Arboretum Wirty - Sosna by Lech J. Zdrojewski

SOSNY Rodzina: Sosnowate (Pinaceae) Rodzaj: Sosna (Pinus)

Kolekcja sosen

Sośnina to najczęściej spotykany w Polsce las, a w zasadzie bór. Złożony w większości z sosny pospolitej (Pinus sylvestris L.) i rosnący na różnych glebach, od suchych piasków, poprzez piaski gliniaste, aż po torfowiska, a nawet bagna. Zasiedla tereny suche, wilgotne i mokre. Występuje także wysoko w górach, często zaczepiając się o skały korzeniami tylko częściowo wrastającymi w górską, ubogą i płytką glebę. W Polsce, spośród 115. gatunków sosen występujących głównie w strefie klimatu umiarkowanego, naturalnie rosną tylko cztery: sosna pospolita (P. sylvestris L.), S. limba (P. cembra L.), S. górska (P. mugo Turra) zwana także sosną kosą lub kosówką i S. błotna (P. uncinata (Link) Janchen & Neumayer 1942) uważana za podgatunek kosodrzewiny, nazywana czasami kosówką błotną. W odróżnieniu od krzewiastej kosówki, S. błotna jest drzewem dorastającym do 25 metrów wysokości. Igły sosen wyrastają na krótkopędach w pęczkach, po dwie, trzy lub pięć, są zimotrwałe i pozostają na drzewie od trzech do piętnastu lat. Sosny to rośliny jednopienne. Kwiaty męskie i żeńskie tworzą się na tym samym drzewie i są wiatropylne. Sosny wykształcają szyszki o różnym kształcie i wielkości. Największe z nich osiągają nawet 50 cm długości. Nasiona większości gatunków sosen dojrzewają w drugim roku po kwitnieniu. Najstarsze kopalne szczątki sosen znaleziono w pokładach dolnej kredy, przy czym duże zróżnicowanie tych pozostałości świadczy o wcześniejszym powstaniu tej grupy roślin, prawdopodobnie już na początku ery mezozoicznej. Drewno sosen jest wykorzystywane w różnorodny sposób, od wyrobu tarcicy poprzez produkcję sklejek i oklein, wytwarzanie płyt wiórowych i izolacyjnych, aż do przerobu chemicznego. Także w szkutnictwie stosowano drewno sosnowe, gdyż dawniej najlepsze maszty wyrabiano z sosen pochodzących z terenów położonych nad Bałtykiem. Niegdyś drewno sosnowe było powszechnym źródłem opału. Przez wieki drewno sosnowe stosowane było jako materiał budowlany, dzisiaj powracający do łask i coraz powszechniej wykorzystywany nawet na wielkogabarytowe elementy konstrukcyjne (belki i dźwigary klejone). W medycynie i kosmetyce znajdują zastosowanie olejki eteryczne ekstrahowane z igieł. Do przerobu chemicznego pozyskiwana jest także żywica sosnowa. Jesienią na podłożu pod koronami sosen można zobaczyć odłamane przez silne wiatry końcówki pędów, nazywane cetyną. Dawne wyobrażenia czyniły z tego drzewa łącznik między niebem a ziemią. Z tego względu niektóre drzewa, między innymi sosny, sadzono w pobliżu kaplic, cmentarzy, czy kościołów. Sadzenie drzew na mogiłach miało zapewnić zmarłym możliwości odrodzenia. W miarę rozwoju historycznego stało się to działaniem obronnym,

BÓR

mającym chronić żywych przed niekorzystnym działaniem zmarłych. Sosna była także świętym drzewem słowiańskiego diabła Boruty. Zamieszkiwał on podobno, jako władca lasu i opiekun zwierząt, starą sosnę w centrum puszczy. Słowianie traktowali sosny z szacunkiem i powagą. Podczas obchodzenia Święta Wiosny, sosna pełniła rolę przedmiotu liturgicznego. Nie tylko w słowiańszczyźnie, ale i na dalekim wschodzie istniały wierzenia związane z sosną. Była ona sadzona przez Chińczyków w ogrodach, jako symbol stałości, nieśmiertelności i siły charakteru. Przy niej zwykle wysadzano śliwę i bambus. Już 3000 lat p.n.e. w Chinach, za panowania cesarza Szen Nung, mieszkańcy państwa środka pijali herbatę pod sosną, przestrzegając ścisłego ceremoniału. Wielbili w ten sposób dobrego ducha mieszkającego w tym drzewie. Obrzędowy zwyczaj picia herbaty pod sosną, od Chińczyków przejęli w VIII wieku Japończycy. Uroczystość picia herbaty pod sosnami kultywowali jeszcze w XVI wieku japońscy Samuraje. Sosna w japońskich ogrodach była symbolem długiego życia. Wśród sosen są także potężne drzewa, z których największe rozmiary (powyżej 80 m wysokości) osiągają sosny Lamberta (P. lambertiana Dougl.). Inną sosną, rekordzistką jest S. długowieczna (P. longaeva D.K. Bailey) wskutek różnic w nazewnictwie utożsamiana z S. ościstą (P. aristata Engelm.). Ocenia się, że okazy tego gatunku znalezione w Górach Białych (na zachodnie USA) osiągnęły wiek 3000 - 4600 lat. W kolekcji Arboretum Wirty oprócz krajowych sosen rosną również gatunki amerykańskie takie jak: Sosna Jeffreya (P. jeffreyi Grev. et Balf. ex Murr.), która w Polsce jest rzadko spotykanym, dekoracyjnym gatunkiem sosny, o egzotycznym wyglądzie dzięki długim igłom i okazałym szyszkom. Igły tej sosny mogą osiągać długość do 30 cm. Pędy są grube, mocne i sztywne, z niebieskawym nalotem, a złamane wydzielają cytrynowy zapach. Jest ona sosną raczej mniej wytrzymałą na niskie temperatury, a młode egzemplarze w naszej kolekcji pochodzą od starej sosny Jeffreya, która rosła w Wirtach i była największym drzewem tego gatunku w Polsce. Sosna oścista (P. aristata Engelm.) jest małym drzewem, zwykle o pokroju krzaczastym. W naszym kraju brak jest starszych drzew tego gatunku. Posiada krótkie, silnie kłujące przy dotknięciu igły, gęsto ułożone na pędzie i pokryte kropelkami żywicy wyglądającymi jak białe mszyce. Sosna ta pochodzi z Gór Skalistych w USA, gdzie rośnie w ekstremalnych warunkach na górnej granicy lasu. Okazy z Gór Białych mają 30004600 lat i są najstarszymi drzewami na świecie. Na skutek różnic w nazewnictwie czasem określana jako S. długowieczna (P. longaeva D.K. Bailey).

Sosna smołowa (P. rigida Mill.), jest jedną z grupy trójigłowych sosen. Naturalnie rośnie we wschodnich stanach USA, gdzie porasta piaski i pogorzeliska, i jest postrzegana jako gatunek sosny pionierskiej. Charakterystyczne dla tej sosny są pęczki pędów odroślowych na pniach i kolczaste szyszki, skupione w grupach pozostające przez wiele lat na drzewach. Do Europy została pomyłkowo sprowadzona zamiast (P. palustris Mill.) S. długoigielnej. Sęki tej sosny dawały smolne trociny, dziegieć i olej do smarowania. Była wysadzana do zadrzewiania i stabilizowania wydm nadmorskich. Sosna żółta (P. ponderosa Dougl. ex Laws.), jest drzewem o wąskiej i luźnej koronie, mającym boczne grube, krótkie gałęzie, które są najczęściej ułożone w regularnych okółkach. Wewnętrzna strona kory jest jasnożółta, młode pędy po nacięciu wydają przyjemny, cytrynowy zapach. Igły są zgrupowane po 3 w pęczku, długie i sztywne, ostro zakończone, gęsto skupione na końcach gałązek. Sosna ta wykształca duże szyszki o jajowatym kształcie, bezpośrednio osadzone na pędzie (siedzące) i często skupione po kilka w grupie. Po opadnięciu szyszki, na pędzie zostaje wieniec nasadowych łusek. Jest podobna do sosny Jeffreya, lecz w naszych warunkach znacznie od niej odporniejsza na niskie temperatury. Sosna wejmutka (P. strobus L.), to drzewo o koronie luźno ugałęzionej z cienkimi pędami i gładką korą. Jest sosną z grupy sosen pięcioigielnych (po 5 igieł w pęczku). Igły są bardzo cienkie, wiotkie, sinozielone, na brzegach drobno ząbkowane. Ma wąskie i zwisające szyszki, często wygięte i pokryte wyciekami żywicy. W Ameryce Północnej jest podstawowym gatunkiem leśnym dostarczającym drewna dla przemysłu celulozowego. S. wejmutka rośnie bardzo szybko, ale jest niestety atakowana przez rdzę porzeczkowo-wejmutkową, która powoduje jej zamieranie. Stąd nawet po udanych próbach nasadzeń w Polsce nie uzyskała znaczenia gospodarczego. Pomimo małej odporności na rdzę porzeczkowowejmutkową jest gatunkiem chętnie wysadzanym w parkach i dużych ogrodach ze względu na swój dekoracyjny wygląd. Sosna wydmowa (P. contorta Dougl. ex Loud.), to gatunek bardzo zmienny, posiadający wiele odmian geograficznych, od wysokich drzew (forma górska), do niskich form niemal krzaczastych (forma nadbrzeżna). Jest sosną z grupy dwuigłowych, wykształcających małe szyszki z zakrzywionymi kolczastymi wyrostkami, które pozostają przez szereg lat na gałązkach. Sosna ta zajmuje tereny odkryte po zrębach i pogorzeliskach, zwłaszcza bezpośrednio po pożarach lasów, gdyż ogień powoduje masowe otwieranie się jej szyszek. S. wydmowa jest gatunkiem pionierskim, osiedlającym się na bagnach i torfowiskach na Alasce, a na południu na piaskach nadmorskich. W naszej kolekcji rosną również sosny z Dalekiego Wschodu: Sosna Armanda (P. armandii Franch.), jest drzewem o szerokiej luźnej koronie z długimi, poziomo ułożonymi gałęziami bocznymi. Ma gładką korę o zielonoszarej barwie. W naszych warunkach już dziesięcioletnie drzewa zawiązują liczne szyszki z dużymi nasionami bez skrzydełek, które są jadalne. Sosna ta została sprowadzona z Chin do Zachodniej Europy w końcu XIX wieku, a w Polsce spotykana jest wyłącznie w kolekcjach. Jest bardzo oryginalna ze względu na długie i zwisające igły i podobna do sosny himalajskiej, ale bardziej odporna na mrozy i suszę. Sosna drobnokwiatowa (P. parviflora Sieb. et Zucc.), jest gatunkiem sosny o igłach zebranych po 5 w pęczkach, które są skupione miotełkowato na końcach gałązek i są krótkie, raczej miękkie, z białymi paskami od wewnątrz. Wykształca małe szyszki, które przez kilka lat wiszą na drzewie po wysypaniu nasion. Nasiona są duże z krótkim, szczątkowym skrzydełkiem. Jest to sosna od wieków uprawiana jako gatunek ozdobny, między innymi w sztuce „bonzai”. Sosna koreańska (P. koraiensis Sieb. et Zucc.), jest drzewem z długimi, odstającymi gałęziami. Pokrywa się igłami, po 5 w pęczkach, które są od spodu pokryte woskowym nalotem, odstające i przegięte. Wykształca ciężkie szyszki, które opadają na ziemię zamknięte, a jej nasiona nie mają skrzydełek, są to jadalne „orzeszki”. Ta sosna jest w Polsce rzadko spotykana poza kolekcjami, chociaż jest wytrzymała na mrozy i odporna na rdzę. Z gatunków europejskich sosen w Arboretum Wirty rosną: Sosna dalmatyńska (P. leucodermis Ant.), która jest drzewem o gęstej, regularnej koronie i grubych sztywnych pędach, czasem pokrytych białym nalotem. Ma igły zebrane po 2. w pęczku, sztywne, ostre, błyszczące, bardzo gęsto skupione na końcach pędów. Wykształca szyszki podobne do sosny czarnej, które są przed dojrzeniem fioletowoczarne. W Europie Zachodniej jest jedną z najważniejszych sosen uprawianych w celach ozdobnych. W naszych warunkach rośnie wolno. Sosna czarna (P. nigra Arn.), jest drzewem o szerokiej koronie. Ma igły po 2. w pęczku, które są ciemnozielone, sztywne, grube i ostro zakończone. Szyszki jajowate, siedzące, zwykle po 2-4 obok siebie. Jest jedynym drzewem iglastym, które wytrzymuje nawet bardzo wysokie zanieczyszczenie powietrza pyłami i substancjami gazowymi. Jest gatunkiem bardzo zmiennym, reprezentowanym na rozległym zasięgu przez kilka podgatunków.

SOSNA POSPOLITA, Pinus sylvestris L.

SOSNA POSPOLITA odm. Globosa Viridis, Pinus sylvestris ‘Globosa Viridis’

SOSNA POSPOLITA odm. Waterera, Pinus sylvestris ‘Watereri’

SOSNA POSPOLITA odm. Fastigiata, Pinus sylvestris ‘Fastigiata’

SOSNA WYDMOWA, Pinus contorta Dougl.ex Loud.

SOSNA GÓRSKA odm. Hesse, Pinus mugo ‘Hesse’

SOSNA GÓRSKA odm. Mops, Pinus mugo ‘Mops’

SOSNA GÓRSKA odm. Gnom, Pinus mugo ‘Gnom’

SOSNA GÓRSKA, Pinus mugo Turra

SOSNA WEJMUTKA, Pinus strobus L.

SOSNA DROBNOKWIATOWA, Pinus parviflora Sieb. et Zucc.

SOSNA ŻÓŁTA, Pinus ponderosa Dougl. ex Laws.

SOSNA KOREAŃSKA, Pinus koraiensis Sieb. et Zucc.

SOSNA DALMATYŃSKA, Pinus leucodermis Ant.

SOSNA JEFFREYA, Pinus jeffreyi Grev. et Balf. ex Murr.

SOSNA OĹ&#x161;CISTA, Pinus aristata Engelm.

SOSNA ARMANDA, Pinus armandii Franch.

SOSNA SMOŁOWA, Pinus rigida Mill.

SOSNA RUMELIJSKA, Pinus peuce Griseb.

ARBORETUM WIRTY - KOLEKCJA: SOSNY Teksty - Krzysztof Frydel, Włodzimierz Wałaszewski Fotografie - Krzysztof Frydel, Lech J. Zdrojewski Projekt - Lech J. Zdrojewski Redakcja - Krzysztof Frydel, Lech J. Zdrojewski Skład - Katarzyna Stosik, Wanda Krzywicka Wydanie elektroniczne Zrealizowano na zlecenie Nadleśnictwa Kaliska