Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945_Władysław Bartoszewski

Ten, co o własnym kraju zapomina Na wieść, jak krwią opływa naród czeski, Bratem się czuje Jugosłowianina, Norwegiem, kiedy cierpi lud norweski.

Z matką żydowską nad pobite syny Schyla się, ręce załamując żalem, Gdy Moskal pada – czuje się Moskalem, Z Ukraińcami płacze Ukrainy.

Ten, który wszystkim serce swe otwiera, Francuzem jest, gdy Francja cierpi. Grekiem, Gdy naród grecki z głodu obumiera, Ten jest z ojczyzny mojej. Jest człowiekiem.

1943 Antoni Słonimski

Wł adys ł aw Bartosze wski

P o o b u s t ro n ac h m u ru Polska była w chwili wybuchu II wojny światowej największym skupiskiem Żydów w Europie. Według danych ostatniego przedwojennego powszechnego spisu ludności z 1931 r. 3 130 581 obywateli polskich zadeklarowało swą przynależność do wyznania mojżeszowego. Na podstawie szacunkowej oceny przyrostu naturalnego ludności żydowskiej w Polsce w latach 1931–1939 przyjmuje się (przy uwzględnieniu zjawiska emigracji Żydów z Polski w tym okresie), że liczba obywateli polskich-Żydów w dniu 1 września 1939 r. wynosiła 3 474 000. Stanowiło to około 10% ogółu ludności państwa polskiego. (Dla porównania: w ZSRR – 1,6%, w Czechosłowacji – 2,4%, w Rumunii – 4,5%, na Węgrzech – 4,5%, w Bułgarii – 0,8%, w Jugosławii – 0,5%, we Francji – 0,8%, w Belgii – 1,2%, w Holandii – 1,7%, w Danii – 0,2%, w Norwegii – 0,1%). W świetle hitlerowskich kryteriów rasistowskich liczba ta była odpowiednio większa, gdyż – jak wiadomo – obejmowały one pojęciem „Żyda” również chrześcijan pochodzenia żydowskiego do drugiego pokolenia. Żydzi polscy byli przeważnie skupieni w miastach i miasteczkach. Spis ludności z 1931 r. wykazał, że 77% Żydów mieszkało w miastach, a tylko 23% na wsi. Wśród niespełna 9 000 000 mieszkańców miast 5 500 000 – to Polacy, 2 400 000 – Żydzi (resztę ludności miejskiej stanowili Niemcy, Ukraińcy itd.). Ten stan rzeczy z 1931 r. nie uległ większym zmianom do chwili wybuchu II wojny światowej. Miało to w okresie okupacji określone skutki: wielka koncentracja ludności pochodzenia żydowskiego w punktach miejskich i wielkomiejskich ułatwiła Niemcom realizację ich polityki dyskryminacyjnej, a następnie eksterminacyjnej. Żydostwo polskie miało silne poczucie narodowe. Wyrazem tego może być fakt, że ok. 85% Żydów polskich podało w czasie spisu ludności w 1931 r. język żydowski lub hebrajski za swój język ojczysty. W roku szkolnym 1937–1938 było w Polsce 226 szkół powszechnych i 12 szkół średnich ogólnokształcących (gimnazjów) oraz 14 szkół średnich zawodowych z żydowskim lub hebrajskim językiem nauczania, choć większość uczącej się młodzieży żydowskiej uczęszczała do szkół polskich (np. w roku szkolnym 1936–1937 gimnazja ogólnokształcące ukończyło w Polsce 4132 uczniów wyznania mojżeszowego na ogólną liczbę 21 915 absolwentów, a dyplomy ukończenia wyższych uczelni uzyskało 911 Żydów na 6114 absolwentów). W tym samym czasie ukazywało się 130 czasopism w języku żydowskim lub hebrajskim, wśród nich 11 periodyków naukowych i 94 pisma informacyjne lub literackie. W ciągu 1937 r. pojawiły się na terenie państwa polskiego ogółem 443 publikacje nieperiodyczne (książki

6

ten jest z ojcz y zny moje j

i broszury) w językach żydowskim i hebrajskim, w łącznym nakładzie 675 700 egzemplarzy. Funkcjonowało 15 teatrów i teatrzyków grających w języku żydowskim.

Tak więc można stwierdzić, że życie umysłowe i kulturalne żydostwa polskiego było w okresie poprzedzającym bezpośrednio wybuch II wojny światowej w pełnym rozwoju, stosownie zresztą do wielkiego znaczenia, jakie skupisko Żydów w Polsce miało w światowej diasporze żydowskiej.

Równocześnie inteligencja polska pochodzenia żydowskiego brała aktywny udział w życiu społecznym Polski. Bardzo wielu uczonych, artystów (pisarzy, plastyków, muzyków, ludzi teatru), dziennikarzy, lekarzy, prawników itd. przyczyniło się w poważnym stopniu do ożywienia ruchu intelektualnego w odrodzonym państwie polskim, do rozwoju nauki i sztuki. Żydzi uczestniczyli też aktywnie w polskim życiu politycznym jako członkowie, a często i czołowi działacze partii demokratycznych i socjalistycznych, także w nielegalnie wówczas działającej Komunistycznej Partii Polski.

Nie brak było inteligencji i mieszczaństwa żydowskiego w różnych ugrupowaniach politycznych obozu piłsudczyków, jak np. w Bezpartyjnym Bloku Współpracy z Rządem. Żydowskie partie polityczne – zarówno socjalistyczny Bund, jak również ugrupowania prawicy i lewicy syjonistycznej oraz konserwatywno-religijne – były reprezentowane w sejmie, a także, dość szeroko, w samorządzie terytorialnym (np. w Warszawie w chwili wybuchu II wojny światowej ludność żydowska miała 20 radnych, w Łodzi 17 radnych itd.).

W kampanii wrześniowej 1939 r. uczestniczyło w walce z Niemcami w szeregach armii polskiej ok. 120 000 obywateli polskich Żydów. 32 216 żołnierzy i oficerów Żydów poległo, a 61 000 zostało wziętych do niewoli niemieckiej, z czego większość następnie zginęła.

W wyniku okupacji części ziem polskich przez wojska niemieckie w zasięgu władzy Trzeciej Rzeszy znalazło się początkowo około 2 000 000 Żydów. Latem 1941 r., po zajęciu przez Niemców w trakcie wojny z ZSRR pozostałych części państwa polskiego w jego granicach z 1939 r., liczba Żydów polskich pod okupacją niemiecką wzrosła do około 2 800 000 osób. Reszta bądź to znajdowała się w głębi ZSRR, bądź też zdołała się przedostać do różnych krajów europejskich (Węgry, Rumunia, kraje bałtyckie), a nawet pozaeuropejskich.

Liczba Żydów, którzy uratowali się na terenach państwa polskiego okupowanych przez Niemców, szacowana jest przez historyków żydowskich rozmaicie – w granicach od 40–50 tys. (Philip Friedman) do 100–120 tys. (Józef Kermisz). Część zdołała przetrwać do końca wojny w niektórych obozach koncentracyjnych (Oświęcim, Majdanek), obozach pracy lub obozach jeńców. Reszta ocalała w partyzantce lub w ukryciu w otoczeniu polskim, w kontaktach ze społeczeństwem polskim i przy jego pomocy.

Liczba tych ukrywających się – początkowo dość znaczna – malała jednak z roku na rok, w miarę wzrostu terroru okupanta i krwawych strat całej społeczności polskiej.

Zamierzenia eksterminacyjne wobec Żydów na okupowanych terenach Polski realizowane były przez Niemców etapami i to w tak perfidny sposób, że zarówno społeczeństwo żydowskie, jak i polskie nie zdawały sobie w pełni sprawy – aż do ostatnich miesięcy 1941 r., a nawet dłużej – z ostatecznych celów polityki hitlerowskiej.

Po obu stronach muru

7

Obowiązujące metody postępowania wobec Żydów na terenach okupowanych ustalone zostały w Berlinie już 21 IX 1939 r., a więc zanim kampania w Polsce dobiegła końca. Szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Reinhard Heydrich zalecił dowódcom grup operacyjnych policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) rozróżnienie przy rozwiązywaniu „problemu żydowskiego” między „ostatecznym celem (który wymaga dłuższego czasu) a etapami prowadzącymi do ostatecznego celu (które będą realizowane w krótkich terminach)”. Zwracał przy tym uwagę, że „zaplanowane łączne posunięcia (a więc ostateczny cel) muszą być utrzymywane w ścisłej tajemnicy”.

Nakazywał też – jako etap w drodze do osiągnięcia ostatecznego celu – przeprowadzenie „we wzmożonym tempie” koncentracji „Żydów z prowincji w większych miastach”, przewidując tworzenie tam odrębnych dzielnic mieszkaniowych (zob. dokument nr 1).

Losy ludności żydowskiej zamieszkałej w zachodnich województwach państwa polskiego, „włączonych” dekretem Hitlera z 8 X 1939 r. do Rzeszy Niemieckiej, przesądzało zarządzenie Himmlera z 30 X 1939 r. Nakazywało ono przesiedlenie w ciągu 4 miesięcy do tzw. Generalnej Guberni, utworzonej na terenach Polski centralnej, wszystkich Żydów z Pomorza Gdańskiego, z Poznańskiego i Górnego Śląska, wraz ze znaczna liczbą „szczególnie wrogo nastawionej ludności polskiej”. Realizację tych zadań – zarówno w odniesieniu do Żydów, jak i Polaków – powierzył Heydrich 21 XII 1939 r. Adolfowi Eichmannowi. Ok. 200 000 Polaków i ok. 100 000 Żydów deportowano zimą 1939–1940 z samego tylko „Kraju Warty” (Wartheland), głównie na teren województw lubelskiego, kieleckiego i krakowskiego (zob. dokumenty nr 3 i 5). Transporty wysyłano w nieopalanych wagonach bydlęcych, bez najniezbędniejszego choćby zaopatrzenia, toteż śmierć już w drodze zbierała obfite żniwo.

W Łodzi – drugim pod względem liczebności skupisku Żydów w Polsce – utworzono w pierwszych miesiącach 1940 r. (na podstawie zarządzenia z 8 II 1940 r.) getto, pomyślane jako tymczasowe miejsce izolacji, a zarazem wielki obóz pracy przymusowej. Na obszarze ok. 4 km2 stłoczono tam ponad 160 000 ludzi; oznaczało to przeciętną – 6 osób na jedną izbę mieszkalną. Niemal wszystkich (łącznie z dziećmi od lat 10) zatrudniono w zakładach przemysłowych, z których setki firm niemieckich czerpały ogromne zyski. Stopniowo osadzano w getcie łódzkim zdolnych jeszcze do pracy Żydów z Brześcia Kujawskiego, Bełchatowa, Wielunia, Sieradza, Zgierza, Brzezin, Pabianic i wielu innych miejscowości. Jesienią 1941 r. przybyło tam ok. 20 000 Żydów deportowanych z Wiednia, Berlina, Frankfurtu nad Menem, Hamburga, Düsseldorfu, Kolonii, Emden, z Luksemburga i Pragi czeskiej.

W Generalnej Guberni wchodziły tymczasem w życie coraz to nowe zarządzenia dyskryminacyjne wobec Żydów, jak nakaz noszenia opasek z gwiazdą (zob. dokument nr 4), konfiskata majątku nieruchomego i częściowa konfiskata majątku ruchomego, usunięcie z pracy w instytucjach publicznych, ograniczenie swobody poruszania się, zakaz korzystania z publicznych środków komunikacji (zob. dokument nr 6).

Do najdotkliwszych form ucisku należał przymus pracy dla ludności żydowskiej w wieku od lat 14 do 60 (wprowadzony rozporządzeniem generalnego gubernatora Franka z 26 X 1939 r.), egzekwowany w sposób szczególnie bezwzględny (zob. dokument nr 2). W początkach 1940 r. zorganizowali też Niemcy pierwsze obozy pracy przymusowej dla Żydów. „To, co wiemy o obozach dla Żydów, istniejących już od wiosny minionego roku, jest wręcz przerażające – donosił »Biuletyn Informacyjny«, organ

8

ten jest z ojcz y zny moje j

Związku Walki Zbrojnej, w nrze z 9 I 1941 r. – Żydowski obóz pracy niczym właściwie nie różni się od Oświęcimia. Ludzi całkowicie nieprzygotowanych do pracy zimą w polu, bez odpowiednich ubrań, fatalnie odżywianych, pędzi się z folwarków i wsi, gdzie są rozlokowani w nieopalanych stodołach i szopach, na roboty fortyfikacyjne.

Traktowanie sadystyczne. Śmiertelność olbrzymia”.

W tym samym czasie w Generalnej Guberni potęgowało się z miesiąca na miesiąc nasilenie terroru wobec całego społeczeństwa. Już jesienią 1939 r. Niemcy dokonywali masowych aresztowań i potajemnych egzekucji w wielu polskich miastach i miasteczkach. Natomiast 6 listopada 1939 r. w Krakowie podstępnie aresztowano 183 uczonych, profesorów i wykładowców Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Akademii Górniczej, i zesłano ich do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen; dwudziestu uczonych przypłaciło to życiem. Akcja hitlerowska przeciw polskim uczonym w Krakowie odbiła się donośnym echem w całej okupowanej Polsce, stała się też szeroko znana w wielu krajach europejskich. Zaledwie kilka tygodni później następuje nowa głośna zbrodnia hitlerowska: w osiedlu Wawer pod Warszawą zamordowano 27 XII 1939 r. 108 mężczyzn wyciągniętych z mieszkań, w odwet za zastrzelenie dwu podoficerów niemieckich przez zawodowych bandytów, znanych policji kryminalnej z nazwisk.

W maju 1940 r. rozpoczęto w GG realizację szeroko zakrojonego planu biologicznej likwidacji inteligencji polskiej, tzw. akcję A-B (Ausserordentliche Befriedungsaktion).

Zginęło wówczas wielu wybitnych przedstawicieli polskiego życia kulturalnego i społecznego, a kilka tysięcy mężczyzn porwanych w trakcie obław ulicznych i domowych w Warszawie wywieziono w sierpniu i wrześniu 1940 r. na powolną śmierć do Oświęcimia.

