ZOUT 1-2023

7

EDITORIAL

Wat er op het spel staat

Ach, zat er maar meer van die speelsheid in onze wereld

8 Reconstructie van een karaktermoord

Yannick Dangre over het opstappen van de Antwerpse stadsdichters

13 PLEASED TO MEET YOU Bob Dylan

‘Elvis is er niet meer. De Colonel is er niet meer. Doc Pomus is er niet meer’.

14 Een rolkoffer vol herinneringen

‘Zonder infernale schaduwen geen paradijselijke hemelen’

17 AN OLAERTS

Huishoudelijk motief

Deed Poetin de afwas maar een keer. Wilde hij de ruitjesvod maar eens hijsen

18 Spelen met de erfenis van Walker Evans

Wat opvalt is de harde blik in haar ogen en de dunne, samengeknepen lippen

22 BITS

In de jungle

Wat was ook weer de missie?

22 STUDIO

De Oneindige Actieve Staat van Verveling

Mike Moonen zal nooit zeggen: ‘O nee, wat erg, een mes in mijn schilderij!’

24 IN BEELD Sporen van toen Restanten van het Romijnse Rijk in foto's van nu

27

PERRON POËZIE Pieter Boskma

'Je zult het missen, zoals ik het mis je woede / of je schaterlach te horen om een literaire kwestie'

28

FEUILLETON Flessenpost uit het atelier

Byblos in Leiden | Fernand Léger in Otterlo | Wim Delvoye in Den Bosch | Mounira Al Solh in Antwerpen

30 De collage als bouwstijl

De Belgische inzending voor de Biënnale van Venetië 2021 is nu te zien in Hasselt

33 OOGAPPEL Stiekem hou ik toch vooral van Véronique

Kevin Toma is sinds het zien van La double vie de Véronique van Krzysztof Kieślowski niet meer dezelfde

34 BLENDR & FILTR Waar blijven de vrouwen? Waarom telt een ‘schrijver’ meer mee dan een ‘schrijfster’?

34 DE VOORKEUR VAN Martyna van Nieuwland ‘Katowice heeft de hoogste dichtheid van moderne architectuur in Europa’.

36 HET IS NIET NIKS Bunkeren

Griet Menschaert vermoedt dat ondergronds wonen dit jaar een hit wordt

37 Het maandelijkse serviceen agendakatern met:

38

UITGELICHT

Fluisterende trompetten van porselein

39 UITGELICHT

Genkse kunstenaars in de ban van bomen en bossen

40 CULTUURAGENDA

40 COLUMN

Komt het allemaal wel goed, vraagt Hans Gubbels zich af

43 COLUMN Dingeman Kuilman over cultuur en BBB

46 ONDERTUSSEN IN…

Culturele highlights in de rest van Europa

Cover: Camille Fallet, She Looks Like Alabama Cotton Tenant Farmer Wife 1936 (American Re- Photographs), 2016 Zie pagina 18

Word abonnee van ZOUT magazine en ontvang Singulariteiten als welkomstcadeau. U krijgt dan maandelijks ZOUT magazine toegestuurd à 73 euro per jaar. Wacht niet, op is op!

zoutmagazine.eu/abonnees

Een man met een valse naam komt op het landgoed van zijn jeugd aan met een – geleende – flitsende rode sportwagen. Er woont een nieuw gezin in het tochtige oude huis: de Godleys, afstammelingen van de wereldberoemde geleerde Adam Godley zaliger, wiens theorie van het bestaan de wereld in chaos achterliet.

De man in de sportwagen heeft het idee dat de tijd heeft stilgestaan dan wel op een vreemde manier opnieuw is begonnen. Hij moet de strijd aangaan met de eigenzinnige Godleys en met een vrouw uit zijn verleden die hem een ongewoon verzoek doet.

De veelvuldig bekroonde Banville schreef een speelse en gelaagde roman over nostalgie, leven en dood en de kwantumtheorie, inclusief de comeback van een van zijn meest memorabele personages en diens ontslag uit de gevangenis.

7 John Banville, Singulariteiten, Vertaling Arie Storm, Amsterdam, Querido, 2023.

Ja! Ik wil een abonnement op ZOUT magazine en ontvang Singulariteiten van John Banville als welkomstcadeau.

Wat er op het spel staat

‘

Geef me een lepel, sluit me op in een witte ruimte en klop na drie dagen eens op de deur om te vragen hoe het gaat. Vermoedelijk ben ik dan aan het skateboarden op die lepel.’ Jaloersmakende woorden van kunstenaar Mike Moonen waar de creativiteit als dikke spetters verf vanaf spat.

Wees dus voorzichtig als u pagina 22 van deze eerste ZOUT van 2023 openslaat, want daar treft u het interview aan dat Joep Vossebeld met hem had. Moonens creatieve gereedschapskist laat hem, bijvoorbeeld, de perfecte combinatie ontdekken van plastic testhoofden van een kappersopleiding en op afstand bestuurbare speelgoedauto’s. Ach, zat er maar meer van die speelsheid in onze wereld.

Niet dat ‘het spel’ aan zich ontbreekt. Integendeel, hoeveel producten worden ons niet aangeprezen met de belofte dat we via ‘speelse elementen’ in een handomdraai onze BMI verlagen, Spaans onder de knie hebben of een paar duizend euro verdienen met beleggen.

Een vriendin die zich laatst op de huizenmarkt waagde, had er gauw genoeg van: ‘Die makelaars, ik geloof dat die het als één groot en grappig spel zien.’ Een spel dat maar één van de gezichten is van onze door marktdenken gedomineerde samenleving.

Wat ik bedoel: waren we met zijn allen maar wat beter in het skateboarden op een lepel.

Over deze niet commercieel onderlegde speelsheid graag lacherig gedaan – als aanzet tot het wegzetten van cultuur als linkse hobby.

Hoeveel er op het gebied van creatieve vrijheid op het spel staat, weet onze medewerker Yannick Dangre te berichten. Als één van de vijf stadsdichters van Antwerpen maakte hij vorig jaar van op de eerste rij mee hoe het prachtige instituut van stadsdichter vakkundig werd geliquideerd door het stadsbestuur. Na afloop vertelde de schepen van cultuur, Nabilla Ait Daoud, in een interview bijna triomfantelijk dat het Antwerpse stadsdichterschap ‘dood en begraven is’.

Woorden die het vermoeden van Dangre en zijn collega-stadsdichters bevestigden dat er bij het stadsbestuur vanaf hun aantreden sprake was van een onderliggende strategie: ‘verzwakken, monddood maken en afvoeren.’ Yannicks relaas staat op de navolgende pagina’s; lees en huiver.

Over creativiteit gesproken. Elke maand zet een dertigtal schrijvers, fotografen en vormgevers zich in om in ZOUT te berichten over kunst en cultuur. In deze eerste editie van 2023 verwelkomen we een nieuwe vormgeefster, Hendrickje van Dijk. Zij volgt Andrea Bertus op die de afgelopen zes jaar verantwoordelijk was voor de heldere en typografisch uitgekiende vormgeving waarvoor we zo vaak werden gecomplimenteerd. Un grand merci, Andrea!

Er is nóg een verandering: vanaf deze maand breng ik als co-hoofdredacteur mijn kennis en kunde in voor die ene missie: op toegankelijke wijze berichten over die fascinerende wereld van kunst en cultuur. Waar kunstenaars ervan dromen om een lepel als skateboard te gebruiken, en ons zo op een speelse manier van perspectief laten veranderen.

Wij blijven er graag over berichten, al hebben we de afgelopen drie jaar gemerkt dat we het niet alleen kunnen: twee gratis magazines maken, online en op papier. Het zou enorm helpen als u ons helpt, door met een tientje bij te dragen aan het in stand houden van onze missie.

Dat kan door 10 euro te storten op banknummer NL55 SNSB 093 67 79 675 van Stichting Zuiderlucht, o.v.v. ‘tientjeslid 2023’. Wat een fijn begin van het nieuwe jaar zou dat zijn!

CHRISTIANE GRONENBERG co-hoofdredacteur c.gronenberg@zoutmagazine.eu

‘Voor die makelaars lijkt het één groot en grappig spel'

Reconstructie van een karaktermoord

De opgestapte Antwerpse stadsdichters (vlnr ) Proza-K (Cleo Klapholz en Yves Kibi Puati Nelen), Ruth Lasters, Lotte Dodion, Lies Van Gasse en Yannick Dangre. foto Dries Luyten

‘Van bij ons aantreden was de onderliggende strategie: verzwakken, monddood maken en afvoeren’

Na enkele tumultueuze maanden gaven de vijf Antwerpse stadsdichters er eind vorig jaar de brui aan. ZOUTmedewerker YANNICK DANGRE was een van de vijf. Van op de eerste rij maakte hij mee hoe een prachtig instituut door het stadsbestuur om zeep werd geholpen. ‘Zelfs een gedicht op een elektriciteitskast, ver weg in de haven, bleek onbespreekbaar.’

reconstructie van een karaktermoord.

De miserie begon in 2022, toen Antwerpen tot ieders verbazing besloot om het zo succesvolle stadsdichterschap in vijven te klieven. In plaats van één man of vrouw als poëtisch uithangbord, werd een stadsdichterspoule aangesteld - of politiek correcter ‘pool’; een poule suggereert immers, o profetische ironie, een afvalrace.

Als één van de vijf uitverkorenen had ik, als de meeste van mijn collega’s, bedenkingen bij het concept. Een dichter is immers geen kuddedier. Maar bovenal: hoe zou het stadsdichterschap nog dezelfde impact kunnen hebben als het verwerd tot een vijfkoppig (en de facto gezichtsloos) amalgaam met uiteenlopende poëtica’s?

Toch besloten we ervoor te gaan. De traditie was immers te mooi, en ieder zou vast zijn eigen parcours kunnen rijden.

In 2003 werd Tom Lanoye de eerste officiële stadsdichter van Antwerpen.

