Wraz, czyli bez. Opowiadania i listy z krainy nonsensu

Projekt okładki i ilustracje

Dorota Piechocińska, Ilustradora

Redaktorka inicjująca Dorota Gruszka

Redaktorka prowadząca Aleksandra Pietrzyńska

Opieka redakcyjna Anna Szulczyńska

Korekta Beata Trebel-Bednarz

Łamanie Dariusz Ziach

Copyright © by Agata Wirth, Konstanty Przybora

Copyright © for this edition by SIW Znak sp. z o.o., 2022

ISBN 978-83-240-6587-5

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2022. Printed in EU

OPOWIADANIA

Ogar

Czytujemy z przyjacielem literaturę ju ż wła ś ciwie od dzieci ń stwa, ale pamię ci do rzeczy przeczytanych nie mamy. Czasem co ś tak jakby człowiekowi ś witało –jakie ś postacie, zdarzenia jakie ś ... Ale z jakiej to ksi ąż ki, jakiego to autora, rzadko pamię tamy.

Ot, choćby ostatnio mieli ś my takie ciekawe zda rzenie, osnute na wątku literackim. Znajomi z dzielni cy podmiejskiej zadzwonili do nas z pro ś bą , ż eby ś my przyjechali i wyprowadzili pieska na spacer. Pani domu dok ą d ś poszła, a panu domu nie chciało si ę , czy co ś takiego.

No więc oczywiście pojechaliśmy, wyprowadziliśmy.

A sprawa nie była łatwa, poniewa ż i pieskowi nie chciało się spacerować. Był to ogar, przedstawiciel gin ą cej podobno rasy ogarów polskich, w zwi ą zku z czym smutny, nawet apatyczny. Taki ogar wygl ą da

jak bardzo du ż y jamnik na bardzo krzywych nogach, które mu wyprostowano.

Jak wspominałem, nie chciał on spacerować. Za parł si ę wszystkimi czterema łapami, wi ę c przyjaciel go po prostu musiał przesuwać, pchają c od tyłu rękami za lędźwie – tego ogara. A ja znowu usuwałem z drogi przeszkody, ż eby się łatwiej zwierz ę przesuwa ło. I podczas tego suwanego spaceru co ś mi zacz ę ło ś witać à propos ogara, wię c pytam przyjaciela: Nie pamię tasz, z czego takie zdanie: „Ogary po szły w las...”?

Ale na dźwięk tych słów w naszego psa jakby nowy duch wst ą pił. Podkulony ogon wyprostował mu się a ż do linii grzbietu, głowę podniósł, uszy nastawił i wietrzyć zacz ą ł. A po chwili jak nie pu ś ci się w nie znanym kierunku! Tyle ż e zd ąż yli ś my złapać smycz i poci ą gnię ci przez gończego, pomknęli ś my przed sie bie, co pies wyskoczy!

Najpierw mknęli ś my przez dzielnic ę podmiejsk ą , potem przez gleb ę jak ąś roln ą , a wreszcie wpadli ś my do jakiego ś lasu, gdzie ogar urwał był nam się i poszedł w las... Echo jego grania słabło coraz bardziej, a ż wreszcie uton ę ło w milczeniu le ś nym. Znowu zacz ę li ś my sobie przypominać, sk ą d by mogło być zaczerpnię te to zdanie: „Ogary poszły w las...”. A ż tu nagle rozlega się tę tent galopują cego rumaka... Patrzymy: pędzi wierzchowiec z amazonk ą na wierzchu.

Pod słowem „amazonka” rozumiemy tu jeźdźca płci ż e ń skiej z dwiema piersiami, a nie staro ż ytn ą wojownic ę z jedn ą . Wyja ś nienie chyba na miejscu ze wzgl ę du na rzadko ś ć amazonek obu odmian w naszym ż yciu obecnym. Im bli ż ej nas tych dwoje, tym ja ś niej zaczynamy u ś wiadamiać sobie, ż e nie kobieta nad zwierz ę ciem, ale zwierz ę dominuje nad kobiet ą . Że rumak – swą panią , co tu ukrywać, ponosi. Patataj!

Patataj!