Wszystkie te okoliczności utrudniały zrazu orientację co do charakteru i zakresu specjalnych zamierzeń niemieckich w stosunku do Żydów. Dopiero wyodrębnienie przymusowych miejsc zamieszkania dla ludności żydowskiej i oddzielenie ich w 1940 r. wysokimi murami od pozostałych części miasta i osiedli wzbudziło większe zaniepokojenie. Wprawdzie pierwsze getto w Generalnej Guberni powstało – w Piotrkowie – już w październiku 1939 r., ale w największych skupiskach ludności na terenie GG – w Warszawie i w Krakowie – utworzono i zamknięto getta znacznie później: w Warszawie w listopadzie 1940 r. (na podstawie rozporządzenia z 2 X 1940 r., zob. dokument nr 7), a w Krakowie dopiero w marcu 1941 r. (na podstawie rozporządzenia z 3 III 1941 r.).

Przymusem przesiedlenia do gett, jak zresztą wszystkimi poprzednimi zarządzeniami dyskryminacyjnymi dotyczącymi Żydów, objęto wszystkie osoby, których trzej dziadkowie należeli do gminy wyznaniowej żydowskiej, bez względu na to, czy same były wyznania mojżeszowego, czy chrześcijańskiego. Wskutek tego prześladowania z powodów rasowych dotknęły również wielu ludzi, którzy ani sami się za Żydów nie uważali, ani w środowisku polskim za Żydów nie uchodzili, zwłaszcza że w przypadku tzw. mieszańców interpretowano przepisy zazwyczaj na ich niekorzyść.

Okres zamykania „żydowskich dzielnic mieszkaniowych” postawił wielu ludzi uznanych za Żydów w świetle ustaw norymberskich wobec bardzo trudnego problemu wyboru dalszego sposobu życia, a wielu „aryjskich” Polaków wobec moralnej konieczności przyjścia z pomocą tym, którzy zdecydowali się podjąć wielkie ryzyko niewykonania zarządzeń niemieckich.

Sytuacja moralna i materialna Żydów w GG nie kształtowała się oczywiście jednolicie; innymi możliwościami dysponowała inteligencja i rodziny zasymilowane,

Po obu stronach muru

9

powiązane z otoczeniem kontaktami towarzyskimi i zawodowymi, inne zaś – nieporównanie mniejsze – były w tym zakresie możliwości biedoty żydowskiej, a szczególnie środowiska ortodoksów, pozostającego od wieków w świadomej izolacji od otoczenia nieżydowskiego. Toteż w chwili tworzenia zamkniętych dzielnic żydowskich nieznaczna tylko część ludzi skazanych na izolację mogła przeciwstawić się zarządzeniom niemieckim i podjąć ryzyko nielegalnego bytowania wśród Polaków. Nie można też zapominać, że decyzja niepójścia do getta miała w każdym jednostkowym wypadku szereg aspektów natury ekonomicznej, zawodowej i rodzinnej, że różnie interpretowano pojęcia solidarności i związków ze środowiskiem.

Warunki życia w gettach okazały się niebawem trudne do zniesienia (zob. dokument nr 25). Kilkakrotne zmniejszanie obszaru gett wielkomiejskich połączone było z dokuczliwymi przesiedleniami wewnętrznymi. Zagęszczenie ludności sięgało kilkunastu osób na izbę w związku z koncentracją wysiedleńców z mniejszych miejscowości. Panował dotkliwy głód (np. w drugiej połowie 1941 r. mieszkańcy getta warszawskiego otrzymywali dzienny przydział żywności wartości 184 kalorii), szerzyły się epidemie. Śmiertelność, szczególnie wśród dzieci i starców, wzrosła kilkunastokrotnie w stosunku do okresu przedwojennego, np. w Łodzi liczba zgonów śmiercią naturalną osiągnęła w 1942 r. 159,8 na 1000 osób ludności żydowskiej, podczas gdy przed wojną nie przekraczała 9,6 na 1000; w Lublinie w 1941 r. zmarło 47,5 na każdy 1000 Żydów, wobec przedwojennej śmiertelności do 12,6 na każdy 1000 rocznie. Śmierć na ulicy z nędzy i wycieńczenia stała się sprawą codzienną, a żebractwo i szmugiel żywności uprawiane przez dzieci – zjawiskiem pospolitym. Coraz jaskrawiej występowały dysproporcje materialne. Dotkliwie odczuwano wybryki i nadgorliwość policji gettowej. W powołanych przez Niemców radach żydowskich (Judenrat), mających stanowić namiastkę samorządu, zasiadali obok ludzi dobrej woli, których zasadniczym błędem było okazanie zaufania okupantowi, także posłuszni wykonawcy zaleceń hitlerowskich, a działalność własnych konfidentów, sprzedawczyków i zdrajców była dla ludności w gettach plagą większą niż podobne zjawisko wśród Polaków; w stosunkowo niewielkich skupiskach zamkniętych rzucała się też bardziej w oczy niż po „aryjskiej” stronie murów.

Polska prasa konspiracyjna – szczególnie pisma socjalistyczne oraz ZWZ – informowała wielokrotnie w latach 1940–1941 o tragicznych warunkach bytowania w getcie warszawskim i w innych gettach, o postępach akcji wysiedleńczej z małych miasteczek, o okropnej sytuacji Żydów zamkniętych w obozach pracy. Gdy zaś 1 III 1941 r.

Niemcy ogłosili wezwanie do dobrowolnej służby pomocniczej przy straży baraków żydowskich, „Biuletyn Informacyjny” (w nrze z 6 III) poświęcił temu problemowi artykuł wstępny, w którym mocno podkreślono, że „dobrowolna służba Polaków pod komendą niemiecką jest zdradą narodową, że służba pomocnicza dla policji może być zmuszona do czynów hańbiących dobre imię Polaków”, przestrzegając dalej przed stworzeniem „chociażby tylko pozorów współdziałania w antyżydowskiej akcji prowadzonej przez Niemców” (zob. dokumenty nr 23 i 24). 23 V 1941 r. w „Biuletynie Informacyjnym” omówiono obszernie sytuację Żydów polskich i politykę hitlerowską wobec ludności żydowskiej w Polsce (zob. dokument nr 25). Scharakteryzowano rzeczowo i wymownie warunki życia Żydów w gettach i obozach pracy, w ten sposób komentując stosunek okupanta do ludności żydowskiej:

10

ten jest z ojcz y zny moje j „Nad stroną prawną rozporządzeń czy zarządzeń wydanych przez okupanta nie warto się zatrzymywać – niezgodne są one z prawami zasadniczymi Polski, z prawem międzynarodowym, ze wszystkimi zresztą prawami, zarówno boskimi, jak i ludzkimi. Traktowanie Żydów przez Niemców daje dowody niebywałego zaiste zezwierzęcenia i barbarzyństwa”.

W tym samym numerze „Biuletynu” ogłoszono komunikat urzędowy dotyczący wszelkich wypadków kolaboracji ze strony zarówno Polaków, jak i obywateli państwa polskiego narodowości niepolskiej (a więc np. nacjonalistów ukraińskich w służbie niemieckiej czy członków policji żydowskiej w gettach): „Obok pełnej godności i patriotyzmu postawy olbrzymiej części społeczeństwa polskiego w stosunku do okupantów zdarzają się wypadki popełniania przez Polaków czynów niedopuszczalnych z punktu widzenia dobra narodu i państwa polskiego. Zdarzają się ludzie postępujący niezgodnie z poczuciem i zasadami honoru narodowego, idący na haniebne z wrogiem kompromisy, wysługujący się okupantom, działający na korzyść wroga i dopuszczający się czynów stanowiących wprost zbrodnię w pojęciu polskiego Kodeksu Karnego. Czynniki miarodajne w kraju stwierdzają, że takie zbrodnie i występki są rejestrowane i we właściwym czasie pociągną odpowiednie konsekwencje prawne: winni pociągnięci będą do odpowiedzialności, celem wymiaru należnej kary, a patriotyczny ogół, wierny swojej ojczyźnie, swemu narodowi, swemu państwu, otrzyma tym samym niezbędną satysfakcję moralną. Na równi z Polakami pociągnięci będą do odpowiedzialności obywatele Państwa polskiego narodowości niepolskiej, gdy sprzeniewierzają się obowiązkowi wierności wobec Rzeczypospolitej Polskiej”.

W ostatnich miesiącach 1941 r. i w początkach 1942 r. nadchodzić zaczęły do Warszawy, Krakowa i innych miast GG wiadomości o masowych rozstrzeliwaniach Żydów na terenach okupowanych przez Niemców w pierwszych miesiącach wojny z ZSRR (w Białymstoku i woj. białostockim, w Ponarach k. Wilna, w Nowogródku i woj. nowogródzkim, na Polesiu i Wołyniu, we Lwowie i woj. lwowskim, a także w woj. tarnopolskim i stanisławowskim), następnie zaś o uruchomieniu w grudniu 1941 r. obozu zagłady w Chełmnie n. Nerem, o kierowaniu tam na śmierć mężczyzn, kobiet i dzieci z małych miasteczek „Kraju Warty” i z getta łódzkiego. Wiadomości te powtarzała polska prasa podziemna, a także żydowska prasa tajna, ogół ludności żydowskiej nie dawał im jednak wiary (zob. dokument nr 26). Jak zazwyczaj w warunkach nędzy i izolacji, podobnie jak Polacy zamknięci w więzieniach i obozach, Żydzi w gettach łudzili się nadzieją na skuteczną pomoc aliantów i szybki koniec wojny. Jeden z działaczy młodzieżowych Bundu w getcie warszawskim, Marek Edelman, pisał o tym w 1945 r.: „Getto warszawskie w te wiadomości nie uwierzyło. Nie mogli uwierzyć ci wszyscy czepiający się życia ludzie, że to życie może być im w taki sposób zabrane. Jedynie zorganizowana młodzież, obserwując uważnie stopniowy wzrost terroru niemieckiego, uznała wypadki te za prawdopodobne i prawdziwe i postanowiła przeprowadzić szeroką akcję propagandową dla uświadomienia społeczeństwa”.

Tymczasem ukazały się rozporządzenia zabraniające ludności żydowskiej pod groźbą kary śmierci opuszczania wyznaczonych jej dzielnic mieszkaniowych. Poszczególni szefowie dystryktów, a nawet przedstawiciele niższych szczebli administracji hitlerowskiej opublikowali szereg ostrzeżeń i zakazów w związku z coraz częstszymi faktami ukrywania

Po obu stronach muru

11

Żydów zbiegłych z gett i udzielania im pomocy w różnej formie przez Polaków (zob. dokumenty nr 11, 13, 14, 18). Podstawowe rozporządzenie Hansa Franka z 15 X 1941 r. stwierdza, że „Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę”, przy czym „podżegacze i pomocnicy podlegają tej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany” (zob. dokument nr 8).

Gubernator dystryktu warszawskiego Fischer zawiadamia w obwieszczeniu z 10 XI 1941 r., że karze śmierci podlega każdy, kto ukrywającym się Żydom „udziela świadomie schronienia lub im w inny sposób pomaga” (zob. dokument nr 9). W ślad za tymi ostrzeżeniami następują egzekucje na Żydach schwytanych poza granicami getta i równoczesne aresztowania, zsyłanie do obozów koncentracyjnych i tracenie dopomagających im Polaków.

W styczniu 1942 r. zapadła w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy w Berlinie decyzja o tzw. ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej przez wymordowanie wszystkich Żydów w krajach okupowanych przez Niemcy, jak też i w tych, które dostałyby się ewentualnie w zasięg władzy Trzeciej Rzeszy (zob. dokument nr 12). Na konferencji w tej sprawie przedstawiciel rządu GG Bühler zabiegał specjalnie o rozpoczęcie akcji zagłady od terenów GG, co niewątpliwie nie pozostało bez wpływu na podjęte decyzje. „Generalna Gubernia byłaby zadowolona – powiedział Bühler – gdyby od niej rozpoczęto rozwiązywanie tego problemu, gdyż tutaj problem transportu nie jest skomplikowany i wzgląd na zatrudnienie nie hamowałby przebiegu tej akcji. [...]

Miałby tylko jedną prośbę, by kwestia żydowska na tym terytorium została jak najszybciej rozwiązana”.

Wiosną i latem 1942 r. przystąpili Niemcy do planowej akcji zupełnej likwidacji gett w wielu miastach, miasteczkach i osiedlach GG, jak również na terenie tzw. Ostlandu (woj. wileńskie, nowogródzkie, poleskie i wołyńskie), wywożąc Żydów – pod pozorem przesiedlenia – do obozów zagłady w Treblince, Bełżcu, Sobiborze i Oświęcimiu lub mordując ich na miejscu (zob. dokumenty nr 28 i 76).

Dnia 22 VII 1942 r. specjalna ekipa SS i policji niemieckiej pod dowództwem SS-Sturmbannführera Hermanna Hoefle przystąpiła do likwidacji getta warszawskiego.

Do dnia 3 X, a więc w ciągu dwóch i pół miesiąca, wywieziono na śmierć do komór gazowych Treblinki lub zamordowano na miejscu 310 322 mieszkańców dzielnicy żydowskiej w Warszawie. Hitlerowskie „Vernichtungskommando” przeprowadziło to krwawe zadanie przy pomocy formacji kolaboracyjnych: ukraińskich, litewskich, łotewskich.

Posługiwano się też Żydowską Służbą Porządkową (policją gettową).

Olbrzymia większość sterroryzowanych głodem i lękiem ludzi nie widziała możliwości stawienia czynnego oporu zarządzeniom wysiedleńczym Niemców i podporządkowanego im Judenratu; jego dotychczasowy przewodniczący, inż. Adam Czerniaków, popełnił 23 VII 1942 r. na znak protestu demonstracyjne samobójstwo. Na ogół nie dowierzano ostrzeżeniom istniejących w getcie żydowskich organizacji podziemnych.