Hij trapte zijn mandaat af met een levensgroot gedicht over de hele lengte van de Boerentoren, een van de hoogste wolkenkrabbers van de stad. Het leverde een beeld op dat elke Antwerpenaar nog levendig voor ogen staat. Ook de verzen van opvolgers als Ramsey Nasr en Peter Holvoet-Hanssen werden in het stadslandschap gegrift, onder meer aan de Scheldekaaien; gedichten kregen een prominente rol in de publieke ruimte.

Het stadsdichterschap slaagde wonderwel in zijn opzet om de poëzie uit het stoffige verdomhoekje te halen en tot bij mensen te brengen die er normaal nooit mee in contact komen. Een positieve vernieuwing voor stad, dichters én inwoners. Het Antwerpse voorbeeld kreeg ruimschoots navolging; zowat elk gehucht tussen Kortrijk en Groningen stelde inmiddels een stads- of dorpsdichter aan.

Tot zover het goede nieuws. Want in plaats van deze maand twintig jaar stadsdichterschap te vieren, stierf de traditie in Antwerpen eind vorig jaar een gewelddadige dood. Ik maakte het, als een van de laatste stadsdichters, mee van op de eerste rij, en zag hoe een prachtig instituut vakkundig werd geliquideerd. Vandaar deze

Al snel bleken onze bedenkingen gegronder dan onze hoop. Met z’n vijven was het boksen om aandacht, waardoor we, naar goed neoliberaal recept, in de praktijk vooral elkaars concurrenten werden. Dat was des te meer het geval omdat we, naast de netjes gelijk toegewezen opdrachten, ook zelf initiatieven mochten ontplooienwaardoor het een kwestie werd om zoveel mogelijk projecten te lanceren, in de hoop op poen en publiciteit. Kwamen initiatieven van de stadsdichter voorheen louter de zichtbaarheid van de poëzie ten goede, nu ging het onvermijdelijk ook ten koste van de zichtbaarheid van de concullega’s. Voor de Antwerpenaren was het al helemaal onduidelijk wie nu dé stadsdichter was.

Je zou deemoedig kunnen spreken van een mislukt experiment. Maar allengs werd het duidelijk dat hier sprake was van een verborgen agenda. Zo vond de schepen (wethouder) van Cultuur Nabilla Ait Daoud (N-VA) het niet nodig om onze inauguratie bij te wonen, of zelfs maar kennis te maken, bleef het budget voor vijf dichters hetzelfde als voor één, en kwam er ook promotioneel amper ondersteuning. Voor initiatieven om poëzie in de publieke ruimte te brengen, stootten we al helemaal op een muur. Zelfs een gedicht op een elektriciteitskast ergens ver weg in de haven bleek onbespreekbaar.

Het leidde tot onderling gemor, want het werd ons steeds duidelijker dat de stad in de praktijk een uitdoofbeleid jegens haar

stadsdichters voerde. De opsplitsing van het ambt, een onvervalst staaltje verdeelen-heers, paste perfect in dat plaatje. Een groep zeer verschillende dichters is immers minder bedreigend dan één sterke, breedgedragen figuur. Dat zo’n figuur bedreigend of op zijn minst vervelend kon worden, had de vorige stadsdichter Seckou Ouologuem (2020-2022) bewezen door zijn ambt nogal links-activistisch in te vullen. Hij nam beleidsbeslissingen op de korrel, wat binnenskamers tot wrevel leidde bij het door de rechtse, Vlaams-nationalistische N-VA gedomineerde stadsbestuur. Toch liet dat bestuur Ouologuem, zij het met lange tanden, zijn ding doen.

Dat zou voor ons niet meer gelden. Toen mijn medestadsdichter Ruth Lasters in september een kritisch gedicht over het Vlaamse onderwijs schreef (ook een bevoegdheid van N-VA), werd dat prompt geweigerd door het stadsbestuur. Die kaakslag was voor Ruth het sein om op te stappen, waarna in de media een debat over censuur losbarstte. Velen riepen ons, de vier resterende stadsdichters, op om solidair mee op te stappen - wat we na lang beraad niet deden.

Mijn collega’s en ik hadden de hoop dat dit ultieme crisismoment het stadsdichterschap kon resetten en dus redden. De publieke opinie was unaniem tegen het stadsbestuur, dat dit momentum kon grijpen om haar dichters de volle steun en vrijheid toe te

zeggen, zoals dat met onze voorgangers altijd het geval was geweest.

Die hoop bleek naïef. Er volgde een gesprek met de schepen Nabilla Ait Daoud, die we dus na zeven maanden voor het eerst te zien kregen, met positieve signalen: ze wilde met ons door en zou vierklauwens werk laten maken van een nieuwe licentieovereenkomst tussen stad en dichters, kwestie van nieuwe weigeringen van een gedicht onmogelijk te maken.

Twee maanden later moesten we vaststellen dat die overeenkomst nog steeds uit een maagdelijk wit blad bestond.

Van mevrouw Ait Daoud hadden we vanzelfsprekend ook niets meer gehoord. Behalve dan in de media, waar de volgende storm was losgebarsten toen ze besloot om de werkingsmiddelen voor jonge theatermakers te schrappen. Een nieuwe slag in het gezicht van de cultuurwereld, uitgedeeld aan de meest kwetsbaren. Terwijl er voor prestigeprojecten die vooral dode kunstenaars eren, zoals de heropening van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten of het opstellen van een Vlaamse Canon, wel met geld gegooid kon worden. Rubens of Hendrik Conscience zeggen immers niets terug.

Het is zonneklaar dat het Antwerpse stadsbestuur geen lor om haar levende artiesten geeft en de kritische exemplaren

liever kwijt dan rijk is. Het was voor ons, de vier resterende stadsdichters, de druppel. In een klimaat van culturele oorlog, met een stadsdichterschap dat de facto alleen nog mag fungeren als kritiekloze citymarketing zonder plek in de publieke ruimte, kunnen en willen wij niet werken.

Het gevolg van ons ontslag was nieuwe stampei, maar ook die leidde, weinig verrassend, tot niets. Sterker nog, mevrouw Ait Daoud deed er een schepje bovenop door in een interview haast triomfantelijk te verklaren dat het stadsdichterschap ‘dood en begraven is’ – daarmee het vermoeden bevestigend dat dit al van bij ons aantreden de onderliggende strategie was: verzwakken, monddood maken en afvoeren. Ait Daoud wist er nog aan toe te voegen dat ‘echte kunstenaars zich niet laten tegenhouden door subsidies’ en dat zij, als ze een jonge theatermaker was, ‘zou gaan werken voor mijn centen, zoals iedereen’.

Her zijn hallucinante woorden van iemand met de bevoegdheid Cultuur. Maar kennelijk blijft het wegzetten van kunstenaars als linkse hobbyisten een discours dat scoort bij een bepaalde achterban. De eigen kiezers gaan uiteraard voor alles. En al zeker vóór de poëzie.

Zo stierf een prachtige traditie een kille dood op het electorale altaar. Pionier Antwerpen moet verder zonder stadsdichter en zonder nieuwe poëzie in de openbare ruimte. Doodzonde voor wat ooit een verbindend project was. Doodzonde ook omdat het stadsbestuur haar heimelijke zin kreeg. Zoals altijd wanneer de politiek zich actief in de kunst mengt, loopt het fout. En de dichter of kunstenaar? Die moet maar zorgen dat hij van zijn ‘hobby’ kan leven; een beroep zal het blijkbaar nooit worden... Z

‘Met z’n vijven was het boksen om aandacht.

Waardoor we, naar goed neoliberaal recept, vooral elkaars concurrenten werden’

Nabilla Ait Daoud, de Antwerpse schepen voor cultuur: 'echte kunstenaars laten zich niet tegenhouden door subsidies.'

De oavogbare Bob Dylan

einig artiesten weten hun publiek zo te verdelen als Bob Dylan. Vooral de Bob Dylan sinds zijn comeback Time Out of Mind, en al helemaal de Dylan van de laatste jaren. Het zijn niet zozeer zijn albums, die zijn sinds die comeback vrijwel altijd sterk, die zulke uiteenlopende reacties oproepen. Het is ook niet zijn performance; die is er namelijk niet, Dylan komt op in het schemerdonker en blijft daar zitten tot het concert is afgelopen. Nee, het is zijn stem. Iedere artiest die ouder wordt, hoort zijn of haar stem veranderen. Nu duidelijk is geworden dat popmuziek en jongerencultuur niet noodzakelijkerwijs met elkaar samenhangen en artiesten tot op gevorderde leeftijd actief blijven, horen we hun stemmen veranderen. Meestal betekent dat: inboeten aan kracht en bereik, winnen aan zeggingskracht. Bij Dylan is het, zoals ook op

De Dylan van nu klinkt niet als de Dylan van vroeger - maar dan iets lager of doorleefder, nee, hij klinkt als een totaal ander iemand. Zijn stem, zijn timing, zijn dictie, ze zijn onvergelijkbaar met de Dylan van de jaren zestig en zeventig. Zowel zijn stem als zijn nummers zijn onherkenbaar voor iemand die de jonge

Er zijn mensen die dat verschrikkelijk vinden en dus niet meer naar zijn concerten gaan. Er zijn mensen die de verandering waarderen en blijven gaan. En er zijn mensen die de nieuwe Dylan verschrikkelijk vinden en tóch zijn concerten blijven bezoeken, voor een oefening in de balanceerkunst tussen haat

Voor de laatste categorie schuilt er volgens mij nog een andere aantrekkingskracht in Dylan dan zijn oeuvre, en dat is zijn mysterie. Hoeveel boeken over hem zijn gepubliceerd, hoeveel documentaires over hem zijn gemaakt: nooit kreeg ik de indruk dat iemand écht is doorgedrongen tot de man - waarschijnlijk om de simpele reden dat

Dat hij prachtig kan schrijven, en niet alleen in zijn songteksten, bewees hij al eerder: niet voor niets won hij in 2016 de Nobelprijs voor de Literatuur. Zijn nieuwe boek The Philosophy of Modern Song is een fraai uitgegeven en secuur vertaalde analyse van zestig nummers. En wat blijkt: wanneer Dylan schrijft over het werk van ánderen, is er van een rookgordijn geen sprake meer. Hier klinkt een onomwonden muziekliefhebber die het ambacht van liedjes maken zeer serieus neemt.

Het is logisch dat hij zich in het boek voor het overgrote deel beperkt tot de jaren vijftig, zestig en zeventig, maar ook jammer. Heel graag had ik gelezen hoe Dylan het werk analyseert van andere grote tekstschrijvers zoals Nas of Kendrick Lamar - die weliswaar nog geen Nobelprijs won, maar wel een toch ook niet flauwe Pulitzer Price.

Toch is het fraai om te lezen hoe hij Viva Las Vegas van Elvis uit 1964 beschrijft: ‘Elvis is er inmiddels niet meer. De Colonel is er niet meer. Doc Pomus is er niet meer. B.B. en Dr. John zijn er niet meer. Hilton bezit eenendertig hotels in Las Vegas. Het huis wint altijd.’

LEON VERDONSCHOT

Heel graag had ik gelezen hoe hij het werk analyseert van andere grote tekstschrijvers zoals Nas of Kendrick Lamar

Bob Dylan: 'Het huis wint altijd.'

Een rolkoffer met herinneringen

Wat hebben een intens gebed, een rolkoffertje van acryl en de drug ayahuasca met elkaar gemeen? Ze kunnen een mystieke ervaring opleveren die je bestaan verrijken. WIDO SMEETS gaat op zoek naar zijn mystiek geheugen. ‘Waarom rol ik niet elke ochtend mijn yogamatje uit om daarna goedgemutst aan de dag te beginnen?’

Rineke Dijkstra, Montemor, Portugal, 1 mei 1994. Uit de serie Bullfighters. foto Groninger Museum/Marten de Leeuw

Het leven zit vol mystieke ervaringen - vaak hebben ze een banale oorsprong. Meer dan vijftien jaar geleden alweer beschreef Martin Bril in een column het heerlijke gevoel dat het maaien van gras kan opleveren. Hij gebruikte daarbij geen rolmaaier, motormaaier of zo’n dom miniatuurtrekkertje, maar een grastrimmer.

Bril onderscheidde drie fases van gelukzaligheid. Eerst is er het voorzichtige, onderzoekende maaien. Na de gewenning volgt het ritmisch maaien, waarin mens en machine één zijn en de gedachten alle kanten op kunnen. De derde fase breekt aan wanneer een opspringend kiezelsteentje tegen je wang schiet, een kwart centimeter onder het linkeroog. Hoogste tijd om te stoppen, een biertje te drinken en te genieten van de weldadige stilte die is ingetreden.

Er was ook nog een toegift. Wanneer Bril als een grasmannetje op laarzen de keuken in banjert, wordt hij er door zijn vrouw –naar buiten, jij! – meteen uitgezet. ‘Heerlijke woorden zijn dat.’

De mentale zuivering van een uurtje gemotoriseerd grastrimmen is me bekend; ik herken de rituelen, de trance en de extase als de klus voorbij is. Het grasmaaien is intussen een gewijde traditie in mijn bestaan; de column van de in 2009 overleden Bril hangt ingelijst op het toilet.

Of ik, zo uit mijn hoofd, nog andere mystieke ervaringen kan oplepelen, vroeg ik mezelf af toen ik het Limburgs Museum binnenliep voor de expositie Mystiek. Rituelen. Verstilling. Extase. Er schoot me een ‘absence’ van een handvol gedachteloze seconden te binnen op de top van een Spaanse bergtop, na een hallucinante voettocht naar boven. En de stilte verterende muziek van Edward Elgar tijdens de begrafenis van een dierbare, in een kerk met een hemelse akoestiek.

Twee mystieke ervaringen op een mensenleven voelt als weinig. In een hernieuwde poging om mijn hitlijst met bovenaardse ervaringen op te krikken kwam ik tot een stuk of tien, er komen scenes uit mijn mentale privé-archief voorbij waarin het platte zonder waarschuwing overging in het ver-

hevene. Als u het niet erg vindt, hou ik ze graag voor mezelf.

Bij de opening van de expositie, half oktober, had een stoommachine de entree van het museum in nevelen gehuld. Halverwege de mist kwam de vraag op waaróm ik zo weinig aanleg heb, of denk te hebben, voor de mystieke geneugten van het leven. Waarom rol ik niet elke ochtend mijn yogamatje uit om daarna goedgemutst aan de dag te beginnen? Heb ik er geen behoefte aan? Of is het dat ik die behoefte niet voel?

Ik kijk naar de poster van de expositie, en de parmantige punten tussen de drie delen in de subtitel: Rituelen. Verstilling. Extase. Moeten de onderdelen los van elkaar worden gezien, of kunnen ze ook volgtijdig optreden? Doet het er eigenlijk toe?

Wanneer weet je of je een mystieke ervaring te pakken hebt? In zijn inleiding in de catalogus helpt kerkhistoricus Peter Nissen de museumbezoeker op gang. ‘Mystiek is wat onzichtbaar of onuitspreekbaar is, datgene waarvoor je eerbiedig je ogen en je mond sluit. In religieuze termen wordt het dan al gauw vertaald als datgene wat de mens te boven gaat’.

En in niet-religieuze termen? Mij gaat dezer dagen - misschien is het de tijd, of de leeftijd, of allebei, steeds meer boven de pet.

Het meeste daarvan is bepaald niet mystiek van aard, laat staan een aanleiding om eerbiedig de ogen te sluiten.

Ook de titel Mystiek. Rituelen. Verstilling. Extase roept het gevoel op dat er vroeger meer mystiek in de lucht hing dan vandaag de dag; het maakt het concept bij voorbaat interessant. Vooral de middeleeuwen gelden als een onuitputtelijke bron waar de mystieke theologie al snel voet aan de grond kreeg in de poëzie, dat andere domein waar het onzegbare wordt verkend. Hildegard van Bingen, mystica, componist en dichter, drukte haar visioenen uit in verzen: 'Kijk naar de zon / Kijk naar de schoonheid van het groen van de aarde / Denk nu na.' Ook Petrarca’s verslag van zijn beklimming van de Mont Ventoux in 1336 laat zien dat de natuur vol mystieke inspiratie zit. Van Bingen en Petrarca waren voorlopers. In de negentiende eeuw plaveiden muziek, literatuur en beeldende kunst hun eigen mystieke pad naar het grootse, het ongrijpbare en het onbevattelijke. De nietige mens restte, in het aangezicht van het sublieme, weinig anders dan stille bewondering.

Tijdens de voorbereiding van de expositie zochten curatoren Laura Adams en Edwin Beckers een aantal geselecteerde kunste-

‘Zonder infernale schaduwen geen paradijselijke hemelen’, schreef Hafid Bouazza

Luc Peters, Zonder titel (2021). foto ZOUT magazine

De marathonloper kent het runner’s high, het door endorfines aangestookte vuur van opperste gelukzaligheid

naars op in hun atelier om hen te bevragen over hun opvattingen over en ervaringen met mystiek. Dat onderzoek betaalt zich uit in soms verrassende keuzes, zoals bij de Roermondse kunstenaar Luc Peters, met zijn anachronistische beelden waarin mystieke symbolen uit oude en nieuwe religies versmelten. Drie van zijn even knoestige als ontroerende beelden staan als poortwachters aan het begin van de expositie. De beelden ademen een tijdloze oerkracht; Peters maakte ze in 2021.

‘Mystiek koppel ik al snel aan geloof’, zei Ted Noten tegen de curatoren. ‘Als kind ben ik bijna verdronken in schuldgevoel, maar ook in de betovering van goud, wierook en de verhalen.’ Als ode aan zijn oma goot hij katholieke relieken, vooral crucifixen, in een rolkoffer van acryl; zo sleept hij zijn herinneringen een leven lang mee.

Behalve rituelen kunnen ook inkeer en verstilling tot een mystieke ervaring leiden. Het gebed, meende de joods-Duitse filosofe Edith Stein, 'is de grootste prestatie waartoe de menselijke geest in staat is.'

Ook kunstwerken hebben de kracht van verstilling, zegt een andere zaaltekst in Mystiek met een zucht van verlichting. Neem de raadselachtige foto's van Dirk Braeckman. Ze maken het mysterie voelbaar zonder dat je er een vinger achter krijgt. ‘Alles begint met een andere manier van kijken’, meent hij, ‘want ook in het banale en alledaagse schuilt mystiek.’ De bergwandelaar en grasmaaier in me knikt instemmend.

Extase is wellicht de meest tot de verbeelding sprekende mystieke ervaring. Vaak gaan er extreme inspanningen en gedragingen aan vooraf. We kennen, opnieuw uit de religie, de zelfkastijding. Het zichzelf afranselen, is het idee, brengt de mens dichter bij God; de pijn overstijgende trance die ermee gepaard gaat, geldt als bijvangst.

Seculiere afgeleiden zijn er volop. De marathonloper kent het runner’s high, het door lichaamseigen endorfines aangestookte vuur van opperste gelukzaligheid; ik heb me er vaak aan gelaafd. Dat een bijna bovenmenselijke geestelijke en lichamelijke inspanning tot extase kan leiden, suggereren ook Bullfighters, de fotoreeks die Rineke Dijkstra maakte van jonge stierenvechters na het verlaten van de arena. De spanning verdwijnt

van hun geschonden gelaat, er komt opluchting voor in de plaats.

De extase kan ook collectief zijn, zoals bij het Holifeest bij hindoestanen en het Carnaval bij (gewezen) katholieken – bij dit laatste festijn wordt de roes opgeroepen en versterkt door bovenmatig gebruik van drank en drugs.

De expressie van een individuele roes komt in Venlo aan bod in de film/installatie Night Soil, waarin Melanie Bonajo op zoek is naar de contouren van een nepparadijs, voortgekomen uit het afzetten tegen onze kapitalistische, patriarchale consumptiemaatschappij. Ze wordt daarbij op gang geholpen door de hallucinogene drug ayahuasca; gebruik ervan kan gepaard gaan met verschijningen en visioenen en kan leiden tot extase.

De aantrekkingskracht van de roes zijn de extremen die elkaar raken. ‘Het lijkt erop dat drugs, tot wat voor hoge vreugden ze ook kunnen stuwen, uiteindelijk de dualiteit van de mens benadrukken: zonder infernale schaduwen geen paradijselijke hemelen’, schreef Hafid Bouazza. De vorig jaar op 51-jarige leeftijd overleden schrijver was een ervaringsdeskundige; het aanhoudende

teveel leidde tot zijn vroege dood.

Misschien had Bouazza gelijk, en is de dood een sublimatie van de extase. Was de entree van de expositie bij de opening nog gehuld in nevelen, bij de laatste deur klinken, uit een luidsprekertje in het plafond, op repeat, The Doors, met hun Alabama Song:

‘For if we don't find The next whiskey bar

I tell you we must die I tell you we must die I tell you, I tell you I tell you we must die’ Z

Mystiek. Rituelen. Verstilling. Extase. Van 15.10 t/m 19.3 in het Limburgs Museum in Venlo. limburgsmuseum.nl

‘Mystiek altaar’ met werk van Ted Noten (l. het rolkoffertje uit de titel), Wim Delvoye (r.),Koen Vanmechelen (midden) en Hubert Goltzius (achtergrond). foto Levin den Boer

Huishodelijk motief

Vladimir Poetin doet nooit de afwas.

Vladimir Poetin doet ook nooit de strijk. Hij vouwt geen onderlijven. Hij koopt geen nieuwe wintersokken. De gouden wikkel van een blokje bouillon kent hij niet. Of zou hij soms wel soep koken: ui stoven, prei hakken, vloeken op de knolselder? En veegt hij daarna het aanrecht schoon met een keukenhanddoek? Het zijn retorische vragen, met antwoorden die hetzelfde zijn voor heren zoals Recep Tayyip Erdogan, Xi Jinping en Joe Biden.

En hoelang zou het inmiddels geleden zijn voor Vladimir Zelenski of Emmanuel Macron. Weten ze nog in welke la de keukenhanddoeken liggen? Ik wel. Ik heb de vodden allemaal op 60 graden gewassen en systematisch gestapeld met de vouw naar voren. Het zegt wat over de macht die ik afdwing. Ik dwing geen macht af. Ik kniel voor het dagelijkse leven en doe mijn huishouden. Ik zou nochtans best een dictator of een baasspeler kunnen zijn, of een ruziestoker of een leider met charisma, maar ik heb altijd eerst nog andere taken: een pyjama oprapen, een schuursponsje uitknijpen, een koffiekopje afwassen. Het zijn dingen die wereldleiders niet doen. Het heeft me doen besluiten dat geen vlag op aarde zo vredelievend is als de keukenhanddoek. En ik ben de enige niet.

Laatst was ik in Raversijde, een mooi stukje Belgische kust tussen Oostende en Middelkerke. Moet je eens doen met de tram, met aan de ene kant de zee en aan de andere kant geen balkons, terrasjes of tavernes. Komt omdat de Duitsers vroeger in de duinen zaten. In WOII was het Batterij Saltzwedel-Neu. In WOI ging het om Batterij Aachen. Ganser dagen werd daar de blauwe horizon bespied. Tussen bunkerspleten keken Duitse ogen uit naar de vijand. In Raversijde weet je niet wat je ziet: bunkers, bommen, mijnen en Tsjechische egels om het strand te verzieken. Ik stond me te verbazen over een torpedo van vijf meter lang, of de Hermann, een standaardbom van meer dan 1000 kilo vernielzucht. Hoe blijft het mogelijk dat er zoveel menselijk vernuft wordt verspild om alles kapot te krijgen Alsof de vaat niet meer bestaat, alsof een mens ook zonder keukenhanddoek kan?

Enfin, in Raversijde staat een ruitjeshuis. Je hebt een vrouw nodig om zoiets te verzinnen. Deze keer was het Lily Van Der Stokken. De Nederlandse kunstenaar zorgde voor een huishoudelijk motief bij het gewapende beton van de Nazi’s. De ruitjes tussen de bunkers zijn zoals razzle dazzle, de camouflagetechniek voor oorlogsschepen, maar dan met aandacht voor het comfort van de keukenhanddoek. Deed Poetin de afwas maar een keer. Wilde hij de ruitjesvod maar eens hijsen. Het zou ons allemaal zo’n deugd doen.

Poetin de afwas maar een keer. Wilde hij de ruitjesvod maar eens hijsen

Het ruitjeshuis in Raversijde

Spelen met de erfenis van Walker Evans

Vanessa Winship, Colleen, Lexington, Kentucky 17 March 2012, uit de serie She Dances on Jackson, 2011-12, inkjet print. Courtesy the artist.

Wat opvalt is de harde blik in haar ogen, haar wat scheve mond en de dunne, samengeknepen lippen

Wie aan de foto’s van Walker Evans denkt, denkt aan crisis en aan mensonterende armoede. In de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw maakte de fotograaf, die eigenlijk schrijver had willen worden, zijn beroemd geworden foto’s die een schrijnend beeld schetsen van het Amerikaanse platteland tijdens de grote Depressie.

Huizen in deplorabele staat, winkels die op instorten staan, keukens die weinig meer te bieden hebben dan een wasbak en wat bestek, een slaapkamer met een bed dat op inzakken staat; het is allemaal van een hopeloze triestheid.

In het kielzog van reporter James Agee fotografeerde Walker Evans in opdracht van Fortune de plattelanders in hun treurige decor. Vaak ging het om kleine pachters in staten als Alabama, Mississippi en Massachusetts: uitgemergelde lijven van vader en moeder en een trits kindjes in haveloze kleding, soms geen schoenen aan hun voeten.

De foto’s van de crisis in al zijn ellende maakten Evans wereldberoemd. Door zijn manier van fotograferen werd hij in één adem genoemd met de door hem bewonderde collega’s als Edward Steichen en Alfred Stieglitz. De reportages van Agee en Evans werden in 1942 gebundeld in het historische boek Let Us Now Praise Famous Men.

Dankzij goede contacten met fotopersbureau Magnum was in Museum Helmond eerder al werk te zien van fotografen als Henri Cartier Bresson, Martin Parr, Eve Arnold en Werner Bischof. Nu is het de beurt aan Walker Evans (1903-1975). Niet met een solotentoonstelling, maar met de presentatie Walker Evans Revisited, die de invloed van zijn werk laat terugkomen in het werk van achttien internationale kunstenaars.

De Amerikaanse fotograaf Walker Evans kent tal van navolgers die zijn thematiek naar de huidige tijd tillen. Hun werk mag er zijn, stelt ROB SCHOONEN vast. ‘De fanfaremuziek borrelt vanzelf in je op.

RaMell Ross, Here, 2013, print. Courtesy the artist

De selectie van gastcurator David Campany van Kunsthalle Mannheim, waar de presentatie eerder te zien was, levert een gevarieerde tentoonstelling op. Waar de ene fotograaf zich laat inspireren door de stilistische kwaliteiten van Evans, gaat een ander op zoek naar de locaties en gebouwen die ooit door Evans zijn gefotografeerd.

De Franse kunstenaar Camille Fallet (1977) transformeerde een van de bekendste foto’s van Evans naar onze tijd; je moet het lef maar hebben. Het gaat om het beroemde portret uit 1936 van Allie Mae Burroughs, de vrouw van een katoenplukker in Hale Country, Alabama. Het is een van de iconische foto’s die Evans nam tijdens zijn Fortune-reportage met Agee: een rechttoe rechtaan portret van een vrouw in een jurk, de donkere haren strak bijeengehouden, de scheiding boven haar rechteroog. Wat opvalt is de harde blik in haar ogen, haar wat scheve

mond en de dunne, samengeknepen lippen, alsof ze haar gebit niet wil laten zien. De foto bezorgde Evans wereldwijde faam; de reportage groeide uit tot symbool van de Great Depression - zonder dat ze het zelf wist.

Camille Fallet maakte er een portret in kleur van waardoor er een eigentijds beeld ontstaat. Alsof hij wil zeggen: deze armoede bestaat nog steeds.

Waar Evans ook alledaagse straatbeelden fotografeerde, al dan niet met een verborgen camera, heeft de Britse fotograaf George Georgiou (1961) zich gestort op parades in Amerika. Tussen januari en november 2016 bezocht hij 26 optochten - waar hij de bezoekers fotografeerde. Van de parades zelf, variërend van de Martin Luther King Parade tot de Mardi Grass Parade, zie je op de foto's helemaal niets. Je ziet het publiek, haarscherp op zwartwit-prints, bijna manshoog, waardoor je als bezoeker het gevoel krijgt

onderdeel uit te maken van de parade.

De foto’s doen denken aan de serie portretten die Evans begin jaren veertig maakte van metroreizigers, vaak licht bewogen beelden, want schuddend in die altijd rammelende subway, van getaande koppen van mannen met hoed of pet op, vrouwen met sjaal om het hoofd. Maar anders dan deze bij Evans weinig vrolijk kijkende forensen zijn de mensen die Georgiou tijdens de parades heeft gefotografeerd buitengewoon opgewekt. Zittend op krukjes, leunend op de buurman of half-liggend over de stoeprand zie je ze genieten. De fanfaremuziek borrelt vanzelf in je op. Z

Walker Evans Revisited, Van 11.10.22 t/m 05.03.23 in Museum Helmond. museumhelmond.nl

George Georgiou, Martin Luther King Day Parade, uit de serie Americans Parade, New York City, USA, 24/11/2016, 2016. Courtesy the Artist

En weg van de rivier, dus

Europa twee derde van de mensen zonder drinkwater te zitten. Uit mijn grote ‘het einde van de mens’-klok schoot een gillende koekoek.

Even later vertelde Phlippen dat hypotheken op huizen binnenkort extra worden geïndexeerd als het vastgoed in een overstromingsgebied staat.

Waarschijnlijk maakte iedere kijker toen zijn persoonlijke rekensom. Bij mij ging dat vrij snel, ik heb vastgoed noch hypotheek. En toch, tijdens mijn zoektocht naar een huurappartement, een jaar geleden, sloot ik bij voorbaat alle adressen uit die te dicht bij een rivier liggen. Ik ben dan misschien geen prepper, berekenend ben ik wel. Ik nam een hele rits criteria mee in mijn zoektocht: een groen energielabel, de nabijheid van meerdere treinstations, culturele instellingen op loopafstand. En weg van de rivier, dus.

Altijd afgevraagd: hoe ziet een prepper er in het echt uit. Tot hij vorige week voor me stond. Jonas is de nieuwe huisgenoot van mijn goede vriend Benjamin. Ik was bij hem op bezoek toen Jonas in een verhuiswagen arriveerde. 'Natuurlijk helpen we je met uitladen! Jonas trok de zijdeur van het busje open: op een stapeltje kastdeuren en een matras troonden tientallen pallets met conserven.

'Dit is dus een prepper', dacht ik terwijl ik de tiende doos met sardienen, mais en erwtjes naar binnen droeg. Op de vraag waarom hij deze indrukwekkende voorraad had aangelegd, mompelde Jonas iets van stijgende prijzen.

Je voorbereiden op een ramp of een crisis, voor mij is het niet weggelegd. Niet dat ik geen urgentie voel. Ik ben 36 en ook ik hoor de klok tikken - en dan bedoel ik niet die van het moederschap. Die klok is er natuurlijk ook, al wordt hij genadeloos overstemd.

Ik bevind me namelijk in een overvolle klokkenwinkel waarin carrière, zelfverwezenlijking, sociaal netwerk, pensioen en arbeidsongeschiktheidsverzekering hun eigen uurwerk laten tikken. De grootste klok in de kamer heet ‘het einde van de mens’, en staat er op zijn minst sinds 1972, toen de Club van Rome het rapport Grenzen aan de groei publiceerde. Met andere woorden, ik realiseer me dat de mensheid met vaste tred richting afgrond beweegt, en tóch slaag ik er nog te vaak in om die grote klok te negeren.

Één van de zes VPRO-Zomergasten aan de tafel van Janine Abbring, afgelopen jaar, was Sandra Phlippen. Als hoofdeconoom bij ABN Amro maakt ze berekeningen over rampscenario’s en is daarom goed op de hoogte van actuele klimaatprognoses. Bijna terloops haalde ze een berekening uit het laatste IPPC-rapport aan: bij een opwarming van de aarde van drie graden komen in Zuid-

Laatst keek ik naar een debat over de toekomst van het theater, georganiseerd door het Berliner Theatertreffen. Alle panelleden waren het erover eens dat theater duurzamer moet worden. Bijvoorbeeld door de jury van zo’n festival niet meer naar een voorstelling te laten vliegen, binnen Duitsland kan dat immers prima met de trein. Ze waren het er ook over eens dat je nog steeds internationale artiesten mag uitnodigen. Laat ze komen, maar dan voor een tournee, niet voor één voorstelling.

Als cultuurliefhebber zul je dus je woonplek moeten zoeken waar de slimste programmeurs en de meeste instellingen zitten. Ik dacht dat ik goed zat. Niet zo lang geleden nog, toen ik met kippenvel en een gelukstraantje in mijn ooghoek naar Beethovens Septett luisterde, bij het Orlando Festival in Kerkrade.

Kort daarna maakte het festival bekend dat het na veertig jaar geen toekomst meer ziet in Limburg. Ik las het persbericht, zuchtte diep en zette de plaat met het Septett op. Die, en nog twee Beethoven-boxen had ik, in een onheilspellend voorgevoel, dan toch maar mooi geprept.

CHRISTIANE GRONENBERG

Uit mijn grote ‘het einde van de mens’-klok schoot een gillende koekoek

In de jungle

Wanneer Fons begon te vertellen over zijn ervaringen in de Amazone in Brazilië, verstilde de groep naarmate hij meer en meer verdwaalde in zijn dierbare herinneringen. Als zendeling liet hij zich gretig opnemen in de lokale gemeenschap; nachtelijke strooptochten mondden uit in grootse maaltijden met slang en aap op het menu.

Bits

Enkele tia's noopten de Zeeuw tot een blijvende terugkeer, in een oud pand van 'de kerk' in Limburg mocht hij zijn laatste dagen slijten. Liever was hij in de jungle gestorven, tussen de mensen die hem zo dierbaar gevormd hadden, maar een enkeltje Amazone was hem niet meer gegund.

Wanneer ik gevraagd word mijn werk te presenteren in de Missiekapel in Heythuysen, zingt de onwaarschijnlijke metamorfose van Fons door mijn hoofd. Wat rest is kleur, symboliek en herinneringen waarbij de katholieke kerk uit mijn jeugd slechts een bijrol vervult. Wat was ook weer de missie?

MAT VAN DER HEIJDEN

Een lijst met gebroken glas is niet erg, de blauwe lak loopt altijd uit, schilderen is slecht voor je rug en de schaar is altijd zoek. Werk maken is bij Mike Moonen het waarderen van dat wat niet loopt zoals gehoopt.

De Oneindige Actieve Staat van Verveling

Was er in de geschiedenis van de mensheid al iemand die de plastic testhoofden van een kappersopleiding combineerde met op afstand bestuurbare speelgoedauto’s?

Het lijkt alsof ze voor elkaar zijn gemaakt, zo perfect passen de halfronde openingen in het schedeldak als wielkasten over de autowielen.

Het resultaat, een collectie pruiken die kriskras tussen de bezoekers van W139 in Amsterdam scheurden, is typisch Mike Moonen: een onlogische combinatie die precies past. ‘Ik ging met de trein, er was nauwelijks geld vanuit de organisatie. Ik heb een koffer gevuld met wat spullen; die vreemde pruiken had ik al liggen, en toen ik die auto’s vond was het meteen “klik”.’

Mat van der Heijden, Alles kleurt paars (2022). Potlood en acryl op wand, 350 x 450 cm. T/m 26 februari in de Missiekapel in Heythuysen.

Op zoek naar goed materiaal voor nieuwe ‘kliks’ scrollt Mike Moonen (Heerlen, 1990) zich suf op Marktplaats en struint hij voortdurend door kringloopwinkels. Zijn atelier in Maastricht bevat een bonte afspiegeling van de rariteiten die online zoal worden aangeboden: twee scheel kijkende papiermaché leeuwen, een potje afgeknipte

duimnagels uit 1972, een opgezet varken met een kunstgebit. ‘Daar hou ik echt van. Dat zo’n ding er gewoon is. Tegelijkertijd snap je er niks van.’

Gek genoeg kijken de verkopers Mike vreemd aan wanneer hij zijn nieuwe

aanwinst komt ophalen: ‘Je ziet het ze denken, “wat moet hij daar in hemelsnaam mee?”’ Heb je altijd al zo’n interesse gehad in vreemde voorwerpen?

‘Ik ben opgegroeid in een dorp, daar is meestal weinig spannends te doen. Dan ga je net wat meer op zoek naar

dingen die anders zijn; in de stad heb je die behoefte misschien minder. Aan de andere kant, als ik zie hoe mensen in een dorp hun huis inrichten, met van die vensterbanken met etages van cactussen, dat vind ik ook geweldig. Dus eigenlijk klopt die redenering van mij over steden en dorpen niet zo; het ligt aan je verwachting. Als je kunt spelen met je verwachtingen, dan kom je in De Oneindige Actieve Staat van Verveling. Dan kunnen er goede dingen ontstaan.'

Dus je verveelt je in je atelier? ‘Nee nooit. Geef me een lepel, sluit me op in een witte ruimte en klop na drie dagen eens op de deur om te vragen hoe het gaat. Vermoedelijk ben ik dan aan het skateboarden op die lepel. Het gaat om het moment dat je je bijna verveelt. Zoals tijdens

corona, toen zijn we hier met een paar vrienden messen gaan gooien op een doelwit. Iemand gooide helemaal scheef en dat mes landde in een van mijn schilderijen. Dat zou ik uit mezelf nooit doen, maar het zag er vet uit dus dan laat ik het zo. Ergens wringt dat, als je voortdurend alles weglacht, zo van “boeit me niet.” Als je te simpel met die houding omgaat, ben je niet meer kritisch. Als je toeval zo’n grote rol geeft, moet je daarmee overweg kunnen. Je moet sturen, tegensturen, loslaten.’

Hoe stuur je toeval?

‘Als ik niet wil dat er messen in mijn schilderij belanden dan moet ik geen messengooiers in mijn atelier uitnodigen. Of als ik wel wil dat ze komen zeggen: “Wacht met gooien, ik zet mijn werk even aan de kant. Dat doe

ik niet, dus zal ik nooit zeggen “O nee, wat erg, een mes in mijn werk!” Ik zoek dat soort toevalligheden bewust op, het houdt me alert. Vanavond heb ik een goede vriend uitgenodigd om een paar van mijn schilderijen af te maken. De laatste keer dat hij heeft geschilderd was op de basisschool, dus ik ben erg benieuwd wat hij er van maakt.’ Hoe start je dan een serie toevalligheden?

‘Ik kom hier meestal gewoon binnenvallen en begin wat te rommelen. Als ze me voortdurend horen gniffelen, weten de anderen hier in het gebouw dat ik weer iets te pakken heb. En dan begint de megapuzzel: dan is het schuiven en dingen vallen om en gereedschap is kwijt en dan zaag je het weer kapot en dan plak je het weer eens ergens aan. Tot het op het allerstomste punt is, maar wel spits en scherp. En het is best moeilijk om echt iets stoms te maken. Dat is zoeken en schrapen, in die hoeken waar het op niks meer slaat. Dat is voortdurend het doel; tegelijkertijd heb je super veel plezier. Het is in ieder geval niet zo dat ik hier moeilijk ga zitten nadenken, schetsen en dan het idee uitwerk. Ik weet nooit wat er

komt. Gelukkig maar.’

Mike deelt zijn atelier met enkele andere kunstenaars zonder dat er delen van de ruimte zijn af-gebakend. Binnenkort verhuist hij naar Amsterdam om er verder te studeren.

Wat ga je meenemen?

‘Ik begin met nul. Misschien wat papier en gekleurde lijmpistoolpatronen, de rest laat ik achter in een opslag. In Maastricht ben ik de hele tijd koprollend van het ene naar het andere project gegaan. Ik ken iedereen in deze bubbel, en is het gewoon chill, maar ik ben ook benieuwd hoe dat in een andere stad is. En ik denk dat de tijd rijp is voor verdieping; andere mensen, andere meningen, weer wat frisse wind erdoor. Ik denk dat die eindeloze zoektocht dan weer wat verder komt.’

JOEP VOSSEBELD

Dit is het 23ste deel in een reeks over kunstenaars in hun werkomgeving.

‘Ik zal nooit zeggen: “O nee, wat erg, een mes in mijn schilderij!”’

SPOREN VAN TOEN

foto's Alfred Seiland

Op zijn grootst, zo’n 2000 jaar geleden, strekte het Romeinse Rijk zich uit over een gebied waar nu veertig landen liggen. In vrijwel al die landen zijn nog sporen van de macht van het imperium, van vervallen ruïnes tot indrukwekkende, goed bewaarde monumenten.

De Oostenrijkse fotograaf Alfred Seiland (1952) legt die overblijfselen al zo’n vijftien jaar vast. Hij maakt foto’s van tempels, aquaducten, badgebouwen en bruggen, van de Pont du Gard bij Nîmes in Frankrijk tot het amfitheater van Pula in Kroatië, net zo goed als van minder bekende plekken in landen als Portugal, Marokko of Albanië.

In de aan zijn werk gewijde tentoonstelling in Tongeren zijn behalve Seilands foto’s ook videoreportages te zien waarin hij aan het werk is.

Imperium Romanum. Het Romeinse Rijk door de ogen van Alfred Seiland. Van 4.7 t/m 15.1 in het Gallo-Romeins Museum in Tongeren. galloromeinsmuseum.be

I.M. JOOST ZWAGERMAN

De schoonheid van de mist die aanzwelt uit de duinen, sfumato roze goudbrokaat als bij Da Vinci en Vermeer, had je nu kunnen bekoren - maar verblinding won.

Er niet meer zijn. Geen beeld en geen gedachte. Geen pijn, geen angst en geen verlangen, maar evenmin deze geniale waas oud licht.

Je zult het missen, zoals ik het mis je woede of je schaterlach te horen om een literaire kwestie, je troosttelefoontjes wanneer ik somberde, je parelende enthousiasme over een recensie van mijn zoveelste bundel zwijnenvoer. En nu er niet meer zijn, alleen nog maar die laatste paar vallende tellen ten spijt.

(fragment)

PIETER BOSKMA

Uit: Pieter Boskma, Het gelijk van honderd tegelijk zingende bossen Amsterdam, De Bezige Bij, 2022

FEUILLETON

verhelderende animaties en bovenal 400 historische artefacten uit het Libanees Nationaal Museum, British Museum en Louvre. Van grafkruiken uit de Kopertijd tot een Romeins mozaïek uit de eerste eeuw na Christus: het is allemaal van ongelooflijk hoge kwaliteit.

Beslissend moment bij Fernand

Léger

Samensmelting van culturen

Het is niet voor niets dat de ceder een prominente plaats inneemt op de Libanese vlag. De geschiedenis van het land is grotendeels gebouwd op deze woudreus.

De ceder groeit relatief snel en wordt wel veertig meter hoog; het hout is daardoor ideaal voor de productie van allerhande bouwmateriaal.

Het is bovendien licht, krimpt niet, is bestand tegen houtrot, laat zich makkelijk bewerken en ruikt ook nog eens plezierig.

Dat laatste merk je bij het betreden van Byblos. ’s Werelds oudste havenstad, waar bij de ingang een enorm blok ceder ligt te geuren. De tentoonstelling in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden vertelt het verhaal van de klassieke havenstad, iets ten noorden van het huidige Beiroet.

Gevonden speerpunten en aardewerk doen vermoeden dat zich hier 8500 jaar geleden de eerste bewoners vestigden. De kustplaats kwam tot grote bloei toen de Egyptische farao’s rond 3200 v Chr interesse toonden voor het cederhout uit het nabijgelegen Libanongebergte. Tweeduizend jaar lang bleef Byblos de belangrijkste havenstad van het Middellandse Zeegebied.

De tentoonstelling in het RMO kan bogen op duidelijke teksten,

Een centrale rol is weggelegd voor het Libanese hout dat naar Egypte werd verscheept om tempels, graven en bootmodellen te maken. De hars van de bomen werd gebruikt voor balseming. Van een zekere Idu, die rond 2150 voor Christus ‘opzichter van het Huis van Cederhout’ was, zijn zeven ambtenarenstaven te zien die het belang van zijn positie onderstrepen, alsook een onwaarschijnlijk gave doodskist.

Behalve handel was er ook culturele interactie. Dat had deels te maken met het feit dat de farao niet betaalde voor de geleverde goederen – dat was de goddelijke heerser onwaardig. In plaats daarvan deden Egyptische functionarissen schenkingen aan de Dame van Byblos, een lokale godin die door de Egyptenaren werd gelijkgeschakeld met Hathor, beschermer van handel en verre landen.

Byblos heeft zijn naam te danken aan het Griekse woord voor papyrus dat door de Egyptenaren was geïntroduceerd en waar later het woord ‘bijbel’ van is afgeleid. Behalve de Grieken wisten ook omringende volken als de Mesopotamiërs, Kanaänieten, Feniciërs, Assyriërs, Babyloniërs, Perzen en Romeinen de havenstad te vinden. Het mag geen verrassing zijn dat in deze samensmelting van culturen de voorloper van het Latijnse schrift werd ontwikkeld, als universeel communicatiemiddel voor de internationale handel. (ED) Byblos. ’s Werelds oudste havenstad. Van 14.10 t/m 12.3 in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. rmo.nl 

Zijn atelier keek uit op Montparnasse. Het uitzicht daar, een combinatie van zachte rookwolken en harde architectuur, inspireerde Fernand Léger tot een serie schilderijen; naar later bleek, vormen die het sleutelmoment in zijn oeuvre.

Uiteraard was er eerst en vooral Paul Cézanne, de grootvader van de moderne kunst en grondlegger van het kubisme. Zoals zoveel van zijn collega’s is ook Fernand Léger schatplichtig aan hem. Op de tentoonstelling Fernand Léger en de daken van Parijs in het KröllerMüller Museum getuigt het schilderij Naaktfiguren in het bos uit 1911 hoezeer de vormentaal en zelfs de kleuren verwijzen naar Cézanne. Later dat jaar verhuisde de naar verluidt immer sympathieke Fernand Léger (1881-1955) naar een ander atelier, met uitzicht over de daken

naast elkaar zijn gezet. In zijn eigen woorden: ‘Ik groepeer tegengestelde waarden, effen oppervlakken tegenover gemodelleerde oppervlakken, gemodelleerde volumerookpluimen tegenover levende gebouwoppervlakken’. En dat vertaalde hij uiteindelijk naar genoemde serie (in vertaling: Rook boven de daken), waarvan er nu een aantal is te zien in Kröller-Müller. Het groenige van Cézanne heeft daarin plaatsgemaakt voor grijzige vlakken, afgewisseld met bruinige vormen. Kijk je door je oogharen, dan is smoezelig Parijs niet ver weg. Zijn die grijze vormen (de rookpluimen) eerst nog redelijk vlokkerig en transparant, later, we zitten dan in 1912, penseelt Léger de rook als een serie aaneengeschakelde halve cirkels. Wanneer ook de daken in primaire kleuren worden geschilderd, heeft Léger zijn manier van werken écht te pakken. Alle latere meesterwerken, tot en met het fameuze La grande parade uit 1954, zijn te herleiden tot die serie rook-werken. De reeks markeert met recht een sleutelmoment in zijn loopbaan.

Fijn dat naast de schilderijen en tekeningen van Léger ook tijdgenoten ruimschoots aan bod komen. En dat zijn niet de minsten. Doeken van onder anderen Pablo Picasso, George Braque en een werkelijk subliem schilderij van Juan Gris geven de expo een waardige context. (RS)

van Montparnasse en waar hij in de verte zelfs de Notre-Dame kon onderscheiden. Het nieuwe uitzicht inspireerde hem tot een reeks schilderijen die later Les fumées sur les toits is gaan heten.

Léger kwam vanuit een impressionistische stijl via de kubistische beeldtaal tot een manier van werken die hij baseerde op ‘de wet van de plastische contrasten’. Krachtige lijnen, vormen die onderling afwijken en kleuren die contrasterend

Fernand Léger en de daken van Parijs, van 19.11 t/m 2.4 in het Kröller-Müller Museum in Otterlo. krollermuller.nl 

Flessenpost uit het atelier

Voor haar video Freedom is a Habit I am Trying to Learn, drie jaar geleden te zien in het Van Abbe in Eindhoven, sprak Mounira Al Solh een etmaal lang met vier vrouwen uit Syrië en Libanon over

Met bijdragen van Edo Dijksterhuis, Gerrit van den Hoven, Rob Schoonen en Wido Smeets

Herakles, Romeins © The British Museum

Fernand Léger, Les fumées sur les toits, 1911

FEUILLETON

hun nieuwe bestaan in Zutphen, Washington, Oslo en Sharjah. Andere vrouwen liet ze hun levensverhaal verwerken in textiel dat werd opgehangen in een tent. Een van de verhalen die Al Solh optekende ging over Aisha Bint Talha, een mooie vrouw die halsstarrig weigerde een sluier te dragen. Ze zag het als erkenning van de almacht van Allah dat iedereen haar schoonheid onder ogen kreeg. ‘Onder geen enkele voorwaarde’, zei ze tegen haar man, ‘zal ik mezelf sluieren.’

Mounira Al Solh (Beiroet, 1978) studeerde aan de Rietveld Academie; ze woont en werkt in Nederland en Libanon. In haar films, workshops, installaties, tekeningen en schilderijen gaat het vaak over haar kwetsbaarheid, laverend tussen haar Libanese afkomst en haar leven in Europa. Haar internationale doorbraak beleefde ze ruim vijf jaar geleden tijdens Documenta 14 in Kassel. Afgelopen jaar exposeerde ze in Gateshead en Osnabrück, nu is er een solo van haar in galerie Zeno X in Antwerpen. Ze is, kortom, een rijzende ster.

De schilderijen en gouaches in Zeno X roepen beelden op uit het rijke muzikale leven in haar geboortestad Beiroet. Beroemde zangers en muzikanten uit de Arabische wereld komen voorbij; haar expressieve

schilderstijl vertelt over een ambiance die door de burgeroorlog en de elkaar opvolgende crises in Libanon voor een deel verleden tijd is.

Haar schilderijen zijn kleurrijk en gul, soms neigen ze naar het karikaturale; thema’s en motieven roepen herinneringen op aan Georg Grosz, Max Beckmann en andere huzaren van het vooroorlogse Duitse expressionisme. Al Solhs werk is even rijk aan stemmingen en stemmen; beelden van de mid-twintigste eeuwse muziekscene in Beiroet vormen op zich al een aanklacht tegen de deplorabele toestand waarin het huidige Libanon zich bevindt. De stemmen die protest aantekenen, staan woordelijk op haar doeken.

In een hoek van de ruimte, op een schouw, pronkt een vaas met een smartphone erin. Er klinkt muziek, op het schermpje zien we de dansende Al Solh in haar atelier. Als clips stuurde ze ze de wereld in om het isolement van de pandemie te doorbreken. 21ste eeuwse flessenpost uit het atelier, om gehoord en gezien te worden. (WS)

Mounira Al Solh, Lovers, Nahawand and Saba. Van 9.1 t/m 28.1 in Zeno X Gallery in Antwerpen. zeno-x.com 

Regels zijn er om te schenden

Wim Delvoye (57) heeft de puberale kwajongen in zich altijd weten te behouden. Dat blijkt ook op zijn overzichtsexpositie Labour of Love in Het Noordbrabants Museum. Ondeugend en speels schopt Delvoye aan tegen de heersende opvattingen over goede smaak, combineert hij elitair met volks, en kunst met ambacht.

Kunstwerken moeten zich tonen bij de eerste blik, vindt Delvoye –wat niet wil zeggen dat zijn kunst oppervlakkig is. Hij werkt graag met clichés of met het omkeren van betekenissen. Regels zijn er om te schenden.

Het werk dat in de loop der jaren internationale aandacht trok, en op zijn tijd voor een rel zorgde, is in Den Bosch ruimschoots aanwezig. Aan één wand hangen getatoeëerde varkenshuiden; in 1998 zorgde Delvoye voor ophef toen hij bij een tentoonstelling in Het Domein in Sittard varkens onder narcose liet tatoeëren.

Internationale aandacht was er ook voor zijn poepmachine Cloaca (2019), waarmee hij het verteringsproces in de darmen in een laboratoriumachtige installatie wist na te bootsen. Die reusachtige twaalf meter lange machine zelf staat niet in Den Bosch, wel zijn er de tekeningen en een keurige, nette tegelvloer met afbeeldingen van drollen. Delvoye zette Cloaca op als een onderneming,

inclusief aandelen. De winst werd uitbetaald in poep.

Een ander voorbeeld van zogeheten slechte smaak is Sybille (1997), een film met veel vertraging en meeslepende muziek. Wie de enorm uitvergrote erupties goed bekijkt, ziet dat het puisten zijn die worden uitgeknepen.

Labour of Love laat behalve de conceptuele ook de ambachtelijke kant van de kunstenaar zien. Voor Delvoye is een kunstenaar iemand die iets kan wat een ander niet kan; om die reden werkt hij met de beste vakmensen en technici die hij kan vonden. Een voorbeeld zijn de ‘gotische’ werken die hij maakt. De laatmiddeleeuwse stijl die we kennen van kerken en kloosters past Delvoye toe op graafmachines, betonmolens en vrachtwagens. Met behulp van lasergestuurde apparatuur zijn de machines ragfijn uitgesneden in roestvrij staal.

Zijn betonmolen (Concrete Mixer) is zilverachtig glimmend uitgelicht, net als de Twisted Dump Truck Counterclockwise, een werk dat doet denken aan een verwrongen, omvallende kathedraal. En hoewel zijn kunst zich goed laat bevatten is het toch even goed kijken naar zeven in glas-in-loodramen afgebeelde röntgenbeelden. Hier geen heiligen, zoals in de kerk, maar mensen en dieren die seks hebben. (GvdH)

Wim Delvoye, Labour of Love. Van 29.10 t/m 29.1 in het Noordbrabants Museum in Den Bosch, hetnoordbrabantsmuseum.nl

Wim Delvoye, Dumptruck (2012).

Mounira Al Solh, The Sea, in Love; and the Cockroach Sings (2022). Olie op doek,

De collage als bouwstijl De collage als bouwstijl

Bij ‘Belgische toestanden’ in de stedenbouw denken Nederlanders al gauw aan klassieke lintbebouwing, ongebreidelde verkavelingsdrang en een bonte mix van aanbouwsels. Klopt dat beeld nog? LUDO DIELS ontdekt in Hasselt hoe een diversiteit aan stijlen een kwaliteit wordt, en stadplanning het karakter heeft van improvisatie.

Vijftig maquettes lijken, met hun kakofonie van stijlen en ruimtelijke wanorde, een fictieve stad te vormen. Hier en daar roept een gevel een gevoel van herkenning op, al helemaal wanneer je de Sint-Michielskerk van Leuven ontwaart, of een deel van de Turnhoutsebaan in Antwerpen.

Geen fictie dus; de maquettes verwijzen naar architectuurprojecten van de laatste twintig jaar in Vlaanderen en Brussel. De gevels laten zien dat de schoonheid vaak een compromis is, ingegeven door de specifieke omstandigheden waaronder werd gebouwd. Architectuur die er het beste van maakt.

Het maquettelandschap, nu te zien in Z33 in Hasselt, was in 2021 de Belgische inzending op de Biënnale van Venetië. Onder de titel Composite Presence was dit het antwoord op de vraag die de tweejaarlijkse architectuurmanifestatie aan de deelnemende landen had gesteld: ‘How Will We Live Together?’

In Hasselt mis je de context van de anderhalf jaar geleden nog heersende pandemie die de vraag hoe we met elkaar gaan samenleven met een extra lading de actualiteit in slingerde. Zonder die context zie je een verzameling gebouwen, soms uitbundig, dan weer gek of normaal, die een verhaal vertelt dat niet meteen van de grond komt. Vorm zonder inhoud, althans geen inhoud die je er zonder tentoonstellingsboek of zaaltekst soepel uit kunt halen.

Zo roept Composite Presence aanvankelijk meer vragen op dan antwoorden. De tentoonstelling laat de gedachten afdwalen naar Belgische steden, naar noties van schoon en lelijk, naar de manier waarop de werkelijkheid is samengesteld, en naar een stedenbouwkundig vergelijking tussen België en Nederland.

Samensteller en architect Dirk Somers grinnikt als hij wordt geconfronteerd met een uitspraak van hemzelf: dat het leuker is om architect te zijn in België dan in Nederland. ‘In Nederland zijn vrijwel alle beslissingen al genomen voordat de architect aan bod komt. Het masterplan is meestal klaar, bouwblokkenstructuur, gevelbreedtes en materiaallijsten liggen vast. Dat ligt in België anders. Architecten hebben

foto Selma Gurbuz

hier meer vrijheid en verantwoordelijkheid. De wrijving die daardoor ontstaat in het bouwproces levert soms boeiende stadslandschappen op.’

Boeiend, maar ook verwarrend, ontluisterend en bizar. En allesbehalve saai.

In vergelijking met België is Nederland aangeharkt en doorgestileerd. Op de vraag aan Somers waar de in de Belgische bouwpraktijk overheersende architectuurstijl het best mee kan worden vergeleken, luidt het antwoord: ‘Met een collage.’ Hoe anders dan in Nederland, waar de architectuur nog steeds schatplichtig is aan een kunstrichting als De Stijl, met haar strenge horizontale en verticale lijnen en kleurvakken in primaire kleuren. Somers: ‘Onze bouwpraktijk valt eerder eclectisch te noemen: veel stijlen bestaan naast elkaar, dat is historisch zo gegroeid. Er heerst hier een aangename chaos met vaak aparte schaalsprongen in het straatbeeld. Zo tref je in sommige straten in met name Antwerpen 19de eeuwse stadswoningen aan die geflankeerd worden door veel hogere woningen uit de jaren tachtig of negentig van de vorige eeuw. Als ik de vergelijking met de schilderkunst mag doorzetten dan komen kunstenaars als René Magritte en Roger Raveel bij me op. Surrealistisch en post-expressionistisch.’

Dat België de geboortegrond is van het

absurdisme, is in Composite Presence te zien in de foto’s van de in de maquette opgenomen gebouwen in hun werkelijke omgeving. Dan zie je dat vrijheid behalve buitensporigheden ook veel verrassingen en schoonheid oplevert, zoals het L-vormige, door dmvArchitecten ontworpen One Room Hotel in Antwerpen. Somers: ‘Deze compositie van maquettes laat zich niet vergelijken met bijvoorbeeld de grachtengordel van Amsterdam. Onze stedenbouw ontbeert nu eenmaal de orde die Nederlandse steden kenmerkt. België heeft geen sterke traditie van planning.’

In die ordeloosheid manifesteert zich een nieuwe werkelijkheid waarin de diversiteit aan stijlen een kwaliteit wordt, en planning meer het karakter heeft van een improvisatie.

‘Niet dat ik België wil ophemelen; er valt genoeg te verbeteren aan die Belgische collagestijl. Wat we hier willen aantonen, is dat je als architect meer op te lossen hebt in België, en dat het bedenken van creatieve oplossingen de charme vormt van ons werk. We beleven net zoveel plezier aan die gekke kavels en ongebruikelijke schaalsprongen als aan de wrijving tussen oud en nieuw.’

Inmiddels, zo merkt Somers, krijgt de Vlaamse architectuur steeds meer internationale erkenning; instituties als het Vlaams Architectuurinstituut en de komst

van de Vlaamse Bouwmeester dragen daar hun steentje aan bij. Ook Somers’ Antwerpse bureau Bovenbouw heeft niet te klagen over aandacht. ‘Ik geloof dat het middenveld (alle partijen die bij de cultuur van het bouwen betrokken zijn, LD) sterker wordt. In Nederland bestaat dat middenveld vooral uit economen, juristen, procesmanagers en aannemers, bij ons is er een sterke kwaliteitskamer die niet zozeer in restricties denkt, zoals in Nederland de traditionele welstandscommissies, maar in mogelijkheden. Bij ons wordt dat middenveld juist geclaimd door architecten, waar in Nederland de rol van de architect juist is gemarginaliseerd; jury’s en opdrachtgevers lijken er meer geïnteresseerd in omzetcijfers en voorbeeldprojecten dan in visie. De mate van specialisatie is ver doorgevoerd; dat staat de creativiteit wel eens in de weg.’

EEr lopen twee rode draden door Composite Presence, zegt Somers. De eerste is die van het plezier dat architecten beleven in de vrijheid die het wilde wonen biedt. De tweede draad is de rol van (overheids)beleid, en hoe daarmee om te gaan. ‘De opgaven van de architect zijn veelomvattend. Behalve de woningbouwvraag raken zijn taken ook urgente maatschappelijke kwesties, zoals vergroening en herbestemming. Voor mij ligt de focus op het dagdagelijkse, bij wat er al is. We leven niet in een tijdperk waarin we alles moeten heruitvinden. We moeten verbeteren wat er al is.’

Eenmaal buiten bij Z33, in het vale licht van de Hasseltse zon, vallen de woorden van Somers op hun plek. Op de hoek van de Bonnefantenstraat en de Paardsdemerstraat wordt in één oogopslag duidelijk wat hij bedoelt met de collage van oud en nieuw, van grillige moderniteit en gekke schaalsprongen. En dat er nog veel werk aan de winkel is om van die samengestelde werkelijkheid iets moois te maken. Z

Composite Presence. Van 02.10 t/m 12.02 in Z33 in Hasselt. Z33.be

‘We leven niet in een tijdperk waarin we alles moeten heruitvinden. We moeten verbeteren wat er al is’

Ook de recente uitbreiding van Z33 zelf combineert oud met nieuw. foto Olmo Peeters

Stiekem hou ik toch vooral van Véronique

Wie ben ik? Hoe definieer ik mijn identiteit en baken ik af wie ik zeg te zijn? Doe ik dat aan de hand van mijn herinneringen en mijn geschiedenis? Schuilt mijn essentie in mijn lichaam of in mijn handelen?

Onlangs verzorgde ik met filosoof Sabine Winters een lezing over deze thematiek, en dan vooral over de manier waarop films bijdragen aan het denken over identiteit. Mogelijkerwijs kunnen ze ons met hun beelden en geluiden zelfs tot een nieuw of wakker besef brengen van wie we zijn - verder reikend waar woorden tekortschieten.

We openden de avond met een fragment uit Krzysztof Kieślowski’s vreselijk mooie, raadselachtige La double vie de Véronique (1991). De klassieker draait vanaf 19 januari weer in de filmtheaters, als dessert bij het schitterende Trois couleursdrieluik van dezelfde maker - maar stiekem hou ik toch vooral van Véronique. En dan misschien nog het meest van de scène die we tijdens de presentatie opvoerden.

Daarin loopt hoofdpersonage Weronika (Irène Jacob) door haar thuisstad Krakau. Het is winters maar zonnig, en Weronika oogt blij, tevreden. Ze lijkt volledig samen te vallen met zichzelf, en wordt aanvankelijk niet eens uit haar bubbel gehaald terwijl ze langs een plein loopt waar net een grimmige demonstratie plaatsvindt.

Wat gebeurt hier, vooropgesteld dat ze geen spoken ziet? Is ze dit zelf, maar dan nóg een keer? En als ze het zelf is, als ze hier op dit plein in Krakau kort in aanraking komt met het complete tweede leven dat ze ergens anders lijkt te leiden, wie is zij zelf dan nog?

Dubbelgangers - het Duitse woord Doppelgänger klinkt op de een of andere manier treffender en gelaagder - zijn in films meestal bijzonder bedreigende entiteiten. Alsof mensen letterlijk hun kwade kant tegen het lijf lopen, en elk moment door dat boosaardige surrogaat vervangen kunnen worden. In La double vie de Véronique is daarvan geen sprake. Sterker nog, na de initiële vervreemding lijkt Weronika te beseffen dat ze niet alleen haar exact gelijkende ander heeft gevonden, maar ook de ontbrekende helft van haar ziel.

Kieslowski brengt deze ervaring over zonder woorden, volledig vertrouwend op de kracht van het beeld en de verbeelding van de toeschouwer. Als u straks deze film gaat kijken, let dan op het contact dat Weronika probeert te leggen, terwijl de andere vrouw alweer in de bus stapt en elk moment kan wegrijden: hoe Weronika daarbij recht in de camera kijkt, zonder met haar ogen te knipperen, in de hoop dat de ander haar blik zal voelen en ook háár kant op zal kijken. Hoe intussen al het zonlicht van de scène op haar gezicht valtalsof je haar ziet opgloeien door wat ze ziet en voelt.

Het is natuurlijk niet zomaar dat Weronika recht in de lens tuurt: de film nodigt je zo uit om te bedenken wat je zelf zou doen als je dit wonder overkwam. Zou je het als een inbreuk op je identiteit ervaren of zou je je, net als Weronika, eindelijk compleet voelen - een eeuwig ogenblik lang? Zou je na zo’n wonder überhaupt nog dezelfde persoon zijn?

Totdat ze op dat plein iets vreemds ziet. In het groepje Franse toeristen dat voor een touringcar foto’s van de demo staat te maken, ontwaart ze een vrouw die exact op haar lijkt. Haar gezicht, haar expressie, lichaamshouding, zelfs haar kapsel en kleding (een zwarte winterjas en rode handschoenen) komen exact overeen met die van Weronika.

Misschien bent u aan het einde van La double vie de Véronique ook niet meer exact dezelfde persoon die aan de kassa het kaartje kocht. In elk geval goed om u heen kijken, wanneer u de bioscoop uitwandelt.

KEVIN TOMA

Blendr & Filtr

IDEALEN _ ‘Er is dus niks mis mee dat idealen verwateren. Dat is beter dan geen idealen: want wat moet je dan?’

Toneelschrijfster Lot Vekemans over haar jongste stuk Momentum.

WAAR BLIJVEN DE VROUWEN

‘Waarom telt een ‘schrijver’ meer mee dan een ‘schrijfster’? Telkens als je een mannelijk woord tegenkomt, denk je eerst aan een man. Waar blijven de vrouwen dan?’

Suzanna Jansen (De omwenteling of de eeuw van de vrouw) is geen schrijver, maar schrijfster.

LEREN WE DAN NIETS? _ ‘Leren we dan niets in de politiek? Waarom bezuinigen we zoveel op jeugdzorg, terwijl we miljarden aan energiecompensatie uitkeren aan mensen die het helemaal niet nodig hebben? Terwijl we bakken incidenteel geld het onderwijs inpompen, zodat commerciële bureaus de zakken kunnen spekken?’

Merel van Vroonhoven over twaalf jaar decentralisatie en marktwerking.

MEER DODEN _ ‘Het is fascinerend dat in 2020 in Europa meer doden vielen door luchtverontreiniging dan door covid-19. Maar vanwege covid werd de hele economie platgelegd.’

Marcia Luyten in De Volkskrant over de stand der dingen.

LEREN FALEN _ ‘Ik krijg de kriebels van die focus op presteren. Ik leer mijn studenten om te falen, keer op keer, tot ze gieren van het lachen, en hun hart opengooien.’

Actrice Terence Schreurs runt ook een acteeropleiding

AFGESLOTEN _ ‘Daar wil ik nog niet over nadenken. Daar heb ik me voor afgesloten. Dat voel ik over een paar maanden wel.’ Galeriehoudster Cokkie Snoei op de vraag wat ze het meest gaat missen nu ze ermee ophoudt.

De voorkeur van... Martyna van Nieuwland

Muziek voor avontuurlijke mensen

Ze had nooit kunnen bedenken dat ze nog eens op een flatje in Zeist terecht zou komen. Maar kijk. De veranderende cultuurpolitiek in Polen, de vuile lucht van de steenkoolmijnen en een echtgenoot die terug wilde naar Nederland maakte dat ze bij Music Meeting Nijmegen terechtkwam. In Polen werd ze geprezen om haar aandacht voor diversiteit en inclusiviteit. Maar de laatste jaren werd de tegendruk groter. ‘Ik heb het negen jaar vol gehouden, maar wilde niet bij die patriottische beweging betrokken raken.’.’

BOEKEN ‘Schrijvers als Michail Boelgakov, Franz Kafka en Milan Kundera hebben me echt gevormd toen ik jonger was. