پێــوە نی‏یــە كــە ئــەوە بگەیەنێــت خۆكردەیی(التصنــع)ی‬ ‫تێــدا بێــت‪..‬‬ ‫هەروەهــا ئــەو كەســەی كــە قورئــان گوفتــاری خــۆی ئاراســتە‬ ‫دەكات نوێنــەری گــرۆی مــرۆڤ بەڵكــو نوێنــەری ســەرجەمی‬ ‫بوونەوەرانــە بــە گشــتی و‪ ،‬بەڕێزتریــن قســەبۆكراو(مخاطب)ە و‪،‬‬ ‫ناویشــی لــە نــاوی هەمــوان بــەرز و پایەدارتــرە و‪ ،‬ئــەم ئیســامە‬ ‫مەزنــە لــە هێــز و فراوانیــی ئیمانەكەی ئەو كەســەوە ســـەرچاوەی‬ ‫گرتــووە و‪ ،‬ڕێزیشــی لــە ڕادەیەكدایــە كــە بــۆ "قــاب قوســین" یــان‬ ‫ـەڵ دوانــی خواوەنــدی‬ ‫نزیكتریــش ســەرخراوە و بــە گوفتــار و لەگـ ‏‏‬ ‫بێ‌‏وێنــە پایــەدار كــراوە و ڕێــزی لـ ـ ‌ێ نــراوە‪.‬‬ ‫پاشــان قورئانــی پیــرۆز ڕێــی بەختەوەریــی هــەردوو‬ ‫دنیــا و ئامانجەكانــی بەدیهێنانــی گــەردوون و مەبەســـتە‬ ‫پەروەردگاری‏یەكانــی لـەمـــەڕ گـــەردوونی ڕوون كــــردووەتەوە‪..‬‬ ‫هەروەهــــا ئیمانــە بــــەر‏ز و بڵنــد و فراوانەكــەی ئــەو قســەبۆكراوە‬ ‫بەڕێزەشــی خســتووەتە ڕوو‪ ،‬كــە ئیمانێكــە هەمــوو ڕاســتی‏یەكانی‬ ‫ئیســامی لــە خــۆدا جــەم كــردووە‪ ..‬قورئانــی پیــرۆز هەمــوو‬ ‫الیەكــی ئــەم گەردوونــە مەزنــەی یــەكااڵ كــردووە و ئــەم دیــو و‬ ‫ئــەو دیــوی الپەڕەكانــی خســتووەتە ڕوو‪ ،‬وەكــو كەســێك كــە‬ ‫‪05‬‬

‫نەخشــەیەك یــان ســەعاتێكی لــە بەردەســتدا بێــت و ئاڵوگــۆڕ و‬ ‫دەســتكارییان بــكات و هەڵیــان بگێڕێتەوە‪ .‬قورئــان بەم كردارەی و‬ ‫لــە نێــوان ئاڵوگۆڕەكانــی ئــەم گەردوونــەدا‪ ،‬بەدیهێنــەری "مرۆڤ و‬ ‫گــەردوون"ی بــەم مرۆڤــە ناســاندووە‏‪.‬‬ ‫كەواتــە هیــچ گومانێــك لــەوەدا نی‏یــە كــە‪ :‬هەرگیزاوهەرگیــز‬ ‫هێنــان و پەیداكردنــی هاووێنــەی ئــەم قورئانــە لــە توانــای كەســدا‬ ‫نی‏یــە و‪ ،‬ناكرێــت هیــچ شــتێك بگاتــە پلــەی ئیعجــازی قورئــان‪.‬‬ ‫هەروەهــا هــەزاران زانــای هەڵكەوتــوو‪ ،‬لەوانــەی كــە‬ ‫هەریەكەیــان تەفســیرێكیان لــە چەندیــن بەرگــدا بــۆ قورئانــی‬ ‫پیــرۆز نووســیوە‪ ،‬كــە هــی هەندێكیــان گەیشــتووەتە ســی یــان چل‬ ‫یــان حەفتــا بــەرگ تەفســیر‪ .‬هەمــوو ئــەو زانایانــە بــە پاڵپشــت و‬ ‫بەڵگەكانــی خۆیــان چەندین الیەنی لەژمارەبــەدەری‪ :‬تایبەتكاریی‬ ‫ورد و نهێنیــی ناســك و‬ ‫بــەرز و ســەرنجی ڕەوان و تایبەتمەندیــی ‏‏‬ ‫واتــای بڵنــد و هەواڵــی غەیبیــی زۆر و جۆراوجــۆری قورئانــی‬ ‫پیرۆزیــان ڕوون كردووەتــەوە‪ .‬جــا دەرخســتن و چەســپاندنی ئــەو‬ ‫هەمــوو تایبەتكارییانــەی قورئــان لــە الیــەن ئــەو زانــا تەفســیر‬ ‫نووســانەوە‪ ،‬بەڵگەیەكــی گومان‏بــڕە لەســەر ئــەوەی كــە قورئــان‬ ‫موعجیزەیەكــی خوایی‏یــ ‏ە و دەراســا و لەعادەت‏بــەدەرە‪ .‬بــە‬ ‫تایبــەت كــە هــەر یەكــە لــە كتێبەكانــی "پەیامەكانــی نــوور" ‪ -‬كــە‬ ‫دەگەنــە سەدوســی كتێــب ‪ -‬تایبەتكاری‏یە‏كــی قورئانــی پیــرۆز و‬ ‫ســەرنجێكی بێ‌‏‏وێنــەی ئەویــان بــە چــــەشنێكی گومان‏بــڕ و بــە‬ ‫بەڵگــەی بەهێــز چەســـپاندووە‪ .‬بــە تایبــەت پەیامــی "موعجیزاتــی‬ ‫قـورئـــانی" و "مەقامی دووهەمی وتەی بیســتەم" كە گەلــ ‌ێ شــتی‬ ‫نوێ چەشــنی‪ :‬شــەمەندەفەر و‬ ‫لە كارە دەراســاكانی شارســتانێتیی ‌‏‬ ‫فڕۆكــەی لــە قورئانــی پیــرۆز دەرهێنــاوە‪ .‬هەروەهــا تیشــكی یەكەم‬ ‫كــە نــاوی‪" :‬ئاماژەكانــی قورئــان"ە و ئــەو ئاماژانــە دەردەخــات‬ ‫كــە لــە قورئانــدا هــەن ســەبارەت بــە "پەیامەكانــی نــوور" و‬ ‫"كارەبــا" و‪ ،‬ئــەو هەشــت پەیامــە بچووكانــەش كــە ناویــان "هەشــت‬ ‫هێمــاكان"ە و مــەودای ڕێســای وردی نێــوان پیتەكانــی قورئــان‬ ‫ـی و واتــای زۆ‏ر و زەبەنــدەن‪.‬‬ ‫ـەن و تابڵێــی دارای نهێنـ ‏‏‬ ‫بــاس دەكـ ‏‏‬ ‫هەروەهــا ئــەو پەیامــە بچووكــەی كــە باســی ئایەتەكانــی كۆتایــی‬ ‫ســوورەتی "الفتــح" دەكات و لــە ڕووی هەواڵدانــی غەیبی‏یــەوە بــە‬ ‫پێنــج ڕوو ئیعجــازی ئــەم ســوورەتە دەردەخــات و پەیامەكانــی‬ ‫تریــش كــە وەك ئەمــە وان‪..‬‬ ‫جــا كــە هەمــوو یەكێــك لــە بەشــەكانی "پەیامەكانــی نــوور"‬ ‫ڕاســتی‏یەك لــە ڕاســتی‏یەكانی قورئانــی پیــرۆز و نوورێــك لــە‬ ‫نوورەكانــی ڕوون دەكەنــەوە‪ ،‬تەســدیق و تەئكیــدی ئــەوە دەكــەن‬ ‫كــە قورئانــی پیــرۆز هاووێنــەی نی‏یــە و دەراســا و موعجیزەیــە و‬ ‫زمانــی جیهانــی "پەنهــان"ە لەنــاو ئــەم جیهانــە "بینــراو"ەدا و‪،‬‬ ‫گوفتــاری خواوەنــدی زانــای نهێنییەكانــە‪.‬‬ ‫*‬ ‫** ‏‬ ‫بــەم جــۆرە و لەبــەر ئــەم تایبەتكارییانــەی قورئانــی پیــرۆز‬ ‫كــە لــە‪ :‬شــەش خــاڵ و‪ ،‬شــەش ال و‪ ،‬شــەش مەقامــدا ئاماژەیــان بــۆ‬ ‫كرا‪ ،‬فەرمانڕەوایەتیی نوورانی و شــكۆدار و دەســتەاڵتی خاوێن و‬ ‫پیــرۆزی قورئــان‪ ،‬بەوپــەڕی ویقــار و ڕێــزەوە‪ ،‬بــەردەوام بــووە و‪،‬‬ ‫‪06‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫ڕووی هەموو ســەردەمەكان و گۆی زەویشــی‪ ،‬بە درێژایی هەزار و‬ ‫ـێ ســەد ســاڵ‏‪ ،‬ڕوونــاك كردووەتــەوە‪..‬‬ ‫سـ ‌‏‏‬ ‫لەبــەر هەمــوو ئــەو تایبەتكارییانــە‪ ،‬قورئانــی پیــرۆز چەندین‬ ‫پلەوپایـ ‏ە و دەســتكەوتی قودســیی خــەاڵت كــراوە‪ .‬چونكــە بــەالی‬ ‫كەمــەوە خوێندنــەوەی هــەر پیتێكــی قورئان پاداشــتی (دە) خێر و‬ ‫(دە) دانــە چاكــە و (دە) بەروبوومــی بەهەشــتی هەیــە‪ .‬تەنانــەت‬ ‫ـدێ ئایــەت و ســوورەت (ســەد) یــان (هــەزار)‬ ‫هەمــوو پیتێكــی هەنـ ‌‏‬ ‫یــان زیاتــر لــە بەروبوومەكانــی دواڕۆژ دەگرێــت و‪ ،‬لــە كاتــە‬ ‫پیرۆزەكانــدا پاداشــت و بەهــای هــەر پیتێــك لــە (دە) دانــەوە بــۆ‬ ‫(ســەدان) بــەرز دەبێتــەوە‪.‬‬

‫ئــەم گەشــتیارەی نــاو جیهــان‪ ،‬لــە هەمــوو ئەمانــە و چەندیــن‬ ‫تایبەتكاریی تری خاوێن و هاوچەشنی ئەمانە گەیشت و‪ ،‬بە "دڵ"ی‬ ‫ـێ ڕاســتە‪ ،‬ئــەم قورئانــە پیــرۆزەی كــە لــە هەمــوو‬ ‫خــۆی وت‪( :‬بەڵـ ‌‏‬ ‫ڕوویەكــەوە خاوەنــی ئیعجــازە و‪ ،‬بە‪ :‬یەكدەنگیی ســوورەتەكانی و‪،‬‬ ‫یەكگرتنــی ئایەتەكانــی و‪ ،‬تەوافوقــی نهێنــی و نوورەكانــی و‪،‬‬ ‫یەكاویــەك بوونــی بەروبــووم و ئاســەوارەكانی‪ ..‬شــایەتی‏یەكی‬ ‫بــە بەڵگــە چەســپاو دەدات لەســەر‪" :‬بــوون" و "یەكتایــی"‬ ‫خواوەنــدی "واجــب الوجــود" و‪ ،‬لەســەر ســیفەتە شــكۆدار و نــاوە‬ ‫جوانەكانــی‪ ،‬بــە ڕادەیــەك كــە هەمــوو شــایەتی‏یە لەژمارەبــەدەر و‬ ‫بێ‌ســنوورەكانی گشــت ئیمانــداران‪ ،‬تەنهــا چەنــد نمێكــی ئــەو‬ ‫شــایەتی‏دانەی قورئانــی پیــرۆزن)‪.‬‬ ‫لــە پلــەی حەڤدەهەمــی مەقامــی یەكەمیشــدا‪ ،‬بــەم جــۆرەی‬ ‫خــوارەوە ئاماژەیەكــی كــورت بــۆ ئــەو دەرســی تەوحیــد و ئیمانــە‬ ‫كــراوە كــە ئــەم گەشــتیارە لــە قورئانــی پیــرۆز وەری‏گــرت‪:‬‬ ‫الحــد الــذي‬ ‫(ال إلــه إالّ اللــ ‏ه الواجــب الوجــود الواحــد َ‬ ‫ّ‬ ‫دل عــى وجــوب وجــوده يف وحدتــه‪ :‬القــرآن املعجــز البيــان‬ ‫املقبــول املرغــوب َل جنــاس امللَــك واإلنــس والجــانّ‪،‬‬ ‫كل دقيقــة بكــال اإلحــرام بألســنة مئــة‬ ‫كل‌آياتــه يف ّ‬ ‫املقــرو‌ء ّ‬ ‫مليــون مــن نــوع اإلنســان‪ ،‬الدائــم ســلطنته القدســية عــي‬ ‫والزمــان‪،‬‬ ‫العصــار َ‬ ‫والكــوان وعــى وجــوه َ‬ ‫الرض َ‬ ‫أقطــار َ‬ ‫الرض‬ ‫والجــاري حاكميتــه املعنويــة النورانيــة عــى نصــف َ‬ ‫وخمــس البــر يف أربعــة عــر عــرا ً بكــال اإلحتشــام‪.‬‬ ‫وكــذا شــهد وبرهــن بإجــاع ســورة القدســية الســاوية وباتفــاق‬ ‫آياتــه النورانيــة اإللهيــة وبتوافــق أرساره وأنــواره وبتطابــق حقائقــه‬ ‫ومثراتــه وآ‌ثــاره باملشــاهدة والعيــان)‪.‬‬

‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫و‬

‫د‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ك‬

‫ی‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫سناك‬

‫هــەورە بروســکە یەکێکــە لــە دیــاردە بــاوەکان بەڕێژەیــەک لــە‬ ‫هــەر چرکەیکــدا ‪ 100‬بروســکە لــە زەوی دەدات کــە دەکاتــە زیــاد‬ ‫لــە ‪ 3‬ملیــار بروســکە لــە ســاڵێکدا‪ ،‬هــەورە بروســکە تریشــقەیەکی‬ ‫کارەبایــی مەزنــە لــە نێــوان هــەور و زەویــدا‪ ،‬لــە ســەرەتادا هــەوا‬ ‫وەک نەگەیەنەرێک دەور دەبینێت لە نێوان تەوژمی بارگە ســالبی‬ ‫نێــوان هــەورەکان و بارگــە موجەبــی ســەر زەوی‪ ،‬بــەاڵم کاتێــک‬ ‫کەڵەکەبوونێکــی زۆری بارگە ســالب لەبەشــی خــوارەوەی هەورەکان‬ ‫ڕوودەدات هــەوا چیتــر توانــای ڕاگرتنــی نابێــت ســەره‌نجام بارگــە‬ ‫ســالبەکە لــە زەویــدا خاڵــی دەبێتــەوە بــە شــێوەی بروســکە‪.‬‬ ‫هەورە بروســکە لە بەشــێکی زۆر کەمی چرکەیکدا ڕوودەدات و‬ ‫گەرمییەکــی هێنــدە زۆر دەردەکات کــە دەکاتە ‪ 27000‬پلەی ســەدی‬ ‫واتــە پێنــج ئەوەنــدەی گەرمــی ڕووی خــۆر! ئــەم گەرمییــە زۆرەش‬ ‫بــەو مــاوە کەمــە و دروســت بوونــی پەســتانێکی زۆر‪ ،‬وا دەکات کــە‬ ‫هــەوای چــواردەوری بــە خێــرای بکشــێت و له‌ره‌یه‌كــی کتوپــڕ‬ ‫وەک تەقینــەوە لــە نێــوان تەنۆلکەکانــی هــەوا دروســت بــکات کــە‬ ‫لەشــیوەی دەنــگ دەیبیســتین‪ ،‬بــەاڵم ســەرەڕای ترســناکی ئــەو‬ ‫دیاردەیــە هــەورە بروســکە ســودێکی زۆر بــەزەوی دەگەیه‌نێــت‪،‬‬ ‫چونکــە بــەردەوام لــە زەویــەوە تەوژمــی بارگــە ســالب بــەرز‬ ‫دەبێتــەوە‪ ،‬هــەورە بروســکە ئــەم تەوژمــە دووبــارە دەگەڕێنێتــەوە‬ ‫بــۆ زەوی‪ ،‬ئەگــەر هــەورە بروســکە نەبوایــە ئــەوا زەوی هاوســەنگی‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫س‬ ‫كه‬

‫و‬ ‫س‬ ‫وودب‬

‫‌ه‬ ‫خ‬ ‫ش‪.‬‬

‫‪..‬‬

‫هاوڕ‬ ‫ێ‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫یق‬ ‫کارەبایــی هــەوای لــە مــاوەی ‪ 5‬خولەکــدا لــە دەســت دەدا‪.‬‬ ‫ســوپاس بــۆ ئــەو خوایــەی کــە هــەورە بروســکەی هــەم‬ ‫کردووەتــە مایــەی تــرس و هــەم ســوود و هیــوا بەخــش‪:‬‬ ‫ﭽ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯱﭼ الرعــد‪،‬‬ ‫(خــوا ئــەو زاتەیــە‪ ،‬كــە هــەورە بروســكەكانتان نیشــاندەدات‪،‬‬ ‫هــاوڕێ لەگــەڵ ترســداو ئومێــد و هیوابەخشیشــە)‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪-Society, National Geographic. "Lightning Facts, Lightning Infor‬‬‫‪mation, Lightning Videos, Lightning Photos - National Geograph‬‬‫‪ic." National Geographic. N.p., n.d. Web. 19 Oct. 2016.‬‬ ‫‪-"Lightning FAQ." NOAA National Severe Storms Laboratory.‬‬ ‫‪N.p., n.d. Web. 19 Oct. 2016.‬‬ ‫‪-"What Causes the Sound of Thunder?" What Causes the Sound of‬‬ ‫‪Thunder? Everyday Mysteries:Fun Science Facts from the Library‬‬ ‫‪of Congress). N.p., n.d. Web. 19 Oct. 2016‬‬

‫ڕێنوسی قورئانیی‬ ‫د‪ .‬دیاری ئەحمەد ئیسماعیل ‪diaryismaeil@yahoo.com‬‬

‫خــوای گــەورە دەفەرموێــت‪ :‬ﭽﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ‬ ‫ﮞﭼ الحجــر‪ .‬خــوای گــەورە قورئانــی پاراســتووە لــە دڵەكانــدا و‬ ‫پاشــانیش بــە ڕێنموونــی كردنــی هــاوەاڵن بــۆ نووســینەوەی و‬ ‫پاراســتنی لــە دووتوێــی كتێبێكــدا‪ .‬گــەر ســەیر بكەیــن‪ ،‬هــەر لــە‬ ‫ســەرەتای دابەزینــی نیــگاوە‪ ،‬پێغەمبــەر ﷺ زۆر مەبەســتی بــووە‬ ‫كــە چــی وەردەگرێــت لــە جبریلــەوە بیــری نەچێتــەوە‪ ،‬جــاری‬ ‫وا هەبــووە پەلــەی كــردووە و لــە كاتــی دابەزینــی نیــگادا دەمــی‬ ‫جواڵنــدووە‪ ،‬بۆیــە خــوای گــەورەی پێــی فەرمــوو‪:‬ﭽﯸ ﯹ ﯺ‬ ‫ﯻ ﯼﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ‬ ‫ﰈ ﭼالقيامــة‪.‬‬ ‫نەیارانــی ئیســام هــەر جــار بــە شــێوازێك دەیانەوێــت ژەهــری‬ ‫خۆیــان بڕژێننــە نــاو بیــر و هەســتی موســڵمانان ‪-‬بــە تایبــەت‬ ‫گەنجــان‪ -‬بــە مەبەســتی گومــان دروســتكردن لــە بیروباوەڕیــان و‬ ‫ســەرچاوەی ســەرەكی دیینەكەیــان‪ .‬یــەك لەوانــە‪ :‬دەیانەوێــت‬ ‫بەگومانــەوە ســەیری مێــژووی نوســینەوە و شــێوازی ڕێنوســی‬ ‫قورئانیی بكەین! بۆیە پێویستە لەسەر گەنجان و ڕۆشنبیرانمان‪،‬‬ ‫كەمێكیــش بــێ‪ ،‬شــارەزاییان هەبێــت لــەم بابەتــە‪ .‬بــە نموونــە‪:‬‬ ‫موحەممــەد ئەركــۆن‪ 1‬دەڵێــت‪" :‬كۆكردنــەوەی قورئــان دوای وەفاتی‬ ‫پێغەمبــەر ﷺ دەســتی پێكــردووە‪ ،‬لەســەردەمی عوســماندا‪ ،‬واتــە‬ ‫دوای ‪ 25‬ســاڵ‪ ..‬هــاوەاڵن لــە ژیانــی پێغەمبــەردا ﷺ ئایەتیــان‬ ‫نوســیوەتەوە كــە بریتــی بــووە لــە چەنــد نوســخەیەكی جوزئــی"‪.2‬‬ ‫جگــە لــە لەبەركردنــی قورئــان لــە الیــەن هــاوەاڵن و دەمــاودەم‬ ‫كردنــی و گرنگیدانیــان پێــی‪ ،‬پێغەمبــەری خــوا ﷺ هــەر لــە‬ ‫ســەرەتای نیــگاوە‪ ،‬ئــەو ئایەتانــەی كە دادەبەزیــن داوای لە هاوەاڵن‬ ‫دەكــرد كــە بیانوســنەوە‪ ،‬بــۆ ئــەو مەبەســتەش نوســەرانی نیــگای‬ ‫هەبــوو‪ ،‬كــە لەبــەر دەســتیدا قورئانیــان بــۆ دەنووســییەوە‪ ..‬بــەم‬ ‫شــێوەیە هیــچ ئایەتێــك دانەبەزیبــوو كــە لــە ســەردەمی پێغەمبەر‬ ‫ﷺ خۆیــدا بــە نووســراوی نەپارێزرابێــت‪ .‬كــە چەنــد ئایەتێــك‬ ‫دادەبــەزی پێغەمبــەر ﷺ دەیفەرمــوو ئــەم ئایەتانــە بخەنــە فاڵنە‬ ‫شــوێن لــە فاڵنــە ســورەت دوای فاڵنــە ئایــەت‪( :‬كان رسـ ُ‬ ‫ـول اللــه‬ ‫السـ َو ِر َذ ِ‬ ‫وات ال َعــدَ ِد‪،‬‬ ‫ﷺ ِمـ َّ‬ ‫ـا يَـأْيت َعلَيـ ِه ال َزمــانُ‪ ،‬يَ ْنـز ُِل َعلَيـ ِه ِمـ َن ُ‬

‫‪08‬‬

‫‪ -1‬یەكێكــە لــە مۆدێرنیســتەكان‪ ،‬كــە مەزهەبێكــی فیكــری ئەدەبــی عەملانیە‪،‬‬ ‫لەســەر بنەمــای بیــر و بۆچونــی ڕۆژئاوایــی دروســت بــووە‪ ،‬وەك ماركســی‬ ‫و فرۆیــدی و داریونــی‪ ..‬ئامانجــی ســڕینەوەی ســەرچاوەكانی ئایینــە‪..‬‬ ‫بنــواڕە‪ :‬املوســوعة امليــرة يف األديــان واملذاهــب واألحــزاب املعارصة‪،‬‬ ‫ارشاف وتخطيــط ومراجعــة‪ :‬د‪ .‬مانــع بــن حــاد الجهنــي‪ ،‬دار النــدوة‬ ‫العامليــة للطباعــة والنــر والتوزيــع‪ ،‬ط‪2003 ،5‬م‪1424 ،‬هـــ‪.867 /2 :‬‬ ‫‪-2‬ل ـ ‌ه كتێبــی‪ :‬إتقــان الربهــان يف علــوم القــرآن‪ /‬د‪ .‬فضــل حســن عبــاس‪،‬‬ ‫دار النفائــس‪ ،‬األردن‪ ،‬ط‪2010 ،2‬م‪1430 ،‬ه‪.371 /2 :‬‬ ‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫ــب ِع ْنــدَ ُه‬ ‫الــي ُء يَد ُعــو بَ َ‬ ‫َ‬ ‫فَــكانَ إذا نَــ َز َل عليــ ِه‬ ‫عــض َمــ ْن يَكْ ُت ُ‬ ‫َف َي ُقـ ُ‬ ‫الســو َر ِة التــي يُ ْذكَ ـ ُر ِفيهــا كَــذا وكَــذا‪.‬‬ ‫ـول‪ :‬ضَ ُعــوا ه ـ ِذ ِه يف ُّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َوي ْنـ ـز ُِل َعلَيـ ـه اآلي ـة َف َي ُقـ ُ‬ ‫الســو َرة الّتــي‬ ‫ـول‪ :‬ضَ ُعــوا َهــذه اآليَ ـة يف ُّ‬ ‫اآليــات َف َيق ُ‬ ‫ُــول‪ :‬ضَ ُعــوا‬ ‫ُ‬ ‫ُي ْذكَــ ُر ِفيهــا كَــذا وكَــذا‪َ ،‬و َي ْنــز ُِل َعليــ ِه‬ ‫َهــذ ِه اآليـ ِ‬ ‫ـات يف الســور ِة التــي ُي ْذكَـ ُر فيهــا كــذا وكــذا) الترمــذي‪:‬‬ ‫تفســير القــرآن (‪ ،)3086‬أبــو داود‪ :‬الصــاة (‪ ،)786‬أحمــد (‪.)1/57‬‬ ‫واتــە‪( :‬قورئــان لــە كاتــی جیــا جیــادا دەهاتــە خــوارەوە و كاتێــك‬ ‫شــتێك دادەبەزی‪ ،‬بانگی هەندێك لەوانەی قورئانیان بۆ دەنوســی‬ ‫دەكــرد و دەیفەرمــوو‪ :‬ئەمــە بخەنــە ئــەو ســورەتەی كــە باســی‬ ‫فاڵنــە شــت دەكات و كاتێــك ئایەتێــك دادەبــەزی دەیفەرمــوو‪ :‬ئــەم‬ ‫ئایەتــە بخەنــە ئــەو ســورەتەی كــە باســی فاڵنــە شــت دەكات و‬ ‫كاتێــك چەنــد ئایەتێــك دادەبــەزی دەیفەرمــوو‪ :‬بیخەنــە ئــەو‬ ‫ســورەتەی كــە باســی فاڵنــە شــت دەكات)‪.‬‬ ‫لــە ژیانــی پێغەمبــەردا ﷺ قورئــان هەمــووی لــە دووتوێــی‬ ‫پەرتوكێكــدا كۆنەكرابــۆوە‪ ،‬بەڵكــو پەرتوبــاو بــوو‪ ..‬لەهەمــان‬ ‫كاتــدا هەندێــك لــە هــاوەاڵن هەندێــك لــە قورئانیــان الی خۆیــان‬ ‫نوســیبووەوە‪ .3‬دوای وەفاتــی پێغەمبــەر ﷺ و دووای كوژرانــی‬ ‫نزیكــی ‪ 70‬كــەس لــە قورئانخوێنــەكان (الحفــاظ) لــە شــەڕی‬ ‫(یەمامــە) لەگــەڵ هەڵگەڕاوەكانــدا‪ ،‬عومــەری كــوڕی خەتتــاب ‬ ‫داوا دەكات لــە ئەبوبەكــر كــە فەرمــان بــدات بــە كۆكردنــەوەی‬ ‫قورئــان لــە دووتوێــی پەڕتوكێكــدا و بپارێزرێــت لــە ونبــوون‪،‬‬ ‫نــەوەكا قورئانخوێنــی زیاتــر بكوژرێــن و بــڕۆن‪ ،‬كــە ســەرچاوەی‬ ‫پارێزگاریكردنــی ئــەم قورئانــەن‪ ..‬دوای گفتوگۆیەكــی زۆر پاشــان‬ ‫ئەبوبەكــر قەناعەتــی هێنــا و داوایــان لــە زەیــدی كوڕی ســابت ‬ ‫كرد كە هەستێت بەو كارە‪ .4‬كۆكردنەوەی قورئان لەم سەردەمەدا‬ ‫بــۆ پاراســتنی ئــەو بەڵگەنامانــە بــووە كــە ســەرەتا لەســەردەمی‬ ‫پێغەمبــەردا ﷺ نوســرابوونەوە و لــە شــوێنێكدا كۆیــان بكەنــەوە‪.‬‬ ‫پاشــان خەلیفــە عوســمان‪ ،‬بــە ڕاوێژ و ڕەزامەندی گــەورە هاوەاڵن‪،‬‬ ‫فەرمانیــدا بــە نوســینەوەی چەنــد نوســخەیەك لــەو قورئانــەی كە‬ ‫لــە ســەردەمی ئەبوبەكــردا كۆكرابــووەوە‪ ،‬پــاش پێداچوونەوەیەكی‬ ‫كۆتایــی‪ ،‬كــە ڕەچــاوی هەمــوو شــێوازی خوێندنەوەكانــی تیــا‬ ‫بكرێت‪ ،‬پاشــان ئەم نوســخانە بنێررێت بۆ شــارە ســەرەكییەكان و‬ ‫بكرێتــە تاكــە ســەرچاوە بــۆ قورئانخوێنــان و مامۆســتایان‪.5‬‬ ‫‪ -3‬اإلبانــة عــن معــاين القــراءات‪ ،‬أيب محمــد مــي بــن أيب طالــب القييس‬ ‫القــرواين ثــ ّم األندلــي القرطبــي‪ ،‬تحقيــق‪ :‬فرغــي ســيد عربــاوي‪،‬‬ ‫لبنــان‪ ،‬ط‪ :2011 ،1‬ص‪.31‬‬ ‫‪ -4‬البخاري‪.4311 :‬‬ ‫‪-5‬مناهــل العرفــان يف علــوم القــرآن‪ /‬محمــد عبدالعظيــم الزرقــاين‪ ،‬دار‬ ‫إحيــاء الــراث العــريب‪ ،‬بــروت‪ ،‬لبنــان‪ ،‬ط‪.188 /1 :2‬‬

‫ڕێنوســی قورئانیــی‪ :‬بریتیــە لــەو شــێوازی نوســینەی كــە لــە‬ ‫نوســینەوەی قورئاندا بەكارهاتووە هەر لەســەردەمی پێغەمبەرەوە‬ ‫ﷺ و پاشــانیش لــە نوســینەوەی موصحەفەكانــی ســەردەمی‬ ‫عوسماندا‪ .‬ڕێنوسەكەی جیاوازە لە ڕێنوسی ئاسایی‪ .‬ئەو زانستەی‬ ‫كــە لــەم بابەتــە دەكۆڵێتــەوە پێــی دەوترێــت‪( :‬علــم اإلمــاء ‪ -‬علــم‬ ‫الخــط ‪ -‬علــم الهجــاء ‪ -‬علــم هجــاء المصاحــف – علــم الضبــط)‪.‬‬ ‫لەكاتــی هاتنــی ئیســامدا‪ ،‬عــەرەب نەتەوەیەكــی نەخوێنــدەوار‬ ‫بــوون بەگشــتی‪ ،‬لــە مەككــەدا تەنهــا ‪ 17‬پیــاو هەبــووە كــە توانــای‬ ‫خوێنــدن و نوســینیان هەبــوو‪ ،‬بــەاڵم لــە مەدینــە ژمارەیــان زیاتــر‬ ‫بــووە‪ .6‬لــەو كاتــەدا جــۆرە خەتێكــی نوســین بــاو بــوو پێــی وتــراوە‬ ‫خەتــی عەرەبیــی باكــوور‪ ،‬كــە لــە خەتــی نەبەتــی (النبطــي)‬ ‫یــەوە وەرگیــراوە‪ ،‬كــە ئەویــش كاتــی خــۆی لــە خەتــی ئارامیــەوە‬ ‫وەرگیــراوە‪ ،‬پاشــان پێــی وتــراوە خەتــی حیجــازی‪ .‬بــۆ تێگەیشــتن‬ ‫لــە خەتــی نوســینی قورئــان‪ ،‬پێویســت دەكات ئامــاژە بكەیــن بــە‬ ‫تایبەتمەندیەكانــی خەتــی حیجــازی‪.7‬‬

‫لە تایبەتمەندیەكانی خەتی حیجازی‪:8‬‬

‫ نەبوونی نیشانەكانی جوڵە (سەر و بۆر و ژێر)‪.‬‬‫ لێكچوونی هەندێك پیت لە شێوەدا‪.‬‬‫ حەزفكردنی پیتەكانی مەد (ا – و ‪ -‬ی) لە زۆربەی وشەكاندا‪.‬‬‫ نوسینی ئەلیف بە شێوەی (ی)‪.‬‬‫ نوسینی (ت)ی مێینە (تاء التأنیث) بە دوو شێوە (ت ‪ -‬ة)‪.‬‬‫ نوسینی (و)ێكی زیادە لەكۆتایی هەندێك وشەدا‪.‬‬‫پــاش زانینــی تایبەتمەندیەكانــی خەتــی حیجازی‪ ،‬ئەگەر ســەیری‬ ‫تایبەتمەندیەكانــی ڕێنوســی قورئانــی بكەیــن‪ ،‬دەبینیــن چەنــد‬ ‫لێكچوونێكــی ســەرەكی بــەدی دەكرێــت لــە نێوانیاندا‪ ،‬كــە ئەگەری‬ ‫ئــەوە بەهێــز دەكات كــە خەتــی حیجــازی كاریگەریــی هەبووبێــت‬ ‫لەســەر ڕێنوســی قورئانــی‪.‬‬

‫تایبەتمەندیەكانی ڕێنوسی قورئانیی‪:9‬‬

‫‪ -1‬البردن (الحذف)‪:‬‬ ‫ البردنــی پیتــی (ا)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬الصــراط) بــە (الصــرط) و (یــا‬‫أیهــا) بــە (یأیهــا) نوســراوە‪.‬‬ ‫ البردنــی پیتــی (ی)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬الحوارییــن) بــە (الحواریــن) و‬‫(ولیــي) بــە (ولــي) نوســراوە‪.‬‬ ‫ البردنــی پیتــی (و)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬الغــاوون) بــە (الغــاون) و (یدعــو‬‫الداعــي) بــە (یــدع الداع) نوســراوە‪.‬‬ ‫ البردنــی پیتــی (ل)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬اللیــل) بــە (الیــل) و (اللــذي)‬‫بــە (الــذي) نوســراوە‪.‬‬ ‫‪ -6‬فتــوح البلــدان‪ ،‬أحمد بــن يحيى البــاذري‪ ،‬ط‪ .‬القاهــرة‪ ،‬ص‪ 477‬و‪.479‬‬ ‫‪ -7‬رســم الـــمصحف دراســة لغويــة تاريخيــة‪ ،‬غانــم قــدوري الحمــد‪ ،‬ط‪،1‬‬ ‫‪1402‬هـ ‪1982 -‬م‪ ،‬ص‪.45-50‬‬ ‫‪ -8‬الـــميرس يف علــم رســم الـــمصحف وضبطــه‪ ،‬أ‪.‬د‪ .‬غانــم قــدوري‬ ‫الحمــد‪ ،‬مركــز الدراســات والـــمعلومات القرآنيــة مبعهــد اإلمام الشــاطبي‪-‬‬ ‫جــدة‪ ،‬ط‪1433 ،1‬هـــ ‪-2012‬م‪ :‬ص‪.21‬‬ ‫‪ -9‬الـــميرس يف علــم رســم الـــمصحف وضبطــه‪ ،‬ص‪ .178 101-‬هه‌روه‌ها‪:‬‬ ‫التبــن يف أحــكام تــاوة الكتــاب الـــمبني‪ ،‬الشــيخ عبداللطيف فايــز ريان‪،‬‬ ‫دار املعرفــة‪ ،‬بــروت ‪ -‬لبنان‪ ،‬ط‪1420 ،1‬هـــ ‪1999 -‬م‪ :‬ص‪.528-559‬‬

‫ البردنــی پیتــی (ن)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬ننجــي المؤمنيــن) بــە (نـــجي‬‫المؤمنيــن) و (ال تأمننــا) بــە (ال تأمنــا) نوســراوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬زیادكردن (الزیادة)‪:‬‬ ‫ زیادكردنــی (ا)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬مئــة) بــە (مائــة) و (ألذبحنــه) بــە‬‫(ألاذبحنــه) نوســراوە‪.‬‬ ‫ زیادكردنــی (ی)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬أفــإن) بــە (أفإیــن) و (بأیــد) بــە‬‫(بأییــد) نوســراوە‪.‬‬ ‫ زیادكردنــی (و)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬أُلــو) بــە (أولــو) و (ســأریكم) بــە‬‫(ســأوریكم) نوســراوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬گۆڕین (البدل)‪:‬‬ ‫ نوســینی (ا) بــە (و)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬الصــاة) بــە (الصلــوة) و‬‫(بالغــداة) بــە (بالغــدوة) نوســراوە‪.‬‬ ‫ نوســینی (ا) بــە (ی)‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬وضحاهــا) بــە (وضحیهــا) و‬‫(تالهــا) بــە (تلیهــا) نوســراوە‪.‬‬ ‫ نوسینی (ه)ی مێینە بە (ت)‪ ،‬بۆ نموونە‪( :‬رحمة) بە (رحمت) و‬‫(نعمة) بە (نعمت) نوســراوە‪.‬‬ ‫‪ -4‬یاساكانی هەمزە (الهمزة)‪:‬‬ ‫ ئەگــەر هەمزەكــە لەپێشــەوە بــوو‪ ،‬بــە چەنــد شــێوازێك‬‫دەنوســرێت‪( :‬أأنــزل) بــە (ا‌ونــزل) و (أإذا) بــە (ائــذا) نوســراوە‪.‬‬ ‫ ئەگــەر هەمزەكــە لــە ناوەڕســتا بــوو‪ ،‬بــە چەنــد شــێوازێك‬‫دەنوســرێت‪( :‬وتئــوي) بــە (وتــؤي) و (الرئیــا) بــە (الرءیــا) و‬ ‫(یئفكــون) بــە (یؤفكــون) نوســراوە‪.‬‬ ‫ ئەگــەر هەمزەكــە لــە كۆتایــدا بــوو‪ ،‬بــە چەنــد شــێوازێك‬‫دەنوســرێت‪( :‬نَبِــأ) بــە (نبــئ) و (اخلَـبـَــأ) بــە (الخــبء) و (الضعفــاء) بــە‬ ‫(الضعفــؤا) نوســراوە‪.‬‬ ‫‪ -5‬جیاكردنەوە و پێكەوەلكان (الفصل والوصل)‪:‬‬ ‫ پێكەوەلــكان و جیاكردنــەوەی ئــەو وشــانەی كــە تێهەڵكێشــانیان‬‫(االدغــام) تیــا ڕووداوە‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬أالّ) بــە (أن ال) و (ممّــا) بــە (مــن‬ ‫ما) دەنوســرێت‪.‬‬ ‫ پێكەوەلكانــی ئــەو وشــانەی كــە تێهەڵكێشــان (االدغــام) تیایانــد‬‫ڕووی داوە‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬أالّ) و (ممّــا)‪.‬‬ ‫‪ -6‬ئەوەی دوو قیرائەی تیایە و بە یەكێكیان نوسراوە‪:‬‬ ‫ (وال یخــاف عقبیهــا) لــە زۆربــەی خوێندنەوەكانــدا و‪( ،‬فــا یخاف‬‫عقبیهــا)‪ :‬لــەالی مەدەنییــەكان (نافــع وأبو جعفر)‪.‬‬

‫لە سوودەكانی ڕێنوسی قورئانیی‪:10‬‬

‫ پاراســتنی موصحەفــەكان لــە موخالەفەكردنــی شــێوازی‬‫نوســینەوەی موصحەفــە عوســمانیەكان (ئــەو موصحەفانــەی لــە‬ ‫ســەردەمی پێشــەوا عوســماندا نوســراون)‪.‬‬ ‫ جیاكردنــەوەی خوێندنــەوە دروســتەكان لــە خوێندنــەوە‬‫هەڵــەكان (القــرا‌ءات الشــاذة)‪.‬‬ ‫ ناسینەوەی ئەو قۆناغەی كە ئەو موصحەفەی تێدا نوسراوە‪.‬‬‫ پاراستنی ئەو خوێندنەوانەی كە ڕێنوسی قورئانیی هەڵی دەگرن‪.‬‬‫ زیندووكردنــەوەی ســوننەتی وەرگرتنــی قورئــان لــە زاری‬‫‪ -10‬مزايــا الرســم العثــاين وفوائــده‪ ،‬د‪.‬طــه عابديــن طــه‪ ،‬مجلــة البحــوث‬ ‫والدراسات القرآنية‪ ،‬الـــمملكة العربية السعودية‪ ،‬العدد‪ ،2‬الســنة‪ ،1‬ص‪.26-30‬‬

‫‪09‬‬

‫قورئانخوێنەكانــەوە‪.‬‬ ‫ خۆپاراستن لەوەی هەڵە بكرێت لە نوسینەوەی قورئاندا‪ ،‬چونكە‬‫ئەگــەر هــەر جــارەی بــە شــێوازێك بنوســرێتەوە‪ ،‬هــۆكارە بــۆ ئەوەی‬ ‫كــە بــەردەوام گۆڕانگاریــی تیــا ڕوو بدات‪ ،‬پاشــان هەڵەی تیا بكرێت‪.‬‬ ‫ پارێزگاریی كردنی یەكێك لە ڕوكنەكانی دروست خوێندنەوەی‬‫قورئان‪.‬‬ ‫هــەر لــە مێــژەوە زانایــان لــەم بــوارەدا نوســینیان هەبــووە و‬ ‫چەندیــن كتێبیــان دانــاوە‪ ،‬لــە پێــش هەمووشــیانەوە قورئانخوێنە‬ ‫بەناوبانگــەكان بــوون‪ ،‬لەوانــە (القــرا‌ء العشــر)‪ .‬چەندیــن كتێــب‬ ‫لــەم بــوارەدا نوســراون‪ ،‬هەندێكیــان مــاوون و هەندێكیشــیان ون‬ ‫بــوون‪ .‬هەروەهــا چەندیــن نوســین لــە شــێوەی هۆنــراوەدا دانراون‪،‬‬ ‫بــە مەبەســتی ئاســانكردن و لەبەركــردن‪ ،‬چەندیــن ڕاڤەشــیان بــۆ‬ ‫كــراوە‪.11‬‬ ‫بۆچوونــی زانایــان و توێــژەران ســەبارەت بــە دیاردەكانــی ڕێنوســی‬ ‫قورئانیــی جیــاوازە‪ ،12‬لــەو ڕایانە‪:‬‬ ‫‪ -1‬پێدەچێــت ئــەو دیاردانــە بەهــۆی كــەم ســەلیقەیی و‬ ‫دوواكەوتوویــی زانســتی نوســین بێت الی پێشــینان‪ ،‬لــەو زانایانەی‬ ‫كــە ڕایــان وایــە‪( :‬یحیــی بــن زیــاد القــراء (ت‪ ))207‬و (ابــن قتیبــة‬ ‫(ت‪ ))276‬و (ابــن خلــدون (ت‪.))808‬‬ ‫ئیبــن خەلــدون دەڵێــت‪" :‬گــەر ســەیری ئــەوە بكەیــت كــە ڕوویــدا‬ ‫لــە وێناكردنیــان بــۆ موصحــەف كــە هــاوەاڵن بــە دەســتی خۆیــان‬ ‫نوســیویانە‪ ،‬كــە تۆكمــە نیــە‪ ،‬بۆیە زۆر لــە وێنەكانیان پێچەوانەی‬ ‫قیاســی یاســاكانی ڕێنــوس بــووە الی ئەهلــی خــۆی‪ .‬پاشــانیش‬ ‫تابیعیــەكان شــوێن ڕێچكــەی ئــەوان كەوتــوون‪ ،‬وەك تەبــەروك‬ ‫كــردن بــەوەی كــە هاوەاڵنــی پێغەمبــەر ﷺ نوســیویانە"‪..13‬‬ ‫هەروەهــا دەڵێــت‪" :‬ئــاوڕ مــەدەرەوە بــۆ ئــەوەی كــە هەندێــك‬ ‫گومــان دەبــەن بــەوەی كــە لــە خــەت دەزانــن و وا دەزانــن كــە‬ ‫ئــەو جیاوازییــەی كــە لــە نوســینەوەی موصحەفدا هەیــە هەمووی‬ ‫ئامــاژەی خــۆی تێدایــە‪ .‬ئەڵێــن لــە زیادكردنــی (ا) لــە وشــەی‬ ‫(الاذبحنــه) بــۆ ئاگاداركردنــەوەی ئەوەیــە كــە ســەربڕینەكە ڕووی‬ ‫نــەداوە و لــە زیادكردنــی (ي) لــە وشــەی (بأییــد) بەڵگەیــە لەســەر‬ ‫ئەوپــەڕی توانــای خــوای گــەورە و‪ ..‬نموونــەی ئەمانــە‪ ،‬كــە هیــچ‬ ‫بنەمایەكــی نیــە جگــە لــە تەخمینكــردن نەبێــت"‪.‬‬ ‫‪ -2‬دیاردەكانــی ڕێنوســی قورئانیــی بەڵگــەی نهێنــی شــاراوە و‬ ‫مانــای زیادەیــان تیایــە‪ .‬لەوانــەی ئــەو ڕایەیــان هەیــە‪( :‬أحمــد‬ ‫بــن محمــد بــن عذمــان األزدي (ابــن البنـا‌ء المراكشــي) (ت‪ ))721‬و‬ ‫(الشــیخ عبــد العزیــز الدبــاغ (ت‪.))1132‬‬ ‫‪ -3‬لێكدانــەوی زمانەوانیــی بــۆ دیاردەكانــی ڕێنوســی قورئانــی‪،‬‬ ‫لەوانــە‪:‬‬ ‫ البــردن (الحــذف) بــەوە لێــك دەدەنــەوە كــە بــۆ كورتكردنــەوە‬‫(اإلختصــار) بەكارهاتبێــت‪ .‬یــان لەبــەر دووبــارە نەبوونــەوەی دوو‬ ‫وێنــەی لەیەكچــوو لــە خەتەكــەدا‪ .‬یــان نوســینەكەیان بەحیســابی‬ ‫‪-11‬رسم الـمصحف دراسة لغوية تاريخية‪ ،‬ص‪.168-178‬‬ ‫‪ -12‬بنواڕه‌‪ :‬الـميرس يف علم رسم الـمصحف وضبطه‪ ،‬ل‪.185-203‬‬ ‫‪ -13‬مقدمــة ابــن خلــدون‪ ،‬عبد الرحمــن بن خلــدون‪ ،‬تحقيــق‪ :‬حامد أحمد‬ ‫الطاهــر‪ ،‬دار الفجــر للــراث‪ ،‬القاهــرة‪ ،‬ط‪1431 ،2‬هـــ‪2010 -‬م‪ ،‬ص‪.504‬‬

‫‪10‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫گەیانــدن (وصــل) نوســیبێت نــەك وەســتان لەســەری (الوقــف)‪.‬‬ ‫ زیادكردنیــان بــەوە لێكداوەتــەوە كــە بــۆ جیاكردنــەوەی مانــا‪،‬‬‫یــان بــۆ بەهێزكردنــی وشــەكە بــوو بێــت‪.‬‬ ‫ گۆڕینیــان بــەوە لێكداوەتــەوە كــە لەبــەر خاتــری گەڕانــەوە‬‫بــۆ ئەصلــی وشــەكە بــوو بێــت‪ ،‬یــان لەبــەر نوســینی وشــەكان‬ ‫كــە ئیمالەیــان تیایــە‪ ،‬یــان نوســینەكەیان بــە حیســابی گەیانــدن‬ ‫(وصــل) نوســیبێت‪ ،‬نــەك وەســتان لەســەری (الوقــف)‪.‬‬ ‫ لە نوســینی هەمزەدا ڕەچاوی گەیاندن و ئاســانكردن (تســهیل)ی‬‫هەمــزە‪ ،‬یــان ڕەچاوكردنــی جیاكردنــەوەی هەمزەكــە و‬ ‫جێبەجێكــردن (تحقیــق الهمــزة)ی تیــا كــراوە‪.‬‬ ‫ بــۆ لێكدانــەوەی جیاكردنــەوە و پێكەوەلــكان (الفصــل والوصــل)‬‫ڕەچــاوی خوێندنــەوەی وشــەكانیان كــردووە لەكاتــی گەیانــدن و‬ ‫وەســتان لەســەریان‪ ،‬یــان لەبــەر كورتكردنــەوە و ئاســانكاری‬ ‫لەكاتــی خوێندنەوەیانــدا‪.‬‬ ‫‪14‬‬ ‫حوكمی پابەندبوون بە ڕێنوسی قورئانیەوە ‪:‬‬ ‫ڕای یەكــەم‪ :‬پێویســتە پابەنــد بیــن بــە ڕێنوســی عوســمانیەوە و‬ ‫نابێــت موخالەفــەی بكرێــت‪ :‬ئەمــەش ڕای زۆرینــەی زانایانــی‬ ‫پێشــین و ئەوانــی دووایــش‪:‬‬ ‫ لــە پێشــەوا مالیكیــان پرســی‪ :‬پێــت چۆنــە ئەگــەر موصحەفێــك‬‫بنوســین لەســەر شــێوازی نوســینی ئــەو ســەردەمە؟ فەرمــووی‪:‬‬ ‫"بەڕاســتی نازانــم‪ .‬دەبێــت هــەر وەك نوســینی پێشــین‬ ‫بنوســرێتەوە"‪.15‬‬ ‫ ئەبــو عەمــری دانــی دەڵێــت‪" :‬هیــچ كام لــە زانایانــی ئوممــەت‬‫ڕایەكــی غەیــری ئەوەیــان نەبــووە"‪.16‬‬ ‫ پێشــەوا ئەحمــەدی كــوڕی حەنبــەل دەڵێــت‪" :‬موخالەفەكردنــی‬‫خەتــی موصحەفــی عوســمانی حەرامــە"‪.17‬‬ ‫ بەیهەقــی لــە (شــعب اإلیمــان)دا دەڵێــت‪" :‬هەركــەس موصحەفێــك‬‫بنوســێت دەبێــت پارێزگاریــی ئــەو پیتانــە بــكات كــە كاتــی خــۆی‬ ‫موصحەفەكانــی پــێ نوســراوە و نابێــت موخالەفەیــان بــكات‪ ،‬یــان‬ ‫شــتێكی لــێ بگۆڕێــت‪ ،‬چونكــە ئــەوان زاناتــر و ڕاســتگۆتر بــوون و‬ ‫لــە ئێمــە زیاتــر ڕاســپاردەیان پاراســتووە‪.18"..‬‬ ‫ لــە فەتــوای دەســتەی بــااڵی گــەورە زانایانــی ســعودیە‪ ،‬ژمــارە‬‫(‪)71‬ی (‪1399 /10 /21‬ك)دا هاتووە‪" :‬پارێزگاریكردنی نوسینەوەی‬ ‫موصحــەف بــە ڕێنوســی عوســمانی زەرورە‪ ،‬ئــەوە شــوێنكەوتنی‬ ‫عوســمان و عەلــی و هاوەاڵنــی تــرە و كاركردنــە بــە كۆدەنگیــان"‪،‬‬ ‫هەروەهــا مەجمەعــی فیقهــی لــە مەككــە و خانــەی فەتــوا لــە‬ ‫میســر پشــتگیریی ئــەم فەتوایەیــان كــردووە‪.‬‬ ‫‪ -14‬بنواڕه‌‪ :‬مزايا الرسم العثامين وفوائده‪ :‬ل‪.34 30-‬‬ ‫‪ -15‬الـــمقنع يف رســم مصاحــف األمصــار ونقطهــا‪ ،‬اإلمــام أبــو عمــرو‬ ‫الــداين‪ ،‬تحقيــق‪ :‬فرغــي ســيد عربــاوي‪ ،‬دار الفــاروق الحديثــة للطباعــة‬ ‫والنــر‪ ،‬القاهــرة‪ ،‬ط‪1429 ،1‬هـــ‪2008 -‬م‪ :‬ص‪.68‬‬ ‫‪ -16‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪.‬‬ ‫‪ -17‬الربهــان يف علــوم القــرآن‪ /‬اإلمــام بدرالديــن محمــد بــن عبداللــه‬ ‫الزركــي‪ ،‬تحقيــق‪ :‬محمــد أبــو الفضــل ابراهيــم‪ ،‬دار الـــمعرفة‪ ،‬بــروت‪-‬‬ ‫لبنــان‪1972 ،‬م‪1391 ،‬هـــ‪.‬‬ ‫‪ -18‬شــعب اإلميــان‪ ،‬البيهقــي‪ ،‬تحقيــق‪ :‬عبدالعــي عبدالحميــد حامــد‪،‬‬ ‫مكتبــة الرشــد‪ ،‬الريــاض‪1423 ،‬هـــ‪2003 -‬م‪.219 /4 :‬‬