Grupa działaczy konspiracyjnych – syjonistów, bundowców, komunistów – rozważała szansę przeciwstawienia się akcji niemieckiej, zdając sobie sprawę, że dokonuje się zagłada Żydów warszawskich. „Niestety cała opinia publiczna była przeciwko nam – relacjonował po wojnie Marek Edelman. – Ogół uważa wystąpienie takie za prowokacyjne, przekonuje, że jeżeli

12

ten jest z ojcz y zny moje j

Żydzi spokojnie dostarczą wymaganego kontyngentu, reszta getta pozostanie na miejscu. Instynkt samozachowawczy kieruje powoli psychikę ludzi na drogę ratowania siebie choćby za cenę innych. Nikt z nich nie wierzy jeszcze wprawdzie, że wysiedlenie – to śmierć. Ale Niemcom udało się już podzielić ludność żydowską na dwie części – jedną skazaną na śmierć, drugą mającą nadzieję utrzymania się przy życiu. I powoli, z czasem Niemcy potrafią wygrać tak jedną część przeciwko drugiej, że dojdzie do tego, że Żydzi jedni drugich poprowadzą na śmierć, byle tylko uchronić swoje własne życie”.

Tragiczne wydarzenia w getcie warszawskim, które trwały nieprzerwanie do dnia 12 IX 1942 r., odbiły się szerokim echem w polskiej opinii publicznej. Wiadomości nadchodzące zza murów getta, publikowane w prasie tajnej i podawane z ust do ust przez naocznych świadków wydarzeń – kolejarzy, strażaków i pracowników zakładów użyteczności publicznej, dysponujących przepustkami – wywoływały uczucie grozy i sympatii dla prześladowanych. Także w kołach ludzi o nastawieniu antysemickim podnosiły się głosy oburzenia i nie brakowało aktów czynnej pomocy uciekinierom.

Prasa podziemna tajnych organizacji wojskowych i politycznych (katolickich, demokratycznych, ludowych, socjalistycznych i komunistycznych) publikowała systematycznie informacje o wydarzeniach zachodzących w różnych gettach na terenie kraju i relacje naocznych świadków okrucieństw hitlerowskich. W początku sierpnia 1942 r., zaraz po rozpoczęciu akcji zagłady getta warszawskiego, konspiracyjna katolicka organizacja społeczno-wychowawcza Front Odrodzenia Polski (FOP) wydała w 5000 egzemplarzy specjalną ulotkę pt. Protest. Jej autorka, wybitna pisarka katolicka Zofia Kossak, apelowała do serc i sumień wszystkich Polaków wierzących w Boga, również i do tych, którzy zajmowali dotychczas niechętne stanowisko wobec Żydów, o czynną postawę wobec zbrodni: „[...] Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia, ten przyzwala [...]”. Protest FOP uzyskał dość znaczny rezonans społeczny. Równocześnie prasa socjalistyczna Stronnictwa Demokratycznego oraz PPR wzywała Żydów do organizowania oporu przeciwko wysiedleniom i do ratowania się ucieczką z gett.

Organ KC PPR, „Trybuna Wolności”, pisał (nr 13, z 1 VIII 1942 r.): „Trzeba siłą wydostawać się z granic getta i Warszawy, iść w lasy, by dalej walczyć z wrogiem. Trzeba stawiać opór policji. [...] Trzeba obezwładnić konwojentów i uciekać do partyzantki. Są to rzeczy trudne, ale możliwe. Jest to jedyna droga ocalenia. Obowiązkiem Polaków jest okazywanie pomocy prześladowanym Żydom. [...] Naród polski wspólnie z żydowskim musi czynnie krzyżować potworne plany naszych wspólnych brunatnych katów” (zob. dokument nr 31).

Identyczne stanowisko zajął „Gwardzista”, organ głównego dowództwa Gwardii Ludowej (nr 7, z 10 IX 1942 r.): „Żydom, mordowanym w sposób bestialski przez zwyrodnialców hitlerowskich, należy udzielać schronienia i pomocy. Należy ułatwiać wstępowanie do oddziałów partyzanckich, gdyż tylko czynna walka z krwawymi oprawcami przyśpieszy wyzwolenie”.

Tylko nieliczne pisma grup skrajnie prawicowych demonstrowały wobec rozgrywającej się tragedii obojętność lub wrogość.

Po obu stronach muru

13

Dnia 17 IX 1942 r. Kierownictwo Walki Cywilnej wydało specjalne oświadczenie w sprawie hitlerowskiej akcji eksterminacyjnej na ziemiach polskich. Oświadczenie to, opublikowane w wielu pismach podziemnych i przekazane drogą radiową do Londynu w celu nadania sprawie zagłady Żydów jak najszerszego rozgłosu w świecie, kończyło się słowami: „Kierownictwo Walki Cywilnej w imieniu całego społeczeństwa polskiego protestuje przeciw zbrodni dokonywanej na Żydach. W tym proteście łączą się wszystkie polskie ugrupowania polityczne i społeczne. Podobnie jak w sprawie ofiar polskich, odpowiedzialność fizyczna za tę zbrodnię spadnie na katów i ich wspólników” (zob. dokument nr 33).

Władze hitlerowskie natomiast ze swej strony rozplakatowały w różnych częściach Generalnej Guberni nowe zarządzenia lokalnych dowódców SS i policji, grożące śmiercią tym, którzy „Żydom świadomie udzielą pomocy”. Były to m.in.: obwieszczenie dowódcy SS i policji w dystrykcie warszawskim Ferdynanda von Sammern-Frankenegg z 5 IX 1942 r. (zob. dokument nr 15) i zarządzenie policyjne starosty powiatu dębickiego Schlütera z 9 XI 1942 r. (zob. dokument nr 19). SS-Standartenführer dr Böttcher, dowódca SS i policji w dystrykcie radomskim, 21 IX 1942 r. wydał okólnik do niemieckich władz administracyjnych i policyjnych, w którym stwierdza m.in.: „Doświadczenia ostatnich tygodni wykazały, że Żydzi, aby ustrzec się przed ewakuacją, uciekają właśnie z małych żydowskich dzielnic mieszkaniowych w gminach. Żydzi ci z pewnością zostali przyjęci przez Polaków. Proszę o możliwie szybkie wydanie wszystkim burmistrzom i wójtom nakazu, aby mieszkańcom swoich wsi wyjaśnili jak najdobitniej, że każdy Polak, który przyjmuje Żyda, staje się winnym [...]. Za ich pomocników uważa się również tych Polaków, którzy nie udzielając wprawdzie zbiegłym Żydom schronienia, dają im jednak wikt lub sprzedają żywność. We wszystkich wypadkach Polacy ci podlegają karze śmierci” (zob. dokument nr 17).

Wyższy Dowódca SS i Policji na całą Generalną Gubernię, Krüger, wydał 28 X 1942 r. rozporządzenie dotyczące nowej organizacji żydowskich dzielnic mieszkaniowych w niektórych miastach, gdzie pozostały jeszcze resztki ludności żydowskiej.

W § 3 tego rozporządzenia ponowiono zapowiedź kary śmierci dla osób ukrywających lub żywiących Żydów poza obrębem żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, wprowadzając ponadto nieokreślone bliżej sankcje policyjne (Sicherheitspolizeiliche Massnahmen) dla tych, którzy nie doniosą policji o wiadomym sobie fakcie ukrywania się Żyda. Sankcje te w praktyce oznaczały osadzenie w obozie koncentracyjnym za niewspółdziałanie z policją hitlerowską. Podobne zarządzenie Ericha Kocha rozplakatowano w końcu 1942 r. na terenie okręgu białostockiego.

W odpowiedzi na te poczynania represyjne polska prasa podziemna ponowiła apele o ratowanie za wszelką cenę ofiar hitlerowskiego bestialstwa. „Za pomoc Żydom, którzy w znikomej ilości zdołali się wymknąć oprawcom, Niemcy wyznaczyli karę śmierci.

Każdy uczciwy człowiek z pogardą traktuje te groźby, bo wie, że pomoc w nieszczęściu, ratowanie zagrożonego śmiertelnie bliźniego jest obowiązkiem silniejszym niż śmierć – stwierdzało pismo socjalistyczne »WRN« (nr 18, z 28 IX 1942 r.). – Obowiązkiem każdego Polaka jest pomóc ofiarom niemieckiego bestialstwa”.

Pismo społeczno-kulturalne „Przełom”, redagowane przez komunistów, apelowało (nr 1, z września 1942 r.): „Od 2 miesięcy jesteśmy w Warszawie świadkami rzezi dokonywanej na ludności żydowskiej. [...] Krew niewinnych ofiar żydowskich, tak jak krew

14

ten jest z ojcz y zny moje j

wszystkich pomordowanych w obozach i więzieniach, spadnie na głowy oszalałej hitlerowskiej bandy, spadnie na głowy hitlerowskich Niemców, którzy upojeni obietnicą władania światem, w mordowaniu bezbronnych widzą szczebel ku wypełnianiu swej misji dziejowej. [...] Wzywa się wszystkich Polaków do niesienia pomocy tym ofiarom, którym udało się ujść kaźni” (zob. dokument nr 32).

W obliczu nieuniknionej zagłady tysiące Żydów wyrywało się zza murów gett i szukało schronienia w „aryjskich” dzielnicach miast lub wsi, mimo wszelkich związanych z tym zagrożeń (dokumenty nr 13 i 17). Większość uciekinierów pozbawiona była możności pracy i środków do życia. Byli to częstokroć ludzie chorzy, wynędzniali fizycznie, zazwyczaj pozbawieni dokumentów, pieniędzy, zwracający wyglądem uwagę niepowołanych osób. Oparcie w prywatnych znajomościach wśród rodzin polskich przestało być wystarczające. Społeczeństwo polskie ulegało coraz dotkliwszej pauperyzacji: śmiesznie niskie płace urzędowe, niemal fikcyjne przydziały żywności i stały wzrost cen artykułów pierwszej potrzeby na czarnym rynku stawiały w krytycznej sytuacji przeciętne polskie rodziny robotnicze czy urzędnicze. Brakowało podstawowych środków materialnych na najskromniejsze utrzymanie własnej rodziny. W tych warunkach olbrzymia większość Polaków pozbawiona była – mimo najlepszych chęci – jakichkolwiek możliwości niesienia pomocy materialnej uciekinierom z gett. Tymczasem zaś potrzeby niesienia pomocy ukrywającym się Żydom wzrastały i zachodziła konieczność podjęcia szerszej zorganizowanej akcji, która objęłaby planowo i wszechstronnie możliwie cały teren Generalnej Guberni. Liczne wypowiedzi prasy tajnej przygotowały już dostatecznie grunt do nadania tego rodzaju poczynaniom pewnych stałych form organizacyjnych.

Myśl ta dojrzewała równocześnie w kilku różnych środowiskach polskiego podziemia. *** Początki konspiracji żydowskiej w Warszawie sięgały 1940 r.: poważną siłę polityczną stanowił socjalistyczny Bund, współdziałający nadal – podobnie jak przed wojną – z Polską Partią Socjalistyczną, reprezentowaną w podziemiu przez dwie grupy: „Wolność, Równość, Niepodległość” i Polscy Socjaliści (potem Robotnicza Partia Polskich Socjalistów). Bund wydawał ponad 10 czasopism konspiracyjnych, ulotki i odezwy. Do grona czołowych działaczy tej partii należeli: Maurycy Orzech, dr Leon Feiner, inż. Abram Blum, Abram Sznajdmil, Ignacy Samsonowicz. Niezależnie od Bundu istniała w getcie warszawskim organizacja Polskich Socjalistów, którą kierowali na tym terenie Antoni Oppenheim, Stefan Wajnberg, Jerzy Neuding i Leon Kitajewicz.

Kontynuowały też pracę przedwojenne organizacje lewicy i prawicy syjonistycznej, wszystkie stojące na gruncie utworzenia po wojnie państwa żydowskiego w Palestynie, ale znacznie różniące się między sobą programem społeczno-politycznym. Były to przede wszystkim: demokratyczno-syjonistyczna organizacja Hechaluc (Pionier) i jej sektor młodzieżowy Dror (Wolność) oraz lewicowo-syjonistyczna Haszomer-Hacair.

Do czołowych działaczy Haszomer-Hacair w getcie warszawskim należeli Mordechaj Anielewicz, Arie Wilner, Mordechaj Tenenbaum, Josef Kapłan, a do działaczy Hechalucu – Icchak Cukierman, Cywia Lubetkin. Lewicę syjonistyczną stanowiły też: partia Poalej Syjon – Lewica (główni działacze: Szachno Sagan, Adolf Berman, Hersz Berliński) oraz Partia Syjonistów Socjalistów (główni działacze: Abram Lewin, Józef Sak).

Po obu stronach muru

15

Prawicę syjonistyczną reprezentowały organizacje: Syjonistów Rewizjonistów, Partia Ogólnych Syjonistów i Gordonia.

Poważną rolę odgrywały w getcie warszawskim – podobnie zresztą jak i w kilku innych gettach na terenie ziem polskich – organizacje o obliczu komunistycznym. Należał do nich Związek Młodzieży Socjalistycznej „Spartakus” czynny już w ostatnich miesiącach 1939 r., a grupujący głęboko ideową młodzież utrzymującą kontakty organizacyjne z członkami „Spartakusa” ze strony „aryjskiej”. Komuniści w getcie skupiali się już w 1941 r. w takich organizacjach, jak Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR, Związek Rad Robotniczo-Chłopskich „Młot i Sierp”, Związek Walki Wyzwoleńczej. Grupa „Młot i Sierp” w getcie wydawała w języku żydowskim – począwszy od marca 1941 r. – pismo konspiracyjne „Morgen Fraj” („Jutro wolni”, zob. dokument nr 24). Kontynuacją pisma „Morgen Fraj” był od stycznia 1942 r. inny organ komunistów w getcie „Morgen Frajhajt” („Jutrzenka Wolności”) reprezentujący grupę polityczną tej samej nazwy.