Ale oto drugi t ę tent (patataj, patataj) daje się sły szeć i zza zakr ę tu, który przed chwil ą chlusn ą ł przera ż on ą amazonk ą , jeździec wypada dorodny i na ogierze jeszcze, jak się okazuje, ś ciglejszym, dogania ofiar ę ko ń skiej lekkomy ś lno ś ci. Jeszcze chwilka i bachmaty zrównuj ą si ę , jeździec ś ci ą ga wodze, któ re w dłoniach tej pani były tak bezradne, ko ń amazonki, zdarty w miejscu, staje jak wryty, a dorodny m ęż czyzna chwyta ocalon ą wpół i ustami do ust jej, prosz ę was, przywiera! I wtedy to młoda i pi ę kna dziewczyna odpycha go i tnie szpicrut ą przez pysk. Ci ę ty wybawca wali si ę , prosz ę was, z konia, ś cigany pogardliwym wyzwiskiem w j ę zyku francus kim „ Imbécile! ”, a pani odje ż d ż a i niknie za kolej nym zakr ę tem drogi. Pan z czerwon ą pr ę g ą przez twarz wskakuje na swego wierzchowca i równie ż znika nam z oczu. I po chwili znów tylko las i my z przyjacielem.

A  ż e nawin ą ł nam się drwal okoliczny, pytamy go, sk ą d bierze się tutaj taka scena. Jak to sk ą d? – mówi drwal. – Fizycznego pyta cie, a wygl ą dacie na umysłowych. Ja tam wam mówił nie b ędę!

Wdowa po kwartecie smyczkowym

Zdarzyło się to w nocy z wtorku na środę... Źle mówię: ze środy na czwartek. Bo w czwartek był ten koncert, na którym, jak zwykle, spotkałem docenta Dżd ż ystego. I ledwo u ś cisn ęli ś my sobie dłonie podczas przerwy, docent powiedział: Kwartet Ludwig nie ż yje. Znieruchomiałem pod wra ż eniem tych słów. Cały kwartet?!

– Calutki. Pierwsze skrzypce, drugie skrzypce, altówka i wiolonczela – wyliczył chirurg, jakbym nie znał składu kwartetu smyczkowego.

– Nieszcz ęśliwy wypadek?

Zatrucie kalafoni ą – wyja ś nił D ż d ż ysty. – Jak się okazało, Kwartet u ż ywał do smyczków kalafonii wyprodukowanej z ż ywicy kanadyjskich szalonych sosen,

wywołującej nieuleczaln ą , śmierteln ą chorob ę u ludzi, zwłaszcza u smyczkowych instrumentalistów.

– Straszne...

Niewątpliwie... – mówił w zamy śleniu docent. –Zwłaszcza ż e Ludwig to był przecie ż zespół wybitny.

– Tym większy to cios dla wdowy po Kwartecie. –Spojrzałem ukradkiem na mojego rozmówc ę , niepew ny, jakie wra ż enie wywarł na nim termin „wdowa”, chocia ż zwi ą zek ten był tajemnic ą poliszynela. Tego bym nie powiedział – spokojnie odparł do cent. – Dla niej to bez znaczenia. Nie zawarła tego zwi ą zku z wyrachowania. Inna rzecz, ż e Ludwig nie wzbudziłby w niej takiego wielkiego i rozległego uczu cia, gdyby nie byt kwartetem wspaniałym pod ka żdym względem. Jest bardzo załamana, chocia ż zachowuje się nad wyraz pow ś ci ą gliwie. – Pan zna ją osobi ś cie, panie docencie?

Tak, bardzo dobrze. To piękna kobieta i fascynu j ą ca, pani Vera. Ludwig był dla niej zreszt ą równie ż wielk ą ż yciową rekompensat ą za jej pora żkę zawodową . Ta równie utalentowana i wra ż liwa, co wielce uro dziwa pianistka nie wytrzymywała psychicznie kon frontacji z publiczno ś cią sal koncertowych. Nie dająca się przezwycięż yć parali ż ują ca trema przekre śliła jej ambitne plany. I wtedy wła ś nie, kiedy postanowiła zerwać z karierą pianistki, niby zado ś ćuczynienie za tę bolesn ą decyzję pojawił się na drodze jej ż ycia sław ny smyczkowy Ludwig.

– Jak doszło do tego wzajemnego zauroczenia? Czy to był coup de foudre*?

–

Niewątpliwie. Poznali się na Lazurowym Wybrzeż u. Panna Vera bawiła u zamęż nej za Francuzem ciotki, w Saint Tropez, gdzie z trudem wracała do równo wagi psychicznej po swej ci ęż kiej decyzji. Lud wig przyjechał tam na spotkanie z pianist ą , z którym mieli odbyć tournée koncertowe po zachodniej Europie i Stanach, jako kwintet fortepianowy. Do przyjazdu pianisty pozostawało Kwartetowi około dziesięciu dni na wypoczynek i prac ę, m.in. – nad Kwintetem g-moll Vinteuila. Przez dwa wieczory z rz ędu Vera słuchała z tarasu willi swej ciotki dobiegających tam dźwięków znanego jej dobrze utworu. Wykonanie partii smyczków zachwyciło j ą tyle ż , co zadziwił brak partii fortepianowej. Trzeciego wieczoru, kierują c się słuchem, dotarła do bramy pałacyku, w którym mie ś cił się wytworny pensjonat. Na jego zapleczu znajdował si ę ogród, w którym ćwiczył Ludwig. Na widok pięknej dziewczyny Kwartetowi opadły smyczki z wra ż enia. Vera przeprosiła za swoj ą , jak to okre ś liła, natrę tn ą ciekawo ś ć, tłumacz ą c j ą nieprzepart ą ch ę ci ą zarów no przekonania się , kto tak pięknie interpretuje jej ulubiony utwór, jak i – poznania przyczyny, dla któ rej kwintet fortepianowy obywa się bez fortepianu. Po wysłuchaniu wyja ś nień zaproponowała nie ś miało

* Miłość od pierwszego wejrzenia.

swój pomocny udział w pracy Kwartetu, zastrzegają c się , ż e nie jest ju ż pianistk ą praktykuj ą c ą , ale w ce lach czysto ćwiczebnych mogłaby spróbować partii fortepianowej, którą pamięta jeszcze z czasu studiów. Żaden kwartet m ę ski nie odrzuciłby propozycji padają cej z ust takiej kobiety. Jak rozwijała się współpraca między Ludwigiem i Verą w sensie merytorycz nym, trudno mi powiedzieć. Uczucie natomiast, które zakiełkowało ju ż podczas allegra, w zmysłowym temacie adagia...

Dzwonek zwołuj ą cy publiczno ś ć na drug ą cz ęś ć koncertu przerwał opowie ś ć docenta. Spotkali ś my się dopiero kilka dni później, na pogrzebie Kwartetu. Nie powiem, ż ebym był cz ę stym bywalcem tego typu ceremonii, ale tym razem uległem, wstyd powiedzieć, niezdrowej ciekawo ś ci. Jeszcze nigdy nie byłem na takim pogrzebie ani nie widziałem wdowy po kwar tecie smyczkowym. W ogóle – po ż adnym kwarte cie. Ciekawo ś ć ta mieszała się w moich rozmyślaniach z podziwem, nie mówi ą c ju ż o współczuciu. W dzi siejszych czasach gwałtownej ofensywy klerykalizmu i nietolerancji zwi ą zać się z kwartetem! To nie tylko był krok niekonwencjonalny, to był krok odwa ż ny, moż e nawet zuchwały. Potwierdzał to choćby ju ż sam wybór cmentarza na miejsce ostatniego spoczynku nieod żałowanego Ludwiga. Był nim – uroczy skądinąd –cmentarzyk przy kaplicy Sióstr Solenizantek Mniejszych,

ustronny i ostatnio prawie, je śli tak można powiedzieć, nie ucz ę szczany.

Był piękny dzień czerwcowy. Podobny pewno do tamtego sprzed lat, kiedy si ę poznali. Tyle ż e tamten ton ą ł wtedy w rozkwitłych migdałowcach i tama ryszkach, a ten – w czerwieni i ró ż u głogów bujnie porastają cych cmentarzyk. Nagrobki w ś ród tego roz kołysanego na ciepłym wietrze ż ywiołu kwiatów i zie leni były małymi wysepkami spokoju i ciszy. Kiedy, spóźniony nieco, zjawiłem się tutaj, ż ałobny orszak opu ś cił był wła ś nie kaplic ę . Trumny sun ą ce na ramionach melomanów-przyjaciół poprzedzała grupa d ż ezmenów (pani Vera i Ludwig byli miło ś nikami jazzu), improwizujących na temat Allegretta z VII Symfonii wielkiego imiennika Kwartetu. Cicho s ą czył się przez tłumiki tr ą bek i saxów ten najpiękniejszy dla mnie z  ż ałobnych marszy, a ja, słuchaj ą c go, szed łem za wdow ą i widz ą c j ą na razie z tyłu, ju ż wte dy nie mogłem się oprzeć zachwytowi nad kształtem jej ziemskiej powłoki... Tram papa pam papa pam... Dosyć wysoka, szła z głową podniesion ą a ż do lekkiego odchylenia w tył, jakby zmuszały j ą do tego... tram papa pam papa pam... bujne szaroblond włosy, splecione w cięż ki wę zeł na wdzię cznym karku, który tę kształtn ą głowę , tak pięknie na nim osadzon ą ... para rira ra ram pa pam... ł ą czył z dosyć szerokimi w ramionach, prostymi plecami. Opinał je, a ż po nie

nazbyt wydatne biodra... tram papa pam... ż akiet z czarnej ż or ż ety. Sposób, w jaki materiał załamy wał się w talii, ujawniał jej wklę sło ś ć, krucho ś ć nie mal... tara rira tiru rara ram papa pam... Czarna spódniczka z lycry, równie obcisła jak ż akiet, przedłu ż ała go jakby o trzy do czterech centymetrów zaledwie w miejscu, gdzie biodra łagodnym łukiem przecho dziły w zadziwiają cej rzeźby uda... pa ram pa pam... Pod obcisł ą tkanin ą uwydatniały się półkoliste zarysy podobne tym, które Afrodycie przyniosły przydo mek Kallipygos („Pięknotyła”). Sposób, w jaki Stwórca powi ą zał wdowie uda z łydkami przy pomocy istnych klejnotów kolan, tworzył z tych trzech bos kich elementów jedne z najbardziej zachwycaj ą cych nóg, jakie zdarzyło mi się w  ż yciu widzieć u kobiety. Mój Bo ż e, te dołki tworz ą ce się na rewersie kolana, kiedy pozostaj ą ca w tyle noga prostuje się podczas przerzucania cięż aru ciała na tę wysunięt ą do przodu! Ta krucho ś ć p ę cin z ledwo zaznaczonymi kostkami... Tram papa pam papa pam papa pam tram tararira... Kiedy czoło orszaku dotarło do otwartej głębi grobowca położ onego w pobli ż u cmentarnego muru od strony ulicy, nast ą pił pierwszy zgrzyt w harmonii grzebalnego obrz ą dku. W poprzek smutnego otworu przeci ą gni ę te było polowe łó ż ko, do ś ć zreszt ą schludnie zasłane, na którym rozpocz ą ł był wła ś nie głodówk ę miejscowy grabarz, ponoć w prote ś cie