‫ڕای دووەم‪ :‬جائیــزە قورئــان بــە ڕێنووســی نــوێ بنوســرێت‪،‬‬ ‫چونكــە ڕێنوســی قورئــان تەوقیفــی نیــە‪ ،‬بەڵكــو كارێكــە هــاوەاڵن‬ ‫لەســەری ڕازی بــوون‪ ،‬لەوانــە‪ :‬ئیبــن خەلــدون و‪ ،‬قازی ئەبوبەكری‬ ‫باقەلالنــی‪ ،‬وەك لــە كتێبــی (االنتصــار)دا باســی كــردووە‪ .‬هەروەهــا‬ ‫هەندێــك لــە زانــا هاوچەرخــەكان پێیــان وایــە ئــەم جۆرە نوســینە‬ ‫خەڵكــی دەخاتــە هەڵــەوە و ناڕەحەتیــان دەكات و‪ ،‬هیچ بەڵگەیەك‬ ‫نیــە لــە قورئــان یــان ســوننەت یــان كۆدەنگــی ئوممــەت لەســەر‬ ‫ئــەوەی كــە واجبــە ڕێنوســی قورئانــی بەكاربێــت‪.‬‬ ‫ڕای ســێیەم‪ :‬نوســینی موصحەفــەكان بــە ڕێنوســی ئاســایی‬ ‫بنوســرێت بــۆ عامــەی خەڵــك بــە مەبەســتی فێربــوون و‪،‬‬ ‫هێشــتنەوەی ڕێنوســی عوســمانی تەنهــا وەك كلتورێكــی بۆمــاوە‬ ‫لــە هاوەڵەكانــەوە و‪ ،‬ئــەو جــۆرە موصحەفانــە تایبــەت بــن بــە‬ ‫زانایانــەوە‪.‬‬ ‫ڕای چوارەم‪ :‬پێویســتە قورئان بە ڕێنوســی ئاســایی بنوســرێتەوە‪،‬‬ ‫تــا نەزانــەكان نەكەونــە هەڵــەی گۆڕینــی قورئــان‪ .‬ئــەم ڕایــەش‬ ‫دەگەڕێننــەوە بــۆ عــززی كــوڕی عەبدولســەالم‪.19‬‬ ‫ئایــا رێنوســی قورئانــی بــە وەحییــە‪ ،‬واتــە (توقیفــي)ە؟ یــان‬ ‫ئیجتیهــادی هــاوەاڵن بــووە؟‬ ‫هەندێــك پێیــان وایــە لەالیــەن خوایــەوە‪ ،‬واتــە (توقیفی)یــە‪ ..‬بــە‬ ‫بەڵگــەی ئــەوەی لەگــەڵ هاتنەخــوارەوەی ئایەتەكانــدا پێغەمبــەر‬ ‫ﷺ فەرمانــی دەكــرد بــە هــاوەاڵن كــە ئایەتــەكان بنوســنەوە بــە‬ ‫ئامادەبوونــی خــۆی و پێــی دەووتــن كــە فاڵنــە ئایــەت بخەنــە‬ ‫فاڵنــە شــوێنەوە‪ ،‬تەنانــەت هەڵەكانیشــی بــۆ ڕاســتكردوونەتەوە‪:‬‬ ‫(كان رسـ ُ‬ ‫ـا يَ ـأْيت َعلَي ـ ِه ال َزمــانُ‪ ،‬يَ ْن ـز ُِل َعلَي ـ ِه ِم ـ َن‬ ‫ـول اللــه ﷺ ِمـ َّ‬ ‫الس ـ َو ِر َذ ِ‬ ‫ـض‬ ‫ـي ُء يَد ُعــو بَعـ َ‬ ‫وات ال َعــدَ ِد‪َ ،‬فــكانَ إذا نَ ـ َز َل علي ـ ِه الـ َ‬ ‫ُ‬ ‫ـب ِع ْنــدَ ُه َف َي ُقـ ُ‬ ‫الســو َر ِة التــي يُ ْذكَ ـ ُر‬ ‫َم ـ ْن يَكْ ُتـ ُ‬ ‫ـول‪ :‬ضَ ُعــوا ه ـ ِذ ِه يف ُّ‬ ‫‪20‬‬ ‫َ‬ ‫ـب‬ ‫ِفيهــا كَــذا وكَــذا‪ . )..‬زەیــدی كــوڕی ســابت دەڵێــت‪( :‬كُ ْنـ ُ‬ ‫ـت أكْ ُتـ ُ‬ ‫ـت‪َ ،‬قـ َ‬ ‫ـال‪:‬‬ ‫ـي‪َ ،‬فــإذا َف َر ْغـ ُ‬ ‫ـي ِع ْنــدَ َر ُســولِ اللـ ِه َو ُهـ َو ُيْــي َعـ َ َّ‬ ‫ال َو ْحـ َ‬ ‫‪21‬‬ ‫ا ْقـ َرأْهُ‪َ ،‬فأَ ْقـ َرأُهُ‪َ ،‬فـإِنْ كَانَ ِفيـ ِه َسـق ٌ‬ ‫َط أَقَا َمــهُ ) ‪ .‬واتــە‪( :‬قورئانــم بــۆ‬ ‫پێغەمبــەر دەنوســیەوە و ئەویــش پێــی دەوتمــەوە‪ ،‬كــە تــەواو‬ ‫دەبــووم لــە نوســینەوە‪ ،‬دەیفەرمــوو‪ :‬بــۆم بخوێنــەوە‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫هەڵەیەكــی تێــدا بووایــە بــۆی ڕاســتدەكردمەوە‪ .)..‬تەنانــەت‬ ‫دەوترێــت‪" :‬ئەگــەر لــە نوســینەوەی قورئانــدا هــەر تێبینیــەك‬ ‫هەبووبایــە‪ ،‬خــوای گــەورە پێغەمبــەری ﷺ لــێ ئــاگادار دەكــردەوە‪.‬‬ ‫ئەمــەش ئــەوە ناگەیەنێــت كــە جــۆرە شــێوازێكی دی نەبوبێــت‬ ‫لــە نوســینەوەدا كــە لــە بــەردەم پێغەمبــەردا ﷺ نەنوســرابێتەوە‪،‬‬ ‫لەبــەر ئــەوەش بــووە كــە زەیــد لــە كۆكردنــەوەی قورئانــدا تەنهــا‬ ‫ئــەو نوســراوانەی قەبــوڵ بــووە كــە لــە بــەردەم پێغەمــبەردا ﷺ‬ ‫‪ -19‬دكتــۆر ئەیمــەن ســوید دەڵێــت‪ :‬بــە دووای ئــەم فەتوایەی عــززی كوڕی‬ ‫عەبدولســەالمدا گــەڕام نەمبینیــەوە‪ .‬پێشــریش دكتــۆر غانــم قــەددوری‬ ‫بەدوایــدا گــەڕاوە و نەیبینیوەتــەوە‪ ،‬وەك لــە كتێبــی (رســم املصحــف)دا‬ ‫ئامــاژەی پــێ كــردووە وقــد حاولــت العثــور عــى رأي ابــن عبــد الســام‬ ‫هــذا يف أحــد كتبــه الثالثــة املطبوعــة‪( :‬الفوائــد)‪ ،‬و(اإلشــارة)‪ ،‬و(قواعــد‬ ‫األحــكام) فلــم أوفــق"‪.‬‬ ‫‪ -20‬الرتمــذي‪ :‬تفســر القــرآن (‪ ،)3086‬أبــو داود‪ :‬الصــاة (‪ ،)786‬أحمــد‬ ‫(‪.)1/57‬‬ ‫‪ -21‬الطرباين يف األوسط‪ .544 /2 ،‬الطرباين يف األوسط‪.544 /2 ،‬‬

‫نوســرابێتەوە"‪.22‬‬ ‫پەیوەندی ڕێنوسی قورئانیی بە قیرائاتەوە ‪:‬‬ ‫دووای ســبوردێكی خێــرا بــە مێــژووی زانســتی ڕێنوســی قورئانیــی و‬ ‫ڕا و بۆچوونــی زانایــان‪ ،‬دەردەكەوێــت كــە پەیوەندیەكــی پتــەو هەیــە‬ ‫لەنێــوان ئــەم جــۆرە ڕێنوســە و قیرائاتــە جۆراوجۆرەكانــی قورئــان‪:‬‬ ‫‪ -1‬نەبوونــی خــاڵ و ســەروبۆر لەســەر پیتــەكان لــە نوســینەوەی‬ ‫قورئانــدا‪ ،‬یارمەتیــدەر بــووە بــۆ نوســینەوەی قیرائەتــەكان بــە یــەك‬ ‫ڕێنــووس‪ ،‬بــۆ نموونــە‪( :‬البیــوت) بــە (الب ـِـیوت) و (الب ـُـیوت)‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫(رض ـوان) بــە ( ِرض ـوان) و ُ(رض ـوان) بخوێنرێتــەوە‪ ،‬كــە دوو دیالۆكــی‬ ‫جیــاوازی عەرەبیــن‪.‬‬ ‫هەروەهــا‪( :‬وال أیمركــم) بــە (وال َي ُم َرُكــم) و (وال َي ُم ُرُكــم)‪ ،‬هەروەهــا (یضعــف‬ ‫ـف لــه) بخوێنرێتــەوە‪ ،‬كــە جیــاوازن لــە‬ ‫َّعـ ُ‬ ‫ضاعـ ُ‬ ‫لــه) بــە (یُ َ‬ ‫ـف لــه) و (یُض َ‬ ‫(إعــراب)دا‪.‬‬ ‫هەروەهــا‪( :‬ویعلــم مــا یفعلــون) بــە (ویعلــم مــا يَـ ْف َعلُون) و (ویعلــم مــا تَ ـ ْف َعلُون)‪،‬‬ ‫هەروەهــا (إمث كبــر) بــە (إمثُ كبــر) و (إمثٌ كبــر) بخوێنرێتــەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬كاریگەریی شــێوازی نوســینی كۆن لەســەر ڕێنوسی قورئانیی هۆكار‬ ‫بــووە بــۆ نوســینەوەی قیرائەتــەكان بــە یــەك ڕێنــووس‪ ،‬بــۆ نموونــە‪:‬‬ ‫(ملِــك) و‬ ‫ البــردن (حــذف)ی نوســینی (ا)‪ :‬دەتوانرێــت (ملــك) بــە َ‬‫ِ‬ ‫(ۆمــا ُی ِادعُــو َن) و َ(وَمــا َيْ َدعُــون)‬ ‫َ(مالــك)‪ ،‬هەروەهــا (ومــا خیدعــون) بــە َ‬ ‫بخوێنرێتــەوە‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫وصــی بــا) و‬ ‫ نوســینی (ا) بــە (ی)‪ :‬دەتوانرێــت (یوصــي هبــا) بــە (یُ َ‬‫(ی ِ‬ ‫شــی ُكم) و (إ ْذ يـَغْشــا ُك ُم)‬ ‫وصــی ِبــا)‪ ،‬هەروەهــا (اذ یعســیكم) بــە (إ ْذ یـُغَ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫بخوێنرێتــەوە‪.‬‬ ‫ نوســینی پیتــی شــەددەدار بــە یــەك پیــت‪ :‬دەتوانرێــت (عقــدمت) بــە‬‫(عق ـَـدمتُ)‪ ،‬هەروەهــا (مــن تفــوت) بــە ِ(مــن تَف ـَّـوت) و ِ(مــن تَفــاوت)‬ ‫(عق ـَّـدمتُ) و َ‬ ‫َ‬ ‫بخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ نوســینی (ة)ی مێینــە بــە (ت)‪ :‬دەتوانرێــت (كلمی ـ ـ ربــك) بــە ( َكل َمــەُ‬‫ـك)‪ ،‬هەروەهــا (الغرفــت) بــە (الغُرفَـ ِـة) و (الغُرفَـ ِ‬ ‫ـات)‬ ‫ـك) و ( َكلِ َمـ ُ‬ ‫ـات َرب ـِّ َ‬ ‫َرب ـِّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫بخوێنرێتــەوە‪.‬‬ ‫ماوەتــەوە بڵێیــن زانینــی ئــەم زانســتە گرنگــە بــۆ توێژەرانــی‬ ‫بــواری ئیعجــازی زانســتی‪ ،‬بــە تایبەتــی ئیعجــازی ژمارەیــی‪ ،‬لەكاتــی‬ ‫هەژماركردنــی پیتــەكان و زانینــی پەیوەنــدی لــە نێــوان وشــەكاندا‪ ،‬تا‬ ‫نەكەونــە هەندێــك هەڵــەوە‪ .‬هەروەهــا گرنگــی ئەوەمان بــۆ دەردەخات‬ ‫كــە لەگــەڵ بوونــی موصحەفەكانــدا‪ ،‬ناكرێــت قورئــان بــە دروســتی‬ ‫بخوێنرێتــەوە ئەگــەر ڕیوایەتــی لەگــەڵ نەبێــت‪ ،‬بــۆ نمونــە‪ 3 :‬جــار‬ ‫وشــەی (ملــك) لــە قورئانــدا هاتــووە‪ ،‬لەگــەڵ ئــەوەی یــەك ڕێنووســن‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــە جیــاواز دەخوێنرێنــەوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬لــە ســورەتی (الفاتحــە)دا‪ :‬ﭽﭞ ﭟﭠ ﭡﭼ بــە (مالِــك) و‬ ‫( َملِــك) دەخوێنرێتــەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬لــە ســورەتی (آ‌ل عمــران)دا‪ :‬ﭽﮇ ﮈ ﮉﮊ ﮢ ﭼ تەنهــا‬ ‫بــە (مالِــك) دەخوێنرێتــەوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬لــە ســورەتی (النــاس)دا‪ :‬ﭽﮅ ﮆ ﮇ ﭼ تەنهــا بــە ( َملِك)‬ ‫دەخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫‪23‬‬

‫‪ -22‬د‪ .‬طه عابدين طه‪ :‬مزايا الرسم العثامين وفوائده‪ :‬ل‪.13‬‬ ‫‪ -23‬بنواڕه‌‪ :‬الـميرس يف علم رسم الـمصحف وضبطه‪ :‬ل‪.274 247-‬‬

‫‪11‬‬

‫ئاماژه‌كانی ئیعجاز لە‬

‫چیرۆكەكانی قورئانی پیرۆزدا‬

‫أ‪ .‬باسم وحیدالدین علی و‪ .‬پوخته‌كردنی‪ :‬شاهۆ ڕەشید غه‌فور‬

‫خــوای گــەورە لــە ســورەتی (الملــك)دا دەفەرموێــت‪ :‬ﭽ ﭜ ﭝ‬ ‫ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭼ‪ ،‬واتــە‪( :‬مه‌گــه‌ر خــوا نازانێــت‬ ‫کێــی دروســت کــردوو‌ه و چۆنــی دروســت کــردووه‌‪ ،‬ل ـ ‌ه کاتێکــدا‬ ‫ئ ـه‌و زاتــه وردکار و بــه ســۆز و ئاگای ـه‌‪).‬‬ ‫وردەكار و زانایــە بــە چۆنیەتــی ئامۆژگاریكردنــی بەندەكانــی‬ ‫خــۆی و ڕاكێشــانی ســەرنجیان بــۆ گوێگرتــن و پەنــد وەرگرتــن‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە باســكردنی ڕووداوەكان بە شــێوازی چیرۆك بەشــێكی‬ ‫گرنگــە لــە قورئانــی پیــرۆزدا‪ ،‬چونكــە چیــرۆك كاریگەرییەكــی‬ ‫زۆری هەیــە لەســەر دەروونــی مرۆڤــەكان‪ .‬بــا كــەس گومــان‬ ‫نەبــات كــە چیــرۆك تەنهــا ئاراســتەی منــااڵن دەكرێــت‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫كۆمەڵــگاكان بــە گشــتی پێویســتییان بــ ‌ه بیســتنی چیرۆكــە‪،‬‬ ‫ته‌نانــه‌ت كۆبوونــەوەی خەڵكــی هەندێــك جــار بــۆ بیســتنی‬ ‫چیرۆكــی یەكتــرە و لە كۆمەڵگە هەژارەكاندا خەڵكی ڕوودەكەنە‬ ‫چیرۆكخوانــەكان بــۆ بیســتنی چیــرۆك‪ ،‬لــەم سەردەمەشــدا‬ ‫خەڵكــی ڕوودەكەنــە شــانۆ و ســینەماكان بــۆ هەمــان مەبەســت‪.‬‬ ‫دەروونــی مرۆڤــەكان بــە پەرۆشــە بــۆ زانینــی ڕووداوەكان‬ ‫خەمبار بن یان دڵخۆشكەر‪ ،‬به‌نموون ‌ه بۆ چاودێریكردنی سامانی‬ ‫دەوڵەمەندەكان و دەســەاڵتی خۆســەپێنی فەرمانڕەواكان و‪ ...‬تاد‪،‬‬ ‫چونكـ ‌ه مــرۆڤ كاریگــەر دەبێــت بــە كارەســاتەكان و حــەزی لــە‬ ‫زانینــی وردەكاری ناكۆكییەكانــی نێــوان خەڵكییــە‪ .‬هەروەهــا‬ ‫مــرۆڤ ناخــی حــەزی لــە گەڕانــە بــە دوای هەواڵــدا و حــەزی‬ ‫خۆهەڵقورتانی بانگهێشتی دەكات بۆ گوێگرتن و بە دواداچوون‪.‬‬ ‫خواوەنــدی بەدیهێنــەر ئـه‌م پێویســتیه‌ی مرۆڤــی لـ ‌ه قورئانی‬ ‫پیــرۆزدا ڕه‌چــاو كــردوو‌ه و چیرۆكەكانــی نــاو قورئانــی پیــرۆز‬ ‫‪12‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫بــە زمانێكــی پــاراو و سەرنجڕاكێشـ ‌ه و لەبەركردنیــان ئاســان ‌ه و‬ ‫دوور نین لە هەســت و ســۆزی مرۆڤایەتی‪ ،‬وشــەبەنديیەكی وای‬ ‫لەگەڵدایــە كــە لــە دڵــدا جێگیــر ده‌بێــت و دەشــگونجێت لەگــەڵ‬ ‫كەشــی چیرۆكەكــەدا‪.‬‬ ‫وشــەكان پــڕ ســۆزن كاتێــك باســی بــە یەكگەیشــتنی خــزم و‬ ‫دۆســتان دەكات‪ ،‬وەك بــە یەكشــادبوونەوەی (یەعقــوب و یوســف)‬ ‫(دروودی خوایــان لــ ‌ێ بێــت) لــە كۆتایــی (ســورەتی یوســف)دا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌هــا ئــەو گفتوگۆیــەی نێــوان پێغەمبــەر (ئیبراهیــم) و‬ ‫باوكــی كـ ‌ه لـه‌ ســورەتی (مریــم)دا باســكراوە‪ .‬هەروەهــا وشــەكان‬ ‫یەكالكــەرەوەون لــە كاتــی ڕووبەڕووبوونــەوەی دوژمنانــی‬ ‫بیروبــاوەڕدا وەك لــە ســورەتی (األحــزاب)دا ك ‌ه باســی ئه‌و‌ه ده‌كات‬ ‫چــۆن خــواى گــه‌ور‌ه کافــران و جووه‌کانــی (به‌نــی قوره‌یــزە)ى‬ ‫تێكشــکاند‪ .‬يــان وشــه‌كان قایلكــه‌ر و ژیرانــه‌ن لــە كاتــی‬ ‫مشــتومڕ لەگــەڵ بــێ‌ باوەڕانــدا وەك لــە ســورەتی (الشــعرا‌ء)دا‬ ‫هاتــووە چــۆن پێغەمبــەر ئیبراهیــم بتەكانــی هۆزەكــەی‬ ‫تێكشــكاند و مشــتومڕيان له‌گــه‌ڵ ده‌كات‪ .‬هەندێــك جاريــش‬ ‫چیرۆكەكــە غەمبــاری پێــوە دیــارە ئەویــش لــە كاتــی نائومێــدی‬ ‫پێغەمبــەران لــە گەلەكەیــان و ناڕەحەتبوونــی پیاوچاكانــدا‬ ‫وەك چــۆن لــە هــەردوو ســورەتی (نــوح و لــوط) باســكراوە‪،‬‬ ‫يــان چیرۆكەكــە ترســێنەرە كــە باســی دابەزینــی تۆڵــە و ســزای‬ ‫خوایــی دەكات لــە گەلــی ســتەمكاران وەك چــۆن لــە هــەردوو‬ ‫ســورەتی (الدخــان و الحاقــة)دا هاتــووە‪ .‬بــەم شــێوەیە خوێنــەر و‬ ‫بیســەری ئــەم چیرۆكانــە بیانەوێــت یــان نەیانەوێــت لــە نــاخ و‬ ‫دڵ و دەروونیانــدا پەندێــك وەردەگــرن‪.‬‬

‫چیرۆكەكانــی قورئانــی پیــرۆز هەڵبژێــردراو و جۆراوجــۆرن‪،‬‬ ‫هــەر چیرۆكێــك پەنــد و تایبەتمەندییەكــی تیایــە كــە لــە‬ ‫چیرۆكەكانــی تــری جیــا دەكاتــەوە‪ ،‬چونكــە چیــرۆك لێــرەدا‬ ‫ئامانــج نیيــە‪ ،‬بەڵكــو گرنگــى بابەتەكــە لە دەرخســتنی ئارەزووی‬ ‫مرۆڤــەكان و نەخۆشــيیەكانی كۆمەڵگــە و جــۆری تاوانــەكان و‬ ‫جیاكردنــەوەی خــاوەن ئیــرادە و دەروونــە بەهێزەكاندايــه‪،‬‬ ‫لــە چیرۆكەكانــدا كەســانێك دەبنــە پەنــد و ئامــۆژگاری و‬ ‫كەســانێكیش دەبنــە پێشــەنگ و نموونــەی بــاش بــۆ كەســانی‬ ‫دوای خۆیــان‪.‬‬ ‫كاتێــك لــە چیرۆكــە قورئانیيەكانــدا باســی كەســانی نــاوداری‬ ‫گــەل و نەتــەوە جیــاوازەكان دەكرێــت‪ ،‬یــان پــەردە لەســەر‬ ‫چیرۆكــی نەتــەوە لەناوچــووەكان الدەبــات و كۆتایی بەو مشــت و‬ ‫مڕانــە دێنێــت‪ ،‬كــە ســەردەمانێكی دوورودرێژیــان خایانــدووە‪،‬‬ ‫ب ـ ‌ێ گومــان كاریگــەری چیرۆكــەكان زیاتــر دەبێــت‪.‬‬ ‫مەبەســت لــە باســكردنی چیــرۆك لــە قورئانــدا‬ ‫پشتڕاســتكردنەوەی پەیامــە ئاســمانییەكان و سرووشــی‬ ‫پێغەمبەرانــە‪ ،‬هەموویــان لەالیــەن خــوداوە نێــردراون‪ ،‬ئایینەكان‬ ‫یــەك بنچینەیــان هەیــە‪ ،‬ئامــڕازی بانگــەوازی پێغەمبــەران‬ ‫وەك یــەك بــووە و بەرپەرچدانەوەیــان لــە الیــەن گــەل و‬ ‫نەتەوەكانیــان هاوشــێوە بــووە‪ ،‬خــوای گــەورەش لــە كۆتاییــدا‬ ‫پێغەمبەرانــی سەرخســتووە و سەرپێچیكەرانیشــی لەنــاو‬ ‫بــردووە‪ ،‬مرۆڤەكانــی ئــاگادار كردووەتــەوە لــە گومڕاییەكانــی‬ ‫شــەیتان‪ ،‬خــوای گــەورە بــە توانایــە لــە بەدیهێنانــی ئــەو‬ ‫ڕووداوانــەی كــە وەك لــە دایكبوونــی پێغەمبــەر (عیســی) و‬ ‫گەڕانــەوەی ژیانــی باڵندەیــەك لــە چیرۆكــی پێغەمبــەر‬ ‫(ئیبراهیــم) هەروەهــا زیندووبوونــەوەی مــردووەكان‪.‬‬ ‫ســەرەڕای ئەمــەش لــە چیرۆكەكانــی قورئانــدا پەندێكــی‬ ‫ڕادەبــەدەر هاتــووە كــە لــە ژمــارە نایــەن‪ ،‬هەندێكیــان ڕوون و‬ ‫ئاشــكران الی خوێنــەر‪ ،‬هەندێكــی تریشــیان بــە شــێوەی الوەكیــن‬ ‫لــە بابەتــی چیرۆكەكــەدا بــەاڵم ڕەهەنــدی زۆر هەڵدەگــرن‪.‬‬ ‫ناســاندنی كەســایەتی مرۆڤــەكان لــە چیرۆكەكانــی قورئانــدا‬ ‫پشــكی شــێریان بەركەوتــووە لــە چەنــد دیوێكــی جیــاوازەوە‪،‬‬ ‫كاری چیرۆكەكەش چارەســەركردنی گر ‌ێ ئاشــكرا و شــاراوەكانی‬ ‫دەروونــی مرۆڤەكانــە‪ ،‬هەروەهــا كاریگەریەكانیشــی پەنــد و‬ ‫ئامۆژگارییــە‪ ،‬وەك پێغەمبــەری خــوا ﷺ دەفەرموێــت‪“ :‬فالســعید‬ ‫مــن وعــظ بغــره” واتــە‪( :‬خۆشــبەخت ئــەو كەســەیە كــە پەنــد و‬ ‫ئامــۆژگاری لــە كەســانی تــر وەردەگرێــت)‪.‬‬ ‫چیرۆكەكانی قورئان نە دروستكراوی خەیاڵن‪ ،‬نە پڕوپاگەندەی‬ ‫ڕووداوێكيشــن كــە لــە هــزردا وێنــەی كێشــرابێت‪ ،‬بەڵكــو چیرۆكــی‬ ‫ڕاســتەقینەن و لە نەتەوەكانی پێشــوودا ڕوویانداوە و شــوێنەوار و‬ ‫جێمــاوە لــە ناوچــووەكان بەڵگــەن لەســەر ئــەم ڕاســتییە‪ .‬جێــی‬ ‫تێڕامــان و ئیعجــاز لەوەدایــە كــە خــوای گــەورە پێــش وەخــت‬ ‫پێــی ڕاگەیاندوویــن ئــەم شــوێنەوارانەی كــە لــە چیرۆكەكانــدا‬ ‫باســكراون لــە الیــەن مرۆڤــەوە دەدۆزرێنــەوە و هەواڵــی بەڵگــە‬

‫نەویستیشــی لەســەر ئــەم ڕاســتیيە پــ ‌ێ داویــن‪ ،‬نموونــەی‬ ‫ئــەو بەڵگانــەش وەك‪ :‬دۆزینــەوەی شــوێنەواری (ثمــود) هــۆزی‬ ‫پێغەمبــەر (صالــح) ‪ ،‬دۆزینــەوەی شــاری (ئیــرەم) بــارەگای‬ ‫گەلــی (عــاد) هــۆزی پێغەمبــەر (هــود) ‪ ،‬ڕزگاربوونــی الشــەی‬ ‫فیرعــەون دوای نوقــوم بوونــی كــە زانایانــی فەڕەنســی ئەوەیــان‬ ‫ســەلماند كــە لەناوچوونــی فیرعــەون لــە ئەنجامــی خنكانــی‬ ‫بــووە‪ ،‬ئەویــش بــە شــیكاری ســییەكانی‪ ،‬وەك خــوای گــەورە‬ ‫دەفەرموێــت‪ :‬ﭽ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ‬ ‫ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒﭼ يونــس‪ .‬واتــە‪:‬‬ ‫(ئه‌مــڕۆ ئیتــر الشـه‌ی تــۆ ڕزگار ده‌که‌یــن تــا ببێتــه موعجیــزه و‬ ‫په‌نــد و ئامــۆژگاری بــۆ ئه‌وان ـه‌ی دوای تــۆ دێــن (دیــاره خــوای‬ ‫گــه‌وره پاراســتویه‌تی لــه‌وه‌ی کــه ماســی بیخــوات‪ ،‬شــه‌پۆلی‬ ‫ده‌ریــا گه‌یاندیيــه که‌نــار‪ ،‬تــا ئه‌وان ـه‌ی کــه ب ـه‌ خوایــان ده‌زانــی‬ ‫بـه‌ چــاوی خۆیــان ببینــن کــه فیرعـه‌ون ئاده‌میزادێکــه وه‌ک ئـه‌و‬ ‫خه‌ڵکــه و ببێتــه په‌نــد‪ ،‬بــۆ هه‌مــوو پاشــا و زۆرداره‌کانــی س ـه‌ر‬ ‫زه‌وی کــه ئــه‌وه ســه‌رئه‌نجامی مســۆگه‌ری هه‌موویانــه‌)‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫بــه‌ڕاســتی زۆربـه‌ی خه‌ڵکــی لــه ئایـه‌ت و موعجیزه‌کانــی ئێمــه‬ ‫غافــڵ و بــێ ئــاگان)‪ .‬هەروەهــا لەوانــەش دۆزینــەوەی پارچەكانــی‬ ‫كەشــتيیەكەی پێغەمبــەر (نــوح) ‪.‬‬ ‫بــا كــەس گومانــی ئــەوەش نەبــات كــه چیرۆكەكانــی قورئــان‬ ‫دووبارەبوونــەوەی تیایــە و بــەرەو بێزاریــت دەبــات‪ ،‬بــە تایبــەت‬ ‫لــە باســی پێغەمبــەر (موســا) و باســی (بەنــی ئیســرائیل)‪،‬‬ ‫چونكــە دووبــارە باســكردنی ڕووداوێكــی دیاریكــراو ســەرنج‬ ‫دەخرێتــە ســەر ڕوویەكــی تــری ڕووداوەكــە كــە لــە پێشــتردا‬ ‫بــاس نەكــراوە بەمــەش دەبێتــە بابەتێكــی تــازە‪ ،‬كــە لــەم‬ ‫ســورەتەدا بــاس دەكرێــت و دەبێتــە بەڵگــە بــۆ ئــەو بابەتــەی كــە‬ ‫ســورەتەكە ئامــاژەی پــێ‌ دەدات‪.‬‬ ‫بــۆ نموونــە هەواڵــی جادووگەرەكانــی فیرعــەون لــە‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەیــان بەرامبــەر پێغەمبــەر (موســی) لە سـ ‌ێ‬ ‫گۆشــەنیگاوە بــاس كــراوە‪ ،‬جارێــك جادووگەرەكان پشــتگیری ئەو‬ ‫كەســانە دەكــەن كــە زۆرترین بەخشــینیان پـ ‌ێ دەدەن‪ ،‬جارێك بۆ‬ ‫ســەلماندنی ئــەوەی كــە جادووكــردن (ســحر) كارێكــی ناحەقــە و‬ ‫تەنهــا بــۆ چاوبەســتی خەڵكییــە و بــە یادكردنــەوەی خــوای‬ ‫گــەورە بەتــاڵ دەبێتــەوە‪ ،‬جــاری ســێیەمیش بــۆ دەرخســتنی‬ ‫الوازی كوفــر بەرامبــەر بــە ئیمــان ئەویــش بــە باوەڕهێنانــی‬ ‫جادووگــەرەكان ســەرەڕای هەڕەشــە و تۆقاندندیــان‪...‬‬ ‫شــێخ (أحمــد كفتــارو) ‪-‬ڕەحمەتــی خــوای لــ ‌ێ بێــت‪-‬‬ ‫دەڵێــت‪ :‬بەشــكردنی چیرۆكێــك بەســەر چەنــد ســورەتێكدا بــۆ‬ ‫دووركەوتنەوەیــە لــە درێــژەدان بــە چیرۆكەكە و چارەســەكردنی‬ ‫بابەتێكــە لــە چەنــد گۆشــەیەكی جیــاوازەوە‪ ،‬هــەر كاتێــك مــرۆڤ‬ ‫بەشــێكی كــەم لــە چیرۆكەكــە بخوێنێتــەوە هەمــوو چیرۆكەكەی‬ ‫بــە تــەواوی دێتــەوە یــاد ئەگــەر چــی مەبەستیشــی نەبێــت‪.‬‬ ‫ســەرەڕای ئــەو گفتوگۆیانــەی كــە لــە هەمــوو چیرۆكێكــدا بــاس‬ ‫دەكرێــت بــە شــێوازێك داڕێــژراون كــە دەچنــە قواڵیــی دەروون و‬ ‫‪13‬‬

‫هەســت هەژێنــن و لــە یادەوەریــدا دەمێننــەوە‪.‬‬ ‫لــە قورئانــدا ژیاننامــەی هیــچ پێغەمبەرێــك بــە تــەواوی‬ ‫لــە یــەك ســورەتدا باســنەكراوە بێجگــە لــە ژیاننامــەی پێغەمبــەر‬ ‫(یوســف) كــە لــە ســورەتی (یوســف)دا هاتــووە‪ ،‬ئەمــەش‬ ‫بــە تەنهــا ئاماژه‌یه‌كــی ئیعجــازی تایبەتــە بــەو ســورەتە‪،‬‬ ‫كــە ژیاننامــە و نەهامەتیيەكانــی پێغەمبــەر (یوســف) لــە‬ ‫كۆمەڵــە چیرۆكێكــی كــورت و پوختــدا كۆكردووەتــەوە‪ .‬ئــەم‬ ‫كورتكردنەوەیــەش هیــچ كاریگــەری لــە ســەر درێــژەی ئــەو‬ ‫ڕووداوە زۆرانــەی نــاو چیرۆكەكــە نیيــە و هیــچ كاریگەریيەكــی‬ ‫لەســەر شــیكاری هەڵوێســتی مرۆڤەكان و دەرخســتنی هەڵوێســت و‬ ‫هەســت و ســۆزی پاڵەوانانــی نــاو چیرۆكەكــە نيیــە‪.‬‬ ‫جێــی ســەرنجە ئەنجامــی ئــەو لێكۆڵینــەوە و ڕەخنــە‬ ‫ئەدەبیانــەی كــە لــە ســەدەی بیســتەمدا دەربــارەی (مەرجەكانــی‬ ‫چیرۆكــی ســەركەوتوو) بــە دەســت هاتــووە‪ ،‬هیچیــان شــتێكی نــو ‌ێ‬ ‫یاخــود نامۆیــان لــە ســەر چیرۆكەكانــی قورئانــی پیــرۆز پــێ‌‬ ‫نەبــووە كــە پێــش هــەزار و چــوار ســەد ســاڵ باســكراون‪!...‬‬ ‫هــەر لــە پێشــەكی چیرۆكەكــە و ناســاندنی پاڵەوانانــی‬ ‫نــاو چیرۆكەكەشــیان كورتەیــەك لەســەر بارودۆخــی بــاوی‬ ‫چیرۆكەكــە‪ ،‬یــان گرێكانــی‪ ،‬یــان یــەك بابەتــی چیرۆكەكــە‪،‬‬ ‫یــان شــیكردنەوەی دەروونــی‪ ،‬بــۆ ناخــی ئــەو پاڵەوانانــەی كــە‬ ‫لــە چیرۆكەكــەدا هــەن‪ ،‬بــۆ گەیشــتن بــە ئەنجامێكــی كاریگــەر و‬ ‫پەنــد ئامێــزە‪ ،‬هەمــوو ئەمانــەش بــە شــێوازێكی ســەرنج ڕاكێش و‬ ‫پــاراو و موعجیــزە ئاســا هاتــوون‪.‬‬

‫چیرۆكەكانــی قورئــان دوورن لــە جەنجاڵــی و بێزاركــردن‪:‬‬

‫ســه‌یر لەوەدایــە كــە چیرۆكێــك بــە چەنــد ئایەتێــك بــاس‬ ‫دەكات‪ ،‬هەندێــك جاریــش تەنهــا بــە یــەك ئایــەت‪ ،‬یــان كەمتــر‬ ‫لــە ئایەتێكیــش‪ ،‬بــۆ ئــەوەی خوێنــەر و بیســەر ئاشــنابكات‬ ‫لــە كەشــی بــاوی چیرۆكەكــە‪ ،‬پاشــان ڕاســتەوخۆ بیگوازێتــەوە‬ ‫بــۆ ناوەڕۆكــی بابەتەكــە ئەمیــش بــە وەســفی دیمەنەكــە و‬ ‫تۆماركردنــی گفتوگــۆكان بــۆ گەیشــتن بــە ئەنجامــی كۆتایــی‬ ‫چیرۆكەكە بە زۆری كەمتر لە نیو الپەڕەدا پێشــكەش دەكرێت‪.‬‬ ‫لــە قورئانــی پیــرۆزدا چەنــد چیرۆكێكــی زۆر كــورت هەیــە‪،‬‬ ‫كــە هەندێكیــان لــە یــەك ئایــەت یــان دوو ئایــەت كورتكراوەتــەوە‬ ‫وەك گفتوگــۆی نێــوان پێغەمبــەر (ئیبراهیــم) و پادشــای‬ ‫ئــەو ســەردەمە كــە لــە (ســورەتی البقــرة)دا هاتــووە‪ .‬لــە هەواڵــی‬ ‫پێغەمبــەر (موســی) لــە قورئانــدا چیرۆكێكــی كــورت هاتــووە‬ ‫لــە ســورەتی (القصــص)دا‪ ،‬خــوای پــەروەردگار باســی حاڵەتــی‬ ‫پێغەمبــەر (موســی) دەكات پــاش دەربازبوونــی لــە (میســر) و‬ ‫ڕۆیشــتنی بــۆ شــاری (مەدیــەن)‪ ،‬كــە چەنــدە برســی و مانــدوو و‬ ‫ب ـ ‌ێ هیــوا بــووە‪ ،‬لەگــەڵ ئەوەشــدا ئــاو دەهێنێــت بــۆ ئــەو دوو‬ ‫ئافرەتــەی كــە چاوەڕێــی ئاویــان دەكــرد بــ ‌ێ ئــەوەی داوای‬ ‫پاداشــتیان ل ـ ‌ێ بــكات‪ ،‬بەڵكــو داوای پاداشــتی لــە خــوای گــەورە‬ ‫كــرد پاشــان دەرووی خێــری لــ ‌ێ كرایــەوە‪ ،‬هەمــوو ئەمــەش‬ ‫تەنهــا لــە س ـ ‌ێ ئایەتــدا باســكراوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە ڕووداوێكــی زۆر گرنــگ كە مێژووی مرۆڤایەتی‬ ‫‪14‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫تۆمــاری كــردووە‪ ،‬ئەویــش الفــاوە گەورەكــەی ســەردەمی‬ ‫پێغەمبەر (نوح) بوو‪ ،‬كە لە قورئاندا بە شێوازێكی پاراو و‬ ‫كــورت و پوخــت هاتــووە‪ ،‬بــە بـ ‌ێ ئــەوەی لــە گەورەیــی دیمەنــی‬ ‫ترســێنەری ئــەم ڕووداوە كــەم بكاتــەوە‪ ،‬كــە پێــش چەنــد ســاتێك‬ ‫باڵــی كێشــا بــوو بەســەر باروودۆخەكــەدا‪ ،‬وەك خــوای گــەورە‬ ‫دەفەرموێــت‪ :‬ﭽ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ‬ ‫ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ‬ ‫ﯼﭼ هــود‪ ،‬واتــە‪( :‬پاشــان فه‌رمــان درا بــه زه‌وی‪ :‬ئاوه‌کــه‌ت‬ ‫بــا ڕۆبچێــت بـ ‌ه ناختــدا‪ ،‬ئـه‌ی ئاســمان‪ :‬تــۆش بــا بـه‌س بێــت و‬ ‫بــاران مه‌بارێنـه‌‪ ،‬ئیتــر ئاوه‌کــه ڕۆچــوو‪ ،‬فه‌رمانیــش بـه‌ ڕێکــی و‬ ‫تــه‌واوی ئه‌نجــام درا‪ ،‬که‌شــتيیه‌که‌ش له‌ســه‌ر کێــوی جــودی‬ ‫وه‌ســتا و له‌نگــه‌ری گــرت و وتــرا‪ :‬ده‌ك دووربــی لــه به‌زه‌یــی‬ ‫خــوا و تیاچــوون بــۆ بـه‌ره‌ی ســته‌مکاران)‪ ،‬دوای كۆتایــی هاتنــی‬ ‫ئــەم ڕووداوه‌ ئارامــی بــاڵ دەكێشــێت بەســەر باروودۆخەكــەدا‪،‬‬ ‫ئەمــەش پــاش ئــەوەی زەوی ئاوەكــە قــووت دەداتــەوە لەگــەڵ‬ ‫هەمــوو ئەوانــەی كــە بڕیــاری لەناوچوونیــان بۆ درابــوو لە الیەن‬ ‫خــوای گــەورەوە‪ ،‬هەمــوو ئەمــەش لــە یــەك ئایەتــدا باســكراوە‪.‬‬ ‫ئــەوەی باســمان كــرد تەنهــا مشــتێكە لــە خەرمانێــك‪،‬‬ ‫بــۆ چێــژ وەرگرتــن لــەو شــێوازە باســەی كــە خــوای گــەورە‬ ‫دەربــارەی نەتەوەكانــی پێشــوو باســی كــردوون‪ ،‬كــە هەندێكیــان‬ ‫دڵخــۆش دەكــەن و هەندێكیــان ترســێنەرن و بەشــی‬ ‫سێیەمیشــیان پەنــد و ئامۆژگاریــن بــۆ دەروونــی مرۆڤــەكان و‬ ‫هەندێكــی تریــان ڕاچڵەكاندنــە و هەمووشــیان بانگەوازێكــن بــۆ‬ ‫بیركردنەوە و تێڕامان‪ ،‬خۆشبەختیش بۆ ئەو كەسانەی كە هۆگری‬ ‫قورئانــن و لەگــەڵ چیــرۆك و پەنــد و ئامۆژگاريیەكانیــدا دەژین‪.‬‬ ‫پوختــەی باســەكە ئەوەیــە قورئانــی پیــرۆز تەنهــا كتێبێــك‬ ‫نييــە كــە چەنــد كۆمەڵــە چیرۆكێكــی خەیاڵــی لــە خــۆ گرتبێــت‪،‬‬ ‫بەڵكــو چەنــد ڕاســتيیەكن بــۆ ئامــۆژگاری و بیرخســتنەوە‪،‬‬ ‫ئامانجی چیرۆك لێرەدا تەنها لە خزمەتی پەند و ئامۆژگاری و‬ ‫بیرخســتنەوەی باوەڕدارانــە‪ ،‬وەك خــوای گــەورە لــە ســورەتی‬ ‫(هــود)دا دەفەرموێــت‪ :‬ﭽ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ‬ ‫ﭷ ﭸﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﭼ‬ ‫هــود‪ ،‬واتــە‪( :‬ئــه‌ی محمــد ﷺ هه‌مــوو ئه‌وانه‌شــت بــۆ‬ ‫ده‌گێڕینــه‌وه لــه چیــرۆك و هه‌واڵــی پێغه‌مبــه‌ران‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی‬ ‫کــه دڵــی تــۆی پــێ دابمه‌زرێنیــن و دڵنیــات بکه‌یــن‪ ،‬دڵنیــاش‬ ‫بــه کــه لــه‌م هه‌وااڵنــه‌دا حــه‌ق و ڕاســتیت بــۆ هــات و بــۆت‬ ‫ڕوونکرایــه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌هــا ئامــۆژگاری و بیرخســته‌وه‌ی باشــی‬ ‫تێدابــوو بــۆ ئیمانــداران‪).‬‬ ‫خوای گەورە لەو كەسانەمان بگێڕ ‌ێ كە هەردەم خوێنەری‬ ‫قورئان بین و لێی تێبگەین و پەند و ئامۆژگاری لێ‌ وەرگرین و‬ ‫كاری پ ‌ێ بكەین‪ ...‬اللهم امین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬بابەتــی‪( /‬اإلعجــاز القصصــي فــي القــرآ‌ن الكریــم)‪ ،‬گۆڤــاری‬ ‫(اإلعجــاز العلمــي) ژمــارە‪.)40( :‬‬ ‫‪ -2‬ڕاڤەی ئایەتەكان ل ‌ه (تەفسیری ئاسان) وه‌رگیراوه‌‪.‬‬

‫خۆكوشینی ‪ 5:2‬چی یە؟‬

‫دیــارە زۆر جــۆر خۆكوشــین ‪ Diet‬و‬ ‫هەوڵــدان هــەن بــو دابەزاندنــی كێــش‪،‬‬ ‫وەلــ ‌ێ ئــەوەی بەنــدە لێــرەدا ئەمــەو ‌ێ‬ ‫تیشــكی بخەمــە ســەر ئــەم جۆرەیــە ‪.5:2‬‬ ‫بنچینــەی ســەرەكی ئــەم جــۆرە‬ ‫خۆكوشــینە لــەوە ســەرچاوە دەگرێــت‪ ،‬كــە‬ ‫كەســەكە ئامــۆژگاری دەكرێــت ‪ 5‬ڕۆژ لــە‬ ‫هەفتەیەكــدا بــە ئــارەزووی خــۆی هــەر‬ ‫جــۆرە خواردنێــك دەخــوات بخــوات‪ ،‬دوو‬ ‫ڕوژیــش بــە ڕۆژوو بێــت‪ ،‬بــەاڵم ئــەو ڕۆژانە‬ ‫دەبێــت بەســەر یەكــەوە نەبێــت‪ .‬ئــەم جۆرە‬ ‫خۆكوشــینە دەبێتــە هــۆی دابەزینــی كێــش‬ ‫بــە بــڕی یـه‌ك پاوەنــد (نزیكــەی نیــو كیلــۆ‬ ‫گــرام) بــۆ هــەر هەفتەیــەك بــۆ خانمــان‪،‬‬ ‫هەمــان بڕیــش یــان زیاتــر بــۆ پیــاوان‪.‬‬ ‫ئەمــە بــە پێــی لێتوێژینــەوەی دكتــۆر و‬ ‫ڕۆژنامەڤانــی تــۆڕی میدیایــی ‪BBC‬‬ ‫ئینگلیــزی‪( ،‬د‪ .‬میكاییــل موســلەی)‬ ‫‪ 1.Michael Mosley‬تەنانــەت ئــەم‬ ‫دكتــۆرە لــە زنجیــرە بەرنامەیەكــی‬ ‫پەروەردەیــی تەندروســتی كەناڵەكــە‬ ‫بەناوی‪"2‬بخــۆ و بــە ڕۆژوو بــە زۆرتــر بــژی‬ ‫"‪ "Eat Fast and Live Longer‬ئەم ڕاستیەی‬ ‫خســتە ڕوو‪ ،‬ئەم ڕاســتیەی وەك شۆڕشــێكی‬ ‫ڕاســتەقینە لــەم بــوارەدا لــە قەڵــەم دا‪.‬‬ ‫‪1- Brown James E, Mosley Michael, Aldred Sar‬‬‫‪ah. Intermittent fasting: a dietary intervention for‬‬ ‫?‪prevention of diabetes and cardiovascular disease‬‬ ‫‪The British Journal of Diabetes & Vascular Disease.‬‬ ‫‪2013;13(2):68–72.‬‬ ‫‪2-http://youtu.be/SFDj_WOchgk‬‬

‫ســەرباری ئەمــە (میكاییــل) لــە ســەرەتایی‬ ‫‪ 2013‬پەرتوكێكــی لــە ژێــر ناونیشــانی‬ ‫‪ the fast diet‬واتــا خۆكوشــینی خێــرا‬ ‫چــاپ و باڵوكــردەوە‪.‬‬ ‫لــە هەمــان ســاڵدا هــەر مانگێــك دوای‬ ‫ئــەوە (كات هاریســون) ‪Kate Harrison‬‬ ‫ڕۆژنامەڤانــی ‪ ،BBC‬كتێبێكــی بەنیــوی‬ ‫‪ the 5:2 diet book‬واتــا‪" :‬پەڕتوكــی‬ ‫خۆكوشــین بــە ڕێگــەی ‪ "5:2‬باڵوكــردەوە‪.‬‬

‫لــە ڕاســتیدا ناوەڕۆكــی هــەر دوو‬ ‫كتێبەكــە زۆر لێــك نزیكــن‪ ،‬هەرچەنــدە‬ ‫ڕێنماییەكانیــان كەمێــك جــودان‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە خۆكوشینە ڕێگایەكی زۆر‬ ‫كاریگەرە بۆ‪:‬‬ ‫كاراكردنــی مێشــك‪ ،‬كەمكردنــەوەی‬ ‫مەترســیەكانی نەخۆشیەكانی دڵ‪ ،‬وەستانی‬