W początku 1942 r. pojawili się w Warszawie przedwojenni działacze komunistyczni: Józef Finkelsztejn-Lewartowski, b. członek Komitetu Centralnego KPP, i Pinkus Kartin („Andrzej Szmidt”), b. działacz KPP i kapitan Brygad Międzynarodowych w Hiszpanii, którzy pokierowali organizacją nowo powstałej PPR w dzielnicy żydowskiej. Sekretarzami Komitetu Dzielnicowego PPR w getcie warszawskim byli kolejno: Samuel Meretik („Adam”, „Zimerman”) do chwili aresztowania przez Gestapo 30 V 1942 r., potem Ignacy Gotlib („Zyga”) do sierpnia 1942 r., następnie Edward Fondamiński („Aleksander”, „Stefan”). Organizacja PPR w getcie rozwijała się szybko i w początku lata 1942 r. liczyła już około 500 członków, stając się w ten sposób najliczniejszą organizacją dzielnicową komunistów w Warszawie.

W marcu 1942 r. zawiązano w getcie warszawskim porozumienie żydowskich organizacji podziemnych pod nazwą Blok Antyfaszystowski. Porozumienie to powstało z inicjatywy Lewartowskiego; uczestniczyli w nim komuniści, Hechaluc, Haszomer-Hacair, Partia Syjonistów Socjalistów i Dror. Wtedy też – wiosną 1942 r. – powstał zawiązek pierwszej wspólnej Organizacji Bojowej w getcie, jednoczącej siły bojowe wszystkich organizacji politycznych uczestniczących w Bloku Antyfaszystowskim.

Wiosną i latem 1942 r. aresztowania przerzedziły grupę organizatorów akcji zbrojnej w dzielnicy żydowskiej w Warszawie. Ofiarą ich padli m.in. Samuel Zimerman, Pinkus Kartin, a potem też Josef Kapłan i Józef Lewartowski.

Dnia 28 VII 1942 r., a więc wkrótce po rozpoczęciu przez Niemców wielkiej akcji eksterminacyjnej, utworzono w getcie syjonistyczno-socjalistyczną Organizację Bojową, w której skład weszli działacze syjonistycznego Hechalucu, Haszomer-Hacair, Droru i Akiby. Komendę tej organizacji stanowili: Szmul Bresław, Icchak Cukierman, Cywia Lubetkin, Josef Kapłan i Mordechaj Tenenbaum. W celu nawiązania bliższych kontaktów z polskim podziemiem i uzyskania pomocy wojskowej wysłano wówczas z getta poza mury kilkoro łączników – kobiet i mężczyzn, a między nimi Arie Wilnera („Jurek”). Równolegle do nowo powstałej organizacji bojowej działały w getcie niepodporządkowane jej grupy Bundu, komórki PPR i Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW), zwany poprzednio Żydowskim Związkiem Walki, powołany przez grupę oficerów i podoficerów rezerwy Wojska Polskiego oraz członków przedwojennej organizacji prawicowo-syjonistycznej Betar.

16

ten jest z ojcz y zny moje j

W końcu października 1942 r. utworzono w getcie Żydowski Komitet Narodowy (ŻKN), scalający niemal wszystkie demokratyczne i postępowe podziemne organizacje żydowskie – syjonistyczne i socjalistyczne. W skład ŻKN weszli więc: przedstawiciele partii robotniczych Poalej Syjon – Lewica i Poalej Syjon – Prawica, Hechalucu, syjonistyczno-socjalistycznych organizacji młodzieży – Haszomer-Hacair, Dror, Partii Rewizjonistycznej oraz Organizacji Syjonistycznej (Ogólnych Syjonistów). Do ŻKN nie przystąpił natomiast Bund. W deklaracji przekazanej w początku listopada 1942 r. przedstawicielowi AK – ŻKN stwierdzał, że pod każdym względem podporządkuje swoją działalność władzom cywilnym i wojskowym (tj. Delegaturze Rządu i AK).

W końcu listopada 1942 r. powołano tzw. Komisję Koordynacyjną ŻKN i Bundu, która stanowiła odtąd jednolitą reprezentację konspiracyjną społeczeństwa żydowskiego wobec polskiego podziemia. 2 XII 1942 r. utworzona została na szerszej podstawie politycznej Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB).

Trzon jej stanowiły grupy chalucowe i syjonistyczne, które powołały już do życia wyżej wspomnianą Organizację Bojową w lipcu 1942 r. Ponadto w skład ŻOB weszły grupy Bundu i Cukunftu (organizacji młodzieżowej Bundu) oraz grupy wojskowe PPR-GL w getcie. Na czele ŻOB stanął sztab: komendant organizacji – Mordechaj Anielewicz z Haszomer-Hacair, członkowie komendy – Hersz Berliński z Poalej Syjon – Lewicy, Icchak Cukierman z Hechalucu, Marek Edelman z Bundu, Michał Rojzenfeld z PPR. ŻOB podlegał formalnie Komisji Koordynacyjnej ŻKN i Bundu.

Nowa organizacja wojskowa w getcie postawiła sobie za zadanie wyszkolenie kadr bojowych, zdobycie środków technicznych do prowadzenia walki zbrojnej (broni, amunicji, materiałów wybuchowych) i oddziaływanie na masy ludności getta w celu zachęcenia jej do czynnej postawy wobec okupanta. Statut ŻOB wymieniał jako „ogólne wytyczne akcji bojowej”: „1. opór w wypadku dalszej akcji wysiedleńczej, prowadzony pod hasłem: nie damy ani jednego Żyda; 2. akcję terrorystyczną w stosunku do policji żydowskiej, gminy żydowskiej i Werkschutzu; 3. walkę czynną z kierownikami szopów, grupowymi, gestapowcami jawnymi i tajnymi, w imię ochrony mas żydowskich”.

Urzeczywistnienie tych zamierzeń wojskowych, jak i w ogóle powodzenie wszelkich akcji żydowskiego podziemia, było w warunkach panujących w 1942 r. zależne w zasadniczej mierze od skutecznego współdziałania z polskimi organizacjami konspiracyjnymi, szczególnie zaś z tymi ośrodkami, które reprezentowały wówczas realną siłę organizacyjną i możliwości pomocy finansowej, tj. z Armią Krajową, Delegaturą Rządu londyńskiego i głównymi stronnictwami. Kontakty takie istniały od początków okupacji na gruncie prywatnych znajomości działaczy żydowskich z działaczami polskimi. Utworzenie i zamknięcie getta znacznie je utrudniło, ale nie przerwało. I tak działacze Bundu w getcie porozumiewali się stale z polskim ruchem socjalistycznym (zarówno z grupą lewicowych Polskich Socjalistów, jak i z socjaldemokratyczną WRN i otrzymywali pomoc w różnych formach od towarzyszy zza murów. Aleksander Kamiński („Hubert”), redaktor naczelny „Biuletynu Informacyjnego”, szef Biura Informacji i Propagandy Okręgu Warszawskiego ZWZ-AK, miał oddanych przyjaciół wśród przedwojennych

Po obu stronach muru

17

działaczy Haszomer-Hacair, z którymi stykał się ongi jako działacz Związku Harcerstwa Polskiego i kierownik wydziału drużyn mniejszościowych w Kwaterze Głównej ZHP przed 1939 r.; otrzymywał z getta regularne informacje, które wykorzystywał w pracy BIP-u, a w szczególności w „Biuletynie Informacyjnym”. (To najpoczytniejsze pismo podziemia miało nawet w getcie warszawskim stałego korespondenta – Żyda, przysyłającego materiały na ręce redaktora, i przejawiało systematyczne zainteresowanie sytuacją ludności żydowskiej w Warszawie i poza Warszawą).

Organizacja konspiracyjna Wojskowy Związek Walki Zbrojnej, utworzona w Warszawie w 1939 r. przez b. powstańców śląskich, która w drodze różnych przeobrażeń – poprzez tzw. Zbrojne Wyzwolenie – weszła ostatecznie w skład Korpusu Bezpieczeństwa (KB), utrzymywała żywe i wielostronne kontakty z gettem warszawskim od początku jego istnienia. Specjalnie wydzielony oddział organizacji KB (kontrolowanej od jesieni 1942 r. przez AK, a od początku 1943 r. scalonej z nią wojskowo) pod dowództwem Henryka Iwańskiego („Bystrego”) działał w zakresie ratowania poszczególnych ludzi oraz zaopatrywania w broń i amunicję żydowskich grup konspiracyjnych stanowiących zalążek późniejszego ŻZW. Członkowie Stronnictwa Demokratycznego oraz innych grup postępowych i liberalnych zachowali z okresu przedwojennego wiele powiązań z kręgiem inteligencji urzędniczej i przedstawicieli wolnych zawodów pochodzenia żydowskiego.

Organizacja dzielnicowa PPR na terenie getta pozostawała w stałej łączności z Komitetem Warszawskim tej partii. Bezpośrednim kierownikiem akcji pomocy gettu z ramienia PPR był Franciszek Łęczycki („Broda”), a spośród wybitniejszych działaczy PPR uczestniczyli w niej m.in.: Zenon Kliszko i Anastazy Kowalczyk, Sylwester Bartosik i Edward Bonisławski, a także „Ewa” Piwińska, Irena Sawicka, Aleksander Kowalski, Józef Małecki, Izolda Kowalska, Władysław i Stanisława Legecowie.

W organizacji wojskowej ZWZ sprawy żydowskie wchodziły początkowo (w latach 1940–1941) w zakres kompetencji referatu mniejszości narodowych w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej. W 1941 r. kierownictwo tego referatu objął historyk Stanisław Herbst („Chrobot”). Zakres raportów z getta warszawskiego napływających do referatu w ciągu 1941 r. i wzrastające znaczenie spraw żydowskich wskazały na potrzebę szerszego zajęcia się tą problematyką. W zimie 1941–1942 r. utworzono więc w BIP-ie odrębny Referat Żydowski, którego prowadzenie powierzono – pozyskanemu przez Ludwika Widerszala – prawnikowi i działaczowi społecznemu Henrykowi Wolińskiemu („Wacławowi”). Początkowo czynności Referatu ograniczały się do zbierania wiadomości z getta warszawskiego i z ośrodków prowincjonalnych oraz wszelkiej innej możliwej dokumentacji o położeniu Żydów w okupowanej Polsce.

Pierwszy oficjalny kontakt między żydowskim ruchem podziemnym w getcie warszawskim a kierowniczymi komórkami Armii Krajowej został nawiązany w końcu sierpnia 1942 r., a więc jeszcze przed ostatecznym zakończeniem letniej akcji likwidacyjnej. Wybitny działacz i oficjalny przedstawiciel Bundu, dr Leon Feiner („Mikołaj”), spotkał się wtedy z „Wacławem” i prosił go o wysłanie depeszy do Szmula Zygielbojma, działacza Bundu i członka polskiej Rady Narodowej w Londynie. Depesza zawierała kilka słów o sytuacji Żydów w kraju i żądanie pomocy finansowej. W odpowiedzi nadeszło dla Bundu w październiku 1942 r. drogami przerzutowymi AK 5000 dolarów.

18

ten jest z ojcz y zny moje j

Kontakty z „Wacławem” utrzymywał także – począwszy od jesieni 1942 r. – dr Adolf Berman („Borowski”), reprezentujący wówczas po stronie „aryjskiej” Żydowski Komitet Narodowy.

Oficjalnym łącznikiem Żydowskiej Organizacji Bojowej z polskim podziemiem był natomiast wspomniany Arie Wilner („Jurek”), działacz Haszomer-Hacair, który próbował po raz pierwszy nawiązać kontakt z czynnikami wojskowymi podziemia już w sierpniu 1942 r., w celu uzyskania pomocy w zorganizowaniu zbrojnego oporu w getcie. Dotarł do komórek AK, niekompetentnych jednakże do podejmowania tak ważnych decyzji. Wiadomość o misji „Jurka” nie doszła wtedy w ogóle do właściwych czynników w Komendzie Głównej AK. Ponowna próba nawiązania kontaktu, podjęta we wrześniu 1942 r. za pośrednictwem Aleksandra Kamińskiego, została uwieńczona powodzeniem. „Jurek” zetknął się wkrótce z „Wacławem”, na którym wywarł jak najlepsze wrażenie. Zadeklarował, że pragnie porozumieć się w imieniu ŻKN i Organizacji Bojowej z władzami wojskowymi i cywilnymi w Kraju, w celu podporządkowania zamierzonych działań żydowskiego podziemia oraz uzyskania pomocy AK w zakresie broni, amunicji i fachowego wyszkolenia wojskowego. „Jurek” i „Mikołaj” złożyli następnie dwie równobrzmiące deklaracje Żydowskiej Komisji Koordynacyjnej, podpisane przez nich a skierowane do Komendanta Głównego AK i do Delegata Rządu.

Na tę deklarację komendant główny AK gen. „Grot”-Rowecki udzielił niebawem oficjalnemu przedstawicielstwu żydowskiemu pozytywnej odpowiedzi na piśmie, aprobując działalność formującej się ŻOB jako organizacji paramilitarnej, zalecając organizowanie się w „piątki” i prowadzenie szkolenia wojskowego w myśl wytycznych AK. Delegatura Rządu akceptowała deklarację ŻKK ustnie w listopadzie 1942 r. „Wacław” przekazywał osobiście „Jurkowi” i „Mikołajowi” odpowiedzi KG AK i Delegatury Rządu.

Od chwili nawiązania w tej formie oficjalnych kontaktów i współdziałania pomiędzy Komendą Główną AK i Delegaturą Rządu a przedstawicielstwem wojskowym i politycznym społeczeństwa żydowskiego, Referat Żydowski w AK pełnił służbę w zakresie łączności i współdziałania wojska w kraju z ŻOB. Kontakty przedstawicieli żydowskiego podziemia z kierowniczymi agendami Delegatury Rządu, a za ich pośrednictwem z ówczesnym rządem polskim w Londynie od zimy 1941–1942 r. do końca 1942 r. utrzymywane były przez aparat wydziału prezydialnego Delegatury, a potem przez znajdujący się w stadium organizacji (z początkiem 1943 r. ostatecznie zorganizowany) Referat Żydowski w Departamencie Spraw Wewnętrznych. Kierownikiem tego Referatu był Witold Bieńkowski („Jan”, „Wencki”, „Kalski”), jego zastępcą, utrzymującym stałe kontakty robocze z przedstawicielami organizacji żydowskich A. Bermanem i L. Feinerem – Władysław Bartoszewski („Ludwik”); w 1943 r. pracował też w Referacie, stosunkowo krótko, dr Alfred Borenstein, ekonomista, uciekinier z getta warszawskiego (zaginął bez wieści, prawdopodobnie aresztowany i zamordowany). Sekretariat merytoryczny i kierownictwo łączności Referatu (z agendami Delegatury, AK oraz stronnictw politycznych polskich i żydowskich uczestniczących w akcji pomocy) sprawowała Bogna Domańska („Bronisława”); główną łączniczką była Wanda Muszyńska (Witkowska).