przeciwko niedofinansowaniu funeralnego personelu. Starannie oflagowany i ogolony, wznosił odpowied nie okrzyki, najwyraźniej czekaj ą c na swój telewi zyjny portret, który wykonać by mu miała filmują ca pochówek kamera. Ale na szcz ęś cie dla przebiegu uroczysto ś ci, a ku pechowi strajkuj ą cego przedstawiciela mas grzebi ą cych, łó ż ko polowe, czy to nie dokładnie ustawione przeze ń , czy te ż mo ż e po pro stu dawnej jeszcze, ludowej produkcji, zawaliło się nagle, zapadają c się wraz ze swą zawarto ś ci ą bardzo głęboko (kwartet, grzebany pionowo, wymaga znacznej głęboko ś ci). Natychmiast rozległo się te ż rozpacz liwe wołanie de profundis* niefortunnego strajkowi cza, ż e zawiesza strajk, a wzywa chę tnych na ratunek. Zamieszanie wywołane protestem, zapadnię ciem się protestuj ą cego i nast ępnie – wyci ą ganiem zapadłego odwróciło moj ą uwag ę od tej, która j ą dot ą d absorbowała bez reszty. Kiedy znów spojrzałem na wdow ę , stała ju ż twarz ą zwrócona ku mnie. Była ona (twarz) w znacznym stopniu zasłonię ta ciemny mi, przeciwsłonecznymi okularami, ale to, co było widać – wysokie czoło, wydatne ko ś ci policzkowe, misterna rzeźba nosa, pełne, zmysłowe usta, deli katnie, ale zdecydowanie zarysowany podbródek, klejnociki uszu – wszystko to były atrybuty twarzy

* Z otchłani.

równie pięknej jak to, co podziwiałem dot ąd. W do ś ć głębokim wycię ciu ż akietu, najwyraźniej włoż onego na nagie (upał) ciało, widniała obietnica bujnej, zu chwałej niemal kobieco ś ci. Krzy ż yk, zawieszony na złotym ła ńcuszku, odbijał czerni ą emalii czy hebanu od ol ś niewają co białej skóry, błogosławi ą c niejako jej piękno i to, ż e tak mu ż arliwie tłem swoim słu ż y. Ceremonia zdawała się ju ż dobiegać koń ca i cały Kwartet pogrąż yć się miał kolejno tam, gdzie w proch się obróci, gdy nagle, chyba ju ż po Altówce, a przed Wiolonczel ą , nast ą pił drugi, ale o ile ż od pierwszego bole ś niejszy zgrzyt w funeraliach. Zza pobliskiego muru, który odgradzał cmentarz od ulicy Wykroczym skiej, dobiegły skandowane wrzaski, a nad murem ukazały się transparenty z napisami, wywrzaskiwa nymi przez podniecone głosy, przewa ż nie wyrostków: „Precz z poli- ż ydo-gami ą*! Kurtyzany do Kurdysta nu! Niech ż yje czysta i liczna rodzina monogamicz na!”. Jednocze śnie ponad murem zacz ę ły przelatywać kamienie, godz ą c w ż ałobników, którzy rozpierzchali się , kryj ą c się za drzewami i wy ż szymi monumentami cmentarza. Tylko wdowa, nie drgn ąwszy nawet, stała wyprostowana nad ostatnim, nie pochowanym jeszcze członkiem Kwartetu. Dopiero kiedy ugodził

* Niedouczony autor haseł nie rozróżniał widać poligamii od poliandrii.

Spis treści

WSTĘP – Michał Rusinek

OPOWIADANIA

Ogar  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Wdowa po kwartecie smyczkowym

31

Przerwana pieśń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Siostra Odorata od solenizantek  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Kozioł ofiarny wuja Hieronima  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zwierzenia przy psie

Wirtuoz i Nieznajoma

Ponura libacja

List o kominkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

List z muzeum  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

132

List o dziadku Paździerzaku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

List omawiający korespondencję

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

139

List z tamtego brzegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

List z ogonka  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

List ponownie omawiający korespondencję  . . . . . . . . . . . . . . . . . .

147

List z plaży wiosennej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

List z życia rozrywkowego

List z wystawy psów

List z zimy

List z filharmonii

List z gołoledzi

List z poczekalni dentysty

List z piwnicy dżezowej

List z masarni

163

166

170

174

178

List tak z piwnicy, jak i ze strychu  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

List ze śmietnika  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

List z podłogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

List z przyjęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

List z ławki  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List z klatki schodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List z przeciwka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List z Paryża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List z łachy

List z wody

195

198

List ze Stadionu Sportów Suchych  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List z parku wiosennego  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

239

242

List z trudnej sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

List z piedestału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

List z roztargnienia  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

List z dworca  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

List z łóżka  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List spod choinki

List z pałacu na lodzie

List z Delikatesów, czyli Rêve d’amour

List z przesyłką

257

261