‫مێشــك و شــێرپەنچه‌‪ ،‬بەتایبەتــی شــێر‬ ‫پەنجــەی مەمــك‪ ،3‬هه‌روه‌هــا كونترۆڵكردنی‬ ‫ڕێــژەی كۆڵســترۆل لــە خوێــن و‬ ‫شــەكرە‪ ...‬هتــد‪.‬‬ ‫بەڕێــزان ئەمــەی ســەرەوە هەمــووی‬ ‫گواســتنەوەی قســەی ئەو زانا بەریتانیایانە‬ ‫‪4‬‬ ‫بــوو كــە بەكورتــی بــۆم خســتنە ڕوو‪.‬‬ ‫پاشــان بــا بێینــ ‌ه ســەر مەبەســت و‬ ‫كرۆكــی بابەتەكەمــان‪ ،‬ئــەوەی توزێــك‬ ‫شــارەزایی هەبێــت لــە ژیانــی خوشەویســت‬ ‫دروودی خــودای لەســەربێت دەزانێــت‪ ،‬كــە‬ ‫خۆشەویســت هەمــوو دوو شــەممە و پێنــچ‬ ‫شــەممەیەك بــە ڕوژوو بــووە‪ ،‬كــە ئــەوەش‬ ‫ڕێــك ئــەو سیســتەمەیە كــە دوای زیاتــر لــە‬ ‫‪ 1400‬ســاڵ ئینجــا زانســت ســەلماندی كــە‬ ‫چەنــدە بـ ‌ێ وێنەیــە هــەروەك باســمان كرد‪.‬‬ ‫ئــەوەش ڕێبــازی ئــەو و شــوێنكەوتووانی‬ ‫بــوو‪ ،‬هــەروەك خــوای گــەورە و میهرەبــان‬ ‫دەفەرموێــت‌‪ :‬ﭽ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ‬ ‫ﯴﯵ ﯶﯷ ﯸ ﯹﯺﯻ‬ ‫ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﭼ األحــزاب‪،‬‬ ‫هه‌روه‌هــا ده‌فه‌رموێــت‪ :‬ﭽ ﭛ ﭜ ﭝ‬ ‫ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥﭼ النجــم‪.‬‬ ‫دیــارە بــە ڕاســتی ئــەوە یەكێكــە لــە ســەر‬ ‫ســوڕهێنەرەكان‪ ،‬بەڵگەیــە لەســەر ڕاســت و‬ ‫پــاك و بێگــەردی ئــەو پێغەمبــەرە و‬ ‫ڕاســتی ئاینەكەمــان‪.‬‬ ‫‪3-https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25540982‬‬ ‫‪4-https://www.bbcgoodfood.com/howto/guide/‬‬ ‫‪what-52-diet‬‬

‫‪15‬‬

‫دۆزینه‌وه‌ی كۆنرتین هه‌نگوین‬

‫د‪ .‬به‌هێز محمد صالح محمود ‪bahezmuhammed@haiv.org‬‬

‫ئاشــكرایە ئەگــەر خۆراكێــك شــێدار بێــت‪ ،‬واتــە پێكهاتەكــەی‬ ‫ئــاوی تێــدا بێــت بــە زوویــی تێــك دەچێــت‪ ،‬یاخــود بــۆ ماوەیەكــی‬ ‫دیاریكــراو دەمێنێتــەوە‪ .‬بــەاڵم ئــەوەی جێگــەی ســەرنجدان و‬ ‫سەرســوڕمانە هەنگویــن كــە یەكێكــە لــە بەرهەمــە ســەرەكیەكانی‬ ‫هەنــگ بــە تــەواوی جیــاوازە و لەگــەڵ ئــەوەی شــێدارە و دەبوایە‬ ‫بــە زوویــی تێــك بچێــت‪ ،‬بــەاڵم بــە دەیــان و ســەدان ســاڵ ب ـێ‌‬ ‫تێكچــۆن وەك خــۆی دەمێنێتــەوە‪ .‬پێشــتر هەنگوینێكــی كــۆن الی‬ ‫(تــوت عەنــخ ئامــون) فیرعەنــی میســری كــۆن دۆزرایــەوە‪ ،‬كــە‬ ‫مێژووەكــەی دەگەڕایــەوە بــۆ ‪ 3000-2500‬ســاڵ پێــش زاییــن‪ ،1‬وا‬ ‫دەزانــرا كۆنتریــن هەنگوینــە‪ ،‬بــەاڵم لــەم دواییانــەدا لــە ڕۆژئــاوای‬ ‫شــاری (تەبلیــس)ی (جۆرجیــا) هەنگوینێــك لــە نــاو چەنــد‬ ‫گۆزەیەكــی مێژووییــدا دۆزرایــەوە‪ ،‬زۆر لــەوەی فیرعەونــەكان‬ ‫كۆنتــر بــوو‪ ،‬تەمەنــی بــۆ ‪ 5500‬ســاڵ پێــش زاییــن دەگەڕێتـه‌وە‪.‬‬ ‫سەرســوڕهێن ئەوەیــە هەنگوینەكــە بــێ خــراپ بــوون بــە درێژایــی‬ ‫ئــەو مــاوە زۆرە وەك خــۆی مابــوەوە و تێــك نەچــوو بــوو‪.2‬‬ ‫وەك ئاشــكرایە هەنــگ چەندیــن بەرهەمــی شــیفابەخش‬ ‫پێشــكەش دەكات‪ ،‬یەكێــك لەوانــە هەنگوینە كە تایبەتمەندییەكی‬ ‫جیــای لــە بەرهەمەكانــی تــری هەیــە‪ ،‬ئەویــش مانەوەیەتــی‬ ‫بــێ تێكچــوون بــۆ ماوەیەكــی زۆر‪ ،‬ئەمــەش یەكێكــە لــە‬

‫‪16‬‬

‫‪1- http://www.eurasianet.org/node/65204‬‬ ‫‪2-http://www.nationalgeographic.comau/history/honey-in-the-pyramids.‬‬ ‫‪aspx‬‬ ‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫سەرســوڕهێنەرەكانی هەنگویــن‪ .‬لەگــەڵ ئــەوەی كــە پێكهاتــەی‬ ‫ســەرەكی هەنگویــن شــەكرە كــە بــە ماوەیەكی كــەم تێك دەچێت و‬ ‫لــە ســەرەتادا زۆر شــلە و ‪70%‬ی ئــاوە‪ ،‬ئاشكراشــە هــەر شــتێك‬ ‫شــێدار بێــت زووتــر تێــك دەچێــت‪ .‬بــەاڵم لەگــەڵ ئەوانەشــدا‬ ‫ســەدان ســاڵ بــە بــ ‌ێ خراپبــوون دەمێنێتــەوە‪.3‬‬

‫(ئەو گۆزەیەی كۆنترین هەنگوینی تێدا دۆزراوەتەوە لە‬ ‫تەبلیس پایتەختی جورجیا)‬

‫‪3- http://scienceline.ucsb.edu/getkey.php?key=2379‬‬

‫بــا بزانیــن بــە چ ڕێگایــەك هەنگــەكان پارێــزگاری لــە‬ ‫تێكنەچوونــی هەنگویــن دەكــەن‪:‬‬ ‫‪ -1‬كاتێــك لــە شــانەكاندا هەنگوینەكــە دادەنێــن‪ ،‬هەنگــەكان وەك‬ ‫پانكەیــەك بــە باڵەكانیــان بــۆ مــاوەی ســێ ڕۆژ باوەشــێنی دەكــەن‬ ‫هەتــا وشــك دەبێتــەوە و بەشــێكی زۆری دەبێتــە هەڵــم و‪ ،‬ڕێــژەی‬ ‫ئــاوی نــاوی لــە ‪ 70%‬ەوە دەبێتــە ‪ ،17%‬بەمــەش چــڕ دەبێتەوە و‬ ‫بەكتریــا ناتوانێــت لــە ناویــدا بــژی‪ ،‬چونكە بەكتریــا و كەڕووەكان‬ ‫لــەو ڕێژەیــە زیاتــر ئاویــان تێدایــە و‪ ،‬بــۆ زوو گەشــەكردنیان‬ ‫پێویســتیان بــە ناوەندێكــە لــە ڕێــژەی خۆیــان زیاتــر ئــاوی تێــدا‬ ‫بێــت‪ .‬بــەاڵم بەهــۆی كەمــی ڕێــژەی ئــاوی هەنگوینــەوە ناتوانــن‬ ‫تێیــدا بژیــن‪ .‬بــە پێــوەری زانســتیی بەكتریــا و كــەڕووەكان بــۆ‬ ‫بەردەوامی ژیانیان ئەو ناوەندەی تێیدان پێویستە چاالكی ئاویی‬ ‫(‪ )0،75‬بێــت‪ ،‬بــەاڵم چاالكــی ئاویــی هەنگویــن (‪)0،6‬ە‪ ،‬بەمــەش‬ ‫میكرۆبــەكان لــە جیاتــی گەشــەكردن خێــرا شــی دەبنــەوە بــە‬ ‫كردارێك كە پێی دەوترێت (ئوســمۆتیك الیســس) ‪.osmotic lysis‬‬

‫(ئەم خشتەیە ڕێژە و پێكهاتەی هەنگوین دیاری دەكات كە‬ ‫ئاو لە ‪ 17%‬پێكدەهێنێت لەگەڵ ڕێژەی پێكهاتەكانی دیكە)‬ ‫‪ -2‬هەنگویــن زۆرتریــن ڕێــژەی لــە شــەكرەكان پێكهاتــووە‪،‬‬ ‫زیاترینیــان شــەكری ‪ ،glucose‬شــەكری میــوە ‪ fructose‬لەگــەڵ‬ ‫جۆرەكانــی دیكە‪...‬تــاد‪ ،‬بــەم شــێوەیە پێكهاتەیەكــی زۆر خەســت‬ ‫‪ hypertonic‬دروســت دەبێــت‪ ،‬بەمــەش میكرۆبــەكان لــە جیاتــی‬ ‫گەشــەكردن خێــرا وشــكدەبنەوە و بــەرەو شــیبوونەوە دەچــن‪ ،‬بــە‬ ‫كردارێك كە پێی دەوترێت (ئوســمۆتیك الیســس) ‪.osmotic lysis‬‬

‫‪ )PH( -3‬ژمارەی هایدرۆجینی كە یەكەیەكی پێوانەیی ترشی و‬ ‫تفتییــە‪ ،‬لــە هەنگوینــدا ژمارەكــە (‪ 3‬بــۆ ‪ )4‬دەبێــت‪ ،‬واتــە لــە‬

‫نــاوەوە زۆر ترشــە‪ ،4‬بــەاڵم بەهــۆی زاڵبوونــی شــەكر تێیــدا هەســت‬ ‫بــە ترشــیەكەی ناكەیــن‪ ،‬ئــەم ترشــیەش بەكتریــاكان دەكوژێــت‪.‬‬ ‫لــە هەنگوینــدا چەندیــن جــۆری تــرش هەیــە لەوانــە (فۆرمیــك‬ ‫ئەســید) و (ســتریك ئەســید) و (گلۆكۆنیــك ئەســید)‪ ،‬ئەمــەی‬ ‫دواییــان وا دەكات هەنگەكــە ئەنزیمێــك دەربــكات كــە (گلۆكــۆن‬ ‫ئەســید)ەكە تێك بشــكێنێت و یارمەتی هەنگوینەكە دەدات زیاتر‬ ‫خەســت ببێتــەوە‪ ،‬بــەوەش هــەر ڤایــرۆس و بەكتریــا و كەڕوویەك‬ ‫هاتنــە ژوورەوە تێكیــان دەشــكێنێت و لەناویــان دەبــات‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫هەنگویــن (‪)hydrogen peroxide‬ی تێدایــە كــە ڕێگــری لــە‬ ‫گەشــەكردنی بەكتریــا دەكات‪.5‬‬

‫وێنەی پێكهاتە كیمیاویەكانی هەنگوین وەك (گلوكۆنیك‬ ‫ئەسید) ‪ gluconic acid‬لەگەڵ (هایدرۆجین پیرۆكساید)‬ ‫‪hydrogen peroxide‬‬ ‫لەوانەیــە كەســێك پرســیار بــكات‪ ،‬كاتێــك لە ماڵــەوە هەنگوین‬ ‫دادەنێــت پــاش ماوەیــەك كــە هــەوا لێــی دەدات وەك ڕۆن تونــد‬ ‫دەبێتــەوە و تووشــی بــە كریســتاڵ بــوون دەبێــت‪ .‬ئایــا ئەمــە‬ ‫تێكچوونــی هەنگوینەكــە نیــە؟ وەاڵم‪ :‬لــە ڕاســتیدا نەخێــر‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫ئەمــە بــە هەڵمبوونــی بەشــێكی ئــاوی هەنگوینەكەیــە‪ ،‬بــەوەش‬ ‫شــەكرەكەی زیاتــر دەمێنێتــەوە ‪ super saturated‬وەك كریســتاڵ‬ ‫دەردەكەوێــت و تونــد دەبێتــەوە‪ .‬چارەســەری ئەمــەش ئەوەیــە‬ ‫هەنگوینەكــە بــۆ مــاوەی چەنــد خولەكێــك بــە قوتوەكەیــەوە‬ ‫بخرێتــە نــاو ئاوێكــی كەمێــك گــەرم‪ ،‬هەتــا شــەكرەكەی دیســان‬ ‫دەتوێتــەوە و وەك خــۆی ل ـ ‌ێ دێتــەوە ‪.6‬‬ ‫لـ ‌ه كۆتاییــدا جگـ ‌ه لـه‌وه‌ی كـ ‌ه هه‌نگویــن شــیفایه‌كی گـه‌وره‌ی‬ ‫تێدایــ ‌ه بــۆ مــرۆڤ‪ ،‬مانه‌وه‌شــی بــ ‌ه بــێ تێكچــوون و هــه‌ر بــ ‌ه‬ ‫شــیفایی ئیعجازێكــی تــری هه‌نگویــن ده‌رده‌خــات ك ـ ‌ه ل ـ ‌ه هیــچ‬ ‫چاره‌ســه‌رێك و شــیفاییه‌كی تــردا نییــه‪ .‬هــه‌ر له‌بــه‌ر ئه‌مه‌شــ ‌ه‬ ‫كـ ‌ه قورئانــی پیــرۆز له‌نــاو هه‌مــوو ده‌رمــان و شــیفاكانی تــردا بـ ‌ه‬ ‫تاییه‌تــی باســی كــردووه‌‪.‬‬ ‫‪4-Guo, Wenchuan, et al. "Sugar and water contents of honey with dielectric‬‬ ‫‪property sensing." Journal of Food Engineering 97.2 (2010): 275-281.‬‬ ‫‪5-Mandal, Manisha Deb, and Shyamapada Mandal. "Honey: its medicinal‬‬ ‫‪property and antibacterial activity." Asian Pacific Journal of Tropical Biomedi‬‬‫‪cine 1.2 (2011): 154-160.‬‬ ‫;‪6-White, J. W., Jr. Honey. In The Hive and the Honeybee; Graham, J. M., Ed.‬‬ ‫‪Dadant & Sons: Hamilton, IL, 1992; p 869– 925‬‬

‫‪17‬‬

‫هه‌فته‌كان‬

‫هەماهەنگی نێوان دەقە قورئانییەكان‬

‫سەبارەت بە پێكهاتنی مرۆڤ‬

‫توێژینەوەی‪ :‬عەبدول مەجید زیندانی‪ ،‬د‪.‬مستەفا ئەحمەد‪ ،‬پرۆفیسۆر تی‪ .‬ڤی‪ .‬ئێن پێرساد‪ -‬سەرۆكی بەشی‬ ‫توێكاریی كۆلێژی پزیشكی لە مینوتۆبای كەنەدا‪ .‬و‪ :‬دیدار ئیسامعیل ‪ -‬ئاراس عومەر‪.‬‬ ‫قورئانــی پیــرۆز باســی قۆناغە ســەرەكیەكانی گەشــەی مرۆڤی‬ ‫لەســەرەتای دووگیانیــەوە تــا كاتــی منداڵبــوون باســكردووە و‬ ‫دەفەرموێــت‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﭽﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ‬ ‫ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕﯖ ﯗ‬ ‫ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﭼ المؤمنــون‪.‬‬ ‫واتــە‪ :‬بــە ڕاســتی ئێمــە مرۆڤمــان لەپێكهاتەیــەك لــە قــوڕ‬ ‫بەدیهێنــاوە‪ ،‬پاشــان كردومانەتە نوتفــە (تنۆكێك) لە ئارامگەیەكی‬ ‫لەبــار و پارێــزراودا (كــە منداڵدانــی دایكــە) پاشــان نوتفەكەمــان‬ ‫كــردە عەلەقــە (پێكهاتەیەكــی شــێوە زەروو كــە لە خوێنی وەســتاو‬ ‫پێكهاتــووە)‪ ،‬پاشــان دەســتبەج ‌ێ عەلەقەكەمــان كــردە موزغــە‬ ‫(پێكهاتەیەكــی شــێوە جــوراو) و دەســتبەج ‌ێ موزغەكەمــان كــردە‬ ‫ئێســكە پەیكــەر و دەســتبەج ‌ێ ئێســكەكەمان بــە گۆشــت داپۆشــی‪،‬‬ ‫پاشــان لەشــێوەیەكی تردا گەشــەمان پ ‌ێ كرد (شــێوەی ئادەمیزاد)‪،‬‬ ‫بــە ڕاســتی خــوای گــەورە بــەرز و پیرۆزە و باشــترین بەدیهێنەرە‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﭽﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ‬ ‫ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﭼ القيامــة‪.‬‬ ‫واتــە‪ :‬ئایــا ئــەو مرۆڤــە نوتفەیــەك (دڵۆپەیــەك) نەبــوو لــە‬ ‫مەنــی كــە دەردراوە )یــان ئەنــدازە كــراوە‪ ( 1‬كــە دواتــر بــوو بــە‬ ‫عەلەقــە و دواتــر خــودا ڕێكوپێكــی كــرد و دواتــر ڕێكــی خســت‬ ‫(لەشــی ڕاســت كــردەوە و شــێوەیەكی ڕێكوپێكــی پــێ بەخشــی) و‬ ‫دواتــر یەكێــك لــە ڕەگەزەكانــی نێــر یــان مێــی لێخســتەوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﭽ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ‬ ‫ﭹ ﭼ االنفطــار‪.‬‬ ‫‪ -1‬وشــەی (یمنــی) دوو واتــای هەیــە یەكــەم تخــرج (دەرچــوون)‪ ،‬دووەم‪ :‬تقــدر‬ ‫(ئەندازەكــردن) لــە زمانــی عەرەبــی دەوترێــت‪( :‬منــی املانــی) واتــا (قــدر املقــدر)‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫واتە‪ :‬ئەو خودایەی كە تۆی بەدیهێناوە و ڕاستی كردویتەوە و‬ ‫شــێوەیەكی ڕێكوپێكــی پــێ بەخشــی و لەســەر ئــەو شــێوازەی كــە‬ ‫ئەو ویســتی لەســەر بووە ئەندامەكانتی بەیەكەوە لكاندووە‪.‬‬ ‫لە ژێر ڕۆشــنایی ئەو ئایەتە پیرۆزانەی ســەرەوە قۆناغەكان‬ ‫لە دوو بەشــی ســەرەكی پێك دێن‪:‬‬

‫‪ -1‬قۆناغــی خەلقــە بەراییــەكان (تەخلیــق) كــە ئەمانــە‬ ‫دەگرێتــەوە‪:‬‬

‫(نوتفــە‪ ،‬عەلەقــە‪ ،‬موزغــە‪ ،‬ئێســك و داپۆشــینی ئێســك بــە‬ ‫گۆشــت (ماســولكە)‪.‬‬

‫‪ -2‬قۆناغی نەشئە (گەشەكردن)‪:‬‬

‫ئەمــەش بــە دوای قۆناغەكانــی ســەرەتای دروســتبووندا‬ ‫دێــت‪ ،‬لــەم ماوەیــەدا گۆڕیــن و ڕێكخســتنەوەی شــێوەی كۆرپەلــە‬ ‫ڕوودەدات و شــێوەی دەرەوەی كۆرپەلــە بــەرەو شــێوازێك گەشــە‬ ‫دەكات كــە لــە مــرۆڤ دەچێــت و دەناســرێتەوە‪ ،‬ئــەم قۆناغــەش تــا‬ ‫كۆتــای مــاوەی دووگیانــی بــەردەوام دەبێــت‪.‬‬ ‫لــە قورئانــدا قۆناغــەكان بــە شــێوازێك باســكراون كــە‬ ‫زاراوەكانــی وەســفی شــێوەی دەرەوەی كۆرپەلــە دەكــەن‪ ،‬فرمانــی‬ ‫ڕوونكــەرەوە و ئاشــكرا بــۆ باســكردنی قۆناغــە گرنگەكانــی‬ ‫گەشــەكردن بەكارهێنــراون‪( .‬خشــتەی ‪ )1‬پەیوەنــدی نێــوان‬ ‫ســێ دەقــەكان نیشــان دەدات‪ ،‬تێبینــی ئــەوەش دەكرێــت كــە لــە‬ ‫قورئانــدا ئامــڕازی پەیوەنــدی جیــاواز بــۆ باســكردنی زنجیــرەی‬ ‫گۆڕانكارییــەكان لــە شــێوەدا یــان گۆڕانــەكان لــە قۆناغەكانــدا‬ ‫بەكارهێنــراوە‪ .‬لــە زمانــی عەرەبیــدا‪ ،‬ئامــڕازی پەیوەنــدی (ثــم)‬ ‫ئــەوە دەردەخــات كــە ماوەیــەك لــە نێــوان ڕووداوەكانــدا هەیــە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئامــڕازی پەیوەنــدی (فـــ) ئــەوە دەگەیەنێــت كــە ڕووداوەكان‬ ‫ڕاســتەوخۆ بــە دوای یەكتریــدا دێــن‪.‬‬

‫خشتەی ‪ 1‬یەكگرتنەوەی نێوان ئایەتەكان كە پەیوەندیان بە‬ ‫قۆناغە سەرەكیەكانی دروستبوونی مرۆڤەوە هەیە‬ ‫قۆناغه‌كان‬

‫‪ .1‬نوتفه‌‬ ‫(دڵۆپێك)‬

‫‪ .2‬عه‌له‌قه‌‬ ‫(شێوه‌ زه‌روو)‬

‫‪ .3‬موزغه‌‬ ‫(له‌په‌كان)‬

‫‪ .4‬ئێسك‬ ‫(العظام)‬ ‫(ئێسكه‌په‌یكه‌ر)‬

‫سورة املؤمنون‬ ‫‪14-12‬‬

‫سورة القيامة‬ ‫‪39-37‬‬

‫سورة اإلنفطار‬ ‫‪8-7‬‬

‫ج َعلْ َنا ُه نُطْ َف ًة أَلَ ْم يَ ُك نُطْ َف ًة ِّمن‬ ‫ث ُ َّم َ‬ ‫ي َنى‬ ‫ني‬ ‫ف قَ َرا ٍر َّم ِك ٍ‬ ‫ِ‬ ‫َّم ِن ٍّي ُ ْ‬ ‫ئایا ئەو مرۆڤە‬ ‫پاشان كردمانه‌‬ ‫نوتفەیەك نەبووە؟‬ ‫نوتفەیەك‬ ‫دڵۆپێك لە ئاو‬ ‫(تنۆكێك) لە‬ ‫كە دەردراوە و‬ ‫ئارامگەیەكی‬ ‫ئەندازەكراوە‬ ‫لەبار و پارێزراودا‬ ‫(منداڵدانی دایك)‬ ‫خلَ ْق َنا ال ُّنطْ َف َة‬ ‫ث ُ َّم َ‬ ‫َعلَ َق ًة‬ ‫دواتر نوتفەكەمان‬ ‫كرد بە عەلەقە‬ ‫(پێكهاتەیەكی‬ ‫شێوە زەروو)‬ ‫خلَ ْق َنا الْ َعلَ َق َة‬ ‫فَ َ‬ ‫مضغة‬ ‫دواتر عەلەقە‬ ‫كەمان گۆڕی بۆ‬ ‫موزغە (ماددەیەك‬ ‫وەك ئەوەی‬ ‫جوراوبێت)‬ ‫خلَ ْق َنا الْمضغة‬ ‫فَ َ‬ ‫عظاما‬ ‫دواتر‬ ‫موزغەكەمان كرد‬ ‫بە ئێسك‬

‫‪ .5‬گۆشت‬ ‫(لحم)‬ ‫(ماسولكه‌)‬

‫فَك َ​َس ْونَا الْعظام‬ ‫ح ًم‬ ‫لَ ْ‬ ‫دواتر‬ ‫ئیسكەكەمان بە‬ ‫گۆشت داپۆشی‬ ‫(ماسولكەكان)‬

‫‪ .6‬نه‌شئه‌‬ ‫(گه‌شه‌كردن)‬

‫خلْقًا‬ ‫ث ُ َّم أَنشَ أْنَا ُه َ‬ ‫آخَر‬ ‫دواتر وامان لێكرد‬ ‫گەشەبكات و‬ ‫شێوەیەكی تایبەت‬ ‫بەخۆی وەرگرێت‬

‫ى‬ ‫ف َ​َس َّو ٰ‬ ‫دواتر ڕێكی‬ ‫كردەوە‬ ‫ج َع َل ِم ْن ُه‬ ‫فَ َ‬ ‫َّ‬ ‫ي الذكَ َر‬ ‫ج ِْ‬ ‫ال َّز ْو َ‬ ‫الُنث َٰى‬ ‫َو ْ‬ ‫دواتر لەمە‬ ‫هەردوو ڕەگەزی‬ ‫نێر و مێی لێ‬ ‫جیاكرده‌وه‌‬

‫‪ -2‬نوتفە و عەلەقە‪:‬‬

‫ئامــرازی پەیوەنــدی (ثــم) لــە نێــوان ئــەم دوو نیمچــە قۆناغــەی‬ ‫كاتــی گەشــەكردندا بەكارهاتــووە لە هەردوو ســورەتی (المؤمنون)و‬ ‫(القیامــة) كــە هەماهەنگییــەك دەردەخــات لــە نێــوان هــەردوو‬ ‫سورەتەكەدا سەبارەت بە كاتی ڕوودانی هەر كردارێكی گەشەكردن‪.‬‬

‫‪ -3‬موزغە‪:‬‬

‫ث ُ َّم كَا َن َعلَ َق ًة‬ ‫دواتر بوو‬ ‫بە عەلەقە‬ ‫(شێوەزەروو)‬ ‫خل َ​َق‬ ‫فَ َ‬ ‫دواتر خوای‬ ‫گه‌وره‌ دروستی‬ ‫كرد‬

‫دەرخســتنی بەدوایەكداهاتنــی خێــرا لەنێــوان ڕووداوەكانــی هــەر‬ ‫قۆناغێكــدا بەكارهاتــووە‪ .‬بــەم شــێوەیە شــێواز و ڕێــژەی خێرایــی‬ ‫گەشــەكردن لــە هــەردوو ســورەتەكەدا وەك یەكــن‪.‬‬

‫خلَق َ‬ ‫َك‬ ‫ال َِّذي َ‬ ‫ئەو پەروەردگارەی‬ ‫كە تۆی‬ ‫دروستكرد‬

‫زاراوەی موزغــە لــە ســورەتی (المؤمنــون)دا بــۆ وەســفكردنی ئــەو‬ ‫نیمچــە قۆناغــەی كــە بــە دوای عەلەقــەدا دێــت بەكارهاتــووە و‬ ‫زاراوەكــە لــە هەمــان كاتــدا دەرخــەری شــێوەی كۆرپەلەكەیــە‪.‬‬ ‫لــە ســورەتی (القیامــة)دا‪ ،‬فرمانــی (خلــق) بەكارهێنــراوە و لەگــەڵ‬ ‫بەكارهێنانــی زاراوەی موزغــە لە ســورەتی (المؤمنــون)دا دەگونجێ‪.‬‬ ‫ئــەم فرمانــە (خلــق) چەند واتایەكــی هەیە؛ لەوانە (دروســتكردنی‬ ‫شــتێك لــە شــتێكی تــرەوە)‪ ،‬لێــرەدا ئــەو مانایــە مەبەســتە هەتــا‬ ‫گۆڕینــی لــە قۆناغــی عەلەقــەوە بــۆ قۆناغیكــی تــر بگەیەنێت‪ ،‬كە‬ ‫قۆناغــی موزغەیــە‪ .‬وشــەی (خلــق) بــە واتــای بەدیهێنانیــش دێــت‪،‬‬ ‫كۆرپەلەزانیــش پێمــان دەڵێــت ســەرەتای كۆئەندامــە جیــاوازەكان‬ ‫لــە قۆناغــی موزغــەوە دەســت پــێ دەكــەن‪.‬‬

‫ف َ​َس َّو َاك‬ ‫تۆی ڕێك كردەوە‬

‫ي‬ ‫فَ َع َدل َ​َك ِ‬ ‫ف أَ ِّ‬ ‫صو َر ٍة َّما شَ ا َء‬ ‫ُ‬ ‫َركَّبَ َك‬ ‫دواتر تۆی‬ ‫گۆڕی بۆ ئەو‬ ‫شێوەیەی كە خۆی‬ ‫ویستوویەتی‬

‫زانیارییەكانی خشتەكە ئەمانەی خوارەوەمان بۆ دەردەخەن‪:‬‬

‫‪ -1‬هەماهەنگــی بەكارهێنانــی هــەردوو ئامــڕازی پەیوەنــدی‬ ‫(ثــم) و (فـــ) لــە ســورەتە جیاوازەكانــدا‪:‬‬

‫(ثــم) كــە بەدواداهاتنــی ڕووداوەكان بــە شــێوەیەكی هێــواش و‬ ‫لەســەرخۆ دەگەیەنێــت‪ ،‬لــە هــەردوو ســورەتی (المؤمنــون) و‬ ‫(القیامــة)دا بــۆ دەرخســتنی هێواشــی و لەســەرخۆیی گــۆڕان لــە‬ ‫قۆناغێكی ســەرەكییەوە بۆ قۆناغێكی تری ســەرەكی بەكارهاتووە‪.‬‬ ‫(فـــ) كــە بەدوایەكداهاتنــی خێــرا و دەســتبەجێ دەردەخــات‪ ،‬بــۆ‬

‫وێنــەی كێشــراوی التەنیشــتی كۆرپەلــە لــە نیمچەقۆناغــی‬ ‫موزغــەدا لەمــاوەی هەفتــەی پێنجــەم و شەشــەمی گەشــەدا‪ .‬لــەم‬ ‫نیمچەقۆناغــەدا هەمــوو پێكهاتــە پێویســتەكان كــە لــە شــێوەی‬ ‫‪2‬‬ ‫گۆپكەدان پێكەوە كۆكراونەتەوە كە هاوكاتە لەگەڵ (‪)40‬ەم ڕۆژدا‬ ‫لەبەرئــەوە كــرداری بەدیهێنان تایبەتمەندیەكــی دیاری موزغەیە‪،‬‬ ‫كاتێــك شــێوەی دەرەوەی كۆرپەلەكــە گۆڕانــكاری بەســەردا دێــت‬ ‫‪2-Permission from Moore, K.L . The Developing Human , Clini‬‬‫‪cally Oriented Embryology 4th ed., Philadelphia, Saunders 1988.‬‬

‫‪19‬‬

‫هــاوكات لەگــەڵ گۆڕانــی ناوەكی‪ ،‬فرمانی (ســوی ‪ -‬ڕاســتكردنەوە و‬ ‫ســافكردن) لــە ســورەتی (القیامــة)دا ئەوەمــان بــۆ دەردەخــات كــە‬ ‫نیمچەقۆناغــی موزغــە كۆتایی پێهاتــووە‪ .‬لەبەرئەوەش كە موزغە‬ ‫ڕێــك نەكراوەتــەوە و ئێســك و ماســولكەی نیــە‪ ،‬شێوەكەشــی لــە‬ ‫مــرۆڤ ناچێــت‪.‬‬

‫وێنەیەكی كێشــراوی كۆرپەلە لە هەفتەی شەشــەم بۆ حەوتەمدا‪.‬‬ ‫ڕووخســاری كۆرپەلــە لــەم كاتــەدا بــاش جیاناكرێتــەوە و‬ ‫لــە كۆرپەلــەی مــرۆڤ ناچێــت‪.3‬‬ ‫‪3- CIEA, Clinical Symposiua, vol. 28, No.3‬‬

‫كەواتــە كــرداری ڕاســتكردنەوە (تەســویە) كــە ڕووی دەرەوەی‬ ‫كۆرپەلەكــە خواروخێچــی نامێنێــت و ڕێــك دەبێتــەوە‪ ،‬هــەروەك‬ ‫لــە ســورەتەكانی (القیامــة) و (اإلنفطــار)دا باســكراوە‪ ،‬پێویســتە دوای‬ ‫نیمچەقۆناغــی موزغــە بێــت‪.‬‬ ‫شــێوازی ڕێكخســتنی ڕووداوەكان لــە هەرســێ ســورەتەكانی‬ ‫(القیامــة) و (اإلنفطــار) و (المؤمنــون)دا وەك یەكــە‪ .‬بۆیــە ئــەو‬ ‫"ڕێككردنەوە"یــەی كــە لــە هــەردوو ســورەتی (القیامــة) و (اإلنفطــار)دا‬ ‫باســكراوە هــاوكات و هاومانایــە لەگــەڵ قۆناغــی (العظــام) (ئێســك‪،‬‬ ‫ئێســكەپەیكەر) لــە ســورەتی (المؤمنــون)دا‪.‬‬ ‫ئــەم لەگــەڵ یەكداهاتنەوەیــە زیاتــر بەهــۆی ئــەو هەماهەنگــی و ورد‬ ‫باســكردنەی "خلــق" لــە ئایەتەكانــی هــەردوو ســورەتی (القیامــة) و‬ ‫(اإلنفطــار)دا دەردەكەوێــت‪ .‬دواتــر گۆڕانەكانــی ڕووخســاری كۆرپەلــە‬ ‫باســكراوە لــە ســورەتی (اإلنفطــار)دا و پەرەســەندنی تایبەتمەندییــە‬ ‫ڕەگەزییــەكان لــە ســورەتی (القیامة)دا باســكراوە‪ .‬هــەردوو كردەكانیش‬ ‫هاوكاتــن و گونجانیــان هەیــە لەگــەڵ دەســتپێكردنی ڕووداوەكانــی‬ ‫نیمچەقۆناغــی (لحــم)‪ ،‬هــەروەك لــە ســورەتی (المؤمنــون)دا باســكراوە‬ ‫بــە درێژایــی قۆناغــی نەشــئە بەردەوامیــش دەبن‪ ،‬بۆیە شــیكردنەوەی‬

‫وێنــەی كۆرپەلەیــەك لــە قۆناغــی ئێســك (العظــام) لــە هەفتــەی حەوتەمــدا‪ ،‬هەمــوو كۆئەندامەكانــی لــەم قۆناغــەدا بەشــێوەیەكی ســەرەتایی‬ ‫هەیــە و كۆرپەلــە بەهــۆی پێكهاتنــی ئێســكە پەیكــەرەوە لــە قۆناغــی ڕێككردنەوەدایــە‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫ڕووداوەكان لــە هەرســێ ســورەتەكەدا ئــەوە دەردەخــات كــە كرداری‬ ‫ڕاســتكردنەوەكە هاوكاتــە لەگــەڵ نیمچەقۆناغــی (العظــام)‪ .‬لــە‬ ‫یەكچوونــی زنجیــرەی ڕووداوەكان ئەوەشــمان بۆدەردەخــات كــە‬ ‫ســورەتی (اإلنفطــار) بــە موزغــه دەســتی پێكــردووە لــە ڕێگــەی‬ ‫بەكارهێنانــی فرمانــی (خلــق)‪ ،‬كــە ئــەم فرمانــە تایبەتمەندییەكی‬ ‫قۆناغــی موزغەیــە‪ ،‬هــەروەك لەســەرەوە ئامــاژەی پــێ كــراوە‪.‬‬ ‫لەمــەش زیاتــر زاراوەی موزغــە وەك (مخلقــة وغیــر‬ ‫مخلقــة) دروســتكراو و دروســتنەكراو وەســفكراوە و پــەروەردگار‬ ‫دەفەرموێــت‪:‬ﭽ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﯵ ﭼالحــج‪،‬‬ ‫بۆیە پڕۆســەی دەســتپێكردن و دروســتبوونی ئەندامە جیاوازەكان‬ ‫تایبەتمەندییەكــی دیــاری ئــەم قۆناغەیــە‪.‬‬

‫ﭽ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﭼ القيامــة‪ .‬واتــە‪" :‬ئێمــە نێــر و‬ ‫مێمــان لەمــەوە بەرهەمهێنــاوە"‪ ،‬چونكــە قۆناغــی ڕاســتكردنەوەی‬ ‫كۆرپەلەكــە پێشــی دەكەوێــت‪.‬‬ ‫بۆیــە جیابونــەوەی ڕەگــەزی نێــر و مــێ هاوكاتــە لەگــەڵ‬ ‫نیمچەقۆناغــی (لحــم) دا لــە ســورەتی (المؤمنــون)‪ .‬لــە ڕاســتیدا‬ ‫ئەمــەش هیــچ گومانێكــی تێــدا نیــە و لەگــەڵ زانســتدا دێتــەوە و‬ ‫یــەك دەگرێتــەوە‪ .‬لــەم نیمچەقۆناغەشــدا ئەندامــی زاوزێ‬ ‫تایبەتمەندێتــی هێلكــەدان یــان گــون وەردەگرێــت‪.‬‬

‫‪ -4‬ئێسكە پەیكەر (العظام)‪:‬‬

‫هــەروەك لەســەرەوە ڕوونكراوەتــەوە‪ ،‬ســەرەتای دەســتپێكردنی‬ ‫نیمچەقۆناغــی (العظــام) (ئێســك‪ ،‬ئێســكەپەیكەر) هاوكاتــە لەگــەڵ‬ ‫دەســتپێكردنی كــردەی ڕێككردنــەوە و ڕاســتكردنەوە‪ .‬جگــە‬ ‫لــەوەش‪ ،‬ســورەتی (اإلنفطــار) ئەوەمــان پــێ دەڵێــت كــە لەمــاوەی‬ ‫كــردەی ڕێككردنــەوەدا تەعدیــل ڕوونــادات‪ ،‬چونكــە تەعدیــل بــە‬ ‫جیــا و دوای كــردەی ڕێككردنــەوە باســكراوە‪ .‬گۆڕانكاریــش لــە‬ ‫ڕێگــەی دروســتكردنی شــێوەی مرۆڤــەوە ڕوودەدات‪ ،‬كــە ئەمەیــان‬ ‫پێــش دروســتبوونی ماســولكە ڕوونــادات‪ ،‬بۆیــە دەتوانیــن بڵێیــن‬ ‫كــە كــردەی تەعدیــل لــە شــێوەی كۆرپەلــەدا هــاوكات لەگــەڵ‬ ‫دەســتپێكردنی نیمچەقۆناغــی (لحــم) (داپۆشــین بــە ماســولكە)دا‬ ‫دەســت پــێ دەكات‪ ،‬كــە ئەمــەش دوای نیمچەقۆناغــی (العظــام)‬ ‫دەســت پێ دەكات و هاوكاتە لەگەڵ كردەی ڕێككردنەوە (تســویة)‪.‬‬ ‫ئــەم دەرئەنجامەشــمان لــە الیەكــەوە لــە ڕێگــەی شــێوازی‬ ‫ڕێكخســتنی كــردارەكان لــە ســورەتی (المؤمنــون)دا و لەالیەكــی‬ ‫تریشــەوە لــە هــەردوو ســورەتی (القیامــة) و (اإلنفطــار)دا بــۆ ڕوون‬ ‫دەبێتــەوە‪ .‬قورئــان لــە نموونــەی یەكەمــدا ناوێكــی بەكارهێنــاوە‬ ‫بــۆ دەربڕینــی زاراوەی (العظــام) تــا ئــەوە دەرخــات كــە گۆڕانــكاری‬ ‫ڕوودەدات و فرمانی (سوی)ی لە دوو سورەتەكەی تر بەكارهێناوە‬ ‫بــۆ ئــەوەی وەســفی كردەیــەك یــان ڕووداوێــك بــكات‪.‬‬ ‫بەم پێیەش فرمانی (سوی) ئەم سێ مانایانەی هەیە‪:‬‬ ‫أ‌‪ -‬ڕاستكردن و ڕێككردنی كۆرپەلە‪.‬‬ ‫ب‌‪ -‬ئامادەكردنــی ئەندامــەكان بــە شــێوازێكی گونجــاو بــۆ‬ ‫ئەنجامدانــی فرمانەكانیــان‪.‬‬ ‫ج‌‪ -‬ڕێككردن و تەختكردنی ڕووكەشی كۆرپەلەكە‪.‬‬ ‫لــەم ماوەیــەدا كۆرپەلەكــە زیاتــر ڕاســت دەبێتــەوە دوای ئەوەی كە‬ ‫پێشــتر چەمــاوە بــوو (شــێوەی "‪ "C‬بــوو)‪ ،‬ئەندامــە جیاوازەكانــی‬ ‫دەچنــە شــوێنی گونجــاوی خۆیــان و ڕووی كۆرپەلــە زیاتــر ســاف‬ ‫دەبێت‪ ،‬لە كاتێكدا پێشتر لە قۆناغی موزغەدا ناڕێك و ناساف بوو‪.‬‬

‫‪ -5‬داپۆشینی ئێسكەكان بە ماسولكە ( الكسا‌ء باللحم)‪:‬‬

‫بە پێی باسەكانی سەرەوە‪ ،‬سەرەتای دەستپێكردنی نیمچەقۆناغی‬ ‫ماســولكە (لحــم) هاوكاتــە لەگەڵ ســەرەتای دەســتپێكردنی قۆناغی‬ ‫تەعدیــل لــە ســورەتی (اإلنفطــار)دا‪ .‬ئــەو كردەیــەش لەگــەڵ ئــەو‬ ‫ئایەتــەی ســورەتی (القیامــة) یــەك دەگرێتــەوە كــە دەفەرموێــت‪:‬‬

‫لەپەكان یان گۆپكەكان (‪ )Somites‬لە قۆناغی گۆشت (لحم) لە‬ ‫‪ 51‬ڕۆژیدا كۆئەندامی ماسولكەی لێوە دروست دەبێت‪.4‬‬

‫‪ -6‬نەشئە (النشأة)‪:‬‬

‫لــە ســورەتی (المؤمنــون)دا ئامــرازی پەیوەنــدی (ثــم) لــە‬ ‫نێــوان (لحــم) و نەشــئەدا بەكارهــات‪ .‬بــەاڵم لــە ســورەتی‬ ‫(القیامــة) و (اإلنفطــار)دا قۆناغــی شەشــەم بــە هیــچ‬ ‫شــێوەیەك بــاس نەكــراوە (ســەیری خشــتەی‪ 1‬بكــە)‪.‬‬ ‫ئــەم شــێوازە لــە ڕێكخســتنی وشــەكاندا ئــەوە دەگەیەنێــت كــە‬ ‫جیابونــەوەی ڕەگــەزی نێــر و مــێ بەردەوامە‪ ،‬ئەوەش ڕاســتییەكی‬ ‫حاشــا هەڵنەگــرە لــە زانســتدا‪ .‬ئەندامــە دەرەكییەكانــی زاوزێ‬ ‫دەســت دەكــەن بــە گەشــەكردن لــە نێــوان هەفتــەی (‪ 11‬بــۆ ‪.5)12‬‬ ‫بە هەمان شێوە تەعدیل لە ئەندامەكاندا و وەرگرتنی شێوەی مرۆڤ‬ ‫لەالیــەن كۆرپەلــەوە تــا دوا قۆناغەكانی ســكپڕی بــەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫‪4- Permission from Moore, K.L . The Developing Human , Clin‬‬‫‪ically Oriented Embryology 4th ed., Philadelphia, Saunders 1988‬‬ ‫‪5- Arey , L.B. 1974 , Developmental Anatomy , Table ; p, 107 . Ref. 1, p9‬‬

‫‪21‬‬

‫گرنگی زاراوە قورئانییەكان‬

‫وێنــەی ڕوونكردنەوەیــی‪ :6‬ئــەو گۆڕانــە ڕوون دەكاتــەوە كــە لــە‬ ‫ڕێــژەی الشــەدا لــە مــاوەی قۆناغــی نەشــئەدا لــە هەفتــەی ‪ 9‬بــۆ‬ ‫‪ 38‬ڕوودەدات‪ .‬چێــوەی ســەر هاوتــای چێــوەی ســكە‪ ،‬لــەدوای ئــەوە‬ ‫چێــوەی ســك گەورەتــر دەبێــت‪ .‬زاراوەی قورئــان كــە ئاماژەیــە بــۆ‬ ‫پرۆســەی گۆڕانــی ڕێژەیــی بەشــەكانی لــەش بریتی یە لــە تەعدیل‪.‬‬ ‫لەبەرئــەوەی ئــەم ڕووداوانــە ماوەیەكــی زۆری گەشــەكردنیان‬ ‫پێویســتە تــا تەواوبــن‪ ،‬بۆیــە ئەوانــە لــە كۆتاییەكانــی ســورەتی‬ ‫(القیامــة) و (اإلنفطــار)دا باســیان لێوەكــراوە‪ .‬لــە ســورەتی‬ ‫(المؤمنــون)دا دوو دەســتەواژەی جیــاواز بەكارهێنــراون‪ :‬الكســاء‬ ‫باللحــم (داپۆشــینی ئێســكەكان بــە ماســولكە) و النشــأە خلقــا آخــر‬ ‫(وەرگرتنی شــێوازی تایبەتی مرۆڤ)‪ .‬هەردوو كردەكان لەگەڵ دوا‬ ‫كردەكانــی دوو ســورەتەكەی تــر ڕوودەدەن‪ ،‬ئەمــەش دەریدەخــات‬ ‫كــە ئــەم كردانــەی گەشــەكردن هــاوكات لەگــەڵ ئەوانــەی كــە لــە‬ ‫ســورەتی (المؤمنــون)دا باســیان لێــوە كــراوە ڕوودەدەن‪.‬‬

‫پوختەی شیكردنەوەی خشتەی ئایەتەكان‪:‬‬

‫دەتوانیــن ئــەم پوختەیــەی خــوارەوە بنووســین بــە پێــی ئــەو‬ ‫ئایەتانــەی كــە باســی گەشــەی مــرۆڤ دەكەن‪ ،‬كە لە (خشــتەی ‪)1‬دا‬ ‫باســكراون‪:‬‬ ‫أ‌‪ -‬باســی تــەواوی هــەر قۆناغێكــی گەشــەكردن بــە پێــی شــێوەی‬ ‫دەرەوە و ئــەو ڕووداوانەشــی كــە تیایانــدا ڕوودەدات كــراوە‪،‬‬ ‫ئــەم سەرئەنجامەشــمان لەمــەوە بــۆ دەردەكەوێــت كــە خــوای‬ ‫گــەورە ناوەكانــی وەك كۆمەڵێــك زاراوەی تایبــەت بەكارهێنــاوە‬ ‫كــە هــەم وەســفی شــێوەی دەرەوە‪ ،‬هــەم وەســفی گەشــەكردنی‬ ‫نــاوەوەی كۆرپەلەكــەش دەكــەن‪ ،‬هــەروەك لــە ئایەتەكانــی‬ ‫ســورەتی (المؤمنــون)دا دەیبینیــن‪ .‬لــە بارودۆخەكانــی تریشــدا‪،‬‬ ‫فرمــان بەكارهێنــراوە و وەســفی ڕووداوەكان دەكــەن‪ ،‬هــەروەك لــە‬ ‫ســورەتەكانی (اإلنفطــار) و (القیامــة)دا دەیبینیــن‪.‬‬ ‫ب‌‪ -‬ســازانێكی تــەواو بەدیدەكرێــت لــە نێــوان ئایەتەكانی هەرســێ‬ ‫ســورەتەكەدا ســەبارەت بە باســكردنی شــێوازی گەشــەی مرۆڤ‪.‬‬ ‫ج‌‪ -‬ئامــرازە پەیوەندییەكانــی (ثــم) و (فـــ) خێرایــی گــۆڕان لــە‬ ‫قۆناغێكــەوە بــۆ یەكێكــی تــر و خایاندنــی كاتــی زۆر یــان كــەم‬ ‫دەردەخــەن‪ ،‬هــەروەك پێكــەوە گونجانــی زنجیــرەی ڕووداوەكان لــە‬ ‫نێــوان ســورەتەكاندا دەردەخــەن و كاتــی گەشــەكردنەكانیش ڕوون‬ ‫دەكەنــەوە‪ ،‬وەك پێشــتر باســكرا‪.‬‬ ‫‪6- Keith Moore and T.V.N. Persaud, The Developing Human,‬‬ ‫‪1998, Figure 6-3‬‬

‫‪22‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫چــواردە ســەدە لەمەوبــەر قورئــان و ســوننەت باســی ئەوەیــان‬ ‫كــردووە كــە گەشــەی مــرۆڤ لــە ســكی دایكــدا بــە چەنــد‬ ‫قۆناغێــك ڕوودەدات‪ .‬ئــەم ڕاســتییەش ئــەو كاتــە لەالیــەن زانــا‬ ‫ناموســڵمانەكانەوە تــا ناوەڕاســتی ســەدەی ‪19‬هــەم نەدۆزرابــوەوە‪.‬‬ ‫ســەرەڕای ئەمــەش تــا كاتــی دۆزینــەوەی مایكرۆســكۆپ‪،‬‬ ‫لــە ســەدەی ‪17‬هەمــدا‪ ،‬زۆر لــە زانــاكان هەمــان بیروبــاوەڕی‬ ‫یۆنانییەكانیــان هەبــوو كــە دەیــوت كۆرپەلــە لــە خوێنــی‬ ‫ســوڕی مانگانــەوە گەشــە دەكات‪ .‬لــە ســەدەی ‪13‬هەمــدا زانــای‬ ‫بەناوبانگــی موســڵمان (ئیبــن حەجــەر)‪ 7‬ئــەم بیروبۆچوونــەی‬ ‫ڕەتكــردەوە و ئایەتەكانــی قورئــان و فەرموودەكانــی كــرد بــە‬ ‫بەڵگــە‪ ،‬هەرچەنــدە هیــچ ئامێرێكــی زانستیشــی ال نەبــوو تــا‬ ‫بەشــێوەیەكی زانســتییانە بیســەلمێنێ‪ ،‬وتەكانیشــی بەتــەواوی‬ ‫ئەوەیــان دەگەیانــد كــە مــرۆڤ لــە بەرهەمــی ئــاوی پیــاو و‬ ‫ئافرەتــەوە دروســت دەبێــت‪.‬‬ ‫دوای داهێنانــی مایكرۆســكۆپ و دواتریــش دۆزینــەوەی تــۆو‬ ‫(ســپێرم)‪ ،‬زانــاكان باوەڕیــان وابــوو كــە هــەر تۆوێــك پێكهاتــووە لــە‬ ‫مرۆڤێكــی تــەواو دروســتكراوی بچوككــراوە ‪ .9,8‬ئــەم بیروبــاوەڕەش‬ ‫بــە تــەواوی ڕۆڵــی بۆماوەیــی و فیزیایــی ئافرەتی لە دروســتبوونی‬ ‫كۆرپەلە ســڕییەوە‪ .‬دواتر لە ســەدەی ‪18‬یەمدا هێلكە دۆزرایەوە و‬ ‫زانایــان بیروباوەڕێكــی تریــان ال دروســتبوو و وتیــان مرۆڤێكــی‬ ‫تــەواو دروســتكراوی بچوككــراوە لەنــاو هێلكــەدا هەیــە‪ ،‬بەمــەش‬ ‫هەڵەیەكــی تــر ئەنجامــدرا و ڕۆڵــی پیاو لە دروســتبوونی كۆرپەلە‬ ‫الدرا‪ .‬ئــەم بیــردۆزە هەاڵنــەش بەهــۆی بیروباوەڕێكی نادروســتەوە‬ ‫بــوو كــە ئەوەبــوو دەبــێ مرۆڤێكــی كامــڵ و تــەواو دروســتكراو لــە‬ ‫ســەرەتای ســكپڕییەوە بوونــی هەبێــت‪.‬‬ ‫هەتــا لــە مــاوەی ئــەم دوو ســەدەی ڕابــردوودا دۆزرایــەوە گەشــەی‬ ‫مرۆڤ بە چەند قۆناغێك ڕوودەدات‪ .‬بەاڵم زاناكان تووشی كێشەی‬ ‫تــر بوونــەوە لــە هەڵبژاردنــی زاراوەی دروســت بــۆ وەســفكردنی‬ ‫تایبەتمەندییەكانــی هــەر قۆناغێــك ســەرەتا ژمــارە بەكارهێنــرا‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەوە تەنهــا ڕیزبەنــدی قۆناغەكانــی دەردەخســت بــە بــێ‬ ‫باســكردنی هیــچ تایبەتمەندییەك‪ ،‬بەاڵم قورئــان زاراوەی گونجاو و‬ ‫"دیــار و جیاكــەرەوە"ی بەكارهێنــاوە‪ ،‬كــە هــەر گۆڕانكارییەكــی‬ ‫گــەورە یــان هەرقۆناغێــك ناوێكــی پێــدراوە و بــە شــێوەیەكی‬ ‫گشــتگیر باســی گەشــە دەرەكــی و ناوەكییەكانــی كۆرپەلــە دەكات‬ ‫(خشــتەی‪ .)10-2‬ســوودێكی تــری زاراوەكانــی ئیســام ئەوەیــە كــە‬ ‫خەڵكــی هــەر باكگراوندێكیــان هەبێــت دەتوانــن بــە ئاســانی لــەم‬ ‫زاراوانــە تێبگــەن‪.‬‬ ‫لەمــەش زیاتــر منداڵــدان لــە قورئانــدا وەك "ئارامگەیەكــی لەبار و‬ ‫پارێــزراو" وەســفكراوە (ســورەتی المؤمنــون ئایەتــی ‪ .)13‬بــە‬ ‫‪ -7‬فتح الباري به‌رگى ‪ 11‬ال ‪ ،477-491‬ط‪ .‬دار املعرفة‪ ،‬بريوت ‪.‬‬