Utworzenie Referatu było ze strony Delegatury Rządu uznaniem zobowiązań, jakie ciążyły na niej wobec obywateli polskich narodowości lub pochodzenia żydowskiego.

Oprócz pośredniczenia w kontaktach pomiędzy organizacjami żydowskimi działającymi

Po obu stronach muru

19

w podziemiu a rządem polskim w Londynie i jego przedstawicielstwem w kraju Referat miał zadania informacyjne w zakresie zagadnień żydowskich, koordynował i kontrolował działalność opiekuńczą prowadzoną w zorganizowanych formach wobec osób ukrywających się z racji swego pochodzenia. Referat Żydowski Delegatury ułatwiał też w latach 1943–1944 łączność organizacji żydowskiego podziemia w kraju (Bundu, ŻKN) z działaczami i organizacjami żydowskimi za granicą (w Stanach Zjednoczonych, Anglii, Palestynie, Szwajcarii), wykorzystując w tym celu zarówno drogi kurierskie, jak i radiostacje nadawcze podziemia. *** „Niemiecka metoda stwarzania od razu faktów dokonanych na ziemiach opanowanych przez niemieckie siły zbrojne, metoda sprzeczna z najbardziej podstawowymi zasadami prawa narodów, obca była zachodniemu sposobowi myślenia i dlatego trudno było wydobyć z Zachodu przeświadczenie, że zapowiedzi Hitlera nie są fajerwerkami propagandy, lecz zamierzeniami bardzo na serio – wspomina Adam Ciołkosz, działacz socjalistyczny czynny w okresie II wojny światowej na terenie Wielkiej Brytanii (w artykule Przeszłość, o której zapomnieć nie można, ogłoszonym w nowojorskim „Robotniku Polskim” w kwietniu 1964 r.). – Nawet oczywiste sygnały nadchodzącej zagłady, a mianowicie zamknięcie Żydów w getcie, znajdowały w świecie interpretację dość optymistyczną. Poważne czasopismo żydowskie w Ameryce wyraziło nawet zdanie, że ostatecznie getto ma i swoje dobre strony, cała administracja getta znajduje się bowiem w ręku Żydów i Żydzi nauczą się sami sobą rządzić. Na dnie tego rodzaju poglądów tkwiło przekonanie, że Niemcy wojnę przegrają, getta znikną i Żydzi odzyskają wolność. W tej perspektywie rzeczą najważniejszą wydawało się uzyskanie zapewnień, że z chwilą klęski niemieckiej getta w Polsce będą zlikwidowane i że Żydzi będą korzystali z równych praw obywatelskich, a antysemityzm będzie potępiony i zwalczany”.

Rząd polski na emigracji wielokrotnie deklarował, że państwo polskie odbudowane będzie po zwycięstwie nad Niemcami na zasadach równości wszystkich obywateli.

W Radzie Narodowej powołanej w grudniu 1939 r. w Paryżu, stanowiącej namiastkę parlamentu polskiego na emigracji, zasiadał od stycznia 1940 r., jako przedstawiciel ludności żydowskiej, syjonista dr Ignacy Schwarzbart, a potem – już po przeniesieniu Rady do Londynu – począwszy od lutego 1942 r. także przedstawiciel Bundu, Szmul Zygielbojm.

Szczególną uwagę sprawie równouprawnienia ludności żydowskiej w Polsce po wojnie poświęcały ugrupowania socjalistyczne. Wspólna deklaracja przedstawicieli PPS znajdujących się za granicą i Ogólnego Żydowskiego Związku Robotniczego Bund w Polsce, podpisana w Nowym Jorku 15 XII 1941 r. zapowiadała: „Wszystkie narodowości w Polsce zagwarantowane mieć muszą pełne równouprawnienie polityczne, gospodarcze i kulturalne. Nie może być w Polsce miejsca na nacjonalizm i antysemityzm.

Wobec tego rozwiązanie tzw. kwestii żydowskiej nastąpić może jedynie w drodze urzeczywistnienia równości praw obywatelskich i zapewnienia ludności żydowskiej autonomii kulturalnej. Wszelkie projekty rozwiązania kwestii żydowskiej drogą spowodowania całkowitej lub częściowej emigracji Żydów z Polski metodami przymusu lub presji

20

ten jest z ojcz y zny moje j

moralnej czy gospodarczej muszą być odrzucone, jako sprzeczne z zasadami demokracji” (zob. dokument nr 92).

Meldunki i obszerniejsze raporty o sytuacji Żydów w Polsce otrzymywał rząd polski w Londynie już w 1940 r. Na długo przed rozpoczęciem ostatecznej akcji eksterminacyjnej informowano opinię publiczną na Zachodzie o prześladowaniach ludności żydowskiej pod okupacją niemiecką. Już we wspólnej deklaracji rządów Polski, W. Brytanii i Francji w sprawie zbrodni niemieckich, z dn. 20 IV 1940 r., spowodowanej przez rząd polski, jest mowa o „okrutnym traktowaniu ludności żydowskiej w Polsce” (zob. dokument nr 90). W 1940 r. ukazała się też w Londynie, staraniem Ministerstwa Informacji i Dokumentacji polskiego rządu emigracyjnego, broszura Persecution of Jews in the German-occupied Poland (Prześladowanie Żydów w Polsce pod okupacją niemiecką). W nocie wystosowanej przez rząd polski 3 V 1941 r. do rządów państw sprzymierzonych i neutralnych w sprawie zachowania się okupanta niemieckiego w Polsce wskazano m.in. na różnorodne gwałty popełniane na Żydach w ciągu pierwszych kilkunastu miesięcy okupacji. Obszerny wyciąg z tej noty został opublikowany staraniem polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w języku angielskim w Londynie pt. The German Occupation in Poland (Okupacja niemiecka w Polsce; tekst ten wydano także po francusku i hiszpańsku). Również w 1941 r. polskie Ministerstwo Informacji ogłosiło broszurę Bestiality Unknown in Any Previous Record of History (Bestialstwo nieznane dotychczasowym świadectwom historii).

Na zwołanej w Londynie 5 XI 1941 r. z inicjatywy rządu polskiego i pod przewodnictwem gen. Władysława Sikorskiego konferencji międzyalianckiej dziewięciu państw napadniętych i okupowanych przez Niemcy – z udziałem przedstawicieli Polski, Belgii, Czechosłowacji, Komitetu Wolnej Francji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Księstwa Luksemburg i Norwegii (oraz obserwatorów z ramienia wielkich mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Chin, jak również z Australii, Indii, Kanady, Nowej Zelandii i Unii Pd. Afryki) – przyjęto zgodnie 13 I 1942 r. uchwałę o konieczności ścigania i pociągnięcia po wojnie do odpowiedzialności sądowej zbrodniarzy hitlerowskich winnych pogwałcenia prawa międzynarodowego i okrucieństw wobec ludności w krajach okupowanych (zob. dokument nr 93). Równocześnie rząd polski ogłosił kilkusetstronicową, doskonale udokumentowaną „czarną księgę” The German New Order in Poland (Nowy ład niemiecki w Polsce); wznowiono ją dwukrotnie – w kwietniu 1942 r. i w marcu 1943 r. W tej obszernej publikacji, traktującej o warunkach życia w Polsce w okresie od września 1939 r. do końca czerwca 1941 r., poświęcono dużo uwagi prześladowaniu Żydów (część pt. The Persecution of the Jews and the Ghettoes – Prześladowanie Żydów i getta). Także po wydaniu księgi napływały do Londynu systematycznie raporty AK, Delegatury Rządu oraz depesze i opracowania organizacji żydowskich w Polsce, obrazujące dowodnie stałe pogarszanie się położenia Żydów i masową eksterminację ludności żydowskiej przez Niemców zapoczątkowaną w lecie 1941 r. w Małopolsce Wschodniej, jesienią 1941 r. na Wileńszczyźnie, Polesiu i Wołyniu, kontynuowaną od grudnia tegoż roku w obozie zagłady w Chełmnie. Np. w maju 1942 r. wysłano z Warszawy do Londynu dwa listy Bundu, zawierające m.in. szczegółowe informacje o metodach mordowania stosowanych w obozie zagłady w Chełmnie, jak też o licznych akcjach eksterminacyjnych przeprowadzanych przez Niemców na Żydach w ostatnich miesiącach 1941 r. i w pierwszych miesiącach 1942 r. Rząd polski przedstawił te materiały

Po obu stronach muru

21

brytyjskiej opinii publicznej na specjalnej konferencji prasowej zorganizowanej w Londynie 9 VII 1942 r. Wydano też po kilku tygodniach broszurę w języku angielskim obejmującą raporty z Polski o rozpoczętej zagładzie Żydów. Broszurę pt. Stop Them Now! German Mass-Murder of Jews in Poland (Powstrzymać ich natychmiast! Niemiecki mord masowy Żydów w Polsce) opatrzył przedmową lord Wedgwood, a tekstem wprowadzającym – Szmul Zygielbojm, członek Rady Narodowej i kierownictwa żydowskiej partii socjalistycznej Bund. Zygielbojm pisał wówczas m.in.: „Muszę tu wspomnieć, że ludność polska ofiarowuje Żydom wszelką możliwą pomoc i sympatię. Solidarność ludności polskiej ma dwa aspekty: po pierwsze, znajduje wyraz we wspólnym cierpieniu, po drugie, w ciągle prowadzonej wspólnej walce z nieludzką potęgą okupanta. Walka z ciemiężcami toczy się nadal, twardo, uparcie, tajnie, toczy się nawet w getcie, w warunkach tak straszliwych i nieludzkich, że trudno je opisać lub wyobrazić sobie. Kilkadziesiąt gazet wychodzi w gettach, setki zaś ukazuje się poza ich murami. Ludność polska i żydowska pozostaje w stałym kontakcie, wymienia gazety, poglądy, instrukcje.

Mury getta nie oddzieliły naprawdę ludności żydowskiej od Polaków. Polskie i żydowskie masy pracujące walczą nadal ramię w ramię o wspólne cele, tak właśnie, jak walczyły przez wiele lat w przeszłości.

Polska leży, krwawiąc. Cała ludność płaci niezmiernie ciężką cenę za to, że nie zgodziła się na kapitulację i nie zgięła kolan przed zdobywcą. Ale ludność Polski nie daje za wygraną, nigdy nie straciła swej godności, nawet w czasie tych najstraszliwszych prześladowań”.

Dnia 1 IX 1942 r. – a więc przed zakończeniem masowej deportacji Żydów z Warszawy do Treblinki – przekazano z Warszawy do Londynu (w ślad za licznymi depeszami) obszerną dokumentację wydarzeń opracowaną w Referacie Żydowskim AK przez Stanisława Herbsta i Henryka Wolińskiego zatytułowaną Akcja antyżydowska 1942 r.

Przedstawicielstwa żydowskie w Londynie i Nowym Jorku otrzymywały z Polski także własne informacje i materiały na temat postępującej zagłady Żydów, z którymi usiłowały dotrzeć do szerszej opinii publicznej Anglii i Ameryki. – „Napotykały w tym na wiele trudności, ogrom zbrodni niemieckich przekraczał bowiem zdolność apercepcyjną ludzi cywilizowanych – wspomina cytowany już Adam Ciołkosz. – Przedstawione cyfry i fakty traktowane były z niedowierzaniem, jako Greuelpropaganda”.

Socjaliści polscy i żydowscy z PPS i z Bundu podejmowali w ciągu 1942 r., w miarę napływu wiadomości o postępach zbrodni hitlerowskich wobec Żydów, usilne zabiegi w celu uzyskania w miarodajnych kołach politycznych i rządowych Anglii konkretnej i natychmiastowej pomocy dla Żydów polskich. Starania te spotkały się z dużym zrozumieniem w brytyjskiej Partii Pracy, szczególnie u Williama Gilliesa, sekretarza Wydziału Międzynarodowego, George’a Dallasa, przewodniczącego Komisji Międzynarodowej w egzekutywie Partii Pracy, oraz Jima Middletona, sekretarza generalnego Partii Pracy. Komitet Wykonawczy Partii Pracy wspólnie z Radą Generalną Kongresu Związków Zawodowych (TUC) powziął 22 VII 1942 r. uchwałę domagającą się od wszystkich rządów sprzymierzonych solennego zapewnienia, że wszystkim, od najwyższych do najniższych, którzy brali udział w organizowaniu i dokonywaniu zbrodni, wymierzona będzie z końcem wojny sprawiedliwość. O zbrodniach owych mówiła uchwała, że są bez precedensu w swym dzikim okrucieństwie, że okrywają niesławą tych, którzy ich dokonali, i hańbą naród, który im na to pozwolił. 11 VIII 1942 r. Jim Middleton

22

ten jest z ojcz y zny moje j

rozesłał tę uchwałę do wszystkich organizacji Partii Pracy, wzywając do podjęcia identycznych lub podobnych rezolucji. Do pisma swego dołączył szczegółową relację o sytuacji w Polsce, opracowaną przez Adama Ciołkosza i Szmula Zygielbojma.

24 VIII 1942 r. udała się najpierw do ministra Edena, a potem do ambasadora Stanów Zjednoczonych w Londynie, Johna G. Winanta, delegacja złożona z czterech osób, reprezentująca egzekutywę Partii Pracy i Radę Generalną Kongresu Związków Zawodowych (TUC), i wręczyła wspomnianą już rezolucję, uzyskując zapewnienie o pełnym zrozumieniu dla wyrażonego postulatu ukarania po wojnie wszystkich sprawców zbrodni.

29 IX 1942 r. przedstawiciele ruchu robotniczego z dziewięciu krajów wystosowali drogą radiową odezwę do Polski zapewniającą o solidarności i podziwie dla odwagi Polaków. „Niepokonana Polska, która nigdy nie ugięła kolan, stoi w pierwszych szeregach walki” – mówiła ta odezwa, zapowiadając, że wojna będzie prowadzona aż do zwycięstwa, aż do całkowitej klęski Niemiec.

W dniu 2 IX 1942 r. odbyło się w Caxton Hall w Londynie zgromadzenie publiczne, które prowadził Alfred J. Dobbs, przewodniczący egzekutywy Partii Pracy, a przemawiali kolejno następujący mówcy: Szmul Zygielbojm, Adam Ciołkosz, Jan Masaryk, Herbert Morrison, Arne Ording, André Philip, Mary Sutherland i Luis de Brouckere. „Z naszej strony – wspomina A. Ciołkosz – przemówienia były krzykiem rozpaczy, ze strony gospodarzy angielskich zapewnieniem, że na zbrodniarzy wojennych spadnie kara, gdy nadejdzie nieunikniony dzień zapłaty (słowa Morrisona). Była to jedyna manifestacja publiczna urządzona oficjalnie przez brytyjską Partię Pracy w czasie II wojny światowej”.

Przybycie do Londynu w listopadzie 1942 r. specjalnego kuriera AK Jana Kozielewskiego (występującego pod nazwiskiem Jan Karski) spowodowało żywe poruszenie tamtejszej opinii. Karski przebywał w Warszawie w okresie zagłady getta w lecie 1942 r., był więc naocznym świadkiem zbrodni hitlerowskich. Skontaktowany przed wyjazdem z przedstawicielami żydowskiego podziemia, reprezentował za granicą również i ich głos w sprawie tragicznego rozwoju wydarzeń w kraju. Zreferował wiernie 2 XII 1942 r.

Szmulowi Zygielbojmowi treść rozmów odbytych niedawno w okupowanej Warszawie. Wręczył mu przy tym obszerny raport Bundu o sytuacji Żydów w Polsce, datowany w Warszawie 31 VIII 1942 r., podpisany przez jednego z niedawnych rozmówców „Berezowskiego” – dra Leona Feinera (zob. dokument nr 77). W Londynie trafił nie tylko do Polaków: miał okazję odbycia rozmów z wieloma wybitnymi osobistościami politycznymi świata anglosaskiego. Przyjął go Winston Churchill, rozmawiali z nim przywódca labourzystów Arthur Greenwood, lord Selborne, lord Cranborne, minister handlu dr Dalton, posłanka do parlamentu Ellen Wilkinson, ambasador Wielkiej Brytanii przy rządzie polskim w Londynie O’Malley i ambasador St. Zjednoczonych przy tym rządzie Anthony Drexel Biddle oraz podsekretarz stanu w brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych Richard Law. Karski był również przesłuchany przez Komisję do Badania Zbrodni Wojennych przy Narodach Zjednoczonych, której przewodniczył sir Cecil Hurst, radca prawny rządu brytyjskiego. Rozmawiał też z wybitnymi intelektualistami (m.in. H.G. Wellsem i A. Koestlerem), opowiedział im, co widział w Polsce przed niewielu dniami. Dotarł potem w Stanach Zjednoczonych do prezydenta Roosevelta. Zabiegał wszędzie o szybką i skuteczną pomoc dla tych Żydów, którzy jeszcze pozostawali przy życiu (zob. relacja na s. 239).

SPIS TREŚCI

Glosa do nowego wydania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII Zamiast wstępu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX Polacy z pomocą Żydom (1939–1944) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXI Ten jest z ojczyzny mojej Władysław Bartoszewski, Po obu stronach muru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 RELACJE (wybór i opracowanie Z. Lewinówna i W. Bartoszewski) Przedmowa wydawców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Adolf Berman („Borowski”), Ci, co ratowali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Philip Friedman, Za naszą i waszą wolność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Emanuel Ringelblum, Stosunki polsko-żydowskie w czasie ii wojny światowej . . . . . 72 Emanuel Ringelblum, Notatki z getta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Wacław Szyszkowski, Palestra warszawska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Pomoc zorganizowana Tadeusz Rek, Ludowcy w akcji „Żegota” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Ferdynand Arczyński („Marek”), Referat legalizacyjny Rady Pomocy Żydom. . . . . . 92 Stefan Sendłak („Stefan”) .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Janina Raabe-Wąsowiczowa („Ewa”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Irena Sendlerowa („Jolanta”) .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Jadwiga Piotrowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Eugenia Wąsowska-Leszczyńska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Ludwik Rostkowski, Tadeusz Stępniewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Irena Staśkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Zofia Doboszyńska („Monika”). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Kazimierz Młynarski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Aleksandra z Mackiewiczów Niemczykowa („Halinka”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Maria Kann. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Stefan Sendłak („Stefan”), Komitet Zamojsko-Lubelski Niesienia Pomocy Żydom w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Henryk Lewandowski [Garfinkiel]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Tadeusz Seweryn („Socha”), Wielostronna pomoc Żydom w czasie okupacji hitlerowskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Stanisław W. Dobrowolski („Staniewski”), Krakowska „Żegota” . . . . . . . . . . . . . . . 145 Paweł Lisiewicz, Przyczynek do zagadnienia pomocy żydom w okresie okupacji hitlerowskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

954

Spis treści

Kurt R. Grossmann, Anioł Lwowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Wanda Waliszewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Zofia Wiewiórowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Wacław Zagórski, „Aryjskie papiery” dla ukrywających się Żydów. . . . . . . . . . . . . . 160 Kazimierz Pluta-Czachowski („Gołdyn”, „Kuczaba”), Pomoc Żydom – częścią cywilnego oporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Halina Sawicka („Basia”), Moja przybrana córka – Stefcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Bronisław Krzyżanowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Jerzy Lewiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Efraim Krasucki („Kazimierz”), Kronika podchorążego „Kazimierza”. . . . . . . . . . . 173 Michał Gruner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 [O Henryku Iwańskim i jego grupie]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Ks. biskup Karol Niemira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Lucjan Dobroszycki, Komitet Porozumiewawczy Lekarzy Demokratów i Socjalistów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Szczepan Wacek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Michał Lityński, Szpital Ujazdowski w latach okupacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Tadeusz Chojnacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Feliks Kanabus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Jakub Kenner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Ludomir Jan Kłoniecki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Henryk Joffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Władysław Dunin-Wąsowicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Dawid Klin („Bronek”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Tadeusz Koral („Krzysztof”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Zygmunt Rytel („Szeliga”). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Janina Dunin-Wąsowiczowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Jan Nowak („Stanisławski”). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Marian Nowiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Andrzej Kantowicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Stanisław Laskowski („Leśny”). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Ryszard Badowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Basia Temkin-Bermanowa („Basia”), „Pierwsza Irena”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Rachela Auerbach („Aniela”), Pani Janina z Miodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Basia Temkin-Bermanowa („Basia”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Janina Buchholtz-Bukolska, Wspomnienia o pani Basi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Józef Zysman-Zieman, „Babcia” z Kolonii Staszica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 [Redakcja „Mostów” o Irenie Adamowicz na podstawie jej wspomnień]. . . . . . . . . . 226 Gabriela Kosińska, Wileńska harcerka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Anna Borkowska („Ima”). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Maria Jiruska, Arie Grzybowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Henryk Grabowski, Moje spotkania z Jurkiem Wilnerem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Stefan Korboński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Jan Karski (Jan Kozielewski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Augustyn Jaworski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Spis treści

955

Witold Dobrzański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Wiesław Bieliński, Bergmany dla tych „z gwiazdą” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Władysław Zajdler („Żarski”), Ostatni transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Władysław Bartoszewski, Akcje solidarności pod murami getta warszawskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Franciszek Łęczycki („Broda”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Jerzy Teodor Duracz („Felek”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Władysław Zajdler („Żarski”), Wypad do getta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Dawid Sztein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Born, Jak wyszliśmy z getta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Władysław i Stanisława Legec. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Stanisław Śwital, Siedmioro z ulicy Promyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Ignacy Jakobson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Henryk Szaniawski („August”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Władysław Bartoszewski, Likwidacja konfidenta Karcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Władysław Bartoszewski, Likwidacja Leitgebera i Peschela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Zofia Samstein-Kamieniecka, Jak powstańcy odbili więźniów z Pawiaka i Gęsiówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Leon Kaltenbergh, Płonąca dzielnica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Marian Łubkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Pomoc indywidualna Hanna Krall, Gra o moje życie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Zofia Lewinówna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Kronikarze getta łódzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Feliks Cywiński („Ryś”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Sylwia Rzeczycka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Janina Sz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Teresa Koźmińska uratowała 22 Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Jerzy Koźmiński („Murzyn”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Henryk Joffe, Polska „Idisze mame” i jej syn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 Ruth Gruber, Bohaterstwo Staszka Jackowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Józef Goldkorn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Stanisława Karsov-Szymaniewska („Hanna”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Maria Jiruska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Jacek Grębecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 Kazimiera Żuławska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 Stefania Dąbrowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 Wanda Żółkiewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 Władysław Smólski, Pierwszy podopieczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Hanna Landau. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Krystyna Wysokińska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Władysław Smólski, Instytut Piękności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Regina Biesam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Maria Fern, Trzynaście osób na strychu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354

956

Spis treści

Marek Stok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Zbigniew Motyczyński („Marek”). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 Antonina Żabińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Stefan Miller. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Wacława M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 Gerszon Taffet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Basia Temkin-Bermanowa („Basia”), O ostatnim roku życia Stefanii Sempołowskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 Hanna Mortkowicz-Olczakowa, Wspomnienie o Irenie Grabowskiej. . . . . . . . . . . . . 379 Marianna Bartułd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 Leonia Jabłonkówna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 E.P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 Dr J.W., Dzieje jednego szlachetnego żywota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 Tadeusz Zaderecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Mieczysław Morgenstern. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 Melania Wasermanówna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 Aleksander Bronowski (Wertheim) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 Hela Schwarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Efraim Majerowicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 Edward Rostal, Pensjonat Papy Szymańskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 Wanda Samstein-Feuerman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Regina Zakrzewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 Edward Rostal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Gustaw Alef-Bolkowiak („Bolek”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396 Janina Dembowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397 Franciszka Tusk-Scheinwechslerowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 Zofia Szymańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Stanisław Krzysztoporski (Mieczysław Gelbstein) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 Julian Aleksandrowicz („Dr Twardy”). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Maria Rajbenbach (Janina Kapcińska), Ocalenie dwóch sióstr z getta warszawskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Felicja Kohn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 Romana Lilian-Art . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Marek Szapiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Ewa Rose-Boratyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Julian i Anatol Shachar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Maks Moszkowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Samuel Bronowski, Obóz dla Żydów w Poznaniu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417 Marian i Lusia Nadel, Izaak i Anna Tuch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Ignacy Falk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Alicja Szerowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Andrzej Dąbrowski (Arnold Karpf) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Franciszka Rubinlicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 Feliks Mantel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Romana Dalborowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421

Spis treści

957

Ferdynand Jan Pilch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Władysław Smólski, Willa w Leśnej Podkowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 Maria Ewa Węgrzyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 Piotr Rudnicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Sabina Szafirman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Sabina Dłużniewska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 Maria Długosz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 Maria z Kluzowiczów Wasserman-Waniewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Ks. Jan Patrzyk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 Ks. Józef Guzik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 Katarzyna Szatko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 Ks. Józef Szubert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 Roman Jabrzemski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446 Krystyna Chiger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 Ludwik Krasucki, Pan Bronek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 Halina Miklus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 Felicja Sitarek-Grossman. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Sylwester Karczewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Władysław Smólski, Miłosierdzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454 Tadeusz Pankiewicz, Apteka „Pod Orłem” w getcie krakowskim. . . . . . . . . . . . . . . . 457 Ks. Jan Fiuta-Faczyński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 Beniamin Jochweds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Ignacy Josipowicz, Lekarz z Jagielnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462 Jan Łazowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462 Jan Kullinger, Zbawił ich lekarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465 Henryk Brokman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Laura Kaufman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 Anna Niekrasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 Władysław Bartoszewski, Historia Jankiela Wiernika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 Jarosław Iwaszkiewicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470 Miriam Caspari, Wielki aktor Aleksander Zelwerowicz i jego córka Lena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471 Antoni Musielak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 Anna Huberman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 H.J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 A.S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477 Lucjan Kwaśniewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 Zygmunt Klukowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 Teodor Ciesielski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 Wanda Kostecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480 Krystyna Modrzewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 Eliasz Pietruszka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 Milka Heinsdorffowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Aleksander Bronowski (Wertheim) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 Roman Gińdzieński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

958

Spis treści

Zygmunt Freifeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 Edward Pawlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Jan Janusz Kledzik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 Ewa z Dworakowskich Plechta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 Mieczysław Maślanko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 Zofia Hauswirt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 Irena Bernstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 Krystyna Kowalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 Jerzy Jurandot, Trzeci klimat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 Wanda Grosmanowa-Jedlicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 Stella Zylbersztajn (s. Emanuela). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 Fania Żorne-Laufer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Leon Cymlel („Pożarnik”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 S. Irena Stachowiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515 Ludwik Kubik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 Izabela Czajka-Stachowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Szmul Mahler, Polak Sobczak nas ratował . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 Feliks Z. Weremiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 Jan Marzec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 Franciszek Mielniczek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 Karol Naziemiec. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526 Maria Jurek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529 Jan Uryga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532 Leon Rachwał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 Stanisław Polański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 Ks. Józef Postrach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Seweryn Gostyński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Józef Dąbrowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538 Józefa Kocoń (s. Maria Zyta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Ludwik Maj, Maria Jaskółka uratowała życie Leisserom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Maria Kownacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540 Eleonora Kos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 Mojżesz Kin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 Henryk Sperber, Było to przed rokiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 Ks. Jan Bernas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 Szymon Datner, Ratownictwo na Białostocczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 Sabina Dłużniewska. Kompas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 Ks. Grzegorz Pawłowski (Jakub Hersz Griner), Moje życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 Maks Gradus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Izaak Klajman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560 Bronisława Goldfischer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562 Józef Zysman-Ziemian, Papierosiarze z placu Trzech Krzyży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 Cecylia Korzeniowska-Taperowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566

Spis treści

959

Janina Zienowicz-Zagałowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 Maria Pyjek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572 Helena Damska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574 J.K. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575 M.J.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576 Karolina Grossowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576 Jadwiga Solecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577 Sender Szwalbenest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579 Adela Nowosielska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579 T.B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580 Irena Hinzowa, Teresa Paśniczek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 Zdzisława Jaraczewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 H.D. Mojżesz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Czesława Szymańska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Zofia Malula-Komorowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 Z. Waruszyński. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589 Zygmunt Weinreb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590 Adela Domanusowa, Historia jednej żydowskiej dziewczynki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591 Władysław Smólski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593 Ks. Michał Kot. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596 Helena Kozłowska, Zakład sióstr służebniczek w Chotomowie . . . . . . . . . . . . . . . . . 596 Zuzanna Sienkiewiczowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598 S. Maria Stella Trzecieska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599 Ks. Michał Michniak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603 Konwent O.O. Bonifratrów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604 Ludwik Hirszfeld, W cieniu kościoła Wszystkich Świętych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604 Ks. Jan Zieja („Rybak”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607 Ks. Jerzy Iżowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 Ks. Kazimierz Słupski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 Ks. Władysław Bajer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610 Grupa osób z Palestyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612 Edward Rostal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612 Ks. Stefan Podsiedlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 Ks. Stanisław Falkowski, Józio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 Ks Franciszek Jędrzkiewicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615 Ks. Jan Karaś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616 Marian Żebrowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616 Cena pomocy Z materiałów dotyczących eksterminacji ludności na ziemiach polskich 1939–1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618 Szymon Datner. Niektóre dane o zbrodniach hitlerowskich na Polakach ratujących Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620 Szymon Datner, O tych, co ratując, zginęli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626 Mieczysław Wrzosek, Represje za pomoc Żydom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 628

960

Spis treści

Tadeusz Seweryn („Socha”). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629 Władysław Myśliński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632 Jerzy Nogieć, Strzały w Wierzbicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633 Zofia Olas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634 Irena Zielińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638 Maria z Mirowskich Bielecka, Trzydziestu trzech żywcem spalonych w Ciepielowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639 Wiesław Romanowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642 R.W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644 Zygmunt Klukowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644 Henryk Krysiewicz-Wołoszynowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644 Władysław B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645 Witold Rukujżo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645 Maria Kobierska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645 Adam Helfand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646 Wojciech Świstanc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647 W. Wojtynkiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647 Philip Friedman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648 Dokumenty (wybór i opracowanie W. Bartoszewski) I. Rozporządzenia, obwieszczenia i sprawozdania niemieckie dotyczące dyskryminacji i eksterminacji Żydów w Polsce Nr 1. 1939, wrzesień 21, Berlin. – Telefonogram szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) R. Heydricha do szefów grup operacyjnych Policji Bezpieczeństwa w sprawie zało­żeń i metod rozwiązania problemu żydowskiego na okupowanych terytoriach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655 Nr 2. 1939, październik 26, Warszawa. – Rozporządzenie gen. gub.

H. Franka w sprawie usta­nowienia przymusu pracy dla ludności żydowskiej w GG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658 Nr 3. 1939, listopad 12, Poznań. – Z okólnika Wyższego Dowódcy SS i Policji w Warthegau, W. Koppego, dotyczącego planu przesiedlenia Żydów i Polaków z Warthegau do General­nej Guberni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658 Nr 4. 1939, listopad 23, Kraków. – Rozporządzenie gen. gub. H. Franka o oznaczaniu ludności żydowskiej .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660 Nr 5. 1939, grudzień 13, Poznań. – SS-Sturmbannführer H. Bischoff przekazuje do wiadomości landratowi w Jarocinie rozkaz Himmlera o rozstrzeliwaniu Żydów ukrywających się przed przesiedleniem .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660 Nr 6. 1940, lipiec, Kraków. – Ze sprawozdania rządu Generalnej Guberni o sytuacji ludności ży­dowskiej w GG w okresie do 1 lipca 1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661 Nr 7. 1941, styczeń 20, Warszawa. – Z referatu W. Schöna, kierownika Wydziału Przesiedleń w Urzędzie Gubernatora Dystryktu Warszawskiego, o getcie warszawskim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 662

Spis treści

961

Nr 8. 1941, październik 15, Warszawa. – Rozporządzenie gen. gub. H. Franka o karze śmierci dla Żydów opuszczających getto oraz takiej samej karze dla osób udzielających im pomocy i schronienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 666 Nr 9. 1941, listopad 10, Warszawa. – Obwieszczenie gubernatora Dystryktu Warszawskiego L. Fischera o karze śmierci dla Żydów opuszczających getto oraz takiej samej karze dla osób udzielających im jakiejkolwiek pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 667 Nr 10. 1941, grudzień 16, Kraków. – Fragment z przemówienia gen. gub.

H. Franka wygłoszone­go na posiedzeniu rządu GG w Krakowie, dotyczący planu masowej zagłady ludności żydowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 667 Nr 11. 1941, grudzień 19, Grójec. – Obwieszczenie Kreishauptmanna z Grójca (dystrykt Warsza­wa) w sprawie nagród za wskazanie ukrywających się Żydów lub udzielających im pomo­cy Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668 Nr 12. 1942, styczeń 20, Berlin. – Fragmenty protokołu konferencji odbytej w RSHA (Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy), poświęconej omówieniu planu całkowitej zagłady Żydów w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 669 Nr 13. 1942, kwiecień 11, Lwów. – Notatka w „Gazecie Lwowskiej”, niemieckim dzienniku wydawanym w języku polskim, o pomocy gospodarczej wsi polskiej dla Żydów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672 Nr 14. 1942, lipiec 27, Przemyśl. – Obwieszczenie Kreishauptmanna w Przemyślu o wysiedleniu Żydów z Przemyśla i karze śmierci za udzielanie im jakiejkolwiek pomocy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672 Nr 15. 1942, wrzesień 5, Warszawa. – Obwieszczenie Dowódcy Policji Dystryktu Warszawskiego, F. von Sammern-Frankenegg o karze śmierci za udzielanie w jakiejkolwiek formie pomocy Żydom, którzy uciekli z getta warszawskiego .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 673 Nr 16. 1942, wrzesień 14, Sanok. – Obwieszczenie Kreishauptmanna w Sanoku (dystrykt Kraków) w sprawie utworzenia zamkniętych żydowskich dzielnic mieszkaniowych w mieście i powie­cie Sanok, kary śmierci za opuszczanie getta oraz identycznej kary za udzielanie pomocy uciekinierom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674 Nr 17. 1942, wrzesień 21, Radom. – Okólnik dowódcy SS i Policji dystryktu Radom do władz ad­ministracyjnych i policyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674 Nr 18. 1942, wrzesień 24, Częstochowa. – Obwieszczenie starosty miejskiego w Częstochowie dr. E. Franke przypominające o karze śmierci za opuszczenie getta jak też za udzielanie ukrywającym się Żydom jakiejkolwiek pomocy .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 675 Nr 19. 1942, listopad 19, Dębica. – Obwieszczenie Kreishauptmanna w Dębicy (dystrykt Kraków) Schlütera o karze śmierci za udzielanie jakiejkolwiek pomocy ukrywającym się Żydom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 676 Nr 20. 1943, kwiecień – maj, Warszawa. – Fragmenty raportów Jürgena Stroopa o wielkiej akcji w getcie warszawskim, dotyczące faktów współdziałania Polaków z walką getta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 676 Nr 21. 1943, sierpień 2, Kraków. – Fragment z przemówienia gen. gub. H. Franka, dotyczący za­głady Żydów w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677

962

Spis treści

II. Wypowiedzi, odezwy, obwieszczenia oraz informacje organizacji tajnych i prasy konspiracyjnej w Polsce w sprawie położenia Żydów i pomocy dla nich Nr 22. 1940, listopad, Warszawa. – Z odezwy Polskiej Partii Socjalistycznej w sprawie utworzenia przez Niemców getta w Warszawie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 678 Nr 23. 1941, marzec, Warszawa. – Odezwa kierownictwa Związku Walki Zbrojnej w Polsce w sprawie zakazu wstępowania do pomocniczej służby przy strzeżeniu baraków w obozach pracy dla Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679 Nr 24. 1941, maj 1, Warszawa (getto). – Artykuł w konspiracyjnym piśmie komunistycznym „Morgen Fraj”, wydawanym w getcie warszawskim, o metodach mobilizacji Żydów do pracy przymusowej przez urzędników Rady Żydowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680 Nr 25. 1941, maj 23, Warszawa. – Artykuł wstępny w konspiracyjnym czasopiśmie Związku Wal­ki Zbrojnej „Biuletyn Informacyjny” o położeniu Żydów w Polsce pod okupacją niemiecką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681 Nr 26. 1941, listopad 30, Warszawa. – Artykuł w konspiracyjnym czasopiśmie „Barykada Wolno­ści”, organie lewicy socjalistycznej, o akcji zagłady Żydów na Wschodzie i o potrzebie czyn­nej solidarności wobec hitleryzmu. . . . . . . . . . . 683 Nr 27. 1942, styczeń 22, Warszawa. – Artykuł o nowym dyskryminującym prawie karnym dla Po­laków i Żydów na terenach włączanych do Rzeszy w „Rzeczypospolitej Polskiej”, konspi­racyjnym organie Delegatury Rządu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684 Nr 28. 1942, kwiecień 30, Warszawa. – Artykuł o aktualnym położeniu i rozpoczętej eksterminacji Żydów w Polsce w konspiracyjnym czasopiśmie Armii Krajowej „Biuletyn Informacyjny”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685 Nr 29. 1942, maj 15, Warszawa (getto). – Odezwa Bloku Antyfaszystowskiego w getcie warszaw­skim ogłoszona w piśmie konspiracyjnym „Der Ruf”. . . . . . . . 688 Nr 30. 1942, lipiec 30, Warszawa. – Artykuł o rozpoczęciu przez Niemców zagłady ludności getta warszawskiego, w „Biuletynie Informacyjnym” . . . . . . . . . . . . . . 689 Nr 31. 1942, sierpień 1, Warszawa. – Artykuł o likwidacji getta warszawskiego, potrzebie stawia­nia oporu Niemcom i udzielania pomocy Żydom, w „Trybunie Wolności”, piśmie konspira­cyjnym Polskiej Partii Robotniczej. . . . 690 Nr 32. 1942, wrzesień, Warszawa. – Artykuł nawołujący do niesienia pomocy Żydom, w konspi­racyjnym piśmie społeczno-kulturalnym „Przełom”, redagowanym przez grupę inteligencji komunistycznej związanej z Polską Partią Robotniczą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Nr 33. 1942, wrzesień 17, Warszawa. – Oświadczenie protestacyjne konspiracyjnego Kierownic­twa Walki Cywilnej w sprawie zbrodni dokonywanej przez Niemców na Żydach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692 Nr 34. 1942, listopad, Warszawa. – Sprawozdanie pt. „Zagadnienie żydowskie” opracowane w Delegaturze Rządu na Kraj lub w AK i przesłane do Londynu 21 listopada 1942 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692 Nr 35. 1942, grudzień, Warszawa. – Odezwa Kierownictwa Walki Cywilnej w sprawie gromadze­nia materiałów o zbrodniach popełnionych przez Niemców na terenie Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694

Spis treści

963

Nr 36. 1943, styczeń, Warszawa (getto). – Odezwa konspiracyjnego Żydowskiego Związku Woj­skowego wzywająca do czynnego oporu, wydana w getcie warszawskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694 Nr 37. 1943, marzec 18, Warszawa. – Komunikat Kierownictwa Walki Cywilnej w sprawie zwal­czania szantażów wobec Żydów i wobec Polaków dopomagających Żydom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695 Nr 38. 1943, marzec 18, Warszawa. – Komentarz redakcji „Biuletynu Informacyjnego” do komu­nikatu Kierownictwa Walki Cywilnej o walce z szantażami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696 Nr 39. 1943, marzec, Warszawa. – Artykuł w katolickim miesięczniku konspiracyjnym „Prawda” o wykonywaniu wyroków śmierci na zdrajcach i karaniu szantażów wobec Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696 Nr 40. 1943, kwiecień 23, Warszawa. – Odezwa Żydowskiej Organizacji Bojowej do ludności pol­skiej po wybuchu powstania w getcie warszawskim. . . . . . . . . . . 697 Nr 41. 1943, kwiecień 24, Warszawa. – Ze sprawozdania Delegatury Rządu do Londynu o ściga­niu ukrywających się Żydów i zarządzeniach represyjnych wobec uciekinierów z getta i do­pomagających im Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . 698 Nr 42. 1943, kwiecień 29, Warszawa. – Artykuł wstępny w „Biuletynie Informacyjnym” o walce getta warszawskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 698 Nr 43. 1943, kwiecień, Warszawa. – Odezwa PPS (WRN) w sprawie walki getta warszawskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699 Nr 44. 1943, kwiecień 30, Warszawa. – Z oświadczenia Pełnomocnika Rządu na Kraj w sprawie zbrodni niemieckich wobec Żydów i pomocy Żydom . . . . . . 700 Nr 45. 1943, maj 6, Warszawa. – Artykuł w „Rzeczypospolitej Polskiej” o walce z szantażystami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701 Nr 46. 1943, maj 12, Warszawa. – Artykuł w piśmie konspiracyjnym „Pionier” o walce getta war­szawskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 702 Nr 47. 1943, maj 14, Warszawa. – Artykuł w codziennym piśmie konspiracyjnym „Nowy Dzień” o walce getta warszawskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703 Nr 48. 1943, wrzesień 2, Warszawa. – Obwieszczenie urzędowe o wykonaniu wyroku śmierci za prześladowanie ukrywających się Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . 703 Nr 49. 1943, wrzesień 4, Warszawa. – Artykuł w konspiracyjnym piśmie „Głos Demokracji”, orga­nie Stronnictwa Polskiej Demokracji, w sprawie czynnej postawy solidarności i pomocy wo­bec prześladowanych Żydów . . . . . . . . . . . . . 704 Nr 50. 1943, wrzesień 7, Warszawa. – Obwieszczenie urzędowe Kierownictwa Walki Podziemnej o wykonaniu wyroku śmierci za wydawanie Żydów w ręce policji niemieckiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705 Nr 51. 1943, listopad, Warszawa. – Fragment z broszury Marii Kann „Na oczach świata”, traktującej o walce i zagładzie getta warszawskiego w kwietniu i maju 1943 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 706 Nr 52. 1943, grudzień, Warszawa. – Komunikat urzędowy Kierownictwa Walki Podziemnej o wy­konaniu wyroków śmierci na zdrajcach i konfidentach niemieckich działających na szkodę Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 706 Nr 53. 1944, styczeń, Warszawa. – Komunikat Pełnomocnika Rządu na Kraj w sprawie bezwzględnego zwalczania bandytyzmu i szantaży . . . . . . . . . . . . . . . 707

964

Spis treści

Nr 54. 1944, luty 7, Warszawa. – Artykuł w piśmie konspiracyjnym „Nowe Drogi”, organie Stron­nictwa Demokratycznego, w sprawie czynnej postawy współdziałania z prześladowanymi Żydami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 707 Nr 55. 1944, marzec 9, Warszawa. – Obwieszczenie urzędowe o wykonaniu wyroku śmierci za za­bójstwo dwóch Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 708 Nr 56. 1944, marzec 30, Warszawa. – Obwieszczenie urzędowe o wykonaniu wyroków śmierci za prześladowanie ukrywających się Żydów. . . . . . . . . . . . . . . 709 Nr 57. 1944, kwiecień 18, Warszawa. – Artykuł w piśmie konspiracyjnym PPR „Głos Warszawy” w pierwszą rocznicę walki getta warszawskiego. . . . . . . . . . . . 709 Nr 58. 1944, kwiecień 20, Warszawa. – Artykuł w „Biuletynie Informacyjnym” poświęcony pierw­szej rocznicy walki getta warszawskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 710 Nr 59. 1944, lipiec 6, Warszawa. – Obwieszczenie urzędowe o wykonaniu wyroku śmierci za prze­śladowanie ukrywających się Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711 III. Komunikaty, sprawozdania i korespondencja dotyczące działalności Rady Pomocy Żydom Nr 60. 1942, październik 14, Warszawa. – Komunikat prasowy o utworzeniu konspiracyjnego ko­mitetu pomocy Żydom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712 Nr 61. 1942, październik 31, Warszawa. – Radiogram Delegatury Rządu do Londynu o utworze­nia komitetu pomocy Żydom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712 Nr 62. 1942, grudzień, Warszawa. – Sprawozdanie z działalności komitetu pomocy Żydom w okresie od 27 IX 1942 r. do 4 XII 1942 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713 Nr 63. 1942, grudzień, Warszawa. – Pismo do Delegatury Rządu o utworzeniu Rady Pomocy Żydom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714 Nr 64. 1942, grudzień 29, Warszawa. – Pismo Tymczasowego Prezydium Rady Pomocy Żydom do Pełnomocnika Rządu na Kraj dotyczące celów, struktury i dezyderatów RPŻ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715 Nr 65. 1943, styczeń 16, Warszawa. – Pismo prezesa Rady Pomocy Żydom do Pełnomocnika Rzą­du na Kraj o ukonstytuowaniu się Rady. . . . . . . . . . . . . . . . . . 717 Nr 66. 1943, kwiecień 30, Warszawa. – Pismo Rady Pomocy Żydom do Pełnomocnika Rządu na Kraj w sprawie ustosunkowania się do zagłady getta warszawskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717 Nr 67. 1943, maj 7, Kraków. – Sprawozdanie z działalności Rady Pomocy Żydom w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 718 Nr 68. 1943, maj, Warszawa. – Odezwa Rady Pomocy Żydom do społeczeństwa polskiego w sprawie dostosowania się do wskazań rządu polskiego w Londynie i Pełnomocnika Rzą­du na Kraj na temat stosunku do prześladowanych Żydów. . 720 Nr 69. 1943, lipiec 9, Warszawa. – Apel Rady Pomocy Żydom w Polsce do rządu RP w Londynie w sprawie wszczęcia międzynarodowej akcji ratowania Żydów. . . . . 721 Nr 70. 1943, sierpień, Warszawa. – Odezwa Rady Pomocy Żydom do społeczeństwa polskiego w sprawie niesienia pomocy Żydom i przeciwdziałania przypadkom przestępstw w tej dzie­dzinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721 Nr 71. 1943, wrzesień, Warszawa. – Odezwa Rady Pomocy Żydom do społeczeństwa polskiego w sprawie niesienia pomocy Żydom i karania śmiercią zdrajców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 722

Spis treści

965

Nr 72. 1943, październik 23, Warszawa. – Sprawozdanie z działalności Rady Pomocy Żydom przy Pełnomocniku Rządu za okres XII 1942 r. – X 1943 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723 Nr 73. 1944, kwiecień 15, Warszawa. – Z rezolucji Rady Pomocy Żydom w pierwszą rocznicę wal­ki getta warszawskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 731 Nr 74. 1944, maj 25, Warszawa. – Depesza Rady Pomocy Żydom w Polsce do Rady Pomocy Żydom przy rządzie polskim w Londynie. . . . . . . . . . . . . . . . . . 731 IV. Dokumenty dotyczące kontaktów polskiego i żydowskiego podziemia w Polsce z rządem polskim w Londynie oraz z organizacjami politycznymi i społecznymi na Zachodzie Nr 75. 1942, maj 11, Warszawa. – List Bundu w Polsce do rządu polskiego w Londynie w sprawie zagłady ludności żydowskiej w Polsce i potrzeby zastosowania przez rządy państw sprzy­mierzonych polityki odwetu wobec obywateli niemieckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 732 Nr 76. 1942, czerwiec 21, Warszawa. – Z pisma Centralnego Komitetu Robotniczego PPS w Pol­sce do Sekcji Zagranicznej PPS w Londynie w sprawie sytuacji Polaków i Żydów w okupo­wanej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733 Nr 77. 1942, sierpień 31, Warszawa. – Pismo władz Bundu w Polsce do Szmula Zygielbojma, przedstawiciela Bundu w polskiej Radzie Narodowej w Londynie, w sprawie położenia Żydów w okupowanym kraju i pożądanej pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734 Nr 78. 1943, styczeń 13, Warszawa (getto). – Depesza radiowa tajnego Żydowskiego Komitetu Narodowego w Polsce do Światowego Kongresu Żydowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 741 Nr 79. 1943, luty 7, Warszawa (getto). – Depesza radiowa tajnego Centralnego Komitetu Bund u w Polsce do Szmula Zygielbojma w Londynie . . . . . . . . . . . . . . 741 Nr 80. 1943, kwiecień 20, Warszawa. – Depesza przedstawicieli Bundu i Żydowskiego Komitetu Narodowego w Polsce do S. Zygielbojma i I. Schwarzbarta w Londynie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 742 Nr 81. 1943, kwiecień 28, Warszawa. – Depesza przedstawicieli Bundu i Żydowskiego Komitetu Narodowego w Polsce do S. Zygielbojma i I. Schwarzbarta w Londynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 742 Nr 82. 1943, maj 11, Warszawa. – Depesza przedstawicieli Bundu i Żydowskiego Komitetu Naro­dowego do S. Zygielbojma i I. Schwarzbarta w Londynie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 743 Nr 83. 1943, czerwiec 20, Warszawa. – Z pisma Centralnego Komitetu Robotniczego PPS w Pol­sce do Komitetu Zagranicznego PPS w Londynie w sprawie sytuacji Żydów w okupowanym kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744 Nr 84. 1943, czerwiec 22, Warszawa. – Sprawozdanie „A” Komitetu Centralnego Bundu w Pol­sce do przedstawicielstwa Bundu w Londynie za okres od 1 IX 1942 r. do 22 VI 1943 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744 Nr 85. 1943, lipiec 21, Londyn. – Depesza Ignacego Schwarzbarta, członka Rady Narodowej w Londynie, do wspólnego przedstawicielstwa Żydów w okupowanej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 750

966

Spis treści

Nr 86. 1943, lato. – Pismo Komitetu dla Ratowania Żydów w Europie Okupowanej do Żydowskie­go Komitetu Narodowego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751 Nr 87. 1943, listopad 15, Warszawa. – Sprawozdanie „B” Komitetu Centralnego Bundu w Polsce do przedstawicielstwa Bundu w Londynie za okres od 1 VII do 15 XI 1943 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751 Nr 88. 1943, listopad 15, Warszawa. – Sprawozdanie Żydowskiego Komitetu Narodowego w Pol­sce do I. Schwarzbarta, członka Rady Narodowej w Londynie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 763 Nr 89. 1943, listopad 15, Warszawa. – Sprawozdanie finansowe Żydowskiego Komitetu Narodo­wego w Polsce za okres od 1 I do 31 X 1943 r. . . . . . . . . . . . . . 767 V. Dokumenty o działaniach rządu polskiego oraz organizacji i instytucji politycznych w Londynie w sprawie sytuacji Żydów w Polsce Nr 90. 1940, kwiecień 20, Paryż. – Wspólna deklaracja rządów Polski, Wielkiej Brytanii i Francji w sprawie zbrodni niemieckich, ogłoszona z inicjatywy rządu polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 769 Nr 91. 1941, lipiec, Londyn. – Z programu wspólnego działania Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Pracy zaakceptowanego przez premiera rządu pol­skiego w Londynie gen. W. Sikorskiego . . . . . . . . . . . . 770 Nr 92. 1941, grudzień 15, Nowy Jork. – Ze wspólnej deklaracji przedstawicielstw zagranicznych Polskiej Partii Socjalistycznej i Ogólnego Żydowskiego Związku Robotniczego Bund w Pol­sce w sprawie celów i zadań ruchu robotniczego w Polsce po wojnie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 770 Nr 93. 1942, styczeń 13, Londyn. – Deklaracja 9 państw sojuszniczych o ukaraniu winnych zbro­dni przedstawicieli władz okupacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771 Nr 94. 1942, luty 24, Londyn. – Z deklaracji programowej rządu polskiego w Londynie złożonej przez premiera gen. W. Sikorskiego podczas otwarcia pierwszej sesji nowej Rady Narodo­wej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772 Nr 95. 1942, listopad 27, Londyn. – Rezolucja Rady Narodowej w Londynie z 27 XI 1942 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772 Nr 96. 1942, grudzień 10, Londyn. – Nota ministra spraw zagranicznych rządu polskiego Edwar­da Raczyńskiego do rządów Narodów Zjednoczonych . . . . . . . 773 Nr 97. 1942, grudzień 77, Londyn. – Wspólne oświadczenie rządów Belgii, Czechosłowacji, Gre­cji, Luksemburga, Holandii, Norwegii, Polski, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Wielkiej Brytanii, ZSRR, Jugosławii i Francuskiego Komitetu Narodowego w sprawie odpo­wiedzialności za zagładę Żydów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 778 Nr 98. 1942, grudzień 17, Londyn. – Przemówienie radiowe ministra spraw zagranicznych Polski Edwarda Raczyńskiego wygłoszone w Londynie w sprawie zagłady Żydów w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 779 Nr 99. 1943, grudzień 20, Londyn. – Głos polskiej Rady Narodowej w Londynie w sprawie ekster­minacji Żydów w Polsce .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 780 Nr 100. 1944, maj 11, Londyn. – Nadanie wysokiego odznaczenia bojowego Michałowi Klepfiszowi, jednemu z organizatorów walki w getcie warszawskim przez Naczelnego Wodza Pol­skich Sił Zbrojnych .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 782

Spis treści

967

Z MATERIAŁÓW NIEWYKORZYSTANYCH (opracowanie Z. Lewinówna) Z materiałów niepublikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783 Z materiałów publikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 790 Z relacji nieprzedrukowanych w obecnym wydaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 795 Objaśnienia częściej powtarzających się skrótów, terminów itp. nieuwzględnionych w komentarzu (opracowanie Z. Lewinówna). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 798 Ważniejsze ośrodki zagłady ludności żydowskiej wymieniane w tekście relacji i dokumentów (opracowanie Z. Lewinówna). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 800 Wykaz ważniejszych źródeł i opracowań wykorzystanych w książce (opracowanie W. Bartoszewski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 801 Recenzje Michał Borwicz, Ten jest z ojczyzny mojej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811 Jerzy Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 819 Marek Skwarnicki, W przyszłości – ojczyzna ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 822 Daniel Passent, Duma, litość, pogarda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 828 Michał Horoszewicz, Brewiarz poświęcenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832 Józef Czapski, Ten jest z Ojczyzny mojej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 835 Karol Marian Pospieszalski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 838 Jan Górski, Ten jest z ojczyzny mojej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 841 Tamara Karren, „Sprawiedliwi między narodami” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 846 Hanna Malewska, Przeciw nienawiści. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 848 Antoni Wojciechowski [Stefan Kisielewski], Księga naszych sumień . . . . . . . . . . . . 853 Wanda Pełczyńska, „Sprawiedliwi między narodami świata”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 858 F. Schlang, Sprawiedliwi i Polacy w okresie okupacji hitlerowskiej . . . . . . . . . . . . . . 864 Józef Garliński, „Ten jest z ojczyzny mojej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 868 Dedal [Andrzej Kijowski], Zawsze jest ktoś... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 873 Andrzej Garlicki, Co nowego w historii?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 876 Szymon Datner, Społeczeństwa krajów okupowanych wobec eksterminacji narodu żydowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 878 Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 marca 2007 r. w sprawie uhonorowania działalności Ireny Sendlerowej i Rady Pomocy Żydom „Żegota” w tajnych strukturach Polskiego Państwa Podziemnego w okresie II wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882 indeks OSOBOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883