‫‪8- persaud. t.v.n early history of anatomy 1984, charles thomas‬‬ ‫‪springfield illinois p.72‬‬ ‫‪9- Moore, K.L. and Zindani A.A, The Developing Human, with‬‬ ‫‪Islamic Addition p.9‬‬

‫پێــی زانســتی ســەردەم‪ ،‬ئــەم وەســفەی قورئــان بــۆ منداڵــدان‬ ‫گرنگتریــن تایبەتمەنــدی و فرمانەكانــی منداڵــدان دەگرێتەخــۆی‪،‬‬ ‫بەشــێوەیەك "ئارامگەیەكــی لەبــار" پەیوەنــدی منداڵــدان بــە‬ ‫كۆرپــەوە دەردەخــات و "شــوێنێكی پارێزراو"یــش پەیوەنــدی‬ ‫منداڵدانــە لەگــەڵ لەشــی ئافرەتەكــە خــۆی‪.‬‬ ‫زاراوەكانــی نوتقــە و عەلەقــە و موزغــە لــە قورئانــدا ئەوكاتانەی‬ ‫كۆرپەلــە دەگرێتــەوە كــە یەكجــار بچووكە‪ ،‬تیرەی نوتفە كە تەنها‬ ‫بــە مایكرۆســكۆپ دەبینــرێ ( ‪ 0.1‬ملــم) دەبێــت‪ .10‬عەلەقــە (‪ 0.7‬تا‬ ‫‪ 3‬ملــم) دەبێــت و موزغــە (‪ 3.2‬تــا ‪ 13‬ملــم) دەبێــت لــە درێژیــدا‪.11‬‬ ‫بەهــۆی بچوكــی قەبارەكەیانــەوە‪ ،‬زانــاكان نەیانتوانــی لەســەر‬ ‫ئــەم قۆناغانــە تــا نیــوەی ســەدەی نۆزدەهــەم و ســەرەتای ســەدەی‬ ‫بیســتەمەم زانیــاری تــەواو بــە دەســتبێنن‪.‬‬ ‫ئایەتەكانــی قورئــان زنجیــرەی ڕووداوەكان و كاتــی ڕێژەیــی‬ ‫نێــوان قۆناغەكانیشــی بــاس كــردووە‪ .‬ســەرەڕای ئەمانــەش‪،‬‬ ‫هــەر قۆناغێــك دابــەش كــراوە بەســەر زنجیرەیــەك كــردەی‬ ‫گەشــەكردن بــەم شــێوەیە وەســفێكی تــەواو لــە نێــوان ســەرەتای‬ ‫مــاوەی كۆرپەلەییــەوە تــا كۆتایــی مــاوەی كۆرپــە بــەدی دەكرێــت‬ ‫(خشــتەی ‪.)2‬‬ ‫ســێ قۆناغــە ســەرەكییەكە ئامــڕازی پەیوەنــدی (ثم)یــان لــە‬ ‫نێوانــدا بەكارهێنــراوە‪ ،‬بــەاڵم نیمچەقۆناغــەكان یــان ڕووداوەكانــی‬ ‫نێــوان قۆناغێــك كــە دەســتبەجێ بــە دوای یەكــدا دێــن ئامــڕازی‬ ‫پەیوەنــدی (فـ)یــان بــۆ بەكارهێنــراوە‪ .‬ئــەم دەربڕینانــەش بــە‬ ‫تــەواوی لەگــەڵ زانســتی ســەردەمدا دەگونجێــن‪ ،‬بۆیــە وردی و‬ ‫لــە خۆگرتنــی وەســفێكی زۆر لــە زاراوە قورئانییەكانــدا ئــەوە‬ ‫دەردەخــەن كــە قورئانــی پیــرۆز لەالیــەن خوایەكــی زانــا و شــارەزا‬ ‫بــە هەمــوو نهێنیــەكان دابەزێنــراوە‪.‬‬ ‫خشــتەی ‪ 2‬زاراوە قورئانییــەكان بــۆ گەشــەی مــرۆڤ‪ ،‬لەگــەڵ‬ ‫تەمــەن و درێــژی هــەر قۆناغێــك‪.‬‬ ‫‪ -1‬قۆناغی نطفة‬ ‫(دڵۆپێك)‬ ‫املا‌ء الدافق (سپێرم و‬ ‫هێلكە)‬ ‫ساللة (هەڵبژاردن بۆ‬ ‫پیتاندن)‬ ‫نطفة أمشاج (زایگۆت)‬

‫تەمەن (ڕۆژ)‬

‫درێژی (ملم)‬

‫زاراوەكان‬

‫‪14-0‬‬

‫‪0.68-0.055‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0.13 & 0.055‬‬

‫‪1‬‬

‫‪0.13 & 0.055‬‬

‫‪5-1‬‬

‫‪0.13‬‬

‫تقدیر (بەرنامەڕێژكردن)‬

‫‪1‬‬

‫‪0.13‬‬

‫خلق (بەدیهێنان)‬

‫حرث (كێاڵن و چاندن)‬

‫‪1‬‬

‫‪14-6‬‬

‫‪0.13‬‬ ‫‪0.68-0.1‬‬

‫‪10- Moore, K.L. and Zindani A.A, The Developing Human, with‬‬ ‫‪Islamic Addition p.41‬‬ ‫‪11- Moore, K.L. and Zindani A.A, The Developing Human, with‬‬ ‫‪Islamic Addition p.78 Table 5-1‬‬

‫‪ -2‬قۆناغی ته‌خلیق‬ ‫(بەدیهێنان)‬ ‫علقة (پێكهاتەی شێوە‬ ‫زەروو)‬ ‫مضغة (ماددەیەكی شێوە‬ ‫جوراو)‬ ‫عظام (ئێسكەپەیكەر)‬ ‫لحم (ماسولكە)‬

‫پڕۆسەكانی قۆناغی تەخلیق‬ ‫تصویر آدمی (شێوەی‬ ‫مرۆڤ)‬ ‫تسویة (ڕێككردنەوە)‬

‫تذكیر وتأنیث (ئەندامی‬ ‫زاوزێ)‬ ‫‪ -3‬قۆناغی نشأة‬ ‫(گەشەكردن‪ :‬كۆرپە)‬

‫نشأة خلقا آخر‬ ‫(گەشەی ئەندامەكان)‬ ‫حضانة الرحمیة‬ ‫(منداڵدان)‬ ‫تیسیر السبیل‬ ‫(منداڵبوون)‬ ‫پڕۆسەكانی قۆناغی نشأة‬ ‫تعدیل (گۆڕین)‬

‫‪56-15‬‬

‫‪31.0 - 0.7‬‬

‫‪25 - 15‬‬

‫‪3 - 0.7‬‬

‫‪42-26‬‬

‫‪13-3.2‬‬

‫‪49-43‬‬

‫‪20-14‬‬

‫‪56-50‬‬

‫‪31-22‬‬

‫‪49-40‬‬

‫‪20-12‬‬

‫‪56-43‬‬

‫‪32-14‬‬

‫‪56-50‬‬

‫‪32-22‬‬

‫‪266-57‬‬

‫‪500-33‬‬

‫‪175-57‬‬

‫‪262-33‬‬

‫‪266-176‬‬

‫‪500-262‬‬

‫‪266‬‬

‫‪500‬‬

‫‪266-57‬‬

‫‪500-33‬‬

‫تذكیر وتأنیث‬ ‫‪77-60‬‬ ‫(ئەندامی زاوزێی‬ ‫دەرەكی)‬ ‫التصویر الفردي‬ ‫‪266-64‬‬ ‫(وێنەی كەسیی‬ ‫تایبەت)‬ ‫هەنگاوەكانی دیاریكردنی ڕەگەز‬ ‫لە نیمچەقۆناغی‬ ‫‪1‬‬ ‫نطفة دا‪ :‬تقدیر‬ ‫(بەرنامەڕێژكردن)‬ ‫لە نیمچەقۆناغی لحم‬ ‫‪56-50‬‬ ‫دا‪ :‬ڕژێنەكانی زاوزێ‬ ‫لە قۆناغی نشأة دا‬ ‫‪77-60‬‬ ‫ئەندامی دەرەكیی‬ ‫زاوزێ‬

‫‪78-35‬‬ ‫‪500-58‬‬

‫‪0.13‬‬ ‫‪32-22‬‬ ‫‪78-35‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪Human Development as Described in the Qur'an and Sunnah: Correlation with‬‬ ‫‪Modern Embryology (Abdul-Majeed A. Zindani, E Marshall Johnson, Mustafa A.‬‬ ‫)‪Ahmed, Gerald C Goeringer, Joe Lee Simpson, Keith Moore, T. V. N. Persaud‬‬

‫‪23‬‬

‫زمـــــــــــــان‬

‫لە ڕووی تامەوە چ نهێنیەکی تێدایە؟!‬ ‫د‪ .‬به‌هێز محمد صالح محمود ‪bahezmuhammed@haiv.org‬‬

‫لێــرەدا باســی توێــكاری پێكهاتــەی زمــان و چۆنیەتــی جواڵنــی و‬ ‫دروســتبوونی ناكەیــن كــە بابەتێكــی زۆر وردە و دەرفەتــی‬ ‫ئــەوە نابێــت‪ ،‬بەڵكــو لێــرەدا مەبەســتمانە تیشــكێ بخەینــە ســەر‬ ‫تایبەتمەنــدی زمــان لــە ڕووی تامــەوە‪ .‬ئایــا ئــەو تامانــە هــەروا بە‬ ‫شــێوەیەكی هەڕەمەكــی دانــراون؟ یــان بە دیزایــن و تەرازووەیەكی‬ ‫ڕێكوپێــك ڕێكخــراون؟ هەروەهــا بزانیــن چ نهێنیــەك لــە كاری‬ ‫تامكــردن و زمــان هەیــە؟‬ ‫زمــان یەكێكــە لــە ئەندامــە هەســتیارەكانی مــرۆڤ و چێــژی‬ ‫هەمــوو خواردنەكانــی پێــوە بەنــدە‪.‬‬ ‫زمــان لــە چەنــد گۆپكەیەكــی تــام پێكهاتــووە كــە ژمارەیــان‬ ‫(دە هــەزار تــا ســەد هــەزار) دەبێــت‪ ،‬بــە هــۆی زۆر وردیانــەوە‬ ‫نایانبینیــن‪ .‬ئــەوەی زانســت پێــی گەیشــتووە ئــەم گۆپكانــە هەموو‬ ‫دوو هەفتــە جارێــك بــۆ ئــەوەی تامــی تــازە و شــتی تــازە وەرگــرن‪،‬‬ ‫خۆیــان نــوێ دەكەنــەوە‪ ،‬تــا مرۆڤیــش بەتەمەنتــر بێــت كەمتــر‬ ‫نــوێ دەبنــەوە‪ ..‬لەنــاو ئــەم تامــە تازەیەشــدا تەنانــەت میمــۆری‬ ‫هەیــە‪ ،‬مــرۆڤ كاتێــك تامێــك دەكات لــە مێشــكدا خــەزن دەبێــت‬ ‫بــەوەش لەكاتــی تامكردنــەوەی دوبــارەی خواردنەكــە و جــۆری‬ ‫تامەكــەی بیــر ناچێــت‪ ،‬بەڵكــو بەهــۆی ئــەم میمۆریــەوە عەوداڵــی‬ ‫خــواردن دەبێــت و بــۆی دەگەڕێــت‪.‬‬ ‫لەگــەڵ ئــەوەی زمــان یەكێكــە لــەو ئەندامانــەی لەگــەڵ دەرەوە‬

‫پەیوەنــدارە و زوو وشــك دەبێتــەوە و هــەوای بەردەكەوێــت‪،‬‬ ‫بــەاڵم ڕووی ســەرەوەی بــە لینجــە ڕژێنێــك ڕووپۆشــكراوە‬ ‫‪ ،mucus membrane‬كــە لینجیــەك دەردەدات و نایەڵێــت وشــك‬ ‫بێتــەوە و شــەق شــەق بێــت‪ .‬هەروەهــا ســوودی تــری لینجــە‬ ‫ڕژێنەكــە وا لــە خــۆراك دەكات تــەڕ بێــت و بــە ئاســانی لــە قــورگ‬ ‫بچێتــە خــوارەوە و لــە بــۆری ســورێنچك نەگیرێــت‪.‬‬ ‫كاتیــك كــە شــتێك خرایــە ســەر زمانــی مــرۆڤ بەهــۆی ئــەو‬ ‫خانانــەی كــە وەرگــرە مولولــەكان ‪( microvilli‬رســێپتەر) تامەكــە‬ ‫بــە (ســیگناڵێك) بــۆ مێشــك دەنێرێــت و بــە خێراییەكــی زۆر (بــە‬ ‫چاوتــروكان و كەمتریــش) وەاڵمــی جــۆری تامەكــە دەدرێتــەوە‪.‬‬ ‫مــرۆڤ ‪ 12‬دەمــاری هەیــە كــە لــە قــەدی مێشــكەوە بــۆ الشــە‬ ‫دەچێــت‪ ،‬زمــان ســێ لــەو دەمارانــەی پێــوە پەیوەســتە و ئیشــی‬ ‫لەســەر دەكــەن بەمجــۆرە‪:‬‬ ‫‪ -1‬دەماری ژمارە ‪ 12‬دەیجوڵێنێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬دەماری ژمارە ‪ 7‬دوو لەسەر سێی هەستی تام دەگوێزێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬دەمــاری ژمــارە ‪ 9‬ســێ‌یەكی هەســتی تــام دەگوێزێتــەوە‪ ،‬لــە‬ ‫رێــی ئــەم دەمارانــەوە هەســتی تــام دەگوازرێتــەوە بــۆ ناوەنــدی‬ ‫تــام لــە مێشــكدا (‪.1)gustatory center‬‬

‫شوێنەكانی تام لە زماندا‪:‬‬ ‫شوێن (‪)location‬ی تامەکانی زمان بەم شێوەیە دابەشکراوە ‪:‬‬ ‫‪ -1‬شــیرینی (‪ :)sweet‬لــە بەشــی پێشــەوەی زمانــە‪ ،‬ئەویــش‬ ‫حیكمەتەكــەی لەوەدایــە هەتــا مــرۆڤ یەكســەر تامــی شــیرینی‬ ‫بــكات‪ ،‬چونكــە شــیرینی خۆشــیی بــە مــرۆڤ دەبەخشــێت‪،‬‬ ‫بەردەوامیــی پێــدەدات‪.‬‬ ‫‪ -2‬ترشــی (‪ :)sour‬لــە تەنیشــتەكانی زمانــدان‪ ،‬ترشــیش بااڵنســە‪،‬‬ ‫چونكــە دەبێتــە هــۆی ڕاگرتنــی میكانیزمــی ژمــارەی‬ ‫هایدرۆجینی (‪ )PH‬كە بریتیە لە ترشــی و تفتی ناو‬ ‫‪3,2‬‬

‫‪1-Book .textbook of clinical Neuroanatomy. Vishram Singh. 6th‬‬ ‫‪edition, page 298.‬‬ ‫‪2-http://udel.edu/~lbryant/ART307/project3/project3_2a/taste.‬‬ ‫‪html‬‬ ‫‪3-http://www.vivo.colostate.edu/hbooks/pathphys/digestion/pre‬‬‫‪gastric/taste.html‬‬

‫‪24‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫خوێــن‪ .‬لەگــەڵ ئەوەشــدا ترشــی زۆر ئەگــەر بچێتــە ســورێنچك و‬ ‫گــەدەوە ئەبێتــە ڕووشــان و برینــی ڕووپۆشــەكەی‪ ،‬بــەم شــێوەیە‬ ‫تامــی ترشــی پارێــزگاری لــە مــرۆڤ دەكات‪4‬ڕێگــری دەكات بچێتــە‬ ‫خــوارەوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬ســوێری (‪ :)salty‬لــە پشــت تامــی شــرینیەوەیە و لەنێــوان‬ ‫ترشــیەكاندایە‪ .‬ئەمــەش بۆیــە وایــە هەتــا مــرۆڤ كــە شــتێكی‬ ‫ســوێری خــوارد لــە نیوەیــدا بوەســتێت‪ .‬چونكــە زۆربونــی ســوێری‬ ‫(ســۆدیۆم كلورایــد) ‪NaCl‬چەندیــن زیــان بــە الشــە دەگەیەنێــت‪،‬‬ ‫بەتایبەتــی گورچیلــەكان و نەخۆشــی بەرزبوونــی پەســتانی‬ ‫خوێــن‪ .‬بۆیــە لــە ڕێگــەی هەســتكردن بــەم تامــەوە ڕێگــری لــە‬ ‫چەندەهــا نەخۆشــی دەكرێــت‪.‬‬ ‫‪ -4‬تاڵــی (‪ :)Bitter‬لــە پشــتەوەی زمانــە‪ ،‬بــە پێــی ئــەم ڕێكخســتنە‬ ‫بێــت كــە شــتێكی تــاڵ دەخۆیــن دەبــێ درەنــگ هەســتی پێبكەیــن‪،‬‬ ‫بــەاڵم كارەكــە بــە پێچەوانەوەیــە! ئــەوەی ســەرنج ڕاكێشــە لێــرەدا‬ ‫ئــەم تامــە هەســتەوەرترین تامــە كــە مــرۆڤ تامــی بــكات و بــە‬ ‫بەركوتنێكــی كــەم كاردەكات (‪ .)low threshold‬واتــا ئەگــەر‬ ‫خواردنێــك بخەیتــە ســەر زمــان هەمــوو تامەكانــی تیابێــت ئــەوا‬ ‫تامــی تاڵــی لەگــەڵ ئــەوەی لــە پشــتەوەیە‪ ،‬یەكــەم تــام دەبێــت‬ ‫هەســتی پــێ بكەیــت‪ ،‬ئەمــەش حیكمەتــی لەوەدایــە‪ ،‬زۆربــەی‬ ‫ڕووەكەكانــی ســەر زەوی ســەر بــە گرووپــی (تفتــە سروشــتیەكان‪-‬‬ ‫‪)natural alkaloid‬ن‪ ،‬واتــا تاڵــن و‪ ،‬ئــەم تاڵیــەش ‪ 90%‬بــۆ‬ ‫‪ 95%‬لــە سروشــتدا ژەهراویــن‪ .‬ئەمــەش بــۆ ئەوەیــە مــرۆڤ زوو‬ ‫هەســت بــەم مەترســیە بــكات و لەمــردن پارێــزراو بێــت و زوو‬ ‫خواردنەكــە فڕێبــدات‪ .‬تەنانــەت زانایــان لەســەر ئــەوە كۆكــن كــە‬ ‫ئــەم هەســتكردن بــە تاڵیــە پارێــزگاری لــە مــرۆڤ لــە ژەهــراوی‬ ‫بــوون و مــردن دەكات‪.5‬‬

‫وەك گۆشــت و ماســی‪ ...‬گرنگــی ئــەم تــام لەوەدایــە مــرۆڤ‬ ‫لــە كەمــی پرۆتیــن و بەدخۆراكــی (‪)Malnutrition‬‬ ‫ئەپارێزێــت و وای لێــدەكات هەمیشــە حــەز لــە خــواردن بــكات‪.‬‬

‫زمان‬ ‫ته‌نۆلكه‌ی‬ ‫تامكردن‬ ‫تامو چێژ‬

‫تاڵی‬

‫ترشی‬

‫سوێری شیرینی‬

‫شوێنه‌كانی تام‪ :‬شیرینی‪ ،‬سوێری‪ ،‬ترشی‪ ،‬تاڵی‪ ،‬تامو چێژ‬ ‫‪Examples of some human threshold‬‬ ‫نمونەی بەركەوتنی تام لە مرۆڤدا‬ ‫‪Taste‬‬ ‫)تامەكان(‬

‫‪Substance‬‬ ‫)ماددەكان(‬

‫‪Threshold for tasting‬‬ ‫)به‌ركه‌وتنی تامه‌كان(‬

‫سوێری ‪Salty‬‬

‫‪NaCl‬‬

‫‪0.01 M‬‬

‫ترشی ‪Sour‬‬

‫‪HCl‬‬

‫‪0.0009 M‬‬

‫شیرینی ‪Sweet‬‬

‫‪Sucrose‬‬

‫‪0.01 M‬‬

‫تاڵی ‪Bitter‬‬

‫‪Quinine‬‬

‫‪0.000008 M‬‬

‫‪Glutamate‬‬ ‫تاموچێژ ‪Umami‬‬ ‫لەم خشتەیەدا دەبینبن (هەستیاری تاڵی) ‪ Bitter‬لە هەموویان‬ ‫زیاترە‪ ،‬واتە زووتر لە تامەكانی دیكە هەستی پێدەكرێت‪.‬‬ ‫كەواتــە دێینــە ســەر ئــەوەی كــە بڵێیــن زمــان بــە دیزاینێــك‬ ‫دروســتكراوە‪ ،‬لەگــەڵ ئــەوەی ئاڵــۆز و بەیەكداچــووە‪ ،‬لەهەمــان‬ ‫كاتیشدا لەوپەڕی ڕێكوپێكی و پڕ داناییە و‪ ،‬بە ئاسانی كارەكانی‬ ‫دەڕۆن بەڕێــوە‪ .‬بــۆ نموونــە تامــی تاڵــی كــە بووەتــە پارێــزەری‬ ‫مــرۆڤ لــە ژەهــر خــواردن‪ ،‬ئەمــەش دیارخــەری دەســەاڵتی خودای‬ ‫مەزنــە كــە لــە پارچــە گۆشــتێكدا ئــەم هەمــوو دیزاینــە ناوازانــەی‬ ‫دانــاوە كــە پــڕن لــە بەخشــش و میهرەبانــی و چاودێریــی‪ ،‬بــە‬ ‫جۆرێــك مــرۆڤ و هــە مــوو زینــدەوەر و ڕووەكەكانــی پێكــەوە‬ ‫بەســتۆتەوە پــە یوەنــدن بــە یەكــەوە‪ .‬ئەمانــەش پێمــان دەڵێن ئەو‬ ‫زاتــەی زمانــی خەلــق كــردووە هــەر ئــەو زاتەیــە كــە ڕووەكــەكان و‬ ‫بوونەوەرانــی دیكــەی ئــەم ســەر زەوییــەی دروســتكردوە‪.‬‬ ‫‪0.0007 M‬‬

‫ئەم ڕووەكە یەكێكە لە تفتە سروشتیەكان پێی دەوترێت‬ ‫‪Papaver somniferum‬‬ ‫‪ -5‬تامــو چێــژ ‪ :Umami‬ئــەم تامــە هەمــوو زمــان دەگرێتــەوە و‬ ‫تاموچێــژ لــە كاتــی خواردنــدا دەداتــە مــرۆڤ‪ ،‬بەتایبەتــی‬ ‫لــەو خواردنانــەدا كــە پــڕن لــە پرۆتیــن ‪L-Glutamate‬‬

‫‪4- Rabinerson, David, Eran Horovitz, and Yeshayahoo Beloosesky. "The sense of‬‬ ‫‪taste." Harefuah 145.8 (2006): 601-5.‬‬ ‫‪5- Jadhav, S. J., Raghubir P. Sharma, and D. K. Salunkhe. "Naturally occurring‬‬ ‫‪toxic alkaloids in foods." CRC Critical reviews in toxicology 9.1 (1981): 21-104.‬‬

‫وفــــي كــــــل شـــــيء لـــــه آيـــــة ‪ ...‬تــــدل علــــــــی أنــــــــه الواحـــــــد‬

‫هەموو شتێك بەڵگەی تێدایە‪ ...‬لەســەر ئەوەی خــــوا تەنیایــە‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫فسیۆلۆجی نوێژ‬ ‫لە ڕێگریكردن لە گوناه و كردەوەی ناشیرین و ناپەسەند‬

‫ئا‪ :‬أحمد حلمی صالح‬ ‫و‪ :‬هیوا عبدالرحمن حسن‬

‫خــوای گــەورە دەفەرموێــت‪ :‬ﭽﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬ ‫ﯠ ﯡﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨﯩ‬ ‫ﯪ ﯫ ﯬﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﭼ العنكبــوت‪.‬‬ ‫واتــە‪" :‬ئــەو قورئانــە بخوێنــەرەوە كــە بــە نیــگا بــۆت هاتــوو‌ه و‬ ‫نوێــژ بخوێنــه‪ ،‬نوێــژ ئادەمیــزاد لــە كاری خــراپ و ناپەســەند‬ ‫ئەگرێتــەوە‪ ،‬ناوهێنانــی خــوا لــە هەمــوو شــتێ گەورەتــرە و خــوا‬ ‫ئەزانــێ ئێــو‌ه چــی ئەكــەن‪".‬‬ ‫لــەم بابەتــەدا باســی ئــەو گۆڕانــە فســیۆلۆژییانە دەكەیــن كــە‬ ‫لــە ئەنجامــی ملكەچــی و خشــوعی مــرۆڤ لــە نوێــژدا ڕوودەدات‪،‬‬ ‫ئەویــش لــە ســەرەتادا بــە یەكخســتنی چاالكیــی مێشــكی هەمــوو‬ ‫نوێژخوێنــەكان وەك ئــەوەی یــەك مێشــك بێت دەســت پــێ دەكات‪.‬‬ ‫لێكۆڵەرەوانــی كۆمپانیــای (ئینتــڵ) لــە لێكۆڵینەوەیەكیانــدا‬ ‫لەســەر چاالكــی مێشــك ئەویــش بــە وێنەگرتــن بــە ئامێــری‬ ‫لەرینــەوەی موگناتیســی بۆیــان دەركەوتــووە كــە چاالكییەكانــی‬ ‫مێشــك وەكــو یەكــە لــە جیاتــی بیســتن یــان بینینــی شــتێكی‬ ‫دیاریكــراو‪ ،‬چونكــە هەمــان چاالكــی مێشــكییان هەیــە لەكاتــی‬ ‫بینینــی وێنــەی ئاوێكــی ســازگاردا یــان بیســتنی خــوڕەی‬ ‫ئــاو هەمــان چاالكــی مێشــكییان لــێ دەردەكەوێــت‪ ،‬ئەمــە ئــەو‬ ‫كارەیــە لــە كاتــی ئەنجامدانــی نوێــژدا دەیبینیــن ســەرەتا‬ ‫بــە ئاگاهاتــن لــە كاتــی بانگــدا و وتنــەوەی‪ ،‬پاشــان بــە‬ ‫نییەتهێنــان و دەســتكردن بــە نوێــژ بــە (اللــه أكبــر) كــردن‪.‬‬ ‫شــەپۆلەكانی مێشــك لــە ژیانــی ئادەمیــزاددا ئەركێكــی گرنگــی‬ ‫زۆری هەیــە‪ ،‬هــەروەك (هانــز بێرگــەر) ‪ Hans Berger‬دووپاتــی‬ ‫دەكاتــەوە كــە شــەپۆلەكانی مێشــك چــوار دانــەن‪( :‬بێتــا) ‪،Beta‬‬ ‫(ئەلفــا) ‪( ،Alpha‬ثیتــا) ‪ Theta‬و (دەلتــا) ‪ ،Delta‬هەموویــان بــۆ‬ ‫مــرۆڤ بــە ســوودن و‪ ،‬هەریەكەیــان ئەركــی جیــاوازی خــۆی هەیە‪،‬‬ ‫بــەاڵم كێشــەیەك دروســت دەكات ئەویــش ئەوەیــە كــە ئەگــەر‬ ‫لــە كاتــی نەبوونــی یەكێــك لــەو شــەپۆالنەدا نەتوانیــن شــێوەی‬ ‫‪26‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫شــەپۆلەكانی مێشــك بگۆڕیــن بــۆ ئــەو كارەی كــە پێویســتییەتی‪،‬‬ ‫بــۆ نموونــە بــە نەبوونــی شــەپۆلی (ئەلفــا) ‪ ،Alpha‬دەكەوینــە نــاو‬ ‫ڕاڕایی و دوودڵیی و ئەو نەخۆشــییانەی پەیوەســتن بە زیادبوونی‬ ‫فشــار و پەســتانەوە‪ ،‬هەروەهــا ئــەم ڕاڕایــی و دوودڵیــی و فشــار و‬ ‫پەســتانە دەبێتــە هــۆی الوازبوونــی سیســتمی بەرگریمــان‪ ،‬كەواتــە‬ ‫زیادبــوون و بەهێزبوونــی سیســتمی بەرگریمــان بــە زۆربوونــی‬ ‫شــەپۆلی (ئەلفــا)وە دەبێــت‪ ،‬هەروەهــا ئەمــەش دەبێتــە هــۆی‬ ‫نەمــان و كەمبوونــەوەی ڕاڕایــی (القلــق)‪.‬‬ ‫بەهۆی زیادبوونی ئەم شــەپۆالنە لە كاتی ئەنجامدانی نوێژدا‬ ‫ئــەوا دەبێتــە هــۆی ئــەوەی كــە گۆڕانــكاری لە ئاســتی شــەپۆلەكانی‬ ‫مێشــكدا ڕووبدات‪ ،‬هەروەك (ویزلی) ‪ Wesley‬لە ســاڵی (‪ 2009‬ز)دا‬ ‫ئامــاژەی پــێ كــردووە كە‪":‬بــە دڵنیاییــەوە نوێژكــردن لــە‬ ‫ئاســانترین ڕێگاكانــە بــۆ چوونــە نــاو حاڵەتــی (ئەلفــا و ثیتــا)‪،‬‬ ‫نوێژكــردن و بیركردنــەوە لــە گرنگتریــن ڕێگاكانــن بــۆ‬ ‫بەهێزكردنی تەندروســتی و چارەســەری نەخۆشــییە جەستەیی و‬ ‫دەروونییــەكان"‪ .‬هەروەهــا (كیــث) ‪ Keith‬لــە ســاڵی (‪1985‬ز) ئــەوە‬ ‫دووپاتدەكاتــەوە كــە نوێــژ و بیركردنــەوە كاریگەرییــان هەیــە لــە‬ ‫بزواندنــی شــەپۆلەكانی (ئەلفــا و ثیتــا) كــە دەبێتــە هــۆی گۆڕینــی‬ ‫ڕێــژەی هەناســەدان كــە وا دەكات هەناســەكان قووڵتــر بــن‪ ،‬لێدانــی‬ ‫دڵ كــەم دەكاتــەوە‪ ،‬ماســوولكەكان خاودەبنــەوە و پشــوو دەدەن و‬ ‫چــاوەكان تەركیزیــان زیــاد دەكات‪ ،‬هەروەهــا (عالء علیوة) (‪1999‬ز)‬ ‫هاوڕایــە لەگــەڵ ئــەوەی كــە ڕۆچــوون لــە بیركردنــەوەدا دەبێتــە‬ ‫هــۆی دابەزینــی ڕێــژەی بەكارهێنانــی ئۆكســجین بەڕێــژەی‬ ‫‪ %10-20‬و هەروەهــا كەمبوونــەوەی تێكــڕای لێدانەكانــی دڵ‪.‬‬ ‫(دۆرۆن) ‪ Doron‬ئامــاژەی بــەوە كــردووە كــە شــەپۆلی (ئەلفــا)‬ ‫‪ Alpha Wave‬لــە كاتــی نوێژكردنــدا دەبێتــە هــۆی دروســتبوونی‬ ‫پشــوودان و حەوانــەوە‪ ،‬ئەمــەش باشــترین حاڵەتــە لە ئەنجامدانی‬ ‫نوێــژە‪ ،‬هــەروەك شــەپۆلی (ثیتــا) ‪ Wave Theta‬لــە كاتــی نوێــژدا‬

‫زیاتــر ڕۆچــوون و قووڵبوونــەوەی زیاتــرت پــێ دەبەخشــێت‪،‬‬ ‫هەروەهــا داهێنــان و توانــای فێربوونــت زیــاد دەكات‪.‬‬ ‫(داڤیــد) ‪ David‬لــە (‪2009‬ز)دا دووپاتیكردووەتــەوە كــە لــە‬ ‫كاتــی نوێــژدا تەركیــزی ناوەكــی و تێڕامانــت زیــاد دەكات‪.‬‬ ‫(تۆبایــۆس) ‪ Tobias‬لــە (‪2004‬ز) ئــەوەی بــۆ دەركەوتــووە كــە‬ ‫زیادبوونــی شــەپۆلەكانی (ئەلفــا و ثیتــا) لــە ئەنجامــی ڕاهێنانــی‬ ‫دەرەكییــەوە لەگــەڵ زیادبوونــی چاالكــی شــەپۆلی (ثیتــا) لــە ڕێــی‬ ‫‪ 10‬دانیشــتنەوە‪ ،‬هــەروەك (جــۆن پوتمــان) ‪ john Putman‬لــە‬ ‫(‪ 2000‬ز) گەیشــتووەتە ئــەو ئەنجامــەی كــە ڕاهێنانكــردن بــە‬ ‫چــاوی كــراوەوە چاالكــی شــەپۆلی ئەلفا زیــاد دەكات‪( .‬وۆڵف گانگ)‬ ‫‪ Wolfgang‬لــە (‪ 1999‬ز) ئامــاژەی كــردووە بــە بوونــی پەیوەنــدی‬ ‫لەرینــەوەی شــەپۆلەكانی (ئەلفــا و ثیتــا) كــ ‌ه پێچەوانەیــە‬ ‫لەگــەڵ پــەی پێبــردن و بیروهۆشــدا‪ ،‬هــەر گۆڕانێــك لــە چاالكــی‬ ‫مێشــكدا پەیوەســتە بــە ڕوودانــی گۆڕانــكاری لــە وێنــەی كارەبایــی‬ ‫‪ )EMG) Electromyographi‬و گۆڕانكاری لە پلەی گەرمی پێستدا‪.‬‬ ‫(ته‌به‌ری)‪ :‬دەڵێت فەرمایشــتی خوای گەورە‪ :‬ﭽﭭ ﭮﭼ‬ ‫ئاڕاســتەی پێغەمبــەر ﷺ و ئوممەتەكــەی كــراوە‪ ،‬هەســتان بــە‬ ‫نوێژكــردن بــەوە دەبێــت كــە لــە كاتــی خۆیــدا ئەنجامــی بدەیــت و‬ ‫بــە خوێندنــی قورئــان و چەمینــەوە و كڕنووشــبردن و دانیشــتن‬ ‫لــە نێــوان كڕنووشــەكان و خوێندنــی تەحیــات و ئەنجامدانــی‬ ‫هەمــوو مەرجەكانــی‪.‬‬ ‫گرنگــی ئەنجامدانــی نوێــژ و دووبارەكردنــەوەی نوێــژ لــە‬ ‫چەنــد كاتێكــی دیاریكــراودا لــە سیســتمی ئیســامیدا‪ :‬دەگەڕێتەوە‬ ‫بــۆ بەردەوامیــی پارێزگاریكــردن لەســەر نەرمونییانــی و‬ ‫هاوســەنگڕاگرتنی شــەپۆلەكانی مێشــك‪ ،‬كــە بــە درێژایــی ڕۆژ بــە‬ ‫هەمــان ڕێــژەی داواكــراو بــەردەوام نابێــت لەســەر ئەنجامدانــی‬ ‫ئەركەكــەی‪ .‬كــە لــە ئەنجامدانــی نوێــژدا بــە دەســت دێــت كــە‬ ‫دەبێــت ئەنجــام بدرێــت‪( ،‬هانــز بێرگــەر) ‪ Hans Berger‬دووپاتــی‬ ‫كردووەتــەوە كــە شــەپۆلی (ئەلفــا) ‪ Alpha‬دەردەكەوێــت و ون‬ ‫دەبێتــەوە‪ ،‬كــە ئــەم دیاردەیــ ‌ه بــەردەوام ئاڵوگــۆڕ دەكات‪ ،‬وەكــو‬ ‫نموونــە شــەپۆلی (ئەلفــا) لــە كاتێكــدا كــە لــە خەوێكــی قووڵدایــت‬ ‫ون دەبێــت و لــەو كاتــەدا نییــە‪ ،‬هەروەهــا لــە كاتێكــدا كەســێك‬ ‫تووشــی حاڵەتــی تــرس و تووڕەیــی دەبێــت لــەو كاتەشــدا شــەپۆلی‬ ‫(ئەلفــا) نامێنێــت‪.‬‬ ‫جێبەجێكردنــی ئــەو شــێوازی وتنــەی كــە لــە نوێژدایــە‬ ‫لەگــەڵ شــێوازی ئەنجامدانەكــەی دەبێتــە هــۆی زیادبوونــی توانا و‬ ‫لێهاتوویــی لــە كاركردنــی ئــەم شــەپۆالنەدا‪ ،‬هــەروەك دەركەوتــووە‬ ‫كــە قورئانخوێنــدن لــە نوێــژدا كاریگــەری هەیــە و دەبێتــە هــۆی‬ ‫ڕێكخســتنی كاری هەناســەدان‪ ،‬لەبەرئــەوەی هەناســەدانی قــووڵ‬ ‫دەبێتە هۆی دابەزینی ئەو شــەپۆالنەی كە لە بەشــی نائاگایی ناو‬ ‫مێشك دەدەن‪ ،‬هەروەها (نیوبێرگ) ‪ newbeeg‬ئاماژە بەوە دەكات‬ ‫كــە وتنــی ئــەو وشــانەی كــە لە ناو نوێــژدا دەوترێت دەبێتە هۆی‬ ‫بەكارهێنانــی هەنــدێ شــوێنی تــر لــە مێشــك لەگەڵ بــە ئاگاهاتنی‬ ‫ئــەو بەشــەی مێشــك كــە تایبەتــە بــە كــرداری بــە ئاگاهاتــن‪.‬‬ ‫هەروەهــا نوێــژ بــە چاالككەرێكــی گرنــگ و بەهێزكردنــی‬

‫جەســتە دادەنرێــت‪ ،‬لــە ڕێــی بەســتنەوەی جــۆری شــەپۆلەكانی‬ ‫مێشــك بــەو حاڵــەت و شــێوازەی كــە جەســتەی تێدایــە‪،‬‬ ‫ئەمــەش (هانــز بێرگــەر) ‪ Hans Berger‬دووپاتــی كردووەتــەوە‬ ‫كــە زیادبوونــی چاالكــی شــەپۆلی (ئەلفــا) دەبێتــە هــۆی‬ ‫زیادبوونــی چاالكــی جەســتە‪ ،‬هــەروەك ئــەوەی (ســمیعة خلیــل)‬ ‫لــە (‪2007‬ز) دەڵێــت‪ :‬شــەپۆلی (ئەلفــا)ی مێشــك زیاددەبێــت‬ ‫لــە پێــش كاتــی گەیشــتن بــە ترۆپكــی (لوتكــەی) ئەنجامدانــی‬ ‫ڕاهێنانــی جەســتەیی (زۆربــەی جــار ئەمــە لــە بەشــی چەپــی‬ ‫مێشــكدا دەبێــت)‪ .‬كــە ئەمــە لەســەر یاریزانــی تۆپــی باســكەدا‬ ‫دەردەكەوێــت كــە‪ :‬شــەپۆلی (ئەلفــا) دەســت بــە زیادبــوون دەكات‬ ‫پێــش كاتــی ئــەوەی كــە تۆپەكــە بــە باشــترین هەڵــدان هەڵبــدات‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــۆ یاریزانــی (گۆڵــف) زیادبــوون لــەو شــەپۆالنەدا لــە بەشــی‬ ‫چەپــی مێشــكدا تۆماركــراوە لــە كاتێكــدا كــە بــە باشــترین شــێواز‬ ‫دەكێشــێت بــە تۆپــی یارییەكــەدا‪.‬‬ ‫نوێژكردن ڕۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت بۆ تەندروستی جەستە و‬ ‫الیەنــی دەروونــی و كۆمەاڵیەتیــش‪ ،‬ئەمــەش ‪ Murray‬مــۆرەی‬ ‫(‪ 2008‬ز) ئاماژەی كردووە بەوەی كە بەشــداریكردن لە نوێژ و‬ ‫ئەنجامدانــی پەرستشــە ئاینییــەكان دەبێتــە هــۆی دروســتبوونی‬ ‫دڵخۆشــی و شــادمانی و تەندروســتبوون و كەمبوونــەوەی فشــارە‬ ‫دەروونییــەكان‪ .‬هــەروەك نوێــژ ڕۆڵــی هەیــە لــە كەمبوونــەوە و‬ ‫نەمانــی فشــارە دەروونییــەكان و ســەالمەتی و تەندرووســتی‬ ‫دەروونــی هەیــە بــۆ ئەوانــەی پارێــزگاری لــە نوێژەكانیــان دەكــەن‪.‬‬ ‫(ج‪ .‬ئیریــن) ‪ J. Irene‬لــە (‪2010‬ز)دا ئامــاژە دەكات بــەوەی‬ ‫كــە نوێــژ ڕۆڵێكــی بــاش دەبینێــت لــە باشــبوونەوەی پێكانــەكان‪،‬‬ ‫هەروەهــا نوێــژ بــە ملكەچییــەوە دەبەســتێتەوە بــە زیادبوونــی‬ ‫ئاســتی چاكبوونــەوە و شــیفاوە‪ ،‬هــەروەك دەبێتە هــۆی زیادبوونی‬ ‫پەیوەندییــە كۆمەاڵیەتییــەكان بــۆ ســەردانی كردنــی نەخــۆش‪.‬‬ ‫‪( Uri Wernik‬یــوری ویرنیــك) (‪2009‬ز) ئــەوە دووپــات‬ ‫دەكاتــەوە كــە گرنگییەكــی گــەورە و مــەزن لــە نوێــژدا هەیــە كــە‬ ‫ســوود و چارەســەرە بۆ بەهێزكردنی پەیوەندی نێوان نەخۆش و‬ ‫چارەســەركەرەكەی‪( .‬ڤیڤیــان) ‪ ViVienne‬یــش لــە (‪2005‬ز)‬ ‫ئامــۆژگاری دەكات كــە هەســتین بــەوەی منــدااڵن فێــری نوێژكردن‬ ‫بكەیــن؛ لەبەرئــەوەی لەســەر شــێوەیەكی دروســت و بــە پاكــی و‬ ‫بــە ســەالمەتی لەالیەنــی ڕۆحییــەوە گەشــە بكەن‪ ،‬ئــەوەش دەبێتە‬ ‫هــۆی ئــەوەی ئــەو هەســت و الیەنــە ڕۆحییــە پاكــە لــە منــدااڵن‬ ‫ڕەنــگ بداتــەوە تێیانــدا‪.‬‬ ‫هەروەهــا تاكــو نوێــژ ببێتــە بەربەســت بــو ڕێگەگرتــن لــە‬ ‫خراپــە و تــاوان؛ ئەویــش بــەوەی كــە ببێتــە هــۆی ئارامییەكــی‬ ‫دەروونــی و تەندروســتی بــۆ موســڵمان‪ ،‬ئەگــەر بــە خشــوع و‬ ‫ملكەچییــەوە ئەنجامــی دا‪ .‬بــۆ ئــەوەی نوێــژ ببێتــە هــۆی‬ ‫حەوانــەوە و پشــوو و ئارامیــی بەخــش و دووركەوتنــەوە لــە‬ ‫ڕاڕایــی و دوودڵیــی و ناڕەحەتــی‪ .‬نوێــژ یەكێكــە لــە ســەرەكیترین‬ ‫ڕێگــەكان بــۆ كەمبــوون و نەمانــی فشــار و بەدیهێنانــی ئارامیــی و‬ ‫پشــوودان‪ ،‬لەم بارەیەوە ‪( Klajner‬كالجنەر) (‪1984‬ز) و كەســانی‬ ‫دیكــەش ئامــاژە بــە هەمــان كاریگەریــی دەكــەن بــە بەكارهێنانــی‬ ‫‪27‬‬

‫ڕاهێنانــی تێڕامــان و وردبوونــەوە‪.‬‬ ‫(كالجنــەر) و كەســانی دیكــەش هــۆكاری بەكارهێنانــی ئــەم‬ ‫ڕێكارانــە كــە هــۆكارن بــۆ پشــوودان و ئارامبوونــەوە بــۆ دوو‬ ‫هــۆكاری گرنــگ دەگێڕنــەوە‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬ڕاڕایــی و فشــارەكان هــۆكارن‪ ،‬یــان دەبنــە هــۆی‬ ‫زیادبوونــی هۆگریــی و ئالوودەبــوون‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ڕاهێنانەكانــی پشــوودان و خاوبوونــه‌وه بەهــۆی‬ ‫كەمبوونەوە و نەمانی ڕاڕایی و دوودڵیی و زیادبوونی هەستكردن‬ ‫بــە ئارامیــی دەروونــی و زاڵبوون بەســەر هیالكــی و ماندووبووندا‪.‬‬ ‫دەرەنجامــەكان ئامــاژە بەوەدەكــەن كــە ڕاهێنانــەكان بــۆ‬ ‫بەهێزكردنــی شــەپۆلی (ئەلفــا) دەبێتــە هــۆی كەمبــوون و نەمانــی‬ ‫ڕاڕایــی بــۆ كەســی تووشــبوو پێــی‪ ،‬كاریگەریشــی دەركەوتــووە‬ ‫لەســەر چارەســەری بــۆ ماوەیەكــی دوورمــەودا لەســەر ئاســتەكانی‬ ‫ڕاڕایــی و قەلەقــی‪ ،‬ئەمــەش بــە دەســت دێــت بــە ئەنجامدانــی‬ ‫نوێژێكــی ملكەچیــی و خشــوع تێیــدا‪ ،‬كــە دەبێتە هــۆی زیادبوونی‬ ‫شــەپۆلەكانی (ئەلفــا)‪.‬‬ ‫(ســمیعة خلیــل) (‪2007‬ز) ئامــاژەی بــەوە كــردووە كــە‬ ‫بەڕاهێنانــت دەتوانیــت بەهــۆی شــەپۆلی (ئەلفــا)وە زاڵبیت بەســەر‬ ‫پەرچەكــردارت بــۆ كــردارە توونــدەكان‪ ،‬هەروەهــا ڕاهێنــان بــە‬ ‫مێشــك بكەیــت بــۆ زاڵبــوون بەســەر بەرهەمهێنانــی شــەپۆلەكانی‬ ‫مێشــكدا‪ ،‬هەروەهــا بــە ڕێنماییكــردن لــە ڕێــی ڕاهێنانــی مێشــك لە‬ ‫دۆزینــەوەی هۆكارەكانــی هیالكــی و ماندووبــوون و ڕێــژەی ئــەو‬ ‫بیرۆكــە و هەڵســووكەوتەی ئەنجامــی دەدەیــت‪.‬‬ ‫بەهــۆی دروســتبوونی شــەپۆلەكانی مێشــكی لــە نوێــژدا‪،‬‬ ‫ئەمــە دەبێتــە هــۆی خۆپاراســتن لــە كەشــوهەوای گوناهــو تــاوان‪،‬‬ ‫لەمەشــدا (پاســینی) ‪ Passini‬و كەســانی دیكــەش لــە (‪1977‬ز)‬ ‫ئامــاژەی بــەوە كــردووە بــۆ بەكارهێنانــی شــەپۆلی (ئەلفــا) بــۆ‬ ‫چارەســەری ئــەو كەســانەی كــە بــە خواردنــەوە كحولییەكانــەوە‬ ‫ئالوودەبــوون‪ ،‬هــەروەك (پۆلــۆك) ‪ Pollock‬و (ڤۆالڤكا) ‪ Volavka‬و‬ ‫كەســانی دیكــەش لــە (‪1983‬ز)دا دابەزینــی ئاســت و كەمیــی لــە‬ ‫ڕیتمــی شــەپۆلی (ئەلفا)یــان لــە كەســانی ئالوودەبــووی خواردنــەوە‬ ‫كحولییەكانــدا تۆماركــردووە‪.‬‬ ‫هــەردوو (جۆنــز و هۆڵمــز) ‪ Jones & Holmes‬یــش لــە‬ ‫( ‪1976‬ز) ئەوەیــان بــۆ دەركــەوت كەســانی ئالوودەبووی خواردنەوە‬ ‫كحولییــەكان بــە پێــی توانــای خۆیــان دەتوانــن وازبهێنــن لــە‬ ‫تێكــڕای هۆگریــی مــەی؛ ئەگــەر فێركران كە چــۆن بەرهەمهێنانی‬ ‫شــەپۆلی (ئەلفا) زیاد بكەن‪ ،‬ئەوەش ئەوەیە كە ئێمە دەیبینین و‬ ‫لەكاتــی بەردەوامبــوون لەســەر نوێــژەكان و ئەنجامدانــی لەكاتــی‬ ‫خۆیــدا بەدییدێــت‪.‬‬ ‫بەهۆی زانینی كاریگەریی بەرهەمهێنانی شەپۆلەكانی (ئەلفا و‬ ‫ثیتــا) لەســەر ئالوودەبووانــی خواردنــەوەی كحولــی‪ ،‬هــەردوو‬ ‫(پینســتۆن و كالكۆســكی) ‪ Kulkosky/Peniston‬لــە (‪1989‬ز)‬ ‫هەســتان بــە ئەنجامدانــی تاقیكردنەوەیــەك لەســەر سیســتمی‬ ‫فیدباكــی ده‌مــاری ‪ Neurofeedback‬بــۆ شــەپۆلەكانی (ئەلفــا و‬ ‫ثیتــا) لەســەر چەنــد كەســێكی هۆگــر و ئالوودەبــووی خواردنــەوە‬ ‫‪28‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫كحولییــەكان‪ ،‬ئــەم تاقیكردنەوەیــە ســێ كۆمەڵــەی لەخۆگــرت؛ كــە‬ ‫كۆمەڵــەی یەكــەم لەوانەبــوون كــە هۆگــر و ئالوودەبــوون و خواردنەوە‬ ‫كحولییەكانیــان دەخــواردەوە‪ ،‬ئەمانــە بــە ڕێگەكــەی (پینســتۆن و‬ ‫كالكۆســكی) چارەســەریان وەردەگــرت بەفیدباكــی ده‌ماریــی بــۆ‬ ‫ش ـه‌پۆله‌كای مێشــك ‪Brainwave neuron(PKBWNT) feedback‬‬ ‫‪ ،therapy‬كۆمەڵــەی دووەم بــە ڕێگــەی چارەســەری دەروونــی بــاو‬ ‫چارەســەركران‪ .‬كۆمەڵــەی ســێیەمیش ئــەو كەســانەبوون كــە هۆگــری‬ ‫خواردنــەوەی كحولییــەكان نەبووبــوون‪.‬‬ ‫پاشــان بــۆ هەریەكێــك لــە كۆمەڵــەكان‪ ،‬لــە هەربارێكــدا ڕاپۆرتــی‬ ‫پزیشــكیی لەگــەڵ هەڵســەنگاندنی دەروونــی وەردەگیــرا بــۆ پێــش و‬ ‫دوای چارەســەركردنەكە‪ ،‬هــەروەك تاقیكردنەوەیــان دەكــرد بــۆ‬ ‫تایبەتمەندییەكانــی هێڵــكاری كارەبایــی مێشــك ‪ EEG‬و چاالكــی‬ ‫بەرگــری بــۆ ئاســتەكانی (بێتــا ئەندرۆفیــن) كــە بــە خوێــن دەگات‪،‬‬ ‫لــە ئەنجامــی تاقیكردنەوەكــە دەركــەوت كــە بــۆ كۆمەڵــەی یەكــەم كــە‬ ‫لــە ژێــر چاودێریــی (پینســتۆن و كالكۆســكی)دا بــوون لــە هێڵــكاری‬ ‫كارەبایــی مێشــكدا ڕێــژەی ســەدی بــۆ شــەپۆلەكانی (ئەلفــا و ثیتــا)‬ ‫زیــادی كردبــوو‪ ،‬دوای چارەســەركردن باشــتربووبوون بــە بــەراوردی‬ ‫پێــش وەرگرتنــی چارەســەر‪ ،‬لــە كاتێكــدا لــەو كەســانەی كــە هۆگــری‬ ‫خواردنــەوەی كحولییــەكان نەبووبــوون هاوشــێوەی ئــەم زیادبوونــە‬ ‫نەبینرابــوو‪.‬‬ ‫هەروەهــا بــە زیادبوونــی شــەپۆلی (ثیتــا) ئەگــەر هەیــە‬ ‫بەشــێوەیەكی ڕوونتــر ببینــن (ڕاهێنانــی وێناكــردن بەشــێكە لــە‬ ‫پڕۆگرامــی ڕاهێنانەكــە كــە لــە دوای هەمــوو یەكەیەكــی ڕاهێنــان‬ ‫تاوتــوێ دەكرێــت) و دەبێتــە هــۆی پێشــكەوتن و بەرەوپێشــچوون‪،‬‬ ‫هەروەهــا ئــەوە بەدییكــراوە كــە ڕاهێنانــی شــەپۆلی (ئەلفــا) بــۆی‬ ‫هەیــە ببێتــە هــۆی بەهێزكردنــی حاڵەتــی پشــوودان‪ ،‬ئەمــەش دەبێتــە‬ ‫هــۆی هەســتكردنێكی باشــتر و كۆنترۆڵكــردن و زاڵبــوون بەســەر ئــەو‬ ‫فشــار و پەســتانەی كــە دروســت دەبێــت‪ ،‬كــە ئەمــە دەبێتــە هــۆی‬ ‫كەمبوونــەوەی ئــەو فشــارەی كــە بەهــۆی ئالوودەبوونــی خواردنــەوەوە‬ ‫دروســت دەبێــت‪ ،‬یــان ئــەو پەســتانەی دەبێتــە هــۆی زیادبوونــی‬ ‫ئــارەزوو لــە كات و ســاتی چارەســەركردندا‪ .‬هەروەهــا كۆمەڵێــك‬ ‫تاقیكردنەوە دەریانخستووە كە كەمبوونەوەیەكی زۆر لە خەمۆكی و‬ ‫گۆشــەگیریدا و بەهێزكردنــی توانــای وازهێنــان لــە خواردنــەوەی‬ ‫ماددەی كحولی بەشــێوەیەكی دیار لە كۆمەڵەی چارەســەری دەروونی‬ ‫بــاو بــە ڕێــژەی ‪ 2:10‬ڕوودەدات و‪ ،‬لــە چارەســەری دەروونیشــدا بــە‬ ‫ڕێــژەی ‪ 8:10‬ڕوودەدات‪ ،‬ئەمــە بــە پێوەرێكــی دووبارەكردنــەوەی یەك‬ ‫لــەدوای یــەك لــە پــاش ‪ 36‬مانــگ لــەو توێژینەوەیــەدا‪.‬‬ ‫لــە كۆمەڵێــك چارەســەری بــاودا بەرزبوونــەوەی ئاســتی‬ ‫(بێتــا ئەندرۆفیــن) ‪ Beta-Endorphins‬بــە گەیشــتنی بــە خوێــن‬ ‫دەركەوتــووە‪ ،‬لــە دوای چارەســەركردن ئەمــە بــە بــەراورد بــە پێــش‬ ‫چارەســەركردنیان‪( ،‬بێتــا ئەندرۆفیــن) هۆڕمۆنێكــە پەیوەســتە بــە‬ ‫فشــاری جەســتەیی و هەڵچوونــەوە و دەبێتــە هــۆی چارەســەرێكی‬ ‫كاریگــەر بــۆ هاوســەنگ ڕاگرتنــی ئاســتەكەی لــە خوێنــدا‪ ،‬ئــەم‬ ‫بەرزبوونــەوەی ئاســتەش بەڵگەیــە لەســەر ئــەوەی كــە ئــەو كۆمەڵەیــە‬ ‫فشــاریان لەســەربووە بــۆ وازهێنــان لــە خواردنــەوەی كحولــی و‬

‫ترســیان هەبــووە لــە شكســتهێنانیان بــۆ جارێكــی دیكــە‪ ،‬لــە كاتێكــدا‬ ‫لــەم كۆمەڵەیــەدا كــە تاقیكردنــەوەی لەســەركراوە زیادبوونــی لــەم‬ ‫هۆڕمۆنــەدا بەدیــی نەكــراوە‪ ،‬بەڵكــو هاوســەنگ ڕاگرتنــی ئــەم‬ ‫هۆڕمۆنــە لــە خوێنــدا بەدیكــراوە‪.‬‬ ‫لــە پێشــتردا باســكرا كــە ئەنجامدانــی نوێــژ دەبێتــە هــۆی‬ ‫ڕێكخســتنی جەســتە و بیركردنــەوە و ڕێكخســتنی هەناســەدان‬ ‫بــە خوێندنــی قورئــان و زیكــری خــوای گــەورە ئەمــە كار لەســەر‬ ‫سەربەســتكردنی (ئازادكردنــی) شــەپۆلەكانی مێشــك (ئەلفــا و ثیتــا)‬ ‫دەكات كــە ئــەم شــەپۆالنە ســوودیان بۆمــان هەیــە و دەبنــە هــۆی‬ ‫بەدییهاتنــی بــاری هاوســەنگیی تەندروســتی و دەروونــی و جەســتەیی‬ ‫كــە ئــەم گۆڕانكارییــە لــە كاتــی گونــاه و خراپەكــردن و ئەنجامدانــی‬ ‫تاوانــدا ڕوونــادات‪ ،‬هەروەهــا لەكاتــی بەردەوامبــوون لــە نوێــژدا بــە‬ ‫ملكەچیــی و خشــوعی تــەواوەوە كاردەكات بــۆ خێــرا گەڕانــەوە و‬ ‫تەوبەكــردن لــەو گوناهــو تاوانانــە‪ .‬كاریگەریــی زیكــر و یادكردنــی‬ ‫خــوای گــەورە لــە نوێــژ و دەرەوەی نوێژیشــدا دەبێتە هــۆی زیادبوونی‬ ‫تێكــڕای شــەپۆلی (ئەلفــا)‪ ،‬ئەمــەش (عــا‌ء علیــوة) (‪1999‬ز) ئامــاژەی‬ ‫پێكــردووە كــە زیادبوونــی چاالكــی شــەپۆلی (ئەلفــا) پشــت دەبەســتێت‬ ‫بــە بەردەوامیــی لــە دووبارەكردنــەوەی كۆمەڵێــك وشــە و دەربڕیــن‪.‬‬ ‫هەروەهــا (محمــد األطرونــي) (‪2002‬ز) ئامــاژەی داوە بەوەی كە زیكر و‬ ‫یــادی خــوای گــەورە شــەپۆلەكانی مێشــك ڕێكدەخــات و مــرۆڤ‬ ‫دەگەیەنێتە بارێكی هاوسەنگی دەروونی‪ ،‬ئەمەش بەبێ بەكارهێنانی‬ ‫دەرمانــە هێوركــەرەوەكان‪ .‬ئامــاژەی كــردووە بــە بەكارهێنانــی‬ ‫یــادی خــوای گــەورە بــە چەنــد دانیشــتنێك بــۆ چارەســەركردنی‬ ‫ئالوودەبــووان‪ ،‬وەك دەڵێــت‪ ":‬ئــەوەی زیكــر بــكات و تەســبیحات بــكات‬ ‫تووشــی ئالوودەبــوون نابێــت و ئــەوەی ئالــوودە دەبێت چارەســەرەكەی‬ ‫بــە زیكــر و تەســبیحات دەبێــت"‪ ،‬ئەمــەش دەبێتــە هــۆی چاككردنــی‬ ‫هەڵســوكەوتە بایۆلۆجییەكانــی مێشــك بەهــۆی شــەپۆلەكانی (ئەلفــا و‬ ‫ثیتــا) ئەمانیــش لــە ڕێــی زیكــر و تەســبیحاتەوە بــە دەســت دەهێنیــن‬ ‫بــەوەی كــە ڕۆژانــە لــە دوو كاتــدا بــە دوو دانیشــتن بــە زیكــر و‬ ‫تەســبیحاتكردن بۆ چارەســەركردنی ئالوودەبوون و خۆپاراســتن لێی‪.‬‬ ‫ئــەو كەســەی كــە بــە تێڕامانــەوە زیكــر دەكات و نوێژەكانــی‬ ‫بــە ڕێكوپێكــی ئەنجــام دەدات‪ ،‬ئەمــە سیســتمێكی زۆر ناوازەیــە بــۆ‬ ‫ڕاگرتنــی هاوســەنگی‪ ،‬ئــەوەش بنەمایەكــە بــۆ ڕاهێنانــی وەرزشــی‪.‬‬ ‫بۆیــە كاتــێ یەكەیەكــی ڕاهێنــان هەبێــت كــە هەمــوو ڕاهێنانەكانــی‬ ‫بەشــێوەیەكی ڕیزبەنــدی بێــت كــە ســەركەوتن و دابەزینیشــی تێــدا‬ ‫بێــت بەشــێوەیەكی توونــد و جیــددی‪ ،‬ئــەوا ئەمــە دەبینیــن كــە لــە‬ ‫ئەنجامدانــی نوێــژدا دێتــەدی كاتێــك كــە بــە پێــی ڕێنماییــەكان و‬ ‫ئاڕاســتەكردنەكانی قورئــان بێــت‪ ،‬كــە لــە ســەرەتای ڕۆژەوە دەســت‬ ‫پــێ دەكات تاكــو كۆتاییەكــەی‪ .‬ئەمــەش بــە دەســت دێــت لــە قۆناغــی‬ ‫گواســتنەوەوە لــە نێــوان لوتكــەی پشــوودانەوە لــە شــەپۆلی (دەلتــا)وە‪،‬‬ ‫پاشــان بەڕیزبەنــدی (ثیتــا و ئەلفــا) بــۆ لوتكــەی چاالكــی لــە شــەپۆلی‬ ‫(بیتــا) و‪ ،‬پاشــان ئــەم لوتكــەی جووڵــە و چاالكییــە لــە ڕۆژدا كۆتایــی‬ ‫دێــت و بەشــێوەیەكی ڕیزبەنــدی دەگەڕێتــەوە لە شــەپۆلی (بێتا)وە بۆ‬ ‫(ئەلفا) و دواتر (ثیتا)‪ ،‬پاشان خەوتن و شەپۆلی (دەلتا) و بەم شێوەیە‪.‬‬ ‫بــەاڵم بــە دڵنیاییــەوە ئــەم نەخشــە و پالنــە سەرســوڕهێنەرە لــە‬

‫گۆڕیــن و گواســتنەوەی قۆناغــی شــەپۆلەكاندا لــە كاتــی ڕوودانــی هــەر‬ ‫گۆڕانكارییــەك لــە مرۆڤــدا ئــەوا پێویســتی بــە ئارامگرییــە لەســەر‬ ‫ئــەو ئــازار و خــەم و خەفەتــەی كــە دێتــە ســەر ڕێــی‪ ،‬یاخــود هەســتان‬ ‫لــە خــەو لــە شــەودا بــۆی‪ ،‬ئەمانــە بــە ڕوونــی لــە چەندیــن ئایەتــەی‬ ‫خــوای بااڵدەســتدا ڕوونكراوەتــەوە‪ ،‬بـ ‌ه نمونـه‌‪:‬‬ ‫ﭽ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ‬ ‫ﮙﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﭼ آل عمــران‪.‬‬ ‫ﭽﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ‬ ‫ﯨ ﯩﭼ الفتــح‪.‬‬ ‫ﭽﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ‬ ‫ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﭼ ق‪.‬‬ ‫بــۆ ڕێكخســتنی خودیــی‪ ،‬ڕێكخســتنی خودییــش بەشــێكی گرنگــە‬ ‫لــە ئەركەكانــی مێشــك و‪ ،‬ئەمــەش دەبێتــە هــۆی باشــتر كاركردنــی‬ ‫ئامێــری دەروونــی ناوەنــدی (الجهــاز العصبــي المركــزي)‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ (فســيولوجية الصــاة فــي النهــي عــن الفحشــا‌ء والمنكــر‪ ،‬أحمــد‬‫حلمــي صالــح‪ ،‬مجلــة اإلعجــاز العلمــي‪ ،‬عــدد‪ ،37 :‬ص ‪.)24‬‬ ‫ ســەرجەم تەفســیری ئایەتــەكان لــە (خۆالصــەی تەفســیری نامی)ەوە‬‫وەرگیراوە‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له سه‌رچاوه‌كانی نووسه‌ر‪:‬‬ ‫‪- David Y. Gao,Hanif D. Sherali (2009) . Advances in Applied Mathematics and Glob‬‬‫‪al Optimization: In Honor of Gilbert , Springer. 111‬‬ ‫‪- J. Irene Harris; Christopher R. Erbes; Brian E. Engdahl ; Richard G. Tedeschi ; Ray‬‬‫‪mond H. Olson ; Ann Marie M. Winskowski;Joelle McMahill (2010). Coping Func‬‬‫‪tions of Prayer and Posttraumatic Growth, International Journal for the Psychology of‬‬ ‫‪Religion, Volume 20, Issue 1 , 26 – 38‬‬ ‫‪- John Putman (2000) . The Effects of Brief, Eyes-Open Alpha Brain Wave Training‬‬ ‫‪with Audio and Video Relaxation Induction on the EEG of 77 Army Reservists, Jour‬‬‫‪nal of Neurotherapy, Volume 4, Issue 1 , 17 – 28‬‬ ‫‪- Keith Sherwood (1985) . The art of spiritual healing , Llewellyn.45‬‬ ‫‪Klajner, F., Hartman, L.M., &Sobell, M.B. (1984). Treatment of substance abuse with‬‬ ‫‪relaxation training: A review of its rationale, efficacy and mechanisms. Addictive Be‬‬‫‪havior, 9, 41-55‬‬ ‫‪- Klajner, F., Hartman, L.M., & Sobell, M.B. (1984). Treatment of substance abuse‬‬ ‫‪with relaxation training: A review of its rationale, efficacy and mechanisms. Addictive‬‬ ‫‪Behavior, 9, 41-55‬‬ ‫‪- Murray Levine . Prayer as Coping (2008). - A Psychological Analysis, Journal of‬‬ ‫‪Health Care Chaplaincy, Volume 15, Issue 2 , 80 – 98‬‬ ‫‪Peniston, E.G. & - Kulkosky, P.J. (1989). Alpha-theta brainwave training and beta endor‬‬‫‪phin levels in alcoholics. Alcoholism: Clinical and Experimental Results, 13(2), 271-279‬‬ ‫‪- Passini, F.T., Watson, C.B., Dehnel, L., et al. (1977). Alpha wave biofeedback train‬‬‫‪ing therapy in alcoholics. Journal of Clinical Psychology, 33, 292-299‬‬ ‫‪- Pollack, V.E., Valavka, J., Goodwin, D.W., et al. (1983). The EEG after alcohol in‬‬ ‫‪men at risk for alcoholism. Archives of General Psychiatry, 40, 857-864‬‬ ‫‪- Tobias Egner;John H. Gruzelier (2004). The Temporal Dynamics of Electroenceph‬‬‫‪alographic Responses to Alpha/Theta Neurofeedback Training in Healthy Subjects,‬‬ ‫‪Journal of Neurotherapy, Volume 8, Issue 1 , 43 – 57‬‬ ‫‪-Uri Wernik (2009) . The use of prayer beads in psychotherapy , Mental Health, Reli‬‬‫‪gion & Culture, Volume 12, Issue 4 , 359 - 368‬‬ ‫‪- Vivienne Mountain (2005). Prayer is a positive activity for children—a report on recent‬‬ ‫‪research, International Journal of Children's Spirituality, Volume 10, Issue 3 , 291 – 305‬‬ ‫‪Wong, M.R., Brochin, N.E., & - Genfron, K.L. (1981). Effects of meditation on anxi‬‬‫‪ety and chemical dependency. Journal of Drug Education, 11, 91-105‬‬ ‫‪- Wolfgang Klimesch (1999) . EEG alpha and theta oscillations reflect cognitive and‬‬ ‫‪memory performance: a review and analysis, Brain Research Reviews, Volume 29, Is‬‬‫‪sues 2-3, , 169-195‬‬ ‫‪- Doron Alon: How to Use Brain Wave Technology and subliminals to enhance the‬‬ ‫‪Law of Attraction,‬‬

‫‪29‬‬

‫تێڕامانێك لە مرۆڤ لەژێر ڕۆشنایی ئایەتی‬

‫ﭽﮢ ﮣﮤ ﮥ ﮦﭼ‬

‫به‌شی دووه‌م‬

‫د‪ .‬كاوە فەرەج سەعدون‬ ‫‪kawasadoon@haiv.org‬‬ ‫پسپۆڕی نەخۆشییەكانی سنگ و هەناسەدان‬

‫‪30‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫پێكهاته‌ی قوڕقوڕاگه‌ی مرۆڤ‬ ‫زمانه‌ی قوڕقوڕاگه‌‬

‫سێوی ئاده‌م‬

‫قوڕقوڕاگه‬

‫پــەروەردگار بــە بەردەوامــی داوا لــە مرۆڤــەكان دەكات كــە‬ ‫لــە پێكهاتــەی جەســتەی خۆیــان بڕوانــن بــۆ ئــەوەی بــە ڕوونیــی‬ ‫شــوێنەواری دەســەاڵتی خودایــان بــۆ دەركەوێــت و بگەنــە بــاوەڕی‬ ‫تــەواو بــە بوونــی دروســتكەرێكی بــە توانــا و زانــا و دانــا كــە ئــەم‬ ‫وردەكارییــەی لــە دروســتكردنی مــرۆڤ و ســەرجەم پێكهاتەكانــی‬ ‫ئاســمان و زەوی فەراهــەم هێنــاوە‪.‬‬ ‫پــەروەردگار دەفەرموێــت‪ :‬ﭽ ﮢ ﮣﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﭼ‬ ‫الذاريــات‪ ،‬واتــە‪( :‬لــە خــودی خۆشــتاندا (بەڵگــەی زۆر هەیــە) دەی‬ ‫ئایــا بــۆ ورد نابنــەوە و ســەرنج نــادەن)‪ ،‬هەروەهــا دەفەرموێــت‪:‬‬ ‫ﭽﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ‬ ‫ﯸﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﭼ فصلــت‪،‬‬ ‫واتــە‪( :‬ئێمــە لــە ئاینــدەدا بەڵگــە و نیشــانەی سەرســوڕهێنەریان‬ ‫نیشــان دەدەیــن لــە ئاســۆكانی بوونــەوەر و لــە خــودی جەســتەی‬ ‫خۆشــیاندا‪ ،‬ئەمــەش بــۆ ئــەوەی تــا چــاك بۆیــان ڕوون ببێتــەوە و‬ ‫دڵنیــا ببــن كــە دەســەاڵتی پــەروەردگار و قورئانــە نێردراوەكــەی‬ ‫حــەق و ڕاســت و ڕەوایــە‪ ،‬ئایــا پــەروەردگارت بــەس نییــە كــە‬ ‫بــە ڕاســتی ئــاگادارە بەســەر هەمــوو شــتێكدا)‪.‬‬ ‫لــە بەشــی پێشــووی ئــەم باســەماندا باســی دەم و لــووت و‬ ‫قوڕگمان كرد‪ ،‬لەم بەشــەدا دەچینە ســەر باســكردنی پێكهاتەكانی‬ ‫تری سیســتمی هەناســە‪ .‬قوڕقوڕاگە (‪ )Larynx‬دوای ئەو بەشــانەی‬ ‫پێشــتر دەســتپێدەكات‪ ،‬كــە ســندوقی دەنــگ (‪)Voice Box‬یشــی‬ ‫پێدەووترێــت و بریتییــە لــە ســندوقێكی كڕكڕاگەیــی و دەكەوێتــە‬ ‫پێشــەوەی مــل‪ ،‬درێژییەكــەی لەپیاوانــدا دەگاتــە (‪44‬ملــم) و لــە‬ ‫ئافرەتانــدا (‪36‬ملــم)ە و تیرەكــەی دەگاتــە (‪30‬ملــم)‪ .‬بەهــۆی‬ ‫فرمانــە جۆراوجۆرەكانییــەوە پێكهاتەیەكــی میكانیكــی ئاڵــۆزی‬ ‫هەیــە‪ ،‬بــەاڵم بەشــێوەیەكی زۆر وورد دیزاینكــراوە بــۆ بەئەنجــام‬ ‫گەیاندنــی فرمانەكانــی‪ ،‬كــە ســەرەكیترینیان بریتیــە لــە‬ ‫دروســتكردنی دەنــگ‪.‬‬

‫قوڕقوڕاگــە لــە ‪ 6‬جــۆر كڕكڕاگــە پێكهاتــووە‪ ،‬كــە ســیانیان‬ ‫تــاك و ســیانیان جووتــن‪ ،‬گەورەترینیــان بریتییــە لــە كڕكڕاگــەی‬ ‫دەرەقی (‪ )Thyroid Cartilage‬كە پێشــی دەووترێت ســێوی ئادەم‬ ‫(‪ )Adam's Apple‬و لــە دوو لەوحــی چەمــاوە پێكهاتــووە‪ ،‬كاتێــك‬ ‫لەپێشــەوە یەكدەگــرن بەرزاییــەك دروســتدەكەن لەپێشــەوەی‬ ‫ملــدا‪ ،‬گۆشــەی نێــوان ئــەم دوو لەوحــە لــە پێشــەوەی ملــدا‬ ‫لەپیاوانــدا ‪ 90‬پلەیــە و لــە ئافرەتانــدا ‪ 120‬پلەیــە‪ ،‬كــە وادەكات‬ ‫ئــەم بەرزاییــەی پێشــەوەی مــل لەپیاوانــدا دیارتربێــت‪ ،‬بــەاڵم لــە‬ ‫ئافرەتانــدا زۆر كەمتــر دیــارە و مەبەســت پێــی الیەنــی جوانییــە‬ ‫لــە ئافرەتانــدا‪ .‬ئــەم جیاوازییــە لــە تەصمیمــی قوڕقوڕاگــە لــەالی‬ ‫پیــاوان و ئافرەتــان كــە یــەك فرمانیشــیان هەیــە تەنهــا مەبەســت‬ ‫پێــی بەرچاوگرتنــی الیەنــی جوانیەتــی الی ئافرەتــان‪ ،‬ئەمــە‬ ‫وەاڵمێكــە بــۆ ئەوانــەی باوەڕیــان بەخــودا نییــە كــە دروســتكەری‬ ‫مرۆڤــە‪ ،‬چونكــە هیــچ مرۆڤێكــی ژیــر ناتوانێــت بڵێــت ئەمــە‬ ‫بەڕێكــەوت دروســت بــووە‪ ،‬تەنانــەت ئەگــەر مرۆڤیــش ئەمــەی‬ ‫دیزایــن بكردایــە ئــەم جیاوازییــەی بەهەنــد وەرنەدەگــرت(‪.)1‬‬

‫یەكێكــی تــر لــە كڕكڕاگەكانــی قوڕقوڕاگە بریتییــە لە زمانەی‬ ‫قوڕقوڕاگــە (لســان المزمــار ‪ )Epiglottis‬كــە لــە شــێوەی گــەاڵ یــان‬

‫كەوچكدایــە و‪ ،‬هەڵدەســتێت بەداخســتنی قوڕقوڕاگــە بەتــەواوی‬ ‫لەكاتــی قووتدانــی خــواردن و خواردنــەوەدا‪ ،‬بەهــۆی گرژبوونــی‬ ‫ئــەو ماســولكانەی كۆنترۆڵــی جووڵەكــەی دەكــەن‪.‬‬ ‫لــە ناوەراســتی بۆشــایی قوڕقوڕاگــەدا ‪ 2‬جــووت پــەردە هەیــە‬ ‫كــە دەكەونــە ســەر یەكتــری‪ ،‬پــەردەی خــوارەوە پێیدەووترێــت‬ ‫دەنگــەژ ‌ێ راســتەقینەكان (‪ )TRUE VOCAL CORDS‬و‪،‬‬ ‫پــەردەی ســەرەوە پێیدەووترێــت دەنگــەژ ‌ێ ناڕاســتەقینەكان‬ ‫(‪ .)FALSE VOCAL CORDS‬ئــەم دەنگەژێیانــە بەهــۆی چەنــد‬ ‫ماســولكەیەكەوە دەجووڵێنرێــن كــە گرێــدراون بەدیوارەكانــی‬ ‫قوڕقوڕاگــەوە‪ ،‬گرژبــوون و خاوبوونــەوەی ئــەم ماســولكانە‬ ‫دەبێتەهــۆی داخســتن و كرانــەوەی ئــەم دەنگەژێیانە بەمەبەســتی‬ ‫گۆڕینــی لەرەلــەری ئــەو دەنــگ و ئاوازانــەی دروســتی دەكــەن‪.‬‬ ‫كرانه‌وه‌ی ده‌نگ ‌ه ژێكان‬

‫ده‌نگ ‌ه ژێ نا ڕاسته‌قینه‌كان‬

‫داخرانی‬ ‫ده‌نگ ‌ه ژێكان‬

‫ده‌نگه‌ ژێ ڕاسته‌قینه‌كان‬

‫ده‌نگه‌ ژێكان‬

‫ئەوەی شــایانی باســە ئەو ‪ 2‬دەرچەیەی لە دەنگەژێكاندا هەن‬ ‫بەیەكــەوە دەكرێنــەوە و دادەخرێــن بەهەماهەنگییەكــی تەواوەوە‪،‬‬ ‫كــە لەكاتــی ئاســاییدا بەتەواوەتــی كراونەتــەوە بــۆ گەیاندنی هەوا‬ ‫بــۆ نــاو بــۆری هــەوا‪ ،‬بــەاڵم لەكاتــی قســەكردندا بەشــێوەیەكی‬ ‫ناتــەواو دادەخرێــن بــۆ دروســتكردنی دەنگــەكان‪ .‬یەكێــك لــە‬ ‫فرمانەكانــی دەنگەژێــكان بریتییــە لــە دروســتكردنی كۆكــە بــە‬ ‫مەبەســتی دەركردنــی خــۆراك و دەردراوەكان لــە قوڕقوڕاگــەوە‬ ‫كاتێــك دەپەڕێتــە نــاوی لــە قوڕگــەوە‪ .‬كاری ســەرەكی دەنگەژێــكان‬ ‫بریتییــە لــە دروســتكردنی دەنگــەكان بەهــۆی لەرینەوەیــان لــە‬ ‫ئەنجامــی تێپەڕبوونــی هــەوا بەناویانــدا لــە ســییەكانەوە بــەرەو‬ ‫ســەرەوە‪ .‬درێــژی دەنگەژێــكان لەپیاوانــدا لەنێــوان (‪ 17.5‬بــۆ‬ ‫‪25‬ملم)دایــە و لــە ئافرەتانــدا لەنێــوان (‪ 12.5‬بــۆ ‪17.5‬ملم)دایــە و‬ ‫ئەســتوورییان (‪3-2‬ملــم)ە‪ .‬لەرەلــەری ئــەو دەنگانــەی دروســتدەبن‬ ‫لــە دەنگەژێكانــەوە پێچەوانەیــە لەگــەڵ درێژییانــدا‪ ،‬هەربۆیــە لــە‬ ‫قوڕقوڕاگەی پیاوانەوە لەرەلەری دەنگەكان دەگاتە ‪ 125‬هێرتز و‪،‬‬ ‫لــە ئافرەتانــدا دەگاتــە ‪ 210‬هێرتــز لــە چركەیەكــدا بەهــۆی‬ ‫كورتیــی دەنگەژێكانیانــەوە و‪ ،‬لەمنااڵنیشــدا دەگاتــە ‪ 300‬هێرتــز‬ ‫لــە چركەیەكــدا‪ .‬لەگــەڵ ئــەم لەرەلــەرە ســەرەكییانەدا دەنگەژێكان‬ ‫چەندیــن لــەرەی تــر دروســتدەكەن كــە پێیاندەووترێــت دەنگــە‬ ‫ســازەكان‪ ،‬یــان هاوســۆزەكان (‪ )HARMONICS‬كــە لەرەیــان‬ ‫لەوانەیــە بگاتــە ‪ 20‬هــەزار هێرتــز‪ .‬چەندیــن دەنگــی نەویســتراو‬ ‫لــە دەنگەژێكانــەوە دروســت دەبــن‪ ،‬بــەاڵم بەهۆی رۆشــتنیان بەناو‬ ‫بۆشــاییەكانی رێرەوەكانــی ســەرەوەی هەناســەدا‪ ،‬وەك قــوڕگ و‬ ‫دەم و لــووت و قوڕقوڕاگــە و گیرفانەكانــی لووتــدا‪ ،‬ئــەم دەنگانــە‬ ‫پاڵفتــە و گونجاودەكرێــن‪.‬‬

‫دوای قوڕقوڕاگـ�ە لـ�ە سیسـ�تمی هەناسـ�ەدا بـ�ۆری هـ�ەوا( (�‪TRA‬‬ ‫‪ )CHEA‬دەســتپێدەكات‪ ،‬كــە درێژییەكــەی لەنێــوان (‪ 16-10‬ســم)‬ ‫دایــە و‪ ،‬تیرەكــەی لەنێــوان (‪ 3-2‬ســم)دایە و‪ ،‬دەكەوێتــە بــەردەم‬ ‫بــۆری خــۆراك یــان ســورێنچك‪ .‬دیــواری بــۆری هــەوا لــە ئەڵقــەی‬ ‫كڕكڕاگەیــی ناتــەواو لــە بەشــی دواوەی پێكدێــت و‪ ،‬ژمارەیــان‬ ‫دەگاتــە ‪ 20‬ئەڵقــە‪ .‬بەشــی كــراوەی دواوەی ئــەم ئەڵقانــە بەهــۆی‬ ‫ریشــاڵی ماســولكەیی خۆنەویســت پێكــەوە گرێــدراون و‪ ،‬لەكاتــی‬ ‫گرژبوونیــان دەبنــە هــۆی كەمكردنــەوەی تیــرەی بــۆری هــەوا(‪.)2‬‬ ‫بۆری هەوا چەندین فرمانی گرنگی هەیە‪:‬‬ ‫فرمانــی یەكــەم و ســەرەكی بریتییــە لــە گەیاندنــی هــەوا بــۆ‬ ‫نــاو ســییەكان‪ ،‬كــە پێویســت دەكات بــە بەردەوامــی ئــەم بۆرییــە‬ ‫كــراوە بێــت‪ .‬بوونــی دیــوارە كڕكڕاگەییەكــەی ئــەم كارە ئاســان‬ ‫دەكات‪ ،‬بــەاڵم بــۆ فرمانێكــی تــری‪ ،‬كــە بریتییــە لــە دەركردنــی‬ ‫بەڵغــەم و مــاددەی تــر كــە دەپەڕێتــە بــۆری هــەواوە‪ ،‬پێویســت‬ ‫دەكات كــە تیرەكــەی بچــووك بكرێتــەوە لەكاتــی كۆكــە و پژمینــدا‬ ‫بەمەبەســتی دەرپەڕاندنــی ئــەم ماددانــە بــۆ دەرەوەی بــۆری‬ ‫هــەوا‪ ،‬كــە ئەمــەش بەهــۆی گرژبوونــی ریشــاڵە ماســولكەییەكانی‬ ‫گرێدەری ئەڵقەكانی بۆری هەواوە دەبێت‪ .‬هەروەها دروستكردنی‬ ‫دەنگیــش لــە قوڕقوڕاگــەدا پێویســتی بــە تەســكبوونەوەی بــۆری‬ ‫هەوایــە بەمەبەســتی لەراندنــەوەی دەنگەژێــكان بــەو هەوایــەی لە‬ ‫ســییەكانەوە دێــت‪ .‬فرمانــی چوارەمــی‪ ،‬كــە لەوانەیــە بەخەیاڵــی‬ ‫زوربەمانــدا نەهاتبێــت‪ ،‬بریتییــە لــە ئاســانكردنی تێپەڕبوونــی‬ ‫خــۆراك بەنــاو بــۆری ســورێنچكدا كــە دەكەوێتــە پشــتەوەی بــۆری‬ ‫هــەوا و دیوارەكانیــان پێكــەوە نووســاون‪ .‬بــۆ ئــەوەی بــۆری هــەوا‬ ‫هەمــوو ئــەم فرمانانــە جێبەجــێ بــكات ئــەم دیزاینــە ناوازەیــەی‬ ‫بــۆ كــراوە كــە لــە ئەڵقــەی كڕكڕاگەیــی ناتــەواو دروســت بــووە و‬ ‫بەشــە كراوەكــەی بــە ریشــاڵی ماســولكەیی پێكــەوە گرێــدراون‪ ،‬كــە‬ ‫تەنهــا لەكاتــی قســەكردن یــان كۆكــە یــان پژمینــدا گرژدەبێــت و‬ ‫بــۆری هــەوا تەســكدەكەنەوە‪ ،‬بــەاڵم لەكاتــی ئاســاییدا كــە فرمانــی‬ ‫تێپەڕاندنــی هەوایــە بــۆ نــاو ســییەكان بــە تەواوەتــی ئــەم بۆرییــە‬ ‫كراوەیــە‪.‬‬

‫بەشــە كراوەكــەی ئەڵقەكانــی بــۆری هــەوا شــوێنی كرانەوەیــان‬ ‫بەشــێوەیەك هەڵبژێــردراوە كــە ئــەو بەشــە بێــت كــە نووســاوە بــە‬ ‫بــۆری ســورێنچكەوە‪ ،‬ئەمــە وادەكات بــوار بــدات بــە ســورێنچك كە‬ ‫بكشــێت لەكاتــی قوتدانــی خۆراكــدا و بــە ئاســانی پێیــدا تێپەڕێت‪،‬‬ ‫‪31‬‬

‫كــە ئەگــەر بەشــە كڕكڕاگەییەكــەی بــۆری هەوا بنوســایە بە بۆری‬ ‫ســورێنچكەوە ئەوا بواری نەدەدا بە بۆری ســورێنچك بۆ كشــان و‬ ‫گەورەبــوون‪ .‬دەبنــواڕە لــەم ووردەكارییــە گەورەیــە لــە دیزایــن و‬ ‫گونجاندن كە دەیســەلمێنێت دروســتكراوی پەروەردگارێكی زانا و‬ ‫بەســۆز و شــارەزایە‪.‬‬ ‫تەنانــەت دیزاینكردنــی بــۆری هــەوا بەوشــێوەیەی لــە ئەڵقــەی‬ ‫كڕكڕاگەیــی دروســتبووە كــە نێــوان ئــەم ئەڵقانــەش بریتیــە لــە‬ ‫ماســولكەی خۆنەویســت مەبەســتێكی گــەورە لــە پشــتیەوەیەتی‪،‬‬ ‫چونكــە گرژبوونــی ماســولكەكانی نێــوان ئەڵقــەكان دەبێتــە هــۆی‬ ‫كــورت كردنــەوەی بــۆری هــەوا بــۆ ســەرەوە و پاشــان بــەرز‬ ‫كردنــەوەی قوڕقوڕاگــە بــۆ ســەرەوە بەمەبەســتی داخســتنی‬ ‫دەرچەكــەی ســەرەوەی بەتونــدی لەالیــەن زمانــەی قوڕقوڕاگــەوە‬ ‫لەكاتــی قوتدانــی خۆراكــدا‪.‬‬ ‫ناوپۆشــی نــاوەوەی بــۆری هــەوا لــە خانــەی تەخــت پێكهاتــووە‬ ‫كــە خاوەنــی گەندەمــووی ووردن و بــەرەو ســەرەوە دەجووڵێــن‪.‬‬ ‫هەروەهــا ماددەیەكــی تەنكــی لینجیــش دەردەدەن بەمەبەســتی‬ ‫شــێداركردنی هــەواو و پاككردنــەوەی لــەو خڵتانــەی لەگەڵیدادێن‪،‬‬ ‫كــە دواتــر ئــەم ماددەیــە بەهــۆی گەندەمووەكانــەوە بــەرەو قــوڕگ‬ ‫پاڵیــان پێوەدەنرێــت و لــە دەمــەوە دەكرێنــە دەرەوە‪.‬‬ ‫بۆری هەوا دابەش دەبێت بۆ ‪ 2‬بۆریچكەی هەوای الی راست و‬ ‫چــەپ‪ ،‬كــە هەریەكێكیــان دەچێتــە نــاو ســیەكی مرۆڤــەوە و‪،‬‬ ‫پاشــان لەنــاو ســییەكاندا دابــەش دەبــن بــۆ بۆریچكــەی هــەوا و‬ ‫بۆریچكەلــەی هــەوای بچووكتــر‪ ،‬تــا ســەرەنجام درەختێكــی‬ ‫بۆریچكەلە هەواییەكان (‪ )BRONCHIAL TREE‬دروســتدەكەن‪.‬‬ ‫پێكهاتــەی دیــواری ئــەم بۆریچكــە و بۆریچكەلــە هەواییانــە وەك‬ ‫پێكهاتــەی بــۆری هــەوا وایــە تەنهــا لــەوەدا نەبێــت كــە ئەڵقــە‬ ‫كڕكڕاگەییەكانیــان بازنــەی تــەواوە‪ ،‬چونكــە تەنهــا فرمانیــان‬ ‫بریتییــە لــە تێپەڕاندنــی هــەوا بــۆ نــاو تورەكەكانــی هــەوا لەنــاو‬ ‫ســییەكاندا و پێویســتە بــە بەردەوامــی كــراوە و فــراوان بــن‪.‬‬ ‫كۆتاییــن بەشــی سیســتمی هەناســە بریتییــە لــە ســییەكان‬ ‫(‪ )LUNGS‬كــە ‪ 2‬دانــەی الی راســت و چەپــن‪ ،‬كێشــی هەردووكیان‬ ‫‪1‬كگــم دەبێــت و شــكڵیان قووچەكییــە و بنكەكانیــان لەســەر‬ ‫پەردەیەكــی ماســولكەیی خۆنەویســت دامــەزراون كــە پێــی‬ ‫دەوترێــت ناوپەنچــك (‪ .)DIAPHRAGM‬هەریەكەیــان چەنــد‬ ‫پلێكیــان هەیــە‪ :‬الی راســت ‪ 3‬پــل و الی چــەپ ‪ 2‬پــل بەهــۆی‬ ‫بوونــی دڵ لەبەردەمــی ســی چەپــدا‪ .‬ســییەكان لەنــاو بۆشــایی‬ ‫قەفەســی ســنگدا بــە دوو چینــی پەردەیەكــی تەنــك داپرۆشــران‬ ‫كــە پێیاندەوترێــت پــەردەی ســییەكان (‪ ،)PLEURA‬چینێكیــان‬ ‫نووســاوە بــە ســییەكانەوە و چینەكــەی تــر قەفەســی ســنگی‬ ‫ناوپــۆش كــردووە و‪ ،‬لەنێوانیانــدا شــلەیەكی روونــی كــەم هەیــە‬ ‫كــە یارمەتــی لێكخشــاندنی ئــەم ‪ 2‬چینــە پەردەیــە دەدات بەســەر‬ ‫یەكــدا بەبێئــەوەی بنووســێن بەیەكــەوە‪ .‬پــەردەی داپۆشــەری‬ ‫ســییەكان رۆڵێكــی گرنــگ دەگێڕێــت لەكــرداری هەناســەدان و‬ ‫فراوانكردنــی ســییەكان بــۆ وەرگرتنــی هــەوای دەرەوە‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫ســییەكان دەپارێــزن لــە لێكخشــانیان بەدیــواری نــاوەوەی قەفــەزی‬ ‫‪32‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫ســنگ و پەراســووەكان‪ ،‬هەروەهــا كاریگەریــی لێدانــی دڵ لەســەر‬ ‫ســییەكان ناهێڵــن(‪.)3‬‬

‫داری بۆریچك ‌ه هه‌واییه‌كان‬

‫كۆتاییــن بەشــی بۆریچكەلەكانــی هــەوا لەنــاو توورەكەكانــی هــەوا‬ ‫یان ســیكڵدانۆچكەكان (‪ )ALVEOLI‬لەناو ســییەكاندا دەكرێنەوە‪ ،‬كە‬ ‫دیوارەكانیــان لــە ‪ 1‬چیــن لــە ‪ 2‬جــۆر خانــە پێكدێــت‪ ،‬جــۆری یەكــەم‬ ‫زۆرتــرن كــە كاریــان ئاڵوگۆڕكردنــی ئۆكســجین و دووەم ئۆكســیدی‬ ‫كاربۆنــە لەنێــوان هــەوای دەرەو و موولوولەكانــی خوێنــدا‪ ،‬جــۆری‬ ‫دووەم ماددەیــەك دەڕێــژن كــە پێیدەوترێــت (‪ )SURFACTANT‬كــە‬ ‫ناوپۆشــی توورەكەكانــی هــەوا دەكات و دەبێتــە هــۆی كرانەوەیــان‬ ‫بەشــێوەیەكی بــەردەوام لەكاتــی هەناســە وەرگرتن و هەناســەدانەوەدا‪،‬‬ ‫واتــە توورەكەكانــی هــەوا وەك میزەڵــدان لێــدەكات كــە هیــچ كاتێــك‬ ‫ناقوپێــت‪ .‬ژمــارەی ئــەم تورەكانــەی هــەوا زیاتــر لــە ‪ 300‬ملیــۆن دانــە‬ ‫دەبــن لــە هــەردوو ســییەكاندا و‪ ،‬تیرەیــان لەنێــوان (‪ 0.2-0.1‬ملــم)دا‬ ‫دەبێــت‪ ،‬كــە ئەگــەر رووبــەری گشــتی ناوەوەی ئــەم توورەكانەی هەوای‬ ‫ســییەكان بپێویــن لەنێــوان (‪ 100-70‬مەتــر دووجــا)دا دەبــن‪ ،‬ئەمــەش‬ ‫بــۆ ئــەوەی ســییەكان بەوپــەڕی توانــاوە بتوانــن ئۆكســجین لــە هــەواوە‬ ‫وەرگــرن و دووەم ئۆكســیدی كاربــۆن لــە لەشــەوە بكەنــە دەرەوە‪.‬‬ ‫هەریەكێــك لــەم توورەكانــەی هــەوا تۆرێكــی چــڕ لەموولوولەكانــی‬ ‫خوێــن دایپۆشــیون كــە كاری ئاڵوگۆڕكێــی گازەكان لەنێــوان خوێــن و‬ ‫هــەوای نــاو تورەكەكانــی هــەوا ئەنجامــدەدەن‪.‬‬

‫بۆریچك ‌ه هه‌واییه‌كان‪،‬‬ ‫كۆتاییان ب ‌ه توره‌كه‌كانی‬ ‫هه‌وا دێت ل ‌ه سییه‌كاندا‪.‬‬ ‫لــە نێــوان تورەكەكانــی هــەوادا شــانەی بەســتەری دەوڵەمەنــد‬

‫بــە ریشــاڵی الســتیكی هەیــە (‪ )ELASTIC FIBERS‬كــە‬ ‫سروشــتێكی نــەرم و الســتیكی دەدەنــە ســییەكان و كاری كشــان و‬ ‫چوونەوەیەكــی ئاســاندەكەن‪ .‬ئــەو خوێنبــەرەی لــە دڵــەوە دێــت‬ ‫بــۆ ســییەكان دەبێــت دابــەش ببێــت بــۆ ‪ 300‬ملیــۆن لــق‪ ،‬كــە‬ ‫هەریەكێكیــان دەگاتــە تورەكەیەكــی هــەوا لــە ســییەكاندا و‬ ‫لەچــواردەوری ئــەم توورەكانــەدا دابەشــدەبن و تۆڕێكــی چــڕ‬ ‫لــە موولوولــەی خوێــن دروســتدەكەن كــە ئەســتوورییەكەی‬ ‫تەنهــا (‪0.2‬ملــم)ە‪ ،‬پاشــانیش لێــرەوە ئــەم موولووالنــە دیســانەوە‬ ‫یەكدەگرنــەوە بــۆ دروســتكردنی خوێنهێنەرێكــی بچــووك‪ ،‬ئــەم‬ ‫لقانــەی خوێنهێنەریــش ژمارەیــان دەگاتــە ‪ 300‬ملیــۆن لــق كــە‬ ‫بەرەبــەرە یەكدەگــرن و ســەرەنجام خوێنهێنــەری ســەرەكی‬ ‫ســییەكان دروســتدەكەن و دەچێتەوە ناو دڵ‪ .‬راكێشــانی ئەم تۆڕە‬ ‫مەزنە لە بۆرییەكان و موولوولەكانی خوێن لەرووی ژمارەیان و‬ ‫ووردییــان و گەیشــتنی هەریەكێكیــان بەئامانجــی خــۆی كــە‬ ‫توورەكەكانــی هەوایــە لەســییەكاندا كارێكــە كــە ئەگــەر هەمــوو‬ ‫مرۆڤایەتــی بــۆی كۆببنــەوە ناتوانــن ئەنجامــی بــدەن!! ئیتر چۆن‬ ‫بێڕێــزی نییــە بەژیریــی مــرۆڤ كــە بڵێیــن ئەمــە لــە ئەنجامــی‬ ‫رێكەوتــەوە دروســتبووە؟! بەڵكــو دەبێــت دانبنێیــن بــەوەدا كــە‬ ‫ئــەوەی ئــەم دیزاینــە مــەزن و ناوازەیــەی فەراهــەم هێنــاوە تەنهــا‬ ‫خــودای پــەروەردگاری هەمــوو جیهانیانــە (ســبحانه وتعالــی)‪.‬‬ ‫دەركەوتنــی ئــەم ووردەكارییــە گەورانــە لــە دروســتكردنی‬ ‫پێكهاتەكانــی لەشــی مرۆڤــدا بەئاشــكرا شــایەتی دەدات لەســەر‬ ‫ئــەوەی كــە بەرهەمــی دروســتكەرێكی زانــا و دانــا و بەدەســەاڵتە‬ ‫كــە ئــاگاداری هەمــوو نهێنییەكانــە و پــەروەردگاری هەمــوو‬ ‫دروســتكراوەكان و راگــری ئــەم ووردەكارییــە گەورەیەیــە‪:‬‬ ‫ﭽﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎﰏ ﰐ ﰑ ﰒ ﰓ ﰔﭼ النمــل‪،‬‬ ‫واتــە‪ :‬ئەمــە دروســتكراوی ئــەو خوایەیــە كــە هەمــوو شــتێكی‬ ‫بەوپــەڕی رێــك وپێكــی دروســت كــردووە بەراســتی خوا ئــاگادارە‬ ‫بەهــەر كردەوەیــەك ئێــوە دەیكــەن‪ .‬هەروەهــا پــەروەردگار‬ ‫دەفەرموێــت‪ :‬ﭽ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ‬ ‫ﯱﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸﭼ لقمــان‪ ،‬واتــە ئەمــە‬ ‫دروســتكراوی خوایــە دەی نیشــانم بــدەن ئەوانــەی بێجگــە لــە‬ ‫خــودا چییــان دروســت كــردووە (هیچیــان دروســت نەكــردووە)‬ ‫بەڵكــو ســتەمكاران لــە گومڕاییەكــی ئاشــكرادان‪.‬‬ ‫په‌راوێزه‌كان‪:‬‬ ‫‪(1)Davidson's principles & practice of medicine-page 646‬‬ ‫‪Textbook of Medical physiology page 478.‬‬ ‫‪(2)Davidson's principles & practice of medicine-page 647‬‬ ‫‪(3) Davidson's principles & practice of medicine-page 647-648.‬‬

‫سەرچاوەكان‪:‬‬

‫‪- Davidson's principles & practice of msdicine – 22nd Edition‬‬‫‪2014.‬‬ ‫‪- Textbook of Medical physiology- Guyton & Hall- 11th Edition‬‬‫‪2006.‬‬

‫لێکۆڵينەوەیه‌كی زانستی سەبارەت بە ڕۆژوگرتن‬ ‫لە مانگی ڕەمەزاندا و هەوکردن لە جەستەدا‬

‫نەریامن محمد ‪ -‬بێخال بەختیار‬

‫گۆڤــاری زانســتی (‪ )Nutrition‬ئه‌مریكــی‪ ،‬لێکۆڵينەوەيەکیــان‬ ‫دەربــارەی پەیوەنــدی نێــوان ڕۆژوگرتنــی مانگــی ڕەمــەزان و‬ ‫کەمبوونــەوەی هــەو کــردن لــە جەســتەدا باڵوكــرده‌وه‌‪ ...‬لــەو‬ ‫خوێندنــەوە زانســتيەدا کــە لەســەر(‪ )50‬کەســی موســڵمان کــە‬ ‫ڕۆژووی مانگــی ڕەمەزانيــان گرتبــوو ئه‌نجامــدا‪ ،‬هەســتان بــە‬ ‫پێوانــەی خانــە بەرگریــەکان و ئــەو پرۆتینانــەی یارمەتــی دەری‬ ‫ڕوودانــی هەوکردنــن پێــش ڕەمــەزان و دوای کۆتايــی هێنانیــان بە‬ ‫مانگــی ڕەمــەزان لــە ئەنجامــدا بۆيــان دەرکــەوت کــە‪:‬‬ ‫‪ -1‬ڕۆژووگرتــن ســوود دەگەيەنێــت بــە جەســتە بەهــۆی دابەزينــی‬ ‫ئــەو پرۆتينانــەی هــۆکارن بــۆ چاالکبوونــی هەوکــردن لــە‬ ‫جەســتەدا ‪.Pro_infalmmatory cytokines‬‬ ‫‪ -2‬خانــە بەرگريــەکان کــەم دەبنــەوە‪ ،‬ئــەوەش ئاماژەيــە‬ ‫بۆئــەوەی جەســتە کەمتــر تووشــی هەوکــردن بــووە‪ ،‬لــە کاتــی بــە‬ ‫ڕۆژووبــوون‪ ،‬لەگــەڵ ئەوەشــدا لــە ڕێــژەی سروشــتی و پێويســتی‬ ‫خۆيانــدا ماونەتــەوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬کەمبوونــەوەی چــەوری لــە جەســتە دا وکەمبوونــەوەی‬ ‫پەســتانی خوێــن‪ ،‬دابەزینــی کێشــی لــەش‪ ،‬ئەمانــەش دەبنــە هــۆی‬ ‫بــەرز بونــەوەی توانــای دەزگای ســوڕ‪.‬‬ ‫‪ -4‬لێکۆڵەرەوەکان وتیان‪ :‬ئەمە کاریگەریەکی باشە بۆ جەستە و‬ ‫لــە ئاینــدەدا دەرگای لێکۆڵەنــەوەی زانســتی زياترمــان بۆ دەکاتەوە‬ ‫ســەبارەت بــە ســوودی ڕۆژووگرتنــی پچــڕ پچــڕ (وەک مانگــی‬ ‫رەمــەزان) بــۆ کەمبوونــەوەی هەوکــردن لــە نــاو جەســتەدا و‬ ‫دواتــر بــۆ چارەســەرکردنی نەخۆشــیە بــەر گريــە هەوکردنــەکان‬ ‫وەک (ڕۆماتيــزم)‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://booksc.org/book/20001324/1667b7‬‬ ‫‪https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23244540‬‬

‫‪33‬‬

‫هه‌واڵێكی سەرنجڕاکێش له‌سه‌ر‬

‫چاوی خیانەتکار‬

‫ن‪ :‬عبد الدائم الكحيل و‪ :‬مه‌والن وه‌یسی ڕه‌شید ‪ -‬هێڤین ظاهر كریم‬

‫ت نهێنیـ ‌ه شــاراوه‌کان‬ ‫ئایــا چــاو ده‌توانێـ ‌‬ ‫کــه لــ ‌ه نــاو مێشــکمان‬ ‫ئاشــکرا بــکات ‌‌‬ ‫شــاردوومانه‌ته‌و‌ه بــێ ئ ـه‌وه‌ی هه‌ســتی پــێ‬ ‫بکه‌یــن؟‬ ‫ناونیشــانی ئــه‌م هه‌واڵــ ‌ه لــ ‌ه‬ ‫پێگــه‌ی گاردیــان؛ (چــۆن ده‌کــرێ‬ ‫چاوه‌کانــت نهێنیه‌کانــت ئاشــکرا بکــه‌ن)‬ ‫‪،how your eyes betray your thoughts‬‬ ‫ئـه‌م بابه‌تـ ‌ه له‌بــاره‌ی ناپاکیه‌کانــی چــاوه‌و‌ه‬ ‫ده‌دوێ له‌ســه‌ر خاوه‌نه‌کــه‌ی‪ .‬بــه‌اڵم چــۆن‬ ‫چیرۆکــی ئ ـه‌م هه‌واڵ ـ ‌ه ده‌ســتی پــێ کــرد؟‬ ‫پێــش چه‌ندیــن ســاڵ زانايــان ســه‌رنجی‬ ‫جواڵنــی چاویــان داوه كــه لــ ‌ه بــار‌ه‬ ‫ده‌روونیه‌کانــدا کاتێــک ڕووبـه‌ڕوی ده‌بێته‌و‌ه‬ ‫وه‌ک (تــرس‪ ،‬شــتێکی له‌نــاکاو‪ ،‬یان خۆشــی و‬ ‫ناخۆشــی) بــ ‌ه خێرایه‌کــی زۆر ده‌جوڵێــت‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ئــه‌و خوێندنــه‌و‌ه نوێیانــ ‌ه جه‌خــت‬ ‫ده‌که‌نـه‌و‌ه کـ ‌ه ئـه‌و جواڵنـ ‌ه خێرایه‌یــی چاو‬ ‫زۆر بــ ‌ه خێرایــی ڕووده‌دات ‌و پێچه‌وانــه‌ی‬ ‫ئــه‌و جوڵه‌یه‌یــ ‌ه کــ ‌ه لــ ‌ه مێشــکماندا ڕوو‬ ‫ده‌دەن لــ ‌ه بیرکردنــه‌و‌ه نهێنیــه‌کان‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەویەکــى زانکــۆی (زیــورخ) ڕوونــی‬ ‫ده‌كاتــه‌و‌ه کــە چــاو بــەردەوام جوڵــەی‬ ‫خێــرای هەیــە کــە پێــێ دەڵێــن (‪،)saccades‬‬ ‫پێشــتر زانایــان پێیــان وابــووە ئــەم جواڵنــە‬ ‫هەڕەمەکیــن‪ ،‬بــەاڵم ڕوونبــووەوە کــە‬ ‫ئەمــە ڕێکخســتنێکی تــەواوە و دەربڕینــی‬ ‫بیرۆکەیەکە یان بڕیاردانە و بیروباوەڕیەتی‪..‬‬ ‫زانایــان دۆزیویانەتــەوە کــە خێرایــی‬ ‫جوڵــەی چــاو و ژمــارەی جوڵــەکان و‬ ‫شــێوازەکەی و کاتەکــەی‪ ،‬هەمــوو ئەمانــە‬ ‫دەتوانیــن بخوێنینــەوە و ئاشــکرای بکەیــن‬ ‫بــە ڕێــگای تەکنیکــی وێنەگــری خێــرا و‬ ‫زانیارییــەکان بــە هــۆی بەرنامــەی تایبەتــی‬ ‫کۆمپیتــەرەوە بزانیــن‪.‬‬ ‫لــ ‌ه ڕێــی ئــه‌و وێنــە تایبه‌تیانــه‌ی بــۆ‬ ‫مێشــک گیــراوە دەرکەوتــووە‪ ،‬کــە کاریگــەری‬ ‫گــوازراوەی خێــرا هەیە لــە نێوان جوڵەکانی‬ ‫چــاو ‪ saccades‬و هەنــدێ شــوێنی تایبەتــی‬ ‫مێشــک‪ ،‬زانایــان بۆچوونیــان وایــە کــەوا ئەم‬ ‫‪34‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫بــە ئەنجامدانــی جوڵــەی ســنوردار پێــش‬ ‫ئــەوەی بڕیاربــدات بەتایبــەت لــە بڕیاردانــە‬ ‫ترســناکەکان‪ ،‬ئێســتا بــۆ زانایــان ئاســان‬ ‫بــووە کــە بتوانــن بەهــۆی جوڵــەی چــاوی‬ ‫مرۆڤــەوە بزانــن کــە چــی دەگوزەرێــت لــە‬ ‫مێشــکی مــرۆڤ لــە بڕیــار و بۆچــوون و‬ ‫حــەز و ویســتەکانی!‬ ‫هــەروەک لێکۆڵینــەوە ســویدیەکان کــە‬ ‫ئەنجامــدراون لــە ســاڵی ‪ 2013‬بــە بەڵگــەی‬ ‫زانســتی بۆیــان دەرکەوتــووە کــە جوڵەکانــی‬ ‫چــاو وەکــو گەڕاندنــەوەی یادەوەریــە‬ ‫شــاراوەکانە‪ ،‬بەدڵنیایــەوە پەیوەنــدی لــە‬ ‫نێــوان جوڵــەی چــاو و یــادەوەری هەیــە‪.‬‬ ‫له‌گــەڵ ئه‌وه‌شــدا ئــه‌و خۆبه‌خشــانه‌ی‬ ‫کـ ‌ه به‌شــداریان کــردوو‌ه لـه‌م لێکۆڵینه‌وه‌یـ ‌ه‬ ‫ویســتویانە بیرۆکه‌کانیــان بشــارنه‌وه‌‪ ،‬بـه‌اڵم‬ ‫چاوه‌کانیــان ئــه‌م بیرۆکــ ‌ه و نهێنیانەیــان‬ ‫ئاشــکرا کــردووە‪ ،‬وه‌ک ئــه‌وه‌ی کــرداری‬ ‫خیانه‌تکــردن لــه ‌نێــوان چاوه‌کانیــان و‬ ‫خاوه‌نه‌که‌یــان ده‌دوا‪ ..‬مــرۆڤ هه‌مــوو کات‬ ‫هه‌وڵــده‌دات کــ ‌ه نهێنیه‌کانیــان بشــارنه‌وه‌‪،‬‬ ‫چاوه‌کانیــان ئاشــکرای ده‌کات و ناپاکــی‬ ‫له‌گــه‌ڵ ده‌کات و گرنگیشــی پــێ نــادات!!‬ ‫خــوای گــه‌ور‌ه ده‌فه‌رموێــت‪ :‬ﭽ ﭲ‬ ‫ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸﭼ‬ ‫غافــر‪( .‬وات ـه‌‪ :‬ئ ـه‌و خوایــه هه‌میشــه چــاوه‬ ‫خیانه‌تــکار و ناپاکــه‌کان ده‌ناســێت و‬ ‫ده‌زانێت چی له دڵ و ده‌روون و سینه‌کاندا‬ ‫حه‌شــاردراوه‌)‪...‬‬ ‫ل ‌ه سه‌رچاوه‌كانی نووسه‌ر‪:‬‬

‫جواڵنــە ناتوانرێــت بەچــاو ببینرێــت و‬ ‫تێبینــی بکرێــت‪ ،‬بــەاڵم دەتوانرێــت بــە‬ ‫کامێــرا نوێــکان وێنــەی بگیرێــت کــەوا‬ ‫پێمــان دەڵێــت چــی لــە مێشــکی مرۆڤــدا‬ ‫دەخولێتــەوە بــە بــێ ئــەوەی هەســتی پــێ‬ ‫بــکات وەکــو ئــەوەی ئــەم چاوانــە ناپاکــی لێ‬ ‫بکەن و ئابڕووی ببەن ‪)physiology.com(.‬‬ ‫لێکۆڵەر ‪ Roger Johansson‬لە زانکۆی‬ ‫‪Lund University‬دەڵێــت‪ :‬کــەوا چــاو بــە‬ ‫خێراییەکــی سەرســوڕهێنەر دەجوڵێــت‬ ‫کاتێــک دیمەنێــک دەبینــێ كــه پێشــو تــر‬ ‫بــە ئاشــکرا بینرابێــت و پەیوەندی ـه‌ک لــە‬ ‫نێــوان مێشــک و چــاو دروســت دەبێــت و‬ ‫بیرۆکەکانــی پێشــوو چارەســەر دەکات‪ ،‬لــە‬ ‫هەمــان کاتیشــدا چــاو بــە پێــی ئــەوەی کەوا‬ ‫پێشــوتر لــە مێشــکدا هەڵگیــراوە دەجوڵێــت‪،‬‬ ‫ئەمانــە هەمــووی بەبــێ ئــەوەی هەســتی پێ‬ ‫بکــەی ڕوو دەدەن و دەتوانرێــت لــە ڕێــگای‬ ‫وێنەگرتنــی خێــراوە بدۆزرێنــەوه‪...‬‬ ‫دوای لێکۆڵینــەوەی درێــژ و تێکۆشــانی‬ ‫زۆر‪ ،‬بــۆ زانایــان ڕوونبــووەوە کــە چــاو بــە‬ ‫به‌ردەوامــی جوڵــەی لەســەرخۆی هەیــە‬ ‫(هەتــا لــە کاتــی نوستنیشــدا) چــاو بــە‬ ‫بــێ ئــاگا ئــەم جواڵنــە ئەنجــام دەدات‪.‬‬ ‫پەیوەنــدی دەکات بەخانەکانــی مێشــک‪،‬‬ ‫‪-http://www.theguardian.com/science/‬‬ ‫وەکــو ئــەوە وایــە کــە چــاو بیەوێــت ئــەو‬ ‫‪neurophilosophy/2015/jun/02/how-your‬‬‫هەســت و بیرۆکانــەی مــرۆڤ دەیشــارێتەوە‬ ‫‪eyes-betray-your-thoughts‬‬ ‫‪-http://www.bbc.com/future/sto‬‬‫لــه (درۆ و ڕاســتی و خۆشەویســتی و ڕق)‬ ‫‪ry/20150521-how-the-eyes-betray-your‬‬‫تەنانــەت ئــەو هەڵسوکەوتانەشــی کــە مرۆڤ‬ ‫‪thoughts‬‬ ‫‪-http://pss.sagepub.com/content/ear‬‬‫دەیەوێــت ئەنجامــی بــدات نایەوێــت کــەس‬ ‫‪ly/2013/10/28/0956797613498260‬‬ ‫پێــی بزانێــت‪ ،‬چــاو دەیەوێــت دەریبخــات‪.‬‬ ‫‪Fast Eye Movements: A Possible Indica‬‬‫بەبــێ ئــەوەی تــۆ دەســه‌اڵتت بەســەریەوە ‪tor of More Impulsive Decision-Making,‬‬ ‫‪-http://www.hopkinsmedicine.org/news/‬‬ ‫هەبێــت‪ ،‬ئــەو ئاگاداریەتــی‪..‬‬ ‫_‪media/releases/fast_eye_movements_a‬‬ ‫لێکۆڵــەران لــە زانکــۆی ‪University‬‬ ‫_‪possible_indicator_of_more_impulsive‬‬ ‫‪ College London‬دەڵێن‪ :‬چاو هەڵدەســتێ‬ ‫‪decision_making‬‬

‫دۆزینەوەی‬ ‫كەمكردنی زەوی‬ ‫لە لێوارەكانیەوە‬ ‫ئا‪ :‬كارۆخ ميراوده‌لى‬ ‫زەوی بــەردەوام لــە لێوارەکانیــەوە کــەم دەکات و ئەمــە‬ ‫بەڵگەیەکــی تــازەی کۆمەڵــەى جێۆلۆجــی ئەمریکیيــە دەربــارەى‬ ‫ونبونــی کیشــوەرێکی تــازەى نزيــك ئوســتورالیا کــە ڕووبــەری‬ ‫وشــکانیى کەمــی کــردووە بــە ئه‌نــدازه‌ی ئــەو ڕووبــەره‌ى ژێــر‬ ‫ئــاو کەوتــووە‪ .‬دوای لێکۆڵینــەوە و توێژینــەوەى زۆر لــە ڕێــى‬ ‫مانگــە دەســتکردەکانەوە دەرکەوتــووە کــە توێکڵــى دەرەوەى‬ ‫ڕووپۆشــی زەوى لــە چەنــد پلێتێــک پێکهاتــووە‪ ...‬ئــەم پلێتانــە لــە‬ ‫جوڵــەى بەردەوامــدان‪ .‬کۆتایــی لێوارەکانــی ئــەم پلێتانــە به‌هــۆی‬ ‫هۆكاره‌كانــی كه‌شــوهه‌وا و تــه‌وژم و جوڵــه‌ی ئــاوی ده‌ریــاكان‬ ‫بــەردەوام لــە کەمبوونــه‌و‌ه و داخورانــدان‪.‬‬ ‫هەروەهــا زانايــان ئاشــکرایان کــردووە بــەردەوام بەشــێکی کــەم‬ ‫لــە بەرگــە هــەوای زەوی لــە کــەم بووندایــە و دەڕواتــە ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫زه‌وی بــەاڵم ئەوەنــدە کەمــە بــە ئاســانی هەســتى پــێ ناکرێــت‪ ،‬کــە‬ ‫ئێســتا ئــەو پێوانــە وردانــەى بــەردەوام دەکرێــت بــۆ ئــەم مەبەســتە‬ ‫ئــەم ڕاســتیەیان دەرخســتووە‪ ...‬هەروەهــا کەمبوونــی وشــکایی‬ ‫کێشــوەرەکان کــە بــەردەوام لێوارەکانــی ژێــر ئــاو دەکــەون‪.‬‬ ‫هەروەهــا لەبــەر ئــەوەى زەوی شــێوە خــڕە و بــە دەوری خۆیدا‬ ‫دەسوڕێتەوە تا بەرەو جەمسەرەکان بڕۆین تیرەکەى کەم دەکات‪ ،‬کە‬ ‫درێژترین تیرەى زەوی لە ناوچەى کەمەره‌یی (استواء) و تا بەره‌و‬ ‫باکــور یــا باشــور بڕۆیــن دەبینیــن کــە چێــوە و تیرەکــەى کەمترە‪...‬‬ ‫زانايــان لــە تازەتریــن دۆزینەوەیانــدا کیشــوەرێکی تازەیــان‬ ‫دۆزیەوەتــەوە کــە ڕووبەرەکــەى ســێ لەســەر چــواری (ســێ چــارەک)‬ ‫ى کیشــوەرى ئوســتوڕالیایە و ناویانــاوە بــە کیشــوەری (زیالنديــا)‪..‬‬ ‫کــە پێــش ملیۆنــان ســاڵ ژێــر ئــاوى زەریــا کەوتــووە و تەنهــا دوو‬ ‫دورگــەى لــێ ماوەتــەوە کــە یەکێکیــان (نیوزیالنــدا)ی ئێســتایە!‬ ‫ئــەم کیشــوەرە پێــش ملیۆنــان ســاڵ دروســت بــووە و ڕووبەرەکــەى‬ ‫‪ 4.5‬مليــۆن کیلۆمەتــرە و ئێســتا ئــاو لــه ‪ 94%‬ى ڕووبه‌ره‌كــه‌ی‬ ‫داپۆشــیوە‪ ،‬تەنهــا دوو دوورگــەى لــێ بــە دیار ماوە کە (نیوزیلەندا و‬ ‫نیــو کاڵیدۆنیــا)ن‪.‬‬ ‫کەواتــە زانســت ئــەو ڕاســتیيەى دەرخســتووە کــە بــەردەوام‬ ‫زەوی لــە کەمبوونەوەدایــە هــەر لــە بەرگــە هەواکــەى و پلێتەکان و‬ ‫وشــکایی لێــواری کیشــوەرەکان‪ ،‬یــا لــە تیرەکــەى‪ ،‬ئــەم کەمکــردن و‬ ‫داخورانــه نەزانرابــوو لــە ســەدەى حەوتەمــدا‪ ،‬بــەاڵم قورئانــى‬

‫پیــرۆز زۆر بــە ڕوونــی ئامــاژەى پێــداوە!! بگــرە زانايــان تــا‬ ‫ئــەم نزیکانــە باوەڕیــان نەدەکــرد کــە کیشــوەرێک بــە تەواوەتــی‬ ‫ژێرئــاوى زەریــا بکەوێــت!!‬ ‫خــوای گــەورە فەرمویەتــی‪ :‬ﭽﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ‬ ‫ﯴﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿﭼ‬ ‫الرعــد‪.‬‬ ‫(دكتــۆر موســته‌فا خــورڕه‌م دڵ) ل ـ ‌ه ته‌فســیری ئ ـه‌م ئایه‌ت ـه‌دا‬ ‫ده‌ڵێــت‪" :‬ئايــا نه‌یــان دیــو‌ه كــ ‌ه ئێمــ ‌ه لــ ‌ه ده‌وروبــه‌ری زه‌وی‬ ‫كه‌مده‌كه‌ین ـه‌وه‌؟ خــوداش فه‌رمــان ده‌دا و هیــچ كه‌ســێك توانــای‬ ‫نییــ ‌ه ڕێــگای فه‌رمانــی ئــه‌و بگــرێ‪ ،‬خــودا زوو بــ ‌ه حیســاب و‬ ‫كیتــاب ڕاده‌گا‪( .‬ته‌فســیری شــنه‌ی ڕه‌حمــه‌ت)‪ .‬هه‌روه‌هــا ده‌ڵێــت‪:‬‬ ‫ئــه‌م ئایه‌تــ ‌ه ئامــاژ‌ه بــ ‌ه پیــرۆزی و ســه‌ركه‌وتنی موســڵمانان‬ ‫به‌ســه‌ر كافرانــدا و گرتنــی واڵتیانــه‌‪ ،‬یــان ئامــاژ‌ه بــ ‌ه ئــه‌و‬ ‫كه‌شــفی عیلمــی و دۆزراوه‌ی زانســتی تازه‌یــ ‌ه كــ ‌ه ده‌ڵــێ‪:‬‬ ‫خولدانــی تونــد و گه‌ڕانــی تیــژی گــۆی زه‌وی بــ ‌ه ده‌وری‬ ‫تــه‌وه‌ر‌ه و چه‌قــی خۆیــدا و نیــرووی ڕاكــه‌ر لــ ‌ه مه‌ركــه‌ز و‬ ‫ناوه‌نــد‪ ،‬بۆته‌هــۆی ئــه‌و‌ه كــ ‌ه زۆپــی و زه‌قایــی دوو قوتــب و‬ ‫جه‌مسـه‌ری باكــوور و باشــووری گــۆی زه‌وی ڕۆچــێ و كه‌مبێتـه‌وه‌‪.‬‬ ‫یــان ئامــاژ‌ه ب ـ ‌ه ئ ـه‌و خاڵ ـ ‌ه گرنگ ـه‌ی زانســتی نوێی ـ ‌ه ك ـ ‌ه ده‌ڵــێ‪:‬‬ ‫كاتــێ توندوتیــژی جموجــۆڵ و ئاڵوگــۆڕی هه‌ندێــك لــ ‌ه ئــه‌و‬ ‫گازان ـه‌ی ك ـ ‌ه وه‌ك پۆش ـه‌ن و قڵفێــك گــۆی زه‌وی داگرتــووه‌‪ ،‬ل ـه‌‬ ‫نیــرووی ڕاكێشــی زه‌وی زۆرتــر بــێ‪ ،‬بڕێــك ل ـ ‌ه ئ ـه‌و گازان ـ ‌ه ل ـه‌‬ ‫كژوكه‌شــی گــۆی زه‌وی دوورده‌بنــه‌و‌ه و ئه‌تمۆســفیری زه‌وی‬ ‫به‌جــێ دێڵــن و د‌ه جه‌هانــدا باڵوده‌بن ـه‌وه‌‪ .‬ئ ـه‌وه‌ش ب ـ ‌ه جۆرێــك‬ ‫لــ ‌ه كه‌مبوونــه‌وه‌ی ده‌وراوده‌وری زه‌وی ئه‌ژمــار دێ و شــه‌ووڕۆژ‬ ‫ئـه‌و كاره‌ش به‌رده‌وامـه‌‪ ".‬شــنه‌ی ڕه‌حمـه‌ت‪ ،‬به‌رگــی (‪ ،)1‬ال (‪،)732‬‬ ‫د‪ .‬موسته‌فا خوڕه‌م دڵ‪ .‬تاران‪ ،‬نه‌شرى ئيحسان‪ ،2015 ،‬چاپی (‪.)1‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://www.nbcnews.com/news/world/scientists-say-they-ve-dis‬‬‫‪covered-hidden-continent-under-new-zealand-n722796‬‬ ‫‪http://www.telegraph.co.uk/news/2017/02/16/scientists-discov‬‬‫‪er-eighth-continent-zealandia‬‬ ‫‪http://www.geosociety.org/gsatoday/archive/27/3/article/GSAT‬‬‫‪G321A.1.htm‬‬

‫‪35‬‬

‫پێشینەكان و هەڵێنجانی‬

‫گۆیی بوونی زەوی‬

‫كاتێــك توێژینەوەیەكــم ئەنجامــدا لەســەر ڕای پێشــینەكان‬ ‫لەبــارەی گۆیــی بوونــی زەوی‪ ،‬تــا لــەو بەڵگانــە تێبگــەم كــە‬ ‫بەكاریــان هێنــاوە بــۆ ســەلماندنی گۆییەكــە‪ ،‬بــۆم روون بوویــەوە‬ ‫كــە شــێوازەكەی ئــەوان بەڕاســتی بــە یەكەمیــن ئیعجازی زانســتی‬ ‫دادەنرێــت‪ ،‬بۆیــە ئــەوان یەكــەم كەســێك بــوون كــە بناغەیەكیــان‬ ‫دانا بۆ هەڵێنجانی دەاللەتی زانســتیی دەق لەرێگای تێگەیشــتنی‬ ‫زمانــی عــەرەب و بەراوردكردنــی لەگــەڵ زانســتەكانی ســەردەم‪،‬‬ ‫تــا حوكــم لەســەر دروســت و نادروســتەكانی بــدەن‪ ،‬لەكاتێكــدا‬ ‫كــە لــە دروســتیی دەاللەتــە زانســتیە هەڵێنجراوەكــە دڵنیابــن‪،‬‬ ‫هــەر ئەوەنــدەش نــا‪ ،‬بەڵكــو بەڵگــەی زانســتییان هێنایــەوە كــە‬ ‫پشــتیوانیی دەاللەتــە زانســتییەكانی دەق دەكات‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە مــن تەنهــا لێكۆڵینەوەیــەك لەســەر نوســینەكانی‬ ‫ئیبــن حــەزم و ئیبــن تەیمیــە دەكــەم‪ ،‬بــەاڵم ئــەو ئیعجــازە‬ ‫نادرێتــە پــاڵ هیــچ یەكیــان‪ ،‬چونكــە هەردووكیــان ڕای پێشــینی‬ ‫خۆیــان گواســتۆتەوە‪ ،‬ئــەو ئیعجــازە لــە ســەردەمەكەی ئــەوان‬ ‫كۆنتــرە‪ ،‬ئیبــن تەیمیــە ئەوانــەی داوەتــە پــاڵ هــاوەاڵن و‬ ‫شــوێنكەوتوانیان‪ ،‬ئەمــەش بەراشــكاوی ئــەوە دەگەیەنێــت كــە‬ ‫شــێوازی بەكارهێنــراو بــۆ ســەلماندنی گۆیــی بوونــی زەوی‪ ،‬كــە‬ ‫لــەم ســەردەمەدا لــە ئیعجــازی زانســتیدا بــەكاری دەهێنیــن‪ ،‬كــە‬ ‫شــێوازێكی كۆنــەو داهێنانــی ئەوانــە نییــە كــە لــەم ســەردەمەدا‬ ‫لــە بــواری ئیعجــازی زانســتی كاردەكــەن‪ ،‬وەك نەیــاران یــان‬ ‫رەتكەرەوانــی ئیعجــازی زانســتی هەڵــی دەبەســتن‪ ،‬بەڵكــو ئــەوە‬ ‫شــێوازی پێشــین بــووە بــۆ تێگەیشــتنی ئــەو دەقــەی بــاس لــە‬ ‫‪36‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫د‪ .‬محمود عبدالله نجا‬ ‫و‪ :‬جومعە هەمەوەندی‬ ‫كێشــەیەكی گەردوونــی دەكات‪ ،‬خــوای بــەرز و بــااڵش زاناتــرە‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی قســەكان تەنهــا هەڵبەســتنی بــێ بەڵگــە نەبێــت‪،‬‬ ‫بــا ئــەو وتــەی ئەوانەتــان بــۆ بهێنینــەوە كــە پێیــان وایــە زەوی‬ ‫گۆییــە‪ ،‬تــا خۆیــان لەبــارەی یەكەمیــن ئیعجــازی زانســتییان‪،‬‬ ‫بەشــێوازی گفتوگــۆی وێناكاریــی ســەرنجڕاكێش بدوێــن‪ ،‬تیایــدا‬ ‫شــێوازی بیركردنــەوە و رەفتاریــان لەگــەڵ دەقــە قورئانیەكانــدا‬ ‫دەردەكەوێــت‪ ،‬جــا لێــرەدا مــن پرســیار دەكــەم و وەاڵمەكــەی لــە‬ ‫كتێبەكانــی زانــا پایەبەرزەكانــەوە دەگوێزمــەوە‪ ،‬مــن دەقەكانــم‬ ‫بــەش بــەش كــردووە بــۆ وەاڵمــی كــورت كــورت‪:‬‬ ‫ئیبــن حــەزم لــە خــوازەی (رونكردنەوەی گۆیــی بوونی زەوی)‬ ‫لــە كتێبەكــەی (الفصــل فــي الملــل واألهــوا‌‌ء والنحل)‪1‬چــی دەڵێــت‪.‬‬

‫‪ -1‬كتــاب "الفصــل يف امللــل واألهــواء والنحل " البــن الحــزم الظاهــري االندليس(‪384‬هـ‪-‬‬ ‫‪456‬هـــ) الجــزء الثاين(بــاب مطلب بيــان كرويــة األرض) ســنة النــر‪ ،1348 :‬صفحة ‪.78‬‬

‫پ‪ :1‬سەبارەت بەوانەی دەڵێن زەوی تەختە‪ ،‬چی دەڵێن؟‬ ‫و‪ :1‬بەڵگــەكان دروســتن كــە دەڵێــن زەوی گۆییــە‪ ،‬خەڵكیــش‬ ‫شــتێكی دیكــە دەڵێــن‪ ،‬وەاڵمەكەشــمان بــە پشــتیوانی خــوا ئەوەیە‬ ‫كــە هیــچ یــەك لــە پێشــەوایانی مســوڵمانان‪ ،‬ئەوانــەی شایســتەی‬ ‫پێشــەوایەتی بــوون لــە زانســتدا‪ ،‬خــوا لێیان ڕازی بێــت‪ ،‬نكوڵییان‬ ‫لــە گۆیــی بوونــی زەوی نەكــردوە‪ ،‬هیــچ وشــەیەك لەوانــەوە بــۆ‬ ‫رەتكردنــەوەی نەبیســتراوە‪.‬‬ ‫پ‪ :2‬بەڵگەتــان چیــە لەســەر گۆیــی بوونــی زەوی؟ زانســتی‬ ‫دنیاییــە یــان دەقــی شــەرعی؟‬ ‫و‪ :2‬بەڵكــو بەڵگــەكان لــە قورئــان و ســوننەتدا لەســەر گۆیــی‬ ‫بوونــی هاتــووە‪ ،‬خــوای گــەورە دەفەرموێــت‪ :‬ﭽ ﯣ ﯤ ﯥ‬ ‫ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪﯹﭼ الزمــر‪ .‬شــەو لــەرۆژ‬ ‫ئەپێچــێ و‪ ،‬رۆژیــش لەشــەو ئەپێچــێ‪.‬‬ ‫پ‪ :3‬بــەاڵم ئــەو دەقــە بــۆ گۆیــی بوونــی زەوی راشــكاو نییــە‪،‬‬ ‫چونكــە لــەوەوە گۆیــی بونەكەتــان هەڵێنجــا؟‬ ‫و‪ :3‬ئــەوە رونتریــن دەربڕینــە بــۆ پێچانــەوەی هەندێكیــان‬ ‫بەســەر ئــەوی دیكەیانــدا‪ ،‬لــە پێچانــەوەی مێــزەر وەرگیــراوە‪ ،‬كــە‬ ‫خوالندنــەوە دەگەیەنێــت‪ ،‬ئــەوەش بەڵگەیــە لەســەر خوالنــەوەی‬ ‫زەوی و خوالنــەوەی خۆریــش‪.‬‬ ‫پ‪ :4‬بەڵگەی دیكەتان هەیە لەسەر گۆیی بوونی زەوی؟‬ ‫و‪ :4‬بەڵــێ‪ ،‬خــوا هــەواڵ دەدات كــە خــۆر و مانــگ لــە ئاســمانن‪:‬‬ ‫ﭽﮗﮘﮙ ﮚﮛﮜﮝﮞﮟﮠﮡ‬ ‫ﮢ ﭼ الفرقــان‪ .‬بــەرز و بڵنــدە ئــەو خوایــەی چەنــدان قۆناغــی‬ ‫ئەستێرەی گەورە گەورەو شۆڵەداری لە ئاسماندا دامەزراندووە و‬ ‫چرایەكــی پرشــنگدار (خــۆر) و مانگێكــی رووناكیشــی تێــدا‬ ‫دانــاوە)‪ ،‬و خولگەیەكیــان هەیــە تیایــدا دەخولێنــەوە‪ :‬ﭽ ﰀ ﰁ‬ ‫ﰂ ﰃ ﰄﭼ يــس‪ .‬هەریەكەشــیان لــە خولگــەی خــۆی‬ ‫وەك مەلــەوان دەخولێتــەوه‪.‬‬ ‫پ‪ :5‬بەاڵم ئەو بەڵگەیە لە گۆیی بوونی زەوی راشكاو نییە!‬ ‫و‪ :5‬خــوای گــەورە هەواڵێكــی داوە تەنهــا كافــر رەتــی دەكاتــەوە‪،‬‬ ‫كــە مانــگ و خــۆر لــە ئاســمانن‪ ،‬ئینجــا بەڵگەیەكــی پێویســتی‬ ‫بەرچــاوی هێناوەتــەوە لەســەر خوالنەوەیــان بــە دەوری زەویــدا‬ ‫لــە خۆرهەاڵتــەوە بــۆ خۆرئــاوا‪ ،‬پاشــان لــە خۆرئــاواوە بــۆ‬ ‫خۆرهــەاڵت‪ ،‬ئەگــەر بەپێــی گومانــی نەفامــەكان زەوی تەخــت‬ ‫بێــت‪ ،‬ئــەوا خــۆر و مانــگ ئەگــەر بــە دەوری زەویــدا خوالنــەوەو‬ ‫كەوتنــە ئــەو رووەی كــە ئێمــە لەســەری نیــن‪ ،‬كەواتــە لــە‬ ‫ئاســمان دەرچــوون‪ ،‬ئــەوەش بەدرۆخســتنەوەی خــوای گەورەیــە‪،‬‬ ‫جــا دروســت ئەوەیــە كــە ناشــێت خــۆر و مانــگ لــە ئاســمانەكان‬ ‫جیاببنــەوە و ناشــێت لێشــی دەرچــن‪ ،‬چونكــە هەرچــۆن‬ ‫بخولێنــەوە‪ ،‬هــەر لــە نێــو ئاســمانەكاندان‪ ،‬راســت ئەوەیــە كــە‬ ‫ئاســمانەكان لەســەر زەوی تــەواو جوتــن‪.‬‬ ‫پ‪ :6‬هیــچ گەواهیدەرێكــی ماددیتــان هەیــە لەســەر ئــەوەی كــە‬ ‫دەڵێــن زەوی گۆییــە؟‬ ‫و‪ :6‬بەڵــێ‪ ..‬جیاوازیــی كاتــی نوێــژ لــە واڵتێــك بــۆ واڵتێكــی دیكە‪،‬‬ ‫ئەگــەر زەوی تەخــت بوایــە‪ ،‬ئــەوا كاتــی نوێــژ لــە هەمــوو واڵتــان‬

‫یــەك دەبــوو‪ ،‬چونكــە لــە هەمــان كات خۆریــان بەردەكــەوت‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــە بینیــن دەركەوتــووە كــە كاتەكانــی نوێــژ لــە واڵتێكــەوە‬ ‫بــۆ واڵتێكــی دیكــە جیــاوازن‪ ،‬چونكــە كاتەكانــی دەركەوتنــی‬ ‫خــۆر لــە شــوێنێكەوە بــۆ شــوێنێكی دیكــە جیــاوازە‪ ،‬ئــەوەش وا‬ ‫دەخوازێــت كــە زەوی گۆیــی بێــت نــەك تەخــت‪.‬‬ ‫وتــەی ئیبــن تەیمیــە لەبــارەی گۆیــی بوونــی زەوی لــە (مجمــوع‬ ‫‪2‬‬ ‫الفتــاوي)‬ ‫پ‪ :1‬ئەوەتان لە كوێوە هێناوە كە دەڵێن زەوی گۆییە؟‬ ‫و‪ :1‬پێشــەوا (أبــو محمــد بــن حــزم) و (ابــو فــرج بــن الجــوزي)‬ ‫بــاس لــە كۆڕایــی لەســەر گۆیــی بوونــی زەوی دەكــەن و زانایــان‬ ‫ئەوانەیــان بــە ســەنەدی ناســراو لە هاوەاڵن وشــوێنكەوتوانیانەوە‬ ‫گێڕاوەتــەوە‪.‬‬ ‫پ‪ :2‬بــەاڵم لەوانەیــە ئــەو كۆڕاییــە لەســەر زانســتێكی مــاددی‬ ‫نادروســت بنیاتنرابێــت!‪.‬‬ ‫و‪ :2‬بەڵكــو ئەوەیــان بەپێــی كتێبــی خــوا و ســوننەتی‬ ‫پێغەمبەرەكــەی باســكردوە‪ ،‬زیــاد لــەوەش بەڵگــەی بیســتنییان‬ ‫بەكارهێنــاوەو بەڵگــەی ژمێریاریشــیان هێناوەتــەوە‪.‬‬ ‫پ‪ :3‬چــی دەڵێــن لەبــارەی ئەوانــەی نكوڵــی لــە گۆیــی بوونــی‬ ‫زەوی دەكــەن و پشــت بــە فەرمایشــتی (ﭽ ﯚ ﯛ ﯜ‬ ‫ﯝ ﯞ ﭼ الغاشــية‪ .‬تەماشــای دەشــتەكانی زەویــی ناكــەن‪،‬‬ ‫چــۆن تەختكــراوە و راخــراوە؟) دەبەســتن؟‬ ‫و‪ :4‬نەمزانیــوە هیــچ لــە زانــا مســوڵمانە نــاودارەكان نكوڵــی لــە‬ ‫گۆیــی بوونــی زەوی كردبێــت‪ ،‬تەنهــا هەندێكــی كــەم نەبێــت لــە‬ ‫ئەهلــی مجادەلــە و ئــەو نەفامانــەی گوێیــان پــێ نادرێــت‪.‬‬ ‫پ‪ :5‬بەڵگە بیستنییەكانتان لەسەر گۆیی بوونی زەوی چییە؟‬ ‫و‪ :5‬لەوانــە فەرمایشــتی خــوای گــەورە‪ :‬ﭽ ﯡ ﯢ ﯣ‬ ‫ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭﭼ األنبيــاء‪.‬‬ ‫هــەر ئەویشــە شــەوو رۆژو خــۆرو مانگــی دروســت كــردووه‪،‬‬ ‫هەریەكەشــیان لــە دائیــرەو خولگــەی خــۆی وەك مەلــەوان‬ ‫دەخولێتــەوە‪.‬‬ ‫پ‪ :6‬بــەاڵم ئــەو ئایەتــە بــە ڕاشــكاوی بــاس لــە گۆیــی بونــی‬ ‫زەوی نــاكات!‬ ‫‪3‬‬ ‫و‪ :6‬ئیبــن عەببــاس و كەســی دیكــەش لــە پێشــین گوتویانــە ‪:‬‬ ‫الس ـل ِ‬ ‫ـال ابْ ـ ُن َع َّبـ ٍ‬ ‫قَـ َ‬ ‫ف فَلْ َكــه ِمثْــلِ فَلْ َك ـ ِه‬ ‫َف ‪ِ :‬‬ ‫ـر ُه ِم ـ ْن َّ‬ ‫ـاس ؤ َغـ ْ ُ‬ ‫الْ ِمغْــ َز ِل‪ ،‬واتــە‪ :‬لــە خوالنەوەیــەك وەك خوالنــەوەی تۆپــەی‬ ‫ســەرەوەی تەشــی‪ ،‬ئــەوەش بەڕاشــكاوی بــاس لــە خوالنــەوەو‬ ‫ســوڕانەوە دەكات‪.‬‬ ‫پ‪ :7‬بــەاڵم ئــەو هەڵێنجانــە بــۆ دەاللەتــی زانســتی لــە دەقەكــەدا‬ ‫بــە ڕاشــكاوی نەهاتــووە‪ ،‬هیــچ ئایەتێكــی دیكــەش یــان لــە‬ ‫فەرمودەیەكــدا بــە ڕاشــكاوی نەهاتــووە‪ ،‬بەكوێتــان هێنــاوە؟‬ ‫و‪ :8‬راڤەكاران و زمانەوانان لەسەر ئەوە كۆكن كە (فلك) بازنەییە‪.‬‬ ‫پ‪ :9‬بــەاڵم ئــەو دەاللەتــە زانســتیەتان لە وشــەیەكی قورئانییەوە‬ ‫‪-2‬مجموع الفتاوى" (‪ )25/195‬باختصار ‪https://islamqa.info/ar/118698 .‬‬ ‫‪-3‬تفســر القــرآن العظيــم البــن كثري(‪700-774‬هـــ) الجــزء الســادس (مــن ســورة‬ ‫النــور اىل يــس) الطبعــة االثانيــة ‪1999 ،‬م‪ ،‬دار طيبــة للنــر والتوزيــع‪ ،‬اململكــة‬ ‫العربيــة الســعودية‪ ،‬تحقيــق ســامي بــن محمــد الســامة‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫هەڵێنجــاوە‪ ،‬هەرچەنــدە ئایەتەكــە بــە راشــكاوی بــاس لــە گۆیــی‬ ‫بــوون نــاكات‪ .‬لــەم ســەردەمەی ئێمەشــدا هەیــە نكوڵــی لــەو‬ ‫شــێوازەی ئیعجــازی زانســتی دەكات‪.‬‬ ‫و‪ :9‬زانینــی ماناكانــی قورئــان بــەو دوو رێگایــە وەردەگیرێــت‪ :‬لە‬ ‫راڤــەكارە متمانەپێدراوەكانــی پێشــین و لــەو زمانــەی قورئانــی‬ ‫پــێ دابەزیــوە كــە زمانــی عەرەبــە‪.‬‬ ‫پ‪ :10‬ئەی بەڵگەی دیكە هەیە لەسەر گۆیی بوون زەوی؟‬ ‫و‪ :10‬خــوای گــەورە دەفەرموێــت‪ :‬ﭽ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ‬ ‫ﯨ ﯩ ﯪﯹﭼ الزمــر‪ .‬شــەو لــەرۆژ ئەپێچــێ و‪،‬‬ ‫رۆژیــش لەشــەو ئەپێچــێ‪.‬‬ ‫پ‪ :11‬بــەاڵم ئــەو ئایەتــەش لــە گۆیــی بوونــی زەویــدا ڕاشــكاو‬ ‫نییــە!‬ ‫و‪ :11‬لــە زمانەوانیــدا " التَّ ْكوِیــ ُر" واتــا "التَّ ْدوِیــ ُر" دەوترێــت‪:‬‬ ‫(كَــ َّو ْرت الْ ِع َم َمــ َە َوكَ َّو ْرت َهــا)‪ .4‬واتــا‪ :‬مەندیلەكــەم پێچایــەوە و‬ ‫ســوڕاندمەوە‪ ..‬كەواتــە بــە بازنەزیــی ســوڕاوەتەوە‪ ،‬بــە بازنەییش‬ ‫دەگوترێــت گۆیــی‪.‬‬ ‫پ‪ :12‬ئــەی ناگونجێــت خــوا شــەوی بەســەر ڕۆژدا پێچابێتــەوە‪،‬‬ ‫نــەك پێچانــەوەی زەوی؟ شــەو و ڕۆژ شــێوەی خــۆی هەبێــت و‬ ‫زەویــش شــێوەی ڕاخــراوی هەبێــت!‬ ‫و‪ :12‬شــەو و ڕۆژ و‪ ،‬ســەرجەم بارەكانــی كات شــوێنكەوتەی‬ ‫جووڵــەن‪ ،‬كات بــڕی جواڵنەوەیــە‪ ،‬جواڵنــەوەش بــە تەنــە‬ ‫جواڵوەكاندایــە‪ ،‬ئەگــەر كات شــوێنكەوتەی تەنێــك بێــت و‬ ‫بــە خوالنــەوە وەســف بكرێــت‪ ،‬ئــەوا تەنەكــە لەپیشــترە بــۆ‬ ‫خوالنــەوە‪.‬‬ ‫پ‪ :13‬ئەی چی لەبارەی بەڵگە ژمێریارییەكان؟‬ ‫و‪ :13‬هەســت و عەقــڵ بەڵگــەن لەســەر گۆیــی بوونــی زەوی‪،‬‬ ‫ئــەوەی ســەرنج لــە ســوڕانەوەی هەســارە نزیكــەكان بــدات بــە‬ ‫جەمســەرەوە لــە خولگەیەكــی تەســك بــە دەوری جەمســەری‬ ‫باكــور‪ ،‬پاشــان خوالنــەوەی هەســارە ناوەندییــەكان لــە ئاســمان لە‬ ‫خوڵگەیەكــی فراوانــدا‪ ،‬وە چۆنیەتیەكــەی لــە ســەرەتای شــەو و‬ ‫كۆتاییەكــەی‪ ،‬دەرك بــەوە دەكات‪ .‬هەروەهــا ئــەوەی ســەرنج‬ ‫لــە چۆنیەتــی خــۆر بــدات لەكاتــی دەركەوتنــی و ناوەڕاســت‬ ‫بوونــی و ئاوابوونــی‪ ،‬لــە هەرســێ كاتەكــە یــەك دووری و یــەك‬ ‫شــێوەی هەیــە بۆئــەو كەســەی لەســەر زەوییــە‪ ،‬بــەوە دەزانرێــت‬ ‫كــە لــە خولگەیەكــی بازنەیــی دەخولێتــەوە‪ ،‬چونكــە ئەگــەر‬ ‫چوارگۆشــەیی بوایــە ئــەوا لەكاتێــك لــە ناوەراســتی ئاســمانە‪،‬‬ ‫نزیكتــر دەبــوو بەبــەراورد لەگــەڵ كاتــی هەاڵتــن وئاوابوونیــدا‪،‬‬ ‫بەڵگــەی لــەو جــۆرەش زۆرن‪.‬‬ ‫هەڵســەنگاندنی گفتوگۆكەمــان لەگــەڵ ئیبــن حــەزم و ئیبــن‬ ‫تەیمیــە‪:‬‬ ‫‪ .1‬بێگومــان ئــەوە روونــە كــە ئــەوان و ئــەو پێشــینانەش كــە‬ ‫شــتیان لــێ وەرگرتــوون‪ ،‬پشــتیان بــە تێگەیشــتن و رامــان لــە‬ ‫زاراوەكانــی قورئــان بــە زمانــی عــەرەب بەســتووەو ژیربێژیــی‬ ‫عەقڵــی دروســتیان بەكارهێنــاوە‪ ،‬لەگــەڵ بەراوردكردنــی دەاللەتە‬ ‫‪ -4‬كتاب لسان العرب ‪ -‬حرف كاف‪ -‬كلمة كور ‪http://www.baheth.info‬‬

‫‪38‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫زانســتییە هەڵێنجــراوەكان لــە دەق لەگــەڵ زانســتی ســەردەمەكەیان‬ ‫كــە دەیگــوت زەوی تەختــە‪ ،‬پاشــان هەوڵیــان دا بەڵگــەی مــاددی‬ ‫بنیــات بنێــت لەســەر ئــەوەی لــە قورئــان تێــی گەیشــتوون‪ ،‬تــا‬ ‫بیســەلمێنن كــە دەاللەتــی دەقــی زانســتی لەگــەڵ هەســت و بینیــن‬ ‫پێچەوانــە نابێتــەوە‪ ،‬هیــچ جیاوازییەك نییە لەنێوان نوســراوەكان و‬ ‫بینــراوەكان‪ ،‬ئــەم ڕێــڕەوەش هەمــان ئــەو ڕێڕەوەیــە كــە زانایانــی‬ ‫ئیعجــازی زانســتی لــە ســەردەمی تــازەدا بــەكاری دەهێنــن‪.‬‬

‫‪ .2‬زۆر ڕوونــە كــە پێشــینەكان بەشــێوازێك گۆیــی بوونــی زەوییــان‬ ‫ســەلماندووە كــە كــەس پێشــتر بــۆی نەكــراوە‪ ،‬ئەمــەش چونكــە‬ ‫دەقــە قورئانیەكــە لــە شــێوازێكی داهێنەرانــەی وا باســی لــە گۆیــی‬ ‫بوونەكــە كــردووە‪ ،‬كــە لەتوانــای مرۆڤدا نییە شــتی وا بڵێت‪ ،‬چونكە‬ ‫پشــتی بــە كۆمەڵەبەڵگەیــەك بەســتوە كــە لــە كۆنــدا بــە چــاوی‬ ‫مرۆڤــەكان نەبینــراوە و لــە دەرەوەی چوارچێــوەی لێكۆڵینەوەدایــە‪،‬‬ ‫لەســەردەمی دابەزینــی قورئــان یــان بــەر لــەوە‪ ،‬كــێ دەیتوانــی‬ ‫پێچانــەوەی شــەو بەســەر رۆژدا ببینێــت یــان بڕیاربــدات بــە بوونــی‬ ‫خولگەیــەك ئەســتێرەكان تیایــدا دەســوڕێنەوە‪ ،‬یــان ئاســمان لــە‬ ‫هەمــوو الیەكانــەوە دەوری زەوییــان داوەو خــۆر و مانگیــش ناتوانــن‬ ‫لــە ئاســمان دەرچــن‪.‬‬ ‫ئــەم بەڵگەیــە بەتەنهــا بەســە بــۆ وەاڵمدانــەوەی هــەر نەفامێــك‬ ‫یــان قیــن لەدڵێــن‪ ،‬قورئــان و پێشــینەكان بــەوە تاوانبــار بــكات‬ ‫كــە گۆیــی بوونــی زەوییــان لــە فەیلەســوفەكانی بــەر لــە ئیســام‬ ‫وەرگرتــوە‪ ،‬ئەگــەر لەوانــی وەرگرتبایــە ئــەوا بەڵگەكانــی ئەوانیــان‬ ‫بەكاردەهێنــا‪.‬‬ ‫‪ .3‬پێشــینەكان بنەمایەكیــان دانــاوە بــۆ كۆكردنــەوەی نێــوان دوو‬ ‫وەســفی قورئــان بــۆ یــەك شــتی مــاددی كــە لــەروكاردا تێكگیرانــی‬ ‫تێدابێــت‪ ،‬چونكــە خــوا هەندێــك جــار شــتەكان بــەو شــێوەیە وەســف‬ ‫دەكات كــە چــاوە كورتبینەكانــی مــرۆڤ دەیبینێت‪ ،‬هەندێك جاریش‬ ‫بــەو هەقیقەتــەی كــە خــۆی دەیزانێــت و مــرۆڤ دەركــی پــێ نــاكات‪،‬‬ ‫خــواش شــتانێك دەزانێــت كــە مــرۆڤ نایانزانێــت ﭽ ﭨ ﭩ‬ ‫ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭼ خــوا خــۆی ئەزانــێ‪ ،‬بــەاڵم ئێــوە نایزانــن‪.‬‬ ‫لەوانــە وەســفی خــوا بــۆ زەوی بــەوەی تەختكــراوە ﭽ ﯚ ﯛ‬ ‫ﯜ ﯝ ﯞ ﭼ‪ ،‬تەماشــای زەویــی ناكــەن‪ ،‬چــۆن تەختكــراوەو‬ ‫راخــراوە؟ وەســفی شــەو و رۆژەكــەی بــە پێچانــەوە ﭽ ﯣ ﯤ ﯥ‬ ‫ﯦ ﭼ شــەو لــەرۆژ ئەپێچــێ‪ ،‬خوالنــەوە لــە خولگەیەكــی بانزەیــی‬ ‫ﭽ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﭼ هەریەكەشــیان لــە خولگــەی خــۆی‬ ‫وەك مەلــەوان دەخولێتــەوه‪ ،‬جــا پێشــینە چاكەكانمــان تێگەیشــتن‬

‫كــە وەســفی زەوی بــەوەی تەختكــراوە وەســفە دیارەكەیەتــی كــە‬ ‫چــاوەكان دەیبینــن‪ ،‬بــەاڵم ئــەو هەقیقەتــەی خــوا دەیزانێــت و‬ ‫لەچاوەكانمــان شــاراوەیە ئەوەیــە كــە زەوی گۆییە‪ ،‬چونكە قەبارەی‬ ‫زەوی گەورەیــە‪ ،‬گۆییەكــەی لــە مــاوەی نزیكــدا نابینرێــت‪ ،‬بۆیــە‬ ‫بەپێــی بینیــن تەختــەو دەكرێــت و ســەقامگیری تیایــدا گونجــاوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەوە لەگــەڵ گۆیــی بوونیــدا دژ نییــە‪ ،‬چونكــە تەنێكــی زۆر‬ ‫گەورەیــە‪.‬‬ ‫ئــەم رێســایە دەكرێــت ئــەوەی لــێ وەربگریــن كــە زۆر دیــاردە‬ ‫هەیــە خــوای گــەورە جــارێ بــەوە وەســفی كــردوە كــە چــاوەكان‬ ‫دەیبینــن‪ ،‬جارێكیــش بــەوەی پــەروەردگار دەیزانێــت‪ ،‬هــەروەك‬ ‫لــەو تێبینیــەی خــوارەوە دەیبینیــن‪.5‬‬ ‫بەڵگەی دیكەی عەقڵیی قورئان لەسەر گۆیی بوونی زەوی‬ ‫بــە هەمــان شــێوازی پێشــینەكان لــە ســەلماندنی گۆیــی بوونــی‬ ‫زەوی لــەڕوی عەقڵــی و زمانەوانیــەوە‪ ،‬زیاتــر ورددەبینــەوەو‬ ‫بەڵگــەی زیاتــر كۆدەكەینــەوە‪ ،‬كــە بــاس لــە شــێوەی زەوی دەكات‪،‬‬ ‫یــان بــە وەســفی راســتەوخۆی زەوی‪ ،‬یــان بــە وەســفی شــەو و‬ ‫رۆژەكــەی‪ ،‬یــان بــە وەســفی خۆرهــەاڵت و خۆرئــاواكان‪.‬‬ ‫‪ -1‬ڕاخستنی زەوی‪:‬‬ ‫ﭽ ﭧ ﭨ ﭼ الحجــر‪ .‬زەویمــان راخســت‪ ،‬ﭽ ﮂ ﮃ ﮄ‬ ‫ﮅ ﭼ‪ ،‬ئــەوە كــە زەویــی راخســت‪.‬‬ ‫ئاشــكرایە كــە شــتی تەخــت بــە لێــوارەكان كۆتایــی دێــت‪ ،‬جــا‬ ‫كاتێــك خــوا وەســفی زەوی دەكات بــەوەی تەختكراوە ﭽ ﯚ ﯛ‬ ‫ﯜ ﯝ ﯞ ﭼ تەماشــای زەویــی ناكــەن‪ ،‬چــۆن تەختكــراوە و‬ ‫راخــراوە؟ هەندێــك وا تێگەیشــتن كــە تەختاییەكــە لێــواری هەیــە‪،‬‬ ‫بــەاڵم خــوا ئــەو تێگەیشــتنەی راســتكردۆتەوە بــە وەســفكردنی‬ ‫زەوی بــەوەی بــە هەمــوو ئاراســتەیەك و لــە هــەر شــوێنێك پێــی‬ ‫بگەیــت ڕاخــراوە‪ ،‬ئــەوەش بــە شــێوە گۆیــی یــان نیمچــە گۆیــی‬ ‫نەبێــت نایەتــەدی‪.‬‬ ‫‪ .2‬بەرزی و نزمی زەوی‪:‬‬ ‫لــە بەڵگەكــەی پێشــوو خــوا باســی راخســتن و تەختكردنــی زەوی‬ ‫كــرد و شــێوەی رووی زەوی بــە روونــی دەرنەكــەون‪ ،‬جــا وەســفی‬ ‫زەوی بــە بــەرزی و نزمــی هــات ﭽ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ‬ ‫ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧﭼ النازعــات‪ .‬دواتــر‬ ‫بــەرزی و نزمــی لــە زەوی دروســت كــرد‪ ،‬ئــاو و لــەوەڕی لــێ‬ ‫دەرهێنــا‪ ،‬كێوەكانیشــی زۆر بەتۆكمەیــی چەســپاند)‪ ،‬تــا راخســتن و‬ ‫تەختكــردن كۆبكاتــەوەو وەســفی هەقیقەتــی رووی زەوی بــكات‪،‬‬ ‫هەمــوو ئەوانــە لــە یــەك وشــەدا‪.‬‬ ‫لــە ماناكانــی (دحــا)‪ :‬راخســتن و تەختكــردن‪( ،‬مدحــی) بــە‬ ‫هێالنــەی ســیمرغ (نعامــة) دەوترێــت‪ ،6‬كــە هێڵكەكانی لــێ دادەنێت‪،‬‬ ‫‪-5‬تێبینــی‪ :‬گفتوگۆكــەم بــە ئەمانەتــەوە گواســتنەوە‪ ،‬وتــەی ئیــن حــەزم و ئیــن تەیمیــە‬ ‫ســەبارەت بــە خوالنــەوەی خــۆر لــە خولگەیــەك بــە دەوری زەویــدا‪ ،‬هیچــم لەبــارەوە‬ ‫نەگــوت‪ ،‬هەرچەنــدە لــەوەدا رای مــن پێچەوانەیــە‪ ،‬چونكــە هیــچ دەقێكی شــەرعی نییە‬ ‫بڵێــت خــۆر بــە دەوری زەویدا دەخولێتــەوە‪ ،‬ئەوەی چەســپاوە ئەوەیە كە لــە خولگەیەكدا‬ ‫دەخولێتــەوەو بــەرەو ســەقامگیری دەڕوات‪ ،‬بەبــێ ئــەوەی بڵێــت ئــەوە بــە دەوری‬ ‫زەویدایــە‪ ،‬بــەاڵم ئــەوان كۆششــیان كــردوەو الی پەروەردگاریــان پاداشــی خۆیــان هەیە‪.‬‬ ‫‪-6‬كتاب لسان العرب ‪ -‬حرف الدال ‪ -‬دحا ‪http://www.baheth.info‬‬

‫بــە پێیەكانــی خۆڵەكانــی راســت و چەپــی خــۆی الدەبــات تــا شــێوە‬ ‫چاڵێــك دروســت دەكات و لێوارەكانــی بــەرزن‪ ،‬بەجۆرێــك هێلكەكــە‬ ‫لەنــاوی بپارێزێــت و بــۆ دوور خلــۆر نەبێتــەوە‪.‬‬ ‫لــەوەوە تێگەیشــتین كــە زەوی گۆییــە‪ ،‬چونكــە بەهەمــوو‬ ‫ئاراســتەیەك تەخــت كــراوەو راخــراوە‪ ،‬هەروەهــا تێگەیشــتین كــە‬ ‫رووەكــەی لــە هەمــوو شــوێنێك تەخــت نییــە‪ ،‬بەڵكــو زۆر شــوێنی‬ ‫چاڵــی تێدایــە‪ ،‬كــە بەبــێ ئــەوە زەوی نەیدەتوانــی ئــاو لەشــێوەی‬ ‫دەریــا و زەریــاكان لەخۆبگرێــت و دۆڵــەكان نەدەبوون‪ ،‬ئەوەی جێی‬ ‫ســەرنجە كــە خــوا ئــەو چااڵنــەی كردۆتــە هــۆی دەرچوونــی ئــاو لە‬ ‫زەوی ﭽ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤﭼ‬ ‫دواتــر بــەرزی و نزمــی لــە زەوی دروســت كــرد‪ ،‬ئــاو و لــەوەڕی‬ ‫لــێ دەرهێنــا‪ ،‬كەواتــە دەرچوونــی ئــاو لــە ناخــی زەویــەوە لەســەر‬ ‫ئــەو چااڵییانــە وەســتاوە‪ ،‬بــە ویســتی خــوا‪ ،‬لەكاتــی لێكۆڵینــەوەی‬ ‫جوڵــەی زەویــدا‪ ،‬چۆنیەتــی دروســتبوونی ئــەو چااڵییانــە لــە‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكــی بەتەنهــا بــاس دەكەیــن‪.‬‬ ‫‪ .3‬خلۆركردنەوەی زەوی‪:‬‬ ‫ﭽ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭼ الشــمس‪ .‬زەوی و ئــەوەی خلــۆری‬ ‫كردەوە‪.‬جێــی سەرســوڕمانە كــە (طحــی) هەرســێ ماناكــەی پێشــوو‬ ‫لەخــۆ دەگرێــت‪ ،‬راخســت و تەخــت كــردن و خلۆركردنــەوە‪،‬‬ ‫هــەروەك راڤــەكاران و زمانزانــان گوتویانــە‪ ،‬لــە زمانــدا مانایەكــی‬ ‫دیكەشــی هەیــە كــە دەیســەلمێنێت زەوی روویەكــی گۆیــی هەیــە‪،‬‬ ‫لــە ماناكانــی (طحــو) هاویشــتنی تۆپــە (طحــی الكــرة)‪ .7‬واتــە‬ ‫هاویشــتی‪ ،‬ئەمــەش ئاماژەیەكــی روونــە بــۆ عاقڵمەنــدان كــە زەوی‬ ‫گۆییــەو دەكرێــت خلۆربكرێتــەوە واتــە وەك تــۆپ پاڵبنرێــت و‬ ‫خلۆربكرێتــەوە‪ ،‬ئەمــەش لەگــەڵ خولگــەی بازنەیــی گونجــاوە‪ ،‬كــە‬ ‫كــە تیایــدا شــەو و رۆژەكــەی بەســەریەكدا دەپێچرێتــەوە‪ ،‬خــوای‬ ‫گــەورەش بااڵتــر و زاناتــرە‪.‬‬ ‫‪ .4‬بەدوای یەكداهاتنی شەو و ڕۆژ لە هەمان كاتدا‪:‬‬ ‫پــەروەردگاری خۆرهەاڵتــەكان و خۆرئــاواكان‪ ، ،‬رۆژ بــە شــەو‬ ‫دائەپۆشــێ‪ ،‬رۆژیــش بــە پەلــە دەكەوێتــە شــوێنی شــەو ﭽ ﮃ‬ ‫ﮄ ﮅ ﭼ‪ ،‬پــەروەردگاری خۆرهەاڵتــەكان و خۆرئــاواكان‪.‬‬ ‫ﭽ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﭼ‪ ،‬شەو بەناو ڕۆژدا دەباو‪،‬‬ ‫ڕۆژیــش دەخاتــە نــاو شــەو‪ .‬ﭽ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﭼ‪،‬‬ ‫رۆژ بــە شــەو دائەپۆشــێ‪ ،‬رۆژیــش بــە پەلــە دەكەوێتــە شــوێنی‬ ‫شــەو‪.‬ﭽ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔﭼ‪ ،‬شــەوو رۆژ تــاو تــوێ و؛ ئاڵــو گــۆڕ‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫هەمــوو ئــەو ئایەتانــە ناشــێت لــە زەویەكــی راخــراو و تەختــدا‬ ‫بــەدی بێــت‪ ،‬چونكــە ئەگــەر تەخــت بوایــە‪ ،‬دوو دژیــەك پێكــەوە‬ ‫شــەو و رۆژ لەســەری لــە هەمــان كاتــدا كۆنەدەبوونــەوە‪ ،‬ئــەوەی كە‬ ‫وا دەكات لە یەك كاتدا ئەو دوو دژیەكە لەسەر زەوی كۆببنەوە و‬ ‫هەریەكەیــان بەبەردەوامــی بەشــوێن ئــەوی دیكەدا ڕابكات‪ ،‬شــێوەی‬ ‫گۆییە‪ ،‬بەهۆیەوە بەردەوام خۆرهەاڵتن و خۆرئاوابوون روودەدات و‬ ‫دەرچون و داپۆشینی بەردەوامی شەو بە رۆژ و وەرگەڕانی شەو و‬ ‫رۆژ بەبەردەوامی روودەدات‪.‬‬ ‫‪-7‬املعجم‪ :‬الرائد (طحا) ‪/http://www.almaany.com/ar‬‬

‫‪39‬‬

‫‌وانان‬ ‫هه‬ ‫‌وج‬ ‫بۆهنه‬ ‫‌وانان‬ ‫‌وج‬ ‫بۆ ن‬

‫بۆ نه‌وجه‌وانان‬

‫بۆ نه‌وجه‌وانان‬

‫بۆ نه‌وجه‌وانان‬

‫زیره‌كیی قه‌له‌ڕه‌ش زانایانی سه‌رسام كرد‬ ‫ئا‪ :‬نارین جوتیار محمد‬

‫ئایــا ده‌زانــی‌ قه‌ل ـه‌ڕه‌ش ل ـ‌ه چاره‌س ـه‌ری كاره‌كانــدا‪ ،‬پێشــبینی‬ ‫ڕووداوه‌كان ده‌كات و خه‌یاڵــی زۆری هه‌یــه‌؟! لێكۆڵینــه‌وه‌كان‬ ‫ده‌ریانخستوو‌ه ك‌ه قه‌له‌ره‌ش مێشكێكی گه‌وره‌ی هه‌ی‌ه و بوونه‌وه‌رێكی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی ـ‌ه ‌و ڕوخســاری ئه‌وان ـه‌ی بیرده‌كه‌وێت ـه‌و‌ه ك ـ‌ه ئــازاری‬ ‫داو ‌ن هه‌تــا ســااڵنێكی زۆریــش بــه‌سـه‌ریدا تێپه‌ڕبێــت‪ ،‬ڕق و قین‌ه له‬ ‫‌نــاخ هه‌ڵده‌گرێــت به‌رامبـه‌ر بـه‌و كه‌سـه‌‪ .‬هه‌روه‌هــا لێكۆڵینه‌وه‌یـه‌ك‬ ‫ش‬ ‫لــه‌زانكــۆی (ڤیه‌ننــا) ئ ـه‌وه‌ی پشــت ڕاســتكردۆته‌و‌ه ك ـ‌ه قه‌ل ـه‌ر‌ه ‌‬ ‫زۆر بـ‌ه ئاســانی توانــای جیاكردنـه‌وه‌ی ده‌نگه‌كانــی مرۆڤــی هه‌یـ‌ه و‪‌،‬‬ ‫فێــڵ و گــزی ده‌‌كات بــۆ به‌ده‌ســتهێنانی خــواردن‪.2,1‬‬ ‫هه‌روه‌هــا لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كــی تــر لــ ‌ه زانكــۆی (روهــر) لــ ‌ه‬ ‫ش ك ـ ‌ه‬ ‫ئه‌ڵمانیــا ئامــاژ‌ه بــه جۆرێكــی باڵنــد‌ه ده‌كات ل ـ ‌ه قه‌ل ـه‌ڕ‌ه ‌‬ ‫پێیــان ده‌وترێــت قه‌له‌باچكــه (العقعــق)‌‪ ،‬بــۆ ســه‌لماندنی ئــه‌م‬ ‫ڕاســتی ‌ه هه‌ڵســاون بــ ‌ه تاقیكردنــه‌و‌ه له‌ســه‌ر ‪ 8‬قه‌له‌باچكــ ‌ه لــ ‌ه‬ ‫ئه‌نجامــدا بۆیــان ده‌ركــه‌وت توانــای بــه‌ده‌ســتهێنانی خۆراكــی‬ ‫هه‌یـ ‌ه ئه‌گـه‌ر شــاردرابێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مـه‌ش یارمه‌تیــده‌ر‌ه بــۆ مانـه‌وه‌ی‬ ‫لــ ‌ه ژیــان‪ ،‬ئــه‌و به‌هره‌یــ ‌ه الی باڵنده‌كــ ‌ه بــه ‌دیــار ده‌كه‌وێــت‬ ‫بــه‌ر لــ ‌ه ته‌واوكردنــی ‪ ‌10‬هه‌فتــ ‌ه به‌ســه‌ر ژیانــی و جێهێشــتنی‬ ‫هێالنه‌كــه‌ی‪ .‬لــه ‌ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌وه‌‌‪ ،‬توانــای ناســینه‌وه‌ی‬ ‫‪1- http://zeenews.india.com/news/eco-news/crows-can-identi‬‬‫‪fy-familiar-human-voices_775158.html‬‬

‫‪40‬‬

‫‪2-https://phys.org/news/2012-05-crows-distinguish-human-voices.‬‬ ‫‪html‬‬ ‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫تاكه‌كانــی هه‌یـ ‌ه دوای بینینـه‌وه‌ی‪ .‬بـ ‌ه بـه‌راورد له‌گـه‌ڵ باڵنــده‌ی‬ ‫(توتـــی ئوســترالی) كـ ‌ه وێنـه‌ی خــۆی ناناســێته‌و‌ه لـ ‌ه ئاوێنـه‌‪ ،‬هه‌تا‬ ‫ئه‌گ ـه‌ر ســاڵێك لێــی بڕوانێــت‪ ،‬به‌ڵكــو وه‌ك تاكێكــی جیــاواز ل ـ ‌ه‬ ‫خــۆی مامه‌ڵــه‌ی له‌گه‌ڵــدا ده‌كات‪ ،‬باڵنــده‌ی عقعــق‪ :‬قه‌له‌باچكــ ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌یــ ‌ه ئه‌مــه‌ش نیشــانه‌ی زۆرزانــی ئــه‌م باڵنده‌یه‌یــه‪.3‬‬ ‫ئـه‌و هه‌ڵســوكه‌وتانه‌ی ده‌ینوێنێــت لــه‌به‌رامبـه‌ر ئاوێنـ ‌ه ئـه‌و‌ه‬ ‫ده‌رده‌خــه‌ن كــ ‌ه ئــه‌و هه‌ســت بــ ‌ه الشــه‌ی خــۆی ده‌كات و خــۆی‬ ‫ده‌بینێتـه‌و‌ه تیایــا‪ .‬ئاژانســی ئه‌ڵمانــی (‪ )DBA‬لـ ‌ه چاوپێكه‌وتنێكدا‬ ‫توێــژه‌ر (هلمــوت بریــور) ئه‌ندامــی توێــژه‌ری زانكۆیــی ڕایگه‌یانــد‬ ‫كـ ‌ه تــا ئێســتا گشــت تواناكانــی ئـه‌م باڵنده‌یـ ‌ه به‌دیارنه‌خــراون‪ ،‬بــه‬ ‫‌تایبـه‌ت لــه‌ڕووی توانــا یــاد و بیــری‪ ،‬هه‌روه‌هــا (بریــور) ئامــاژه‌ی‬ ‫بــۆ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كــی نــوێ كــرد كــ ‌ه لێكۆڵه‌رانــی به‌ریتانــی‬ ‫(نیكــۆال كالیتــون) و (ئه‌نتوانــی دیكینســون) پێــی هه‌ڵســاون‪.‬‬ ‫هه‌روه‌هــا ئامــاژه‌ی ب ـ ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كــی تریــش كــردوو‌ه ك ـ ‌ه‬ ‫ده‌ڵێــت‪ :‬هه‌ندێــک ل ـ ‌ه باڵنــده‌كان خاوه‌نــی یادگاریه‌كــی گ ـه‌ور‌ه و‬ ‫مێشــكێكی فراوانــن‪ .‬باڵنــده‌ی (ثرثــار) ده‌توانێــت ه ـه‌زاران شــوێن‬ ‫لــه ‌یه‌كتــری جیابكاتــه‌و‌ه لــ ‌ه هه‌مــان كاتــدا ئه‌مــه‌ش لــ ‌ه‬ ‫لێكۆڵیه‌وه‌یه‌كــی ئه‌مریكــی س ـه‌لمێندراو‌ه ك ـ ‌ه ل ـ ‌ه الی ـه‌ن (ئــاالن‬ ‫كامیــل) و (راســل بالــدا) ئه‌نجــام دراوه‌‪.‬‬ ‫لێــره‌دا بۆمــان ده‌رده‌كه‌وێــت كــ ‌ه ئــه‌م باڵنده‌یــ ‌ه توانایه‌كــی‬ ‫‪3-https://www.theguardian.com/education/2011/feb/01/new-caledo‬‬‫‪nian-crows-tool-use‬‬

‫بۆ نه‌وجه‌وانان‬

‫بۆ نه‌وجه‌وانان‬

‫بۆ نه‌وجه‌وانان‬

‫تایبه‌تــی هه‌یـ ‌ه كـ ‌ه جیــای ده‌كاتـه‌و‌ه لـ ‌ه باڵنده‌كانــی تــر‪( .‬بیــور)‬ ‫ئامــاژه‌ی بــ ‌ه كۆتــری نامه‌به‌ریــش كــردوو‌ه بــه‌اڵم تواناكــه‌ی‬ ‫جیــاوازه‌‪ ،‬چونكـ ‌ه ئـه‌م جــۆره‌ی باڵندەیـ ‌ە ته‌نهــا ده‌توانێــت چه‌نــد‬ ‫ناوچه‌یه‌كــی دیاریكــرار بناســێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پرســیار لێــر‌ه ئه‌وه‌یــه‌‪ :‬قورئانــی پیــرۆز چــۆن باسـ ‌ی قه‌له‌ڕه‌شــی‬ ‫كردووه‌؟!‬ ‫قورئان وه‌كو مامۆســتای مرۆڤ باســی كردووه‌‪ ،‬بیرده‌كاته‌و‌ه و‬ ‫هه‌ســتده‌كات و بــ ‌ه ژیــری مامه‌ڵــ ‌ه له‌گــه‌ڵ ڕوداوه‌كانــدا ده‌كات‪..‬‬ ‫هه‌موومــان چیرۆكــی (هابیــل و قابیل)مــان بیســتووه‌‪ ،‬كاتــێ ك ـ ‌ه‬ ‫(قابیل) براكه‌ی ده‌كوژێت و دواتر په‌شــیمان ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬خودا دوو‬ ‫قه‌له‌ڕه‌شــی نــارد‪ ،‬هه‌تــا یه‌كێكیــان ئ ـه‌وی تــر ده‌كوژێــت و خێــرا‬ ‫چاڵێــك هه‌ڵده‌كه‌نێــت و قه‌ڵه‌ڕه‌شـه‌ك ‌ه ده‌نێژێــت‪ ،‬ئــا بـه‌م شــێوه‌ی ‌ه‬ ‫قابیلــی فێركــرد ك ـ ‌ه چــۆن براك ـه‌ی بنێژێــت!! ﭽﯫ ﯬ ﯭ‬ ‫ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵﰆﭼ المائــدة‪.‬‬ ‫واتــه‌‪ :‬ئه‌وســا خــوای میهره‌بــان قه‌له‌ڕه‌شــێکی نــارد و چاڵێکــی‬ ‫لــه زه‌ویــدا هه‌ڵکه‌نــد (بــۆ قه‌له‌ره‌شــێکی تــری مــرداره‌وه بــوو) تــا‬ ‫نیشــانی بــدات چــۆن الشـه‌ی براکـه‌ی بشــارێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پــاک و بێگــەردی بــۆ خــوا‪ ،‬پ ـه‌روه‌ردگار ڕێــزی بــۆ هەمــوو‬ ‫دروســتکراوێک دانــاوە هه‌تــا مێروولـ ‌ه ك ‌ه نــرخ و توانا و زیره‌كی و‬ ‫زمــان و‪ ...‬هتــد‪ ،‬پێبه‌خشــیو‌ه‌‪ .‬ئـه‌و دروســتكراوانه‌ی لـ ‌ه مــرۆڤ و‬ ‫ئــاژه‌ڵ و باڵنــده گێــڕاو‌ه بــ ‌ه ئوممــه‌ت‪ ،‬به‌ڵگــه‌ش بــۆ ئه‌مــ ‌ه‬ ‫ده‌فه‌رموێــت‪ :‬ﭽﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ‬ ‫ﭾ ﮋﭼ األنعــام‪ .‬واتـه‌‪ :‬هیــچ زینــده‌وه‌رو گیانله‌به‌رێــک نیــه‬ ‫به‌سـه‌ر زه‌ویــدا بــڕوات و هیــچ باڵنده‌یـه‌ک به‌باڵه‌کانــی بفڕێــت و‬ ‫ئه‌وانیــش ئومم ـه‌ت و گه‌لێــک نه‌بــن وه‌ک ئێــوه‪.‬‬

‫بۆ نه‌وجه‌وانان‬

‫بۆ نه‌وجه‌وانان‬

‫لێــر‌ه قه‌لـه‌ڕه‌ش لــه‌پێنــاو ده‌ســتكه‌وتنی پارچـ ‌ه گۆشــتی نــاو‬ ‫ده‌فره‌كــ ‌ه ده‌‌ڕوات و چیلكــ ‌ه دارێــك ده‌هێنێــت و ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئــه‌و‌ه به‌رزتریــن ئاســتی زیره‌كییــه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫‪-Crows as Clever as Great Apes, December 9, 2004 (http://news.nation‬‬‫)‪algeographic.com/news/2004/12/1209_041209_crows_apes.html‬‬ ‫‪-Scans show smart crows' brains are a lot like those of humans (http://‬‬ ‫‪www.msnbc.msn.com/id/49005841/ns/technology_and_science-sci‬‬‫)‪ence/t/scans-show-smart-crows-brains-are-lot-those-humans‬‬ ‫‪-Crows can identify familiar human voices (http://zeenews.india.com/‬‬ ‫‪news/eco-news/crows-can-identify-familiar-human-voices_775158.‬‬ ‫)‪html‬‬ ‫‪- Crows surprise researchers with advanced tool use (http://www.guard‬‬‫)‪ian.co.uk/education/2011/feb/01/new-caledonian-crows-tool-use‬‬ ‫‪- Crow intelligence (http://www.guardian.co.uk/science/grrlscien‬‬‫)‪tist/2012/jan/04/1‬‬ ‫‪- Crows have ability to 'reason' just like humans (http://article.wn.com/‬‬ ‫)‪view/2012/09/19/Crows_have_ability_to_reason_just_like_humans‬‬

‫ل ‌ه تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی زانستیدا چه‌ند‬ ‫ڕوخسارێك پیشانی قه‌له‌ڕه‌ش دران‪ ،‬هه‌ریه‌كه‌و‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی جیاواز و نامۆ مامه‌ڵه‌یان كرد‪،‬‬ ‫قه‌له‌ڕه‌ش توانی گشت ڕوخساره‌كان بناسێته‌و‌ه‬ ‫به‌تایبه‌ت ئه‌وه‌ی ك ‌ه هه‌وڵی ئازاردانی داوه‌‪.‬‬ ‫‪41‬‬

‫رێكخەر و پێگركێن راڤەكرن و ئیعجازا زانستی د قورئانێدا‬ ‫ئدریس غازی‬

‫ب ـ ‌ێ گومــان راڤەكــرن و ئیعجــازا زانســتی د قورئانێــدا چەنــد‬ ‫رێكخــەر و پێگركــەك یێــن هەیــن‪ ،‬پێدڤیــە ل ســەر وی كەس ـ ‌ێ‬ ‫دچیتــە دڤــی بیاڤیــدا پێگری ـێ‌ پ ـ ‌ێ بكــەت‪ ،‬دا نــە هــەر ئێــك ژ‬ ‫الیـێ‌ خۆڤــە و ل دویــف حــەزا خــۆ ل ســەر بابەتــی باخڤیــت و‬ ‫بنڤیســیت یــان ڤەكۆلینـ ‌ێ بكــەت‪ ،‬پێخەمــەت پاراســتنا قورئانـ ‌ێ‬ ‫ژ خەلــەت تێگەهشــتن و خەلــەت راڤەكرنـێ‌‪ ،‬هەروەســا دا بەهانە‬ ‫بــۆ وان مرۆڤــان نەمینیــت ئەوێــن دبێــژن هەمــا هــەر ئێكــ ‌ێ‬ ‫هەبــوو رابــوو ل ســەر بابەت ـێ‌ راڤەكــرن و ئیعجــازا زانســتی د‬ ‫قورئانێــدا ئاخفــت بێــی زانیــن و پاشــخانەكا زانســتی و شــەرعی‬ ‫یــا بــاش‪ ،‬لــەورا زانایــان هنــدەك رێكخــەر و پێگــرك داناندینــە‬ ‫بــۆ ڤــی بابەتــی‪ ،‬ئــەوژی ئەڤەنــە‪:‬‬ ‫‪ .1‬بــاش تێگەهشــتنا دەقـێ‌ قورئانــا پیــرۆز ل دویــڤ رامانێــن‬ ‫پەیڤــا د زمانــ ‌ێ عەرەبیــدا‪ ،‬و ل دویــڤ شەنگســتەیێن زمانــ ‌ێ‬ ‫عەرەبــی‪ ،‬و شــێوازێن دەربرینـ ‌ێ د ڤــی زمانیــدا‪ ،‬چونكــی قورئانــا‬ ‫پیــرۆز ب زمانەكـ ‌ێ عەرەبــی یـ ‌ێ رۆن و ئاشــكەرا هاتیــە خــوارێ‌‪،‬‬ ‫لــەورا یــا فــەرە بــۆ وی ئــەو ‌ێ دچیتــە دڤــی بیاڤیــدا تــا راددەكـ ‌ێ‬ ‫بــاش شــارەزایی د زمانـ ‌ێ عەرەبیــدا هەبیــت‪.‬‬ ‫‪ .2‬زانینــا ئەگــەر و هەلكەفتێــن هاتنخــوارا قورئانـێ‌‪ ،‬هەروەســا‬ ‫زانینــا ناســخ و مەنســوخا (ئەگــەر هەبــن)‪ ،‬و زانینــا جوداهی ـ ‌ێ‬ ‫دناڤبــەرا یــ ‌ێ گشــتی و یــ ‌ێ تایبــەت (العــام والخــاص)‪ ،‬و یــ ‌ێ‬ ‫گرێــدای و یـێ‌ بــەردای (المطلــق والمقیــد)‪ ،‬و یـ ‌ێ تەڤگــر و یـ ‌ێ‬ ‫شــرۆڤەكەر (مجمــل ومبیــن) ژ ئایەتێــن قورئانــا پیــرۆز‪.‬‬ ‫‪42‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫‪ .3‬زانینــا تشــت ‌ێ ژ راڤەكرنــا پێغەمبــەری (ســاڤ ل ســەر بــن)‬ ‫هاتیــە ڤەگێــڕان‪ ،‬و زڤڕیــن بــۆ گۆتنێــن راڤەكــەران ژ ســەحابی و‬ ‫تابعیــان‪ ،‬و دویكەتیێــن وان حەتــا ڤــی ســەردەمی‪.‬‬ ‫‪ .4‬كۆمكرنــا وان هەمــی خواندنێــن دروســت یێــن گرێــدای و ‌ێ‬ ‫ئایەتــا قورئانـ ‌ێ ئەگــەر هەبــن‪.‬‬ ‫‪ .5‬كۆمكرنــا دەقێــن گرێــدای ئێــك بابــەت‪ ،‬و دانەبەرئێــكا وان‬ ‫ئانكــو تێگەهشــتنا رامانــا هــەر ئێكــ ‌ێ ژوان ل بــەر رۆناهیــا‬ ‫یــا دی‪ ،‬چونكــی هــەر هنــدەك ژ قورئانــا پیــرۆز هندەكــ ‌ێ‬ ‫راڤەدكــەت‪ ،‬هەروەســا گۆتنێــن پێغەمبــەری (ســاڤ ل ســەر بــن)‬ ‫یێــن دروســت قورئانــێ‌ راڤەدكــەن‪ ،‬لــەوا دڤێــت فەرموودەیێــن‬ ‫پێغەمبــەری (ســاڤ ل ســەر بــن) یێــن دروســت (صحیــح) یێــن‬ ‫گرێــدای بابەتـ ‌ێ وێ‌ ئایەتــا ســەرەدەری دگــەل دئێتەكــرن بێنــە‬ ‫بكارئینــان هنــدی هەبــن‪ ،‬داكــو باشــتر د رامانــا دەق ـێ‌ قورئانــا‬ ‫پیــرۆز بگەهیــن‪.‬‬ ‫‪ .6‬لبەرچــاڤ وەرگرتنــا وی ســیاق ‌ێ قورئانــی ئــەو ‌ێ ئایــەت‬ ‫یــان ئایەتێــن گرێــدای بابەتێــن گەردوونــی تێــدا هاتیــن‪ ،‬بێــی‬ ‫ژبەرئێكڤەكرنــا دەقــ ‌ێ قورئانــ ‌ێ ژ وی تشــت ‌ێ بــەری و پشــتی‬ ‫هاتــی‪.‬‬ ‫‪ .7‬لبەرچــاڤ وەرگرتنــا وی شەنگســتەی ‌ێ دبێژیــت‪ :‬عیبــرەت ب‬ ‫گشــتیا ئایەتـ ‌ێ یــە بــە ب تایبەتیــا ئەگــەری‪.‬‬ ‫‪ .8‬خودویرئێخســتن ژ زێدەییــ ‌ێ (تكلــف)‪ ،‬یــان هەولدانــا‬ ‫ڤەچەماندنــا ســتوی ‌ێ ئایەتــان داكــو بگونجــن دگــەل راســتیا‬

‫زانســتی‪ ،‬چونكــی قورئــان ل دەف مــە پیرۆزتــر و ب بهاتــرە ژ‬ ‫وی تشــتی چونكــی گۆتنــا خودایـ ‌ێ ئافرانــدەرە‪ ،‬و زانینــا خودایـ ‌ێ‬ ‫ئافراندەر ب چێكریێن وی هەقیەكا رەها‪ ،‬و تەمام‪ ،‬و تەڤگر‪ ،‬و‬ ‫ئاگەهــدارە ب هــەر زانینــەكا دی‪ ،‬گوهوڕیــن ب چــو رەنــگان‬ ‫ناگەهیتـێ‌‪ ،‬و چوجــا پویــچ نابیــت و یــا پاراســتیە ژ كێمكــرن و‬ ‫زێدەكرنــێ‌‪.‬‬ ‫جه ـێ‌ داخ ـ ‌ێ یــە هنــدەك نڤیســەرێن زانینــا وان كێــم و بلــەز‬ ‫دكەڤنــە دڤ ـ ‌ێ شاشــیێدا‪ ،‬و هنــدەك رامانــان ژ هنــدەك ئایەتــان‬ ‫دئیننــە دەر و زێــدە د چنــە دناڤــدا (تكلــف) و ڤەچوماندنــا‬ ‫ئایەتـ ‌ێ یــا تێــدا هــەی ب مەرەمــا دەرئێخســتنا رامانەكـ ‌ێ ژ ڤــان‬ ‫ئایەتــان كــو بكەڤیتــە د چاچوڤـ ‌ێ ئیعجــازا زانســتیدا‪ ،‬بــۆ نموونە‬ ‫هنــدەكان ئــەڤ ئایەتــا خــوار ‌ێ ب رەنگەك ـ ‌ێ ســەیر راڤەكریــە‪،‬‬ ‫خودایــ ‌ێ مــەزن دبێژیــت‪ :‬ﭽ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ‬ ‫ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ?ﭼ النسـا‌ء‪،‬‬ ‫ئانكــو‪( :‬خەلكینــۆ پارێزكاریــا خودایــێ خــۆ بكــەن (باوەریــێ‬ ‫پــێ بینــن و بپەرێســن) ئــەوێ هویــن ژ ئێــك گیانــی ب تنــێ‬ ‫ئافراندیــن (و ئــەوی خودایــی ژ وی گیانــی) هەڤســەرا وی ژێ‬ ‫چێكــر (ئافرانــد) و ژ ڤــان هــەردووكان گەلــەك ژن و مێــر دان و‬ ‫بــەالڤ كــرن)‪ ،‬ڤێجــا ئــەوان وەســا راڤەكــر كــو ئێــك گیــان‬ ‫ئەلكترونــە د ئەتومێــدا و هەڤســەرا وی پرۆتونــە ئــەوا ژ ‌ێ‬ ‫چێكــری! ب ـ ‌ێ گومــان ئــەڤ رامانــە گەلــەك یــا دویــرە ژ رامانــا‬ ‫ئایەتـ ‌ێ یــا دروســتی و ب چــو رەنــگان ئــەڤ ئایەتــە هوســا نائێتە‬ ‫راڤەكــرن و وێ‌ رامانـێ‌ نــادەت‪ ،‬لــەوا ئەڤــە ئێــك ژوان شاشــیانە‬ ‫یێــن هنــدەك دكەڤنــە تێــدا و ئــەڤ (تكلــف) و ڤەچەماندنــا‬ ‫ئایەت ـ ‌ێ یــە‪.‬‬ ‫‪ .9‬خۆدویرئێخستن ژ بابەتێن غەیبی (نەپەنی‪ ،‬نەهەستپێكری)‬ ‫یێــن غەیبــا وان یــا رەهــا‪ :‬وەكــی زاتـێ‌ خــود ‌ێ و گیــان (روح)‪ ،‬و‬ ‫ملیاكــەت‪ ،‬و ئەجنــە‪ ،‬و ژیانــا بەرزەخــێ‌‪ ،‬و حســێبا گــوڕی‪ ،‬و‬ ‫رابوونــا قیامەتـێ‌‪ ،‬و رابوونــا ژ گــوڕا‪ ،‬و حســێبا مرۆڤــان ژالیـ ‌ێ‬ ‫خودێڤــە‪ ،‬و تەرازیـێ‌‪ ،‬و پــرا ســیراتێ‌‪ ،‬و بەحەشــت و دۆژەهــان و‬ ‫ئــەڤ بابەتێــن دی یێــن هوســا‪ ،‬و بــۆ ڤــان بابەتــان مــرۆڤ ل‬ ‫دویــڤ وان دەقــان بچیــت ئەوێــن بەحسـ ‌ێ وان كریــن و مــرۆڤ ب‬ ‫رەنگەكـ ‌ێ تەمــام خــۆ تەســلیمی ڤــان دەقــا بكــەت وەك پارچــەك‬ ‫ژ باوەریــێ‌ ب قورئــان و ســوننەتێ‌ (وەحیــێ‌)‪ ،‬چونكــی رێكێــن‬ ‫زانینــا مــە د تخویبداینــە د هەســتەوەراندا و عەقلـ ‌ێ مــە ب رێكا‬ ‫ڤان هەســتەوەران تشــتی دزانیت و یا ئاشــكرایە كو شــیانێن ڤان‬ ‫هەســتەوران د تخویبداینــە و ژ تخویبـێ‌ تشــت ‌ێ مــاددی نابــۆرن‬ ‫ڤێجــا د ئەنجامــدا شــیانێن عەقلــێ‌ مــە یێــن تخویبداینــە و‬ ‫ژ مــاددەی نابــۆرن و یــا ئاشــكرایە كــو زانینــا ڤــان تشــتێن‬ ‫غەیبــی ئەڤێــن مــە بەحسـ ‌ێ وان كریــن ژ شــیانێن عەقلــی پتــرن‬ ‫لــەوا ئــەم ب رێــكا عەقلــی نەشــێین وان تشــتان بزانیــن ڤێجــا‬ ‫ئــەم پێدڤــی وەحیــ ‌ێ نــە بــۆ زانینــا وان‪ ،‬وەحــی ژی ژ دەف‬ ‫خــود ‌ێ یــە و خــود ‌ێ یــە زانای ـێ‌ هــەردوو جیهانێــن مــاددی و‬

‫غەیبــی و قورئانــا پیــرۆز ئامــاژە ب ڤ ـ ‌ێ چەنــد ‌ێ كریــە دەم ـ ‌ێ‬ ‫دبێژیــت‪ :‬ﭽﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣﮤ ﮥ ﮦ ﮧﮨ ﮩ‬ ‫ﮪ ﮫ|ﭼ الحشــر‪ ،‬ئانكــو‪( :‬ئــەو‪ ،‬ئــەو خــودێ یــە‬ ‫یــێ چــو پەرســتی یێــت ڕاســت و دورســت ژ بلــی وی نەیــی‪ ،‬و‬ ‫ئــەوە زانایــێ نهینــی و ئاشــكرایان‪ ،‬و ئــەوە خــودان ڕەحمــێ زێــدە‬ ‫دلۆڤــان)‪.‬‬ ‫‪ .10‬دوپاتكرنــا و ‌ێ چەنــد ‌ێ كــو ئاخرەتــ ‌ێ رێــك و یاســایێن‬ ‫خــۆ یێــن تایبــەت یێــن هەیــن د جودانــە ژ یێــن دنیایـێ‌‪ ،‬و ئــەو‬ ‫نــە پێدڤــی یاســایێن دنیای ـ ‌ێ نــە دا چێببیــت (ئانكــو ناچێبیــت‬ ‫ئــەم یاســایێن دنیایـ ‌ێ ل ســەر ئاخرەتـ ‌ێ بجهبینیــن)‪ ،‬ئــەو (ئانكــو‬ ‫ئاخــرەت) وەســایە وەكــی خودایـ ‌ێ مــە دبێژیــت د ‌ێ ژ نشــكەكێڤە‬ ‫ئێــت و فەرمانــا خــود ‌ێ دناڤبــەرا كاف و نونێــدا یــە (كــن‬ ‫فیكــون)‪ ،‬بەلـ ‌ێ دگــەل ڤـ ‌ێ چەنــد ‌ێ خودایـ ‌ێ مــەزن وەك دلۆڤانــی‬ ‫ب مــە بــرن گەلــەك نیشــان و بەلگەیێــن هەســتپێكری ئەڤێــن‬ ‫خراببونــا گەردوونــی دوپــات دكــەن بــۆ مــە هێالینــە دنــاڤ‬ ‫كەڤرێــن ئەردیــدا و دنــاڤ ئەســمانی ژیــدا‪ ،‬بەلــ ‌ێ ئاماژەكــرن‬ ‫ب وان نیشــان و بەلگەیــان و ‌ێ رامان ـ ‌ێ نــادەت كــو ئــەم ژڤان ـ ‌ێ‬ ‫ئاخرەتـێ‌ بزانیــن چونكــی زانینــا ژڤانێ‌ وێ‌ ژ غەیبێن رەهایە‪ ،‬و‬ ‫ب رێــكا یاســایێن گەردوونــی نائێتــە زانیــن‪.‬‬ ‫‪ .11‬بكارئینانــا راســتیێن زانســتی یێــن بـ ‌ێ گومــان بــۆ ئیعجــازا‬ ‫زانســتی یــا ئایەتەكـ ‌ێ یــان كۆمــەكا ئایەتــان ل دۆر ئێــك بابــەت‬ ‫یــان كۆمــەكا بابەتێــن تەمــام‪ ،‬د هەمــی ئایەتێــن گەردوونیــدا‬ ‫ئەوێــن د قورئانێــدا هاتیــن‪ ،‬ژبلــی بابەتێــن ئافرانــدن‪ ،‬و‬ ‫خرابوونــا دنیایــێ‌‪ ،‬و رابوونــێ‌‪ ،‬دڤانــدا مــرۆڤ دشــێت ئایەتــا‬ ‫قورئانــا پیــرۆز بكاربینیــت بــۆ پشــتەڤانیكرنا ئێــك ژ بیردۆزێــن‬ ‫زانســتی یێــن بەرچــاڤ و بلندكرنــا و ‌ێ بــۆ راســتیا زانســتی‪.‬‬ ‫ناچێبیــت بــۆ ئیعجــازا زانســتی گرتیكێــن زانســتی بێنــە‬ ‫بكارئینــان ئەڤێــن هێشــتا نەگەهشــتینە پلەیــا راســتیا زانســتی و‬ ‫هێشــتا جهــ ‌ێ دان و ســتاندن و وەرگرتــن و رەتكرنــێ‌‪ ،‬ڤێجــا‬ ‫چێنابیــت قورئــان بێتــە ڤەچەمانــدن دا بگونجیــت دگــەل ڤــان‬ ‫گرتیــكا یــان پشــتەڤانیا وان بكــەت‪ ،‬چونكــی چێدبیــت پشــتی‬ ‫دەمەكــی شاشــیا ڤـ ‌ێ گرتیكـ ‌ێ دیــار ببیــت و د ئەنجامــدا گۆتنــا‬ ‫خــودێ‌ (قورئــان) بەرهنــگاری گۆتــن و گومانــان ببیــت‪.‬‬ ‫‪ .12‬لبەرچــاڤ وەرگرتنــا بســپۆریا هویــر د قویناغێــن دیاركرنــا‬ ‫ئیعجــازا زانســتی یــا ئایەتــا قورئانــا پیــرۆز دا‪ ،‬چونكــی ئەڤــە‬ ‫بیاڤەكـ ‌ێ بســپۆری یـ ‌ێ بلندتریــن ئاســت ‌ێ بســپۆری ‌ێ یــە چێنابیــت‬ ‫هــەر ئێكــ ‌ێ هەبیــت بچیتــە دناڤــدا و ل ســەر باخڤیــت یــان‬ ‫بنڤیســیت‪ ،‬هەروەســا كەســەك بتن ـ ‌ێ نەشــێت د هەمــی بیاڤێــن‬ ‫ئیعجــازا زانســتیدا شــارەزا بیــت‪ ،‬نەخاســمە پتــر ژ (‪)1000‬‬ ‫ئایەتێــن قورئانـ ‌ێ بابەتێــن ئیعجــاز ‌ێ بخۆڤــە گرتینــە‪ ،‬زێدەبــاری‬ ‫چەندیــن ئایەتێــن دی یێــن رامانــا وان تــا راددەكــی ئاشــكرا‪،‬‬ ‫ئــەڤ ئایەتێــن هــە بەحس ـ ‌ێ چەندیــن زانســتان دكــەن بگــرە ژ‬ ‫زانســتێ‌ كورپەلــەی (ســوریالنكی – جنیــن) و حەتــا دگەهیــە‬ ‫‪43‬‬

‫زانســت ‌ێ فەلەكناســی ‌ێ و ئــەو بیاڤێــن زانســتێن مرۆڤایەتــی یێــن‬ ‫جــودا جــودا ئەوێــن دكەڤنــە دناڤبــەرا وانــدا‪.‬‬ ‫‪ .13‬دڤێــت رۆلـێ‌ هەرئێــك ژ ڤەكولــەری و ڤەگوهێــزەری بێتــە‬ ‫ژێكجوداكــرن د بابەتێــن ئیعجــازا زانســتی و راڤەكرنــا زانســتی‬ ‫یــا قورئانــا پیــرۆز‪ ،‬و ئێــك ژ ســادەترین پێگركێــن ئەمانەتــا‬ ‫زانســتی ئــەوە دڤێــت ڤەگوهێــزەر ئامــاژە ب وی ژێــدەری بكــەت‬ ‫ئــەو ‌ێ ژ ‌ێ ڤەگوهاســتی دا مافــ ‌ێ كەســەك ‌ێ بــەرزە نەبیــت‪ ،‬و‬ ‫دا ڤەگوهاســتن یــا ب پشــت بیــت‪ ،‬و پشــتدانا ڤــی رەوشــتی‬ ‫ئیســامی‪ ،‬و ڤــی شەنگســتەی ‌ێ بنیاتــی نەدادپەروەریــە د راســتا‬ ‫مافێــن یێــن دیــدا و ئــەڤ چەنــدە ناگونجیــت دگــەل هەلویســت ‌ێ‬ ‫وی ئــەو ‌ێ بەڕەڤانیـ ‌ێ ژ قورئانــا پیــرۆز و ســوننەتا پێغەمبــەری‬ ‫(ســاڤ ل ســەر بــن) دكــەت‪ ،‬زێدەبــاری كــو ئــەڤ چەنــدە بابەتــی‬ ‫هەمی ـ ‌ێ الواز دكــەت‪.‬‬ ‫‪ .14‬چێدبیــت ئایەتــا قورئانــا پیــرۆز ببیتــە بنیــات مــرۆڤ ژ ‌ێ‬ ‫دەســت پێبكــەت و بــەرەف راســتیەكا گەردوونیڤــە بچیــت كــو‬ ‫هێشــتا زانســت ب ســەر هەلنەبوویــە‪ ،‬ئانكــو چێدبیــت ئایــەت‬ ‫ببیتــە رێــك بــۆ بدەســتڤەئینانا و ‌ێ راســتیێ‌‪ ،‬چونكــی مــە‬ ‫باوەریــەكا تەمــام یــا هــەی كــو قورئانــا پیــرۆز گۆتنــا خودای ـ ‌ێ‬ ‫ئافرانــدەرە‪ ،‬و هەقەكــ ‌ێ رەهایــە‪ ،‬گوهۆڕیــن ب چــو رەنــگان‬ ‫ناگەهیتـێ‌‪ ،‬و چوجــارا پویــچ نابیــت‪ ،‬و یــا پاراســتیە ژ كێمكرن و‬ ‫زێدەكرن ـێ‌‪ ،‬و پشــتی وێ‌ چــو پەرتــوك نائێــن‪ ،‬چونكــی ژ دەف‬ ‫خودایــ ‌ێ كار بنەجهــە‪.‬‬ ‫‪ .15‬ناچێبیــن ئــەم ژ زەحمەتــا زانایێــن بــەر ‌ێ كێــم بكەیــن د‬ ‫وان پێكۆلێــن وانــدا كریــن ژبــۆ تێگەهشــتنا رامانــا و ‌ێ ئایەتــا‬ ‫گەردوونــی د تخویبـ ‌ێ پێزانینێــن بەرددەســتدا ل وی ســەردەمی‪،‬‬ ‫چونكــی ئــەو تێگەهشــتنا قورئانــ ‌ێ و دەرئینانــا رامانــان ژ‬ ‫ئایەتێــن و ‌ێ بەرفــرەه دبیــت دگــەل بەرفرەهبوونــا بازنەیــ ‌ێ‬ ‫زانینــا مرۆڤایەتی ـێ‌‪ ،‬و دڤێــت ئــەڤ بەرفرەهبوونــە د زانینێــدا‬ ‫تەمامكــەر بیــت بــۆ تێگەهشــتنا قورئانــ ‌ێ نــە هەڤــدژ بیــت‬ ‫دگــەل‪ ،‬و هنــدی زانینێــن مرۆڤایەتی ـێ‌ بەرفــرەه ببــن قورئــان‬ ‫د ‌ێ شــێت ل ســەر یــا زال بیــت‪ ،‬و ئەڤــەژی ژ گرنگتریــن و‬ ‫مەزنتریــن الیەنێــن ئیعجــاز ‌ێ یــە د قورئانــا پیــرۆزدا‪.‬‬ ‫ب رامانــەكا دی ئــەم دشــێین بێژیــن ناچێبیــت ئەم بێژین ئەڤ‬ ‫تێگەهشــتن و راڤەكرنــا مــە یــا نــوی بــۆ ئایەتــی تێگەهشــتن و‬ ‫راڤەكرنــا یێــن بــەری مــە ژكاردئێخیــت‪ ،‬ئانكــو ناچێبیــت ئــەم‬ ‫ئوممەت ـ ‌ێ هەمی ـێ‌ هــەر ژ ســەردەم ‌ێ ســەحابیان (خــود ‌ێ ژ وان‬ ‫رازی بیــت) یــان حەتــا پێغەمبــەری ژی (ســاڤ ل ســەر بــن)‬ ‫گونەهبــار بكەیــن كــو ئــەو د ئایەتــ ‌ێ نەدگەهشــتن و خەلــەت‬ ‫راڤەدكــر‪ ،‬و تێگەهشــتن و رامانــا ئێكانــە یــا دروســت ئــەوە یــا‬ ‫مــە ژ ‌ێ ئینایــە دەر‪ ،‬ئەڤــە هەمــی نەدروســتە و چێنابیــت ڤ ـ ‌ێ‬ ‫چەنــد ‌ێ بێژیــن‪ ،‬بەلكــی یــا دروســت و بــاش ئــەوە ئــەم بێژیــن‬ ‫كــو ئــەڤ تێگەهشــتن و راڤەكرنــا مــە یــا نــوی بــۆ ئایەتــ ‌ێ‬ ‫زێدەكرنەكــە ل ســەر وان تێگەهشــتن و راڤەكرنێــن بــۆری‪،‬‬ ‫یــان ئــەم بێژیــن ئەڤــەژی ئێــك ژ تێگەهشــتن و راڤەكرنایــە‬ ‫‪44‬‬

‫ژماره (‪ )46‬هاوینی ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫بــۆ ئایەتــی‪ ،‬چونكــی ئێــك ژ تایبەتمەندیێــن قورئانــ ‌ێ ئــەوە‬ ‫كــو حنێریێــن وێ‌ خــاس نابــن‪ ،‬و زانایێــن هــەر ســەردەمەكی‬ ‫هنــدەك رامانێــن نــوی ژ ‌ێ دئیننــە دەر و ل ســەر رامانێــن بــەر ‌ێ‬ ‫زێدەدكــەن‪.‬‬ ‫‪ .16‬دڤێــت ئــەو كەسـ ‌ێ ســەردەری ‌ێ دگــەل ڤــی بابەتــی دكــەت‬ ‫گەلــەك ب هویــری و دلســۆزی ســەردەریێ‌ دگــەل بكــەت و چــو‬ ‫ئارمانــج نەبــن ژبلــی دیاركرنــا راســتیێ‌‪ ،‬و گۆتنــا پێغەمبــەری‬ ‫(ســاڤ ل ســەر بــن) بینیتــە بیــرا خــۆ ئــەوا دبێژیــت‪( :‬هــەر‬ ‫ئێكـێ‌ تشــتەكی ل ســەر قورئانـ ‌ێ بێژیــت بێــی زانیــن بــا جهـ ‌ێ‬ ‫خــو د ئاگریــدا ئاكنجــی بكــەت)‪.‬‬ ‫‪ .17‬دڤێــت جوداهــی بێتەكــرن دناڤبــەرا هــەردوو بابەتێــن‬ ‫ئیعجــازا زانســتی و راڤەكرنــا (تەفســیرا) زانســتی بــۆ قورئانــا‬ ‫پیــرۆز‪.‬‬ ‫فــەرە بێژیــن كــو تێكڤەدانــا بابەتێــن ئیعجــازا زانســتی و‬ ‫ســەردەری دگــەل نــە تشــتەك ‌ێ ب ســاناهیە و دڤێــت مرۆڤێــن‬ ‫تایبەتمەنــد پـێ‌ راببــن‪ ،‬هــەر ئێك د بیاڤێ‌ تایبەتمەنیدا خۆدا‪ ،‬و‬ ‫مرۆڤــەك بتنـ ‌ێ نەشــێت هەمــی بابەتێــن ئیعجــازا زانســتی ئەوێن‬ ‫قورئان ـ ‌ێ ئامــاژە پێكــری بەحــس بكــەت‪.‬‬

‫ژێدەر‪:‬‬ ‫‪ .1‬السما‌ء فی القرآ‌ن‪ ،‬د‪ .‬زغلول النجار‪.‬‬ ‫‪ .2‬العقل والعلم في القرآ‌ن الكریم‪ ،‬د‪ .‬یوسف القرضاوي‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئیعجــازی زانســتی لــە قورئــان و ســوننەتدا و رەواندنــەوەی‬ ‫چەنــد گومانێــك‪ ،‬د‪ .‬كاوە فــەرەج ســەعدون‪.‬‬ ‫‪ .4‬تەفسیرا ژیان‪ ،‬د‪ .‬ئیسماعیل سگێری‪.‬‬

‫هل الخمر يقي من جلطة القلب؟‬ ‫د‪ .‬دايري أمحد إمساعيل القصاب ‪/‬دكتوراه يف اجلراحة‬

‫عندمــا ســأل النــي ﷺ عــن اســتعمال اخلمــر للعــاج؟ قــال ﷺ‪" :‬إنــه‬ ‫ليــس بــدواء ولكنــه داء"‪:‬‬ ‫ أن طــارق بــن ســويد ســأل النــي ﷺ عــن اخلمــر‪ ،‬فنهــاه‪ ،‬أو‬‫كــره لــه أن يصنعهــا‪ .‬فقــال‪ :‬إمنــا أصنعهــا للــدواء‪ .‬قــال‪" :‬إنــه ليــس بــدواء‬ ‫ولكنــه داء" ‪-‬مســلم (‪ )1573 /3‬يف‪ :‬كتــاب األشـربة‪- 32 ،‬ابب حتــرمي‬ ‫التــداوي ابخلمــر‪.-‬‬ ‫ ويقــولﷺ‪" :‬إن هللا مل جيعــل شــفاء أمــي فيمــا حــرم عليهــا" ‪-‬أبــو‬‫داود‪ ،‬وأبــو يعلــى‪ ،‬والب ـزار‪ ،‬وصححــه ابــن حبــان‪.-‬‬ ‫ ويقــولﷺ‪" :‬إن هللا خلــق الــداء والــدواء‪ ،‬فتــداووا‪ ،‬وال تتــداووا‬‫حبرام"‪-‬الط ـراين‪ :‬إبســناد رجــال ثقــات‪ ،‬كمــا يف جممــع الزوائــد‪.-‬‬ ‫ ويقولﷺ‪" :‬إن هللا أنزل الداء والدواء‪ ،‬وجعل لكل داء دو ًاء‪ ،‬فتداووا‬‫وال تتداووا حبرام" ‪-‬أبو داود يف سننه (‪ )207 206- /4‬كتاب الطب‪11- ،‬‬ ‫ابب يف األدويــة املكروهــة‪ ..‬السلســلة الصحيحــة (برقــم ‪.-)6033‬‬ ‫لقــد خلــق هللا املــرض وخلــق دوائــه‪ ،‬وأم ـران ‪-‬حنــن البشــر‪ -‬أن نبحــث‬ ‫عــن طــرق العــاج‪ ،‬والــي الشــك أهنــا موجــودة‪ .‬والعــاج الشــك موجــود يف‬ ‫األطعمــة واألشـربة والــدواء احلــال‪ ،‬إذا مــا حبثنــا عنــه‪ .‬وعنــد عــدم إمــكان‬ ‫وجــود العــاج يف احلــال‪ ،‬يضطــر اإلنســان اىل اســتعمال مــا هنــي عنــه ومــا‬ ‫هــو حمــرم‪ ،‬وذلــك يكــون عنــد الضــرورة‪ ،‬والضــرورات تقــدر بقدرهــا‪ ،‬فــا‬ ‫ينبغــي اإلف ـراط فيــه‪ ..‬يف حــن أن مــا تطمئــن إليــه النفــس أن العــاج كلــه‬ ‫البــد وأن يوجــد يف احلــال‪ ،‬إالّ أن ضعفنــا ‪-‬حنــن البشــر‪ -‬هــو الســبب يف‬ ‫عــدم ادراكنــا لــه!‬

‫هل صحيح أنه ال جيوز استعمال احلرام يف العالج؟‬ ‫لقــد حبــث علمــاؤان‪ ،‬منــذ القــدم‪ ،‬يف هــذا املوضــوع‪ ،‬وكتبـوا فيــه الكثــر‪..‬‬ ‫وإن كان يوجــد بينهــم اختــاف يف التفاصيــل‪ ،‬ولكــن عنــد ااالســتقراء جنــد‬ ‫أهنــم‪ ،‬اىل حــد كبــر‪ ،‬متفقــون علــى ج ـواز اســتعمال احل ـرام عنــد الضــرورة‬ ‫فقــط‪ ،‬وأن يكــون يف جمــال ضيــق جـ ًدا‪ ،‬وقــد جــاء يف الســرة مــا يؤيــد هــذا‬ ‫الـرأي‪ ،‬ففــي هــذه الروايــة جنــد أن النــي ﷺ يبيــح لبعــض أصحابــه اســتعمال‬ ‫الذهــب‪ ،‬كعــاج ملــرض يف أنفــه‪ :‬عــن عجرفــة بــن أســعد‪ ،‬قــال‪ :‬أصيــب‬ ‫ـن علـ ّـي‪ ،‬فأمرين‬ ‫أنفــي يــوم الــكالب يف اجلاهليــة‪ ،‬فاختــذت أن ًفــا مــن ورق‪ ،‬فانـ ّ‬ ‫رسول هللا ﷺ أن أختذ أن ًفا من ذهب ‪-‬رواه الرتمذي وقال حسن‪ .-‬كما‬ ‫أنــه ﷺ رخــص لعبدالرمحــن بــن عــوف والزبــر بــن العـوام بلبــس احلريــر حلكــة‬ ‫كانــت هبمــا ‪-‬البخــاري ومســلم‪.-‬‬ ‫إننــا يف هــذا املقــال نبحــث عــن امكانيــة اســتعمال الكحــول كعــاج‪،‬‬ ‫واخلمــر حمــرم يف الشـريعة اإلســامية‪ ،‬قــال هللا تعــاىل‪ :‬ﭽﭑ ﭒ ﭓ‬ ‫ﭔﭕ ﭖﭗﭘﭙ ﭚﭛﭜﭝﭞ‬ ‫ﭟﭼ املائــدة‪ ..‬وقــد أوضــح لنــا هللا احلــال مــن األطعمــة واألشـربة‪،‬‬ ‫حــى ال نقــع يف احل ـرام‪ :‬ﭽﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ‬ ‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭱ ﭼ األنعــام‪.‬‬ ‫ومــن املعلــوم أن يف اخلمــر مــن املضــار الطبيــة الشــيئ الكثــر‪ ،‬وإن قيــل إن‬ ‫يف اســتعماله بعــض الفوائــد الصحيــة‪ ،‬مثــل أمـراض الكلــى –كمــا هــو شــائع‬ ‫عنــد بعــض النــاس‪-‬‬ ‫إن اســتخدام أيــة وســيلة عالجيــة البــد أن ختضــع للبحــث العلمــي‪،‬‬ ‫‪45‬‬

‫ومــا يســمى بقاعــدة البيــاانت (‪ ،)data base‬وكذلــك دراســة اإلجيابيــات‬ ‫والســلبيات فيــه‪ ..‬وعنــد اســتعماهلا جيــب أن تكــون فائدهتــا حقيقيــة‪،‬‬ ‫ومضارهــا قليلــة جـ ًدا‪ ،‬وإال مــا الفائــدة مــن اســتعمال مــادة ضــارة يف عــاج‬ ‫مرض بســيط؟! وعند احلاجة امللحة يف عالج األمراض املســتعصية نضطر‬ ‫اىل اســتعمال امل ـواد الضــارة‪ ،‬فمث ـاً يف عــاج أم ـراض الســرطان نســتعمل‬ ‫املـواد الــي كانــت تســمى ســاب ًقا ابألدويــة الســامة (‪،)Cytotoxic drugs‬‬ ‫أي ســامة للخاليــا األخــرى غــر الرسطانيــة‪ ،‬أمــا اآلن تســمى‬ ‫العــاج الكيميائــي (‪.)Chemo therapy‬‬ ‫ال وجود لنسبة آمنة للكحول‪ :‬هذا هو عنوان دراسة طبيةكبرية‪ ،‬نشرت يف‬ ‫شهر نيسان‪ ،‬عام ‪ ،2014‬من قبل ‪.Laura A. Stokowskin, RN, MS‬‬ ‫وقد جاء فيها‪" :‬الشرب املسؤول(‪ )Responsible drinking( )1‬أصبح‬ ‫تعويــذة القــرن احلــادي والعشـرين فيمــا ينظــر النــاس اىل اســتعمال الكحــول‪،‬‬ ‫ولكــن عندمــا يكــون احلديــث عــن كــون الكحــول ســببًا لإلصابــة ابلســرطان‪،‬‬ ‫فــا وجــود أليــة نســبة آمنــة للكحــول"(‪ .)2‬هــذا هــو توصيــة التقريــر العاملــي‬ ‫للســرطان (‪ ،)World Cancer Report‬والــي أعلنــت مــن قبــل منظمــة‬ ‫الصحة العاملية (‪ /)WHO‬الوكالة الدولية ألحباث السرطان (‪.)IARC‬‬ ‫وقد أعلن يف سنة ‪ 1988‬أن الكحول مادة مسرطنة (‪..)carcinogen( )3‬‬ ‫يقول ‪ Jürgen Rehm‬املشارك يف ‪ ،WCR‬العامل املعروف يف مركز اإلدمان‬ ‫والصحة النفسية يف تورونتو يف كندا‪ ،‬يف موضوع تعاطي الكحول‪" :‬كنت‬ ‫أعلم منذ زمن بعيد أن الكحول من أســباب اإلصابة بســرطان املريء‪ ،‬ومل‬ ‫أكن أعلم ابلضبط العالقة بني الكحول والســرطاانت األخرى‪ ،‬كســرطان‬ ‫الثدي مثالً‪ ،‬إال يف السنوات ‪ 15-10‬األخرية"‪.‬‬ ‫خطورة شرب اخلمر تتناسب مع حجم اجلرعات املتناولة‪:‬‬ ‫كلما زادتكمية الكحول املتناولة‪ ،‬زادت املخاطر‪ .‬فقد وجد أن العالقة‬ ‫بني السرطان وبني تناول الكحول هي عالقة مباشرة يف بعض السرطاانت‪،‬‬ ‫كســرطان الفــم‪ ،‬والبلعــوم‪ ،‬واحلنجــرة‪ ،‬واملــريء‪ ،‬والقولــون‪ ،‬واملســتقيم‪،‬‬ ‫والكبــد‪ ،‬والثــدي‪ ،‬وكذلــك البنك ـرايس‪ ،‬وســرطان الــدم (‪،)Leukaemia‬‬ ‫وســرطان عنــق الرحــم‪ ،‬والشــرج‪ ،‬واملهبــل‪ ،‬واجللد(‪.)1‬وبنســبة أقــل وجــدت‬ ‫عالقــة جرعــات تنــاول الكحــول مــع ســرطان الكليــة(‪.)1‬‬ ‫هــل صحيــح أن تنــاول نســبة قليلــة مــن الكحــول ال يــؤدي اىل اإلصابــة‬ ‫ابلسرطان؟‬ ‫يف حتليــل جتميعــي (‪ )Meta-analysis‬مشــل ‪ 222‬دراســة‪ ،‬شــارك فيهــا‬ ‫‪ 152000‬شــخص‪ :‬وجــدوا أن ‪ 92000‬منهــم كان ـوا يش ـربون الكحــول‬ ‫بنســة قليلــة‪ ،‬إال أهنــم أصيب ـوا ابلســرطان‪ ،‬أمــا ‪ 60000‬منهــم قــد أصيب ـوا‬ ‫ابلسرطان ومل يشربوا الكحول‪ ،‬ووجدوا أن الذين كانوا يشربون الكحول‪،‬‬ ‫ولو بنســب قليلة‪ ،‬أهنم ال يزالون عرضة لإلصابة بســرطان الفم‪ ،‬والبلعوم‪،‬‬ ‫واملــريء‪ ،‬والثــدي(‪.)3‬‬ ‫ويف حتليــل جتميعــي آخــر‪ ،‬أجــري يف ســنة ‪ ،2004‬علــى مســتوى العــامل‪،‬‬ ‫ســجلت ‪ 5000‬حالــة وفــاة بســبب ســرطان الفــم والبلعــوم‪ ،‬وســجلت‬ ‫‪ 24000‬حالــة وفــاة بســبب ســرطان املــريء‪ ،‬وســجلت ‪ 5000‬حالــة وفــاة‬ ‫بســبب ســرطان الثــدي‪ ،‬وقــد أرجع ـوا ســبب اإلصابــة اىل تنــاول كميــات‬ ‫قليلــة مــن الكحــول‪ ..‬كمــا الحظـوا أن تنــاول كميــة قليلــة مــن الكحــول ال‬ ‫عالقــة لــه ابإلصابــة بســرطاانت القولــون‪ ،‬واملســتقيم‪ ،‬والكبــد‪ ،‬واحلنجــرة‪.‬‬ ‫حيوي الكحول على حوايل ‪ 15‬مادة مســرطنة‪ ،‬منها‪ :‬أســيت ألديهايت‬ ‫(‪ ،)Acetaldehyde‬وأكريلمايــد (‪ ،)Acrylamide‬وأفالدوكســن‬ ‫‪46‬‬

‫هه‌یڤ العدد (‪ )46‬صیف ‪2017‬‬

‫(‪ ،)Afladoxins‬والزرنيخ (‪ ،)Arsenic‬والبنزين (‪ ،)Benzene‬وكادميوم‬ ‫(‪ ،)Cadmium‬واإلاثنول (‪ ،)Ethanol‬وكربوانت األسيل (�‪Ethyl Car‬‬ ‫‪ ،)bonate‬وفورم ألدهايد (‪ ،)Formaldehyde‬والرصاص(‪..)Lead( )4‬‬ ‫عندمــا تالمــس هــذه امل ـواد الغشــاء املخاطــي للبلعــوم والتجويــف الفمــوي‬ ‫واحلنجــرة واملــريء –بســبب الكثافــة العاليــة لألســيت ألديهايــت‪ -‬تــؤدي‬ ‫اىل تضخــم (‪ )hyperprolifration‬هــذا الغشــاء‪ ..‬حــى أن جمــرد تالمــس‬ ‫مباشــر جلرعــة قليلــة مــن الكحــول مــع الغشــاء املخاطــي يزيــد مــن إمكانيــة‬ ‫اإلصابــة ابلســرطان فيهــا(‪.)5‬‬ ‫ظهــرت يف العقديــن األخرييــن بعــض الدراســات‪ ،‬وخاصــة يف فرنســا‪،‬‬ ‫تعــرف ابملفرقــة الفرنســية (‪ ،)French Paradox‬كتعبــر عــن التناقــض‬ ‫بــن احلقائــق العلميــة حــول أضـرار الكحــول‪ ،‬وبــن مــا يتصــور أبهنــا فوائــد مــا‬ ‫يعرف ابلشــرب املســؤول! وســبب تنســيبها اىل فرنســا هو وجود أكرب نســبة‬ ‫لتنــاول الكحــول يف فرنســا‪ ،‬وخاصــة النبيــذ‪ ..‬وقــد جــاء فيهــا أن تنــاول كمية‬ ‫قليلة أو متوسطة من الكحول‪ ،‬وخاصة النبيذ األمحر‪ ،‬قبل أو أثناء تناول‬ ‫العشــاء‪ ،‬حيمــي مــن أمـراض القلــب‪ .‬ومل ينسـوا ذكــر املضــار الكثــرة لتنــاول‬ ‫كميــات كبــرة مــن الكحــول‪ ،‬كارتفــاع ضغــط الــدم‪ ،‬والرجفــان األذيــي‪،‬‬ ‫وجلطــي القلــب والدمــاغ(‪.)6‬‬ ‫إن األدلــة علــى مضــار تنــاول الكحــول الصحيــة أقــوى مــن األدلــة علــى‬ ‫فوائــده‪ ،‬يقــول هللا تعــاىل‪:‬ﭽﯣ ﯤ ﯥ ﯦﯧ ﯨ ﯩ‬ ‫ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱﰀ ﭼ البقــرة‪.‬‬ ‫فــإذا وجــدت بعــض الفوائــد الصحيــة للخمــر‪ ،‬فــا شــك أن مضــاره أكثــر‬ ‫بكثري‪ ،‬منها اإلصابة ابلســرطان –كما أشـران‪ -‬فقد وجد أن نســبة (الضرر‬ ‫اىل النفع) يف اخلمر تكون أكثر يف الشــباب‪ ،‬مما يؤدي اىل تســمم اجلســد‪.‬‬ ‫هــذا ابإلضافــة اىل العواقــب اخلطــرة للشــرب‪ ،‬كحـوادث الســر‪ ،‬والعنــف‪،‬‬ ‫واملشاكل االجتماعية‪ ..‬وقد وجدوا أن اإلدمان على اخلمر يف السن بني ‪15‬‬ ‫عاما هو سبب رئيسي يف املوت املبكر(‪.)premature death( )7‬‬ ‫اىل ‪ً 59‬‬ ‫بقــي أن نقــول إن هللا تعــاىل هــو أعلــم مبــا ينفــع اإلنســان‪ ،‬ألنــه هــو‬ ‫الــذي خلقهــم‪ ،‬وهــو أرحــم هبــم مــن أنفســهم ﭽ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬ ‫ﭡﭢﭣﭼ امللــك‪.‬‬ ‫الفهرس‪:‬‬

‫‪ -1‬أي تناول كمية حمدودة من الكحول‪ ،‬يف أوقات حمددة‬ ‫‪2- Rehm J, Shield K. Alcohol consumption. In: Stewart BW, Wild‬‬ ‫‪CB, eds. World Cancer Report 2014. Lyon, France: International‬‬ ‫‪Agency for Research on Cancer; 2014.‬‬ ‫‪3- Bagnardi V, Rota M, Botteri E, et al. Light alcohol drinking‬‬ ‫‪and cancer: a meta-analysis. Ann Oncol. 2013;24:301-308. Ab‬‬‫‪stract‬‬ ‫‪4- Lachenmeier DW, Przbylski MC, Rehm J. Comparative risk‬‬ ‫‪assessment of carcinogens in alcoholic beverages using the mar‬‬‫‪gin of exposure approach. Int J Cancer. 2012;131:E995-E1003.‬‬ ‫‪5- Homann N, Kärkkäinen P, Koivisto T, Nosova T, Jokelainen‬‬ ‫‪K, Salaspuro M. Effects of acetaldehyde on cell regeneration and‬‬ ‫‪differentiation of the upper gastrointestinal tract mucosa. J Natl‬‬ ‫‪Cancer Inst. 1997;89:1692-1697.‬‬ ‫‪6- Renaud S, de Lorgeril M. Wine, alcohol, platelets, and‬‬ ‫‪the French paradox for coronary heart disease. Lancet.‬‬ ‫‪1992;339:1523-1526.‬‬ ‫‪7- O'Keefe JH, Bhatti SK, Bajwa A, DiNicolantonio JJ, Lavie CJ.‬‬ ‫…‪Alcohol and cardiovascular health: the dose makes the poison‬‬ ‫‪or the remedy. Mayo Clin Proc. 2014;89:382-393.‬‬

‫كلمة (اآلية) يف سورة العنكبوت ‪3/‬‬

‫بقلم‪ :‬األستاذ نشأة غفور سعيد ‪-‬رمحه هللا‪-‬‬ ‫‪ -1‬الصفــة املشــركة بــن أنبيــاء هللا ورســله عليهــم الســام هــي‬ ‫رقم اآلايت‬ ‫ت اسم السورة عدد املرات‬ ‫الدعــوة اىل هللا وحــده‪ ،‬واألمــر ابإلصــاح‪ ،‬وبــر الفســاد‪ .‬وســنام‬ ‫من اآلية ‪84-80‬‬ ‫‪5‬‬ ‫األعراف‬ ‫‪1‬‬ ‫رســاالهتم التوحيــد اخلالــص‪ ،‬ونبــذ األصنــام واألواثن‪ ،‬واتبــاع‬ ‫املنهــاج اإلهلــي يف احليــاة‪ ..‬وهــذا مــا جنــده يف تك ـرار مقولــة األنبيــاء‪،‬‬ ‫من اآلية ‪83-73‬‬ ‫‪10‬‬ ‫هود‬ ‫‪2‬‬ ‫الواحــد تلــو اآلخــر‪ :‬ﭽ ﭵ ﭶ ﭷ ﭼ‪ ،‬وقوهلــم ألقوامهــم‪:‬‬ ‫من اآلية ‪77 -57‬‬ ‫‪20‬‬ ‫احلجر‬ ‫‪3‬‬ ‫ﭽﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﭼ‪.‬‬ ‫من اآلية ‪175-160‬‬ ‫‪15‬‬ ‫الشعراء‬ ‫‪4‬‬ ‫مجيعــا االستســام الكامــل هلل ﷻ واختــاذ صفــة‬ ‫والشـريعة املشــركة بينهــم ً‬ ‫من اآلية ‪58-54‬‬ ‫‪5‬‬ ‫النمل‬ ‫‪5‬‬ ‫(اإلســام)‪ ،‬و (املســلمني) هلــم وألتباعهــم‪ ،‬كمــا هــو مفصــل يف اتريــخ‬ ‫من اآلية ‪35-28‬‬ ‫‪8‬‬ ‫العنكبوت‬ ‫‪6‬‬ ‫األداين وآايت الذكــر احلكيــم‪.‬‬ ‫واآليــة الثالثــة يف ســورة العنكبــوت الــي تــرد فيهــا كلمــة (اآليــة) هــي عــن‬ ‫من اآلية ‪138-133‬‬ ‫‪6‬‬ ‫الصافات‬ ‫‪7‬‬ ‫قــوم لــوط ومواجهتــه إايهــم بــرك الفاحشــة والفســاد واإلفســاد‪،‬‬ ‫من اآلية ‪37-31‬‬ ‫‪7‬‬ ‫الذارايت‬ ‫‪8‬‬ ‫واإلحنـراف اخللقــي والشــذوذ اجلنســي‪ ،‬وممارســته مــن قبــل اإلنســان‪ .‬ومــن‬ ‫من اآلية ‪39-33‬‬ ‫‪7‬‬ ‫القمر‬ ‫‪9‬‬ ‫مث النتيجــة احلتميــة علــى قــدر اإلحن ـراف واجلرميــة‪.‬‬ ‫‪83‬‬ ‫وقد أحسن الدكتور حممد مجيل احلبال‪ ،‬عندما أفرد يف دراسته الطبية عن‬ ‫‪ -3‬االسم والنسب‪:‬‬ ‫آايت القرآن الكرمي‪ ،‬ابلكتابة عن (اإلشارات الطبية يف عقوبة قوم لوط)‪،‬‬ ‫هــو لــوط بــن هــاران ‪-‬أخــي إبراهيــم‪ -‬بــن اترح‪ ،‬بــن انصــر‪ ،‬بــن ســروج‪ ،‬بــن‬ ‫وأن الشــذوذ اجلنســي فعــل إجرامــي يعاقــب فاعلــه يف الدنيــا واآلخــرة‪.1‬‬ ‫رعو‪ ،‬بن فاجل‪ ،‬بن عابر‪ ،‬بن شاحل‪ ،‬بن أرنكشاذ‪ ،‬بن سام‪ ،‬بن نوح ‪.‬‬ ‫‪ -2‬اسم (لوط) يف القرآن الكرمي‪:‬‬ ‫آمــن إببراهيــم واهتــدى هبديــه‪ ،‬كمــا قــال تعــاىل‪ :‬ﭽ ﮅ ﮆ ﮇﮈ‬ ‫ورد اســم النــي لــوط ‪ ‬يف القــرآن الكــرمي علــى صورتــن‪ :‬األوىل (لــوط)‪،‬‬ ‫ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍﮓ ﭼ العنكبــوت‪ ،‬وتبــع عمــه إبراهيــم يف‬ ‫موقعــا‪ .‬والثانيــة (لوطــا) يف عشــرة مواقــع‪ ،‬كاآليت‪:‬‬ ‫وقــد ورد يف (‪ً )17‬‬ ‫رحالتــه‪ ،‬فــكان معــه مبصــر‪ ،‬وأغــدق عليــه ملــك مصــر‪ ،‬كمــا أغــدق علــى‬ ‫أمساء السور‬ ‫ت عدد املرات عدد السور‬ ‫إبراهيــم‪ ،‬فكثــر مالــه ومواشــيه‪ ،‬مث افــرق عــن إبراهيــم عــن ت ـر ٍ‬ ‫اض‪ ،‬ألن‬ ‫احلج‪ ،43‬النمل ‪ ،56‬العنكبوت‪،26‬‬ ‫األرض مل تتســع ملواشــيهما‪ ،‬ونــزل اىل ســدوم يف دائــرة األردن‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ص‪ ،13‬ق‪ ،13‬التحرمي‪10‬‬ ‫‪ -4‬بعــد انتقــال نــي هللا لــوط إىل قريــة ســدوم‪ ،‬وجــد فيهــا الفســاد‬ ‫املستشــري يف مجيــع مفاصــل احليــاة اإلجتماعيــة والسيســاية والقضائيــة‬ ‫احلجر‪ ،61-59‬القمر‪34-33‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫استنادا اىل املروايت العربية‪-‬‬‫واألخالقية‪ ..‬وقد أمجع أهل التاريخ والسري‬ ‫ً‬ ‫الشعراء ‪167-161-160‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫أن قريــة ســدوم كان قومهــا "مــن أفجــر النــاس وأكفرهــم‪ ،‬وأخبثهــم طويــة‪،‬‬ ‫هود‪89-81-74-70‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫وأقبحهــم ســرة‪ ،‬يقطعــون الســبيل‪ ،‬وأيتــون يف انديهــم املنكــر‪ ،‬وال يتناهــون‬ ‫‪17‬‬ ‫‪10‬‬ ‫عــن منكــر فعلــوه‪ ،‬لبئــس ماكانــوا يفعلــون"‪.2‬‬ ‫أما (لوطًا) فقد وردت يف عشرة مواقع‪ ،‬كاجلدول أدانه‪:‬‬ ‫وتقــع قريــة ســدوم يف أطـراف شــرق األردن‪ ..‬والبقعــة الــي أصاهبــا العــذاب‬ ‫أمساء السور ورقم اآلايت‬ ‫ت عدد املرات عدد السور‬ ‫هــي البقعــة الــي تعــرف اليــوم ابلبحــر امليــت‪ ،‬أو حبــرة لــوط‪ .‬ويــرى بعــض‬ ‫موجودا قبل هذا احلادث‪ ،‬ومت اكتشــاف‬ ‫العلماء أن البحر امليت مل يكن‬ ‫ً‬ ‫األعراف‪ ،80‬األنعام‪ ،86‬هود‪،77‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫آاثر مــدن قــوم لــوط علــى حافــة البحــر امليــت‪.‬‬ ‫النمل‪ ،54‬الصافات‪133‬‬ ‫‪ -5‬الشذوذ اجلنسي‪:‬‬ ‫األنبياء‪74-71‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫العالقــة املثليــة عنــد الذكــور (اللــواط)‪ :‬يؤكــد القــرآن الكــرمي يف مناقشــات‬ ‫العنكبوت ‪28،32،33‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫قوم لوط أن قومه أصيبوا مبرض جنسي‪ ،‬أبعدهم عن الفطرة واحلفاظ‬ ‫‪10‬‬ ‫‪7‬‬ ‫علــى النســل‪ ..‬وهــو كمــا قــال لــوط يف مواجهــة الــداء واالحن ـراف‪..‬‬ ‫أما ذكر الفاحشــة واإلحنراف اجلنســي وممارســة الشــذوذ اجلنســي (اللواط)‬ ‫ففــي املواجهــة األوىل قــال‪ :‬ﭽ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ‬ ‫موقعــا‪ ،‬ننقلهــا مــن مقــال الدكتــور احلبال‪:‬‬ ‫فقــد وردت يف (‪ً )83‬‬ ‫ضــح‬ ‫ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﭼ األع ـراف‪ .‬مث و ّ‬ ‫‪-1‬جملة اإلعجاز العلمي‪ ،‬اهليئة العاملية لإلعجاز‪ ،‬مكة املكرمة‪ :‬العدد ‪ ،44‬ص ‪.6-10‬‬

‫‪-2‬قصص األنبياء‪ ،‬عبدالوهاب النجار‪ :‬ص‪.112‬‬

‫‪47‬‬

‫الفســاد يف العمليــة‪ ،‬قائ ـاً هلــم‪ :‬ﭽ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ‬ ‫ﯨ ﯩﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﭼ األع ـراف‪ .‬ويف ســورة‬ ‫الشعراء يؤكد‪ :‬ﭽ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ‬ ‫ﭽ ﭾ ﭿﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﭼ‪ .‬وقــد واجههــم لــوط ‬ ‫ـتنكرا عملهــم واحنرافهــم‪ ،‬ووصفهــم ابجلهالــة وخمالفــة الفطــرة واســلوب‬ ‫مسـ ً‬ ‫الطبيعــة البش ـرية‪ ..‬مــع يقينهــم ابألســلوب الصحيــح يف الــزواج واحلفــاظ‬ ‫علــى النســل‪:‬‬ ‫ﭽ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﭼ النمل‪.‬‬ ‫ﭽ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﭼ النمل‪.‬‬ ‫ﭽ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﭼ الشعراء‪.‬‬ ‫ﭽ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﭼ األعراف‪.‬‬ ‫ﭽ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﭼ الشعراء‪.‬‬ ‫‪ -6‬رسالة لوط ‪:‬‬ ‫تتمثــل رســالة لــوط كبقيــة الرســاالت الســماوية‪ ،‬وأقرهبــا إليــه رســالة‬ ‫إبراهيــم‪ ،‬وميكــن تلخيصهــا يف النقــاط التاليــة‪:‬‬ ‫‪ .1‬اإلميان ابهلل وحده‪ ،‬وترك ونبذ الشرك واألواثن‪.‬‬ ‫‪ .2‬التقوى والعبادة اخلالصة هلل وحده‪.‬‬ ‫‪ .3‬التمسك ابألخالق الفاضلة احلميدة‪.‬‬ ‫‪ .4‬العمل ابلفطرة يف الزواج واحلاالت اإلمجاعية‪.‬‬ ‫‪ .5‬اإلبتعــاد عــن الفســاد اإلجتماعــي والتالعــب أبرزاق النــاس‪ ،‬وســلب‬ ‫األمــوال عــن طــرق اللصــوص وقطــاع الطــرق‪ ،‬والســيطرة علــى أمــوال‬ ‫الوافديــن اىل القريــة‪.‬‬ ‫‪ .6‬اإلبتعاد عن الشذوذ اجلنسي‪ ،‬والعودة اىل الزواج الطبيعي والفطرة‪.‬‬ ‫‪ -7‬اجلواب والنتيجة‪:‬‬ ‫‪ .1‬اإلصرار على األخالق اإلجتماعية السائدة يف جمتمع سدوم‪.‬‬ ‫‪ .2‬اإلصرار على ممارسة الشذوذ اجلنسي (اللواط)‪.‬‬ ‫‪ .3‬العمل اجلماعي يف حماولة إخراج لوط واملؤمنني من القرية‪.‬‬ ‫‪ .4‬حماولة اإلعتداء اجلنسي على ضيفي لوط ‪.‬‬ ‫وجــاءت الســاعات األخــرة يف قريــة ســدوم يف آايت ســورة هــود‪:‬‬ ‫ﭽ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁﰂ ﰃ ﰄ ﰅ‬ ‫ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍﰎ ﰏ ﰐ ﰑ ﰒﰓ‬ ‫ﰔ ﰕ ﰖﰗ ﰘ ﰙ ﰚ ﰛ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ‬ ‫ﭕﭖﭗﭘ ﭙﭚﭛﭜﭝ‬ ‫ﭞ ﭟ ﭠﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭼ‪.‬‬ ‫ويف اخلتــام‪ ،‬فــإن معــى خيانــة زوجــة لــوط هــي عــدم إمياهنــا برســالة‬ ‫زوجهــا‪ ،‬وبقائهــا كافــرة‪ ،‬مستحســنة ألخــاق قومهــا يف ســدوم‪ ..‬وهــذا‬ ‫دليــل عملــي علــى أن العقيــدة أمــر اختيــاري‪ ،‬فــإن النــي لــوط مل‬ ‫يســتطع أن جيعــل امرأتــه مؤمنــة متمســكة ابلعقيــدة‪ ،‬إلن الديــن ال يؤخــذ‬ ‫ابإلك ـراه والقهــر‪ ،‬وإمنــا علــى أســاس اإلقتنــاع والرضــا والقبــول‪.‬‬ ‫واحلمدهلل رب العاملني‪.‬‬ ‫‪48‬‬

‫هه‌یڤ العدد (‪ )46‬صیف ‪2017‬‬

‫صدر العدد األول من مجلة هه‌یڤ‬ ‫في عام ‪2002‬م‬ ‫‪ 46‬صیف‬

‫ئیعجازی زانستی و‬ ‫پەیوەندی بە ئیعجازی زمانەوانیەوە‬

‫دیارە قورئانی پیرۆز بە زمانێكی عەرەبی پاراو‬ ‫دابەزیوە‪ :‬ﭽ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ‬ ‫ﮜﮝﮞﮟﮠﮡﮢﮣﮤ ﮥﮦﭼ‬ ‫الشعراء‪ .‬واتە‪( :‬خوای گەورە ئەم قورئانەی ناردووەتە خوار‪،‬‬ ‫جوبریل هێناویەتە خوار‪ ،‬بۆ سەر دڵت تا تۆ لە ترسێنەران‬ ‫بیت‪ ،‬بە زمانێكی عەرەبی ڕەوان)‪ .‬تەنانەت نەیارانیشی‬ ‫هەر لە سەرەتای هاتنەخوارەوەی نیگاوە نەیانتوانیوە‬ ‫ڕەخنە لە زمانەوانی قورئان بگرن‪ ،‬لە كاتێكدا زۆر گرنگ‬ ‫بوو بەالیانەوە شتێك بدۆزنەوە بۆ ڕەخنەگرتن لەو دینە‬ ‫تازەیە‪ ،‬بۆ سەلماندنی نادروستیی‪ ،‬تا بڵێن‪ :‬چۆن دەبێت لەالیەن‬ ‫خوای ئاسمانەكان و ئادەمیزادەكانەوە هاتبێت و لە زمانی ئەوان‬ ‫نەزانێت!! گەر هەلێكیشیان دۆزیبێتەوە یەكودوویان لێ نەكردووە‪.‬‬ ‫خوای گەورە دەفەرموێت‪ :‬ﭽ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ‬ ‫ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮫ ﭼ إبراهيم‪ .‬واتە‪( :‬هەر پێغەمبەرێكمان‬ ‫ناردبێت تەنها بە زمانی گەلەكەی خۆی بووە‪ ،‬تا هەقیان بۆ‬ ‫ڕوون بكاتەوە)‪ .‬لەگەڵ شارەزایی عەرەب لە زمانەكەیان و شانازی‬ ‫كردنیان پێوەی‪ ،‬زمانی حاڵیان داننان بوو بە بەرزیی ڕەوانبێژی‬ ‫قورئان‪.‬‬ ‫پێدەچێت ڕەخنەی قوڕەیش و عەرەبە موشریكەكان لە ناوەڕۆكی‬ ‫پەیامەكە و دینەكە گیرابێت‪ ،‬نەك لە زمانی قورئان‪ ،‬چونكە‬ ‫خۆیان شارەزای زمان بوون‪ ،‬جگە لە جوانیی تەعبیر و داڕشتن‬ ‫هیچیان بەدی نەكردووە‪ ،‬ئەوەش دەمڕاستەكەیانە شاهێدی دەدات‪:‬‬ ‫«والله إن لقوله الذي يقول حالوة‪ ،‬وإن عليه لطالوة‪ ،‬وإنه لمثمر‬ ‫أعاله‪ ،‬مغدق أسفله‪ ،‬وإنه ليعلو وما يعلى‪ ،‬وإنه ليحطم ما تحته»‪.‬‬ ‫زمانی عەرەبی بەوە جیادەكرێتەوە كە موفرەداتی زۆرە و‪ ،‬بۆ‬ ‫هەر جووڵەیەكی ژیان‪ ،‬یان هەر هەڵوێست و وێنایەك‪ ،‬وشەیەكی‬ ‫تایبەتی بۆ دانراوە‪ .‬دیارە قورئان لەم بوارەدا لە پێش هەموویانەوە‬ ‫بووە‪ .‬نەك ئەوەندە‪ ،‬بەڵكو ئەو زاراوە زانستیانەی كە قورئان‬ ‫بەكاری هێناون‪ ،‬دەقاودەق لەگەڵ ڕاستیە زانستیەكەدا دەگونجێت‪،‬‬ ‫ئەگەر وشەیەكی دیكە بەكاربهاتایە لەوە نەدەچوو هەمان مەبەست‬ ‫ببەخشێت‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬وشەی (العلقة) كە لە باسی قۆناغبەندی‬ ‫دروستبوونی مرۆڤدا لە قورئاندا باسكراوە‪ ،‬چەند مانایەكی هەیە‬ ‫لە زمانی عەرەبیدا‪( :‬علق) وهو االلتصاق والتعلق بشيء ما‪ .‬والعلقة‪:‬‬ ‫دودة في الما‌ء تمتص الدم‪ ،‬وتعيش في البرك‪ ،‬وتتغذي على دما‌ء‬ ‫الحيوانات التي تلتصق بها‪ ،‬والجمع علق‪ .‬وعلقت الدابة إذا شربت‬ ‫الما‌ء فعلقت بها العلقة‪ .‬والعلق‪ :‬الدم عامة والشديد الحمرة أو الغليظ‬ ‫أو الجامد (لسان العرب جـ‪ 10‬ص‪ ،268-267‬الجوهري جـ‪ 4‬ص‪،1529‬‬ ‫مقاييس اللغة جـ‪4‬ص ‪ ،125‬المعجم الوسيط جـ‪2‬ص ‪ ،623‬القاموس‬ ‫المحيط جـ‪ 3‬ص‪ ،275‬المفردات لالصفهاني ص ‪ .)343‬ئەگەر بێین‬ ‫ژماره (‪ )45‬به‌هارى ‪2017‬‬ ‫هه‌یڤ‬ ‫‌‬

‫بەراوردی ئەم مانایانە بكەین‪ ،‬بەپێی زانستی سەردەم و‬ ‫وێنەگرتنی ئەو قۆناغە بە ڕێكارە سەردەمییەكان‪،‬‬ ‫دەبینین هەموو واتاكانی لەگەڵ ئەو قۆناغەدا تەعبیری‬ ‫لێ دەكات‪ :‬ئەو قۆناغە شێوەكەی لە زۆر ڕووەوە وەك‬ ‫زەرووە (وەك شێوەی و ئەو ژینگەیەی تێیدایە كە لەناو‬ ‫شلەدایە و‪ ،‬خۆی هەڵواسیوە و‪ ،‬خوێن وەردەگرێت) و بە‬ ‫دیواری منداڵدانەوە هەڵواسراوە و خوێن لەم قۆناغە‬ ‫دروست دەبێت و لەبەر ئەوەی سوڕەكە تەواو نەبووە‪،‬‬ ‫وەستاوە (جامد)ە و تەڕە و لە ڕوگەشیشدا وەك خوێنێكی‬ ‫سوور وایە‪(..،‬هەیڤ‪ ،‬ژمارە‪.)2003 ،4‬‬ ‫نەك ئەوەندە‪ ،‬بەڵكو قورئان دەستپێشخەریی كردووە لە‬ ‫ ‬ ‫ناونانی دیاردە گەردوونیەكان بە وشەیەك كە دەبێت هەر ئەو بێت‪،‬‬ ‫واتە بە بەكارهێنانی وشەیەكی تر مانا زانستیەكەی وەك خۆی‬ ‫دەرناچێت‪ ،‬بۆ نموونە‪( :‬الدخان) لە ئایەتی‪ :‬ﭽ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬ ‫ﯥﯦ ﯧﯨﯩﯪﯫﯬ ﯭ ﯮﯯﯰﯱ ﭼ‬ ‫فصلت‪ .‬زانایان ئەو دووكەڵەی كە ئاسمان و زەوی لێ دروست بووە‬ ‫پێیان وتووە (تەم)‪ ،‬بەاڵم تەم ساردە‪ ،‬لە كاتێكدا ئەو گەرم بووە‪،‬‬ ‫ئەم قۆناغە تەنۆڵكەی گازی تێدا بووە‪ ،‬كە ئەوەش لە دووكەڵدا‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە وشەی دووكەڵ (الدخان) زانستی ترە (عن تطابق‬ ‫بعض الكشوف الكونية مع االخبار القرآ‌نية‪ ،‬عبدالمجيد الزنداني)‪.‬‬ ‫قورئانی پیرۆز جارێكی تر زاراوەی وای بەكارهێناوە كە‬ ‫ ‬ ‫لەگەڵ سەردەمی ئەوكاتی (متلقي)دا بگونجێت و‪ ،‬هەر كاتەو بەپێی‬ ‫ئاستی زانستیی سەردەم لێی تێبگەن‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬ئایەتەكانی‪:‬‬ ‫ﭽﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ‬ ‫ﯙ ﭼ الروم‪ ،‬وشەی (أدنی) بە (نزیكترین) دێت‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ئەوكاته‌ی وا حاڵی بوون كە ئەو شوێنەی جەنگەكەی تیا ڕووی‬ ‫داوە نزیكترینە لە مەككەوە بۆیان تا شوێنی جەنگەكانی تر‪،‬‬ ‫یان نزیكترین زەوی ڕۆمەكانە لێیانەوە‪ ،‬بەاڵم لەم سەردەمەدا‬ ‫زانست سەلماندوویەتی ئەو شوێنەی جەنگەكەی تێدا ڕووی داوە‬ ‫لە نزمترین شوێنەكانی سەر زەویە (هەیڤ‪ ،‬ژمارە ‪ 37‬و ‪،)2015 ،38‬‬ ‫واتە بەكارهێنانی وشەی (أدنی) هەردوو ماناكەی گەیاندووە‪،‬‬ ‫هەردووكیشیان ڕاستن‪ ،‬لە هەر سەردەمە و بە پێی خۆی لێی‬ ‫تێگەیشتوون‪.‬‬ ‫كەواتە ئیعجازی زانستی لە سەرەتادا ئیعجازێكی‬ ‫ ‬ ‫زمانەوانی ڕەوانبێژیە‪ ،‬لە هەڵبژاردنی جوانترین و شیاوترین وشە‬ ‫بۆ هەواڵ و ئاماژە زانستیەكان‪ ،‬بە داڕشتنێكی ورد و موحكەم‪ ،‬تا‬ ‫بیسەلمێنێت ئەم قورئانە تەنها لەالیەن خوای گەورەوەیە‪ :‬ﭽ ﮓ‬ ‫ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﭼ الشعراء‪ ،‬ﭽ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬ ‫ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﭼ فصلت‪.‬‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫(‪)35‬‬

‫ئیعجازی زانستیی‬

‫گۆڤارێكی‌‌زانستيی‌‌وه‌رزییه‌‌ناوه‌ندی‌‌كوردستان‌بۆ‌ئیعجازی‌‌زانستی‌‌له‌‌قورئان‌و‌سوننه‌تدا‌ده‌ریده‌كات‬

‫(‪)40‬‬

‫ئیعجازی زانستی‬

‫گۆڤارێكی‌‌زانستيی‌‌وه‌رزییه‌‌ناوه‌ندی‌‌كوردستان‌بۆ‌ئیعجازی‌‌زانستی‌‌له‌‌قورئان‌و‌سوننه‌تدا‌ده‌ریده‌كات‬

‫‪44‬‬

‫ﮔﯚﭬﺎر زاﻧﺴﺘﻴﻰ وەرزﻳﻴ‬ ‫ﻧﺎوەﻧﺪى ﻛﻮردﺳﺘﺎن‬ ‫ﺑﯚ ﺋﻴﻌﺠﺎزى زاﻧﺴﺘﻰ ﻟ ﻗﻮرﺋﺎن و ﺳﻮﻧﻨﺗﺗﺪا‬ ‫دەرﻳﺪەﻛﺎت‬

‫زاﻧﺎى ﻣﻮﺳننن )ﺑﯾﯾﺮو((‬

‫دۆزەرەوەى ﻧﯿﻮەﺗﯿﺮەى زەوى ﺑ ﺑﮐﮐﺎرﻫﻨﻨﺎ زاﻧﺴﺘﻰ ﺳﮕﮕﯚﺷﮐﮐﺎرى و ﺟﺑﺑﺮ‬

‫بەكتریای گۆشت خۆر و شزوزی جنسی‬

‫ئایا مەی لە جەڵتەی دڵ دەمانپارێزێت؟‬

‫كورتهیهك له ژیانی‬ ‫مامۆستا نهشئهت غهفور سهعید‬

‫پیری ڕهیس دۆزهرهوهی ئهمریكای‬ ‫باشوور پێش كۆڵۆمبۆس‬

‫دوواﻧﻳﻳﻰ ﻟ ﻫﻣﻣﻮو ﺷﺘﻜﻜﺪا‬

‫ڕووهكای ئیعجاز له میراتی له ئیسالمدا‪...‬‬ ‫ئاماژهی قورئانی پیرۆز بۆ بورجهكانی گهردوون‪...‬‬ ‫مهی و ههڵسوكهوتی شهڕانگێزی‪...‬‬

‫ئێستا لە مەریخ خۆر لە خۆرئاواوە هەڵدێت و‬ ‫لە خۆرهەاڵتەوە ئاوا دەبێت‬

‫األلوان في القران الكريم‬

‫پێاڵوی زیرەك‬

‫شاری عهدهن شایهتییهك بۆ پێغهمبهرایهتی محهمهد‪...‬‬

‫میهرهبانی و پهروهردهكردن له نێو گیانداراندا‬

‫بۆ درێژه‌دان به‌م پرۆژانه‌ ك ‌ه ته‌نها له‌ خزمه‌تی قورئان و سوننه‌تدان‪ ،‬ناوه‌نده‌كه‌تان‬ ‫پێشوازی له‌ هاوكاریی ماددی و مه‌عنه‌ویی به‌ڕێزتان ده‌كات‪.‬‬ ‫بۆ زانیاری‪07707601225 :‬‬

‫ﺋﺎﻣﺎژەى ﻓررﻣﻮودە ﺳﺑﺑﺎرەت ﺑ‬ ‫ﺗﻗﻗﻴﻨووەى ﮔوورەﺗﺮﻳﻦ ﮔﻛﻛﺎن ﻟ ﺣﻴﺠﺎز‬

‫ﭼﻧﻧﺪ ﻻﻳﻧﻧﻚﻚ ﻟ ﺋﻴﻌﺠﺎزى زاﻧﺴﺘﻰ ﻗﻮرﺋﺎ ﭘۆۆز‬ ‫ﻟ ﺑﻮارى )ﭘﺎﻛﮋﻛﺮدﻧووە و ﻛﺎﻧﺰاﻛﺎرى(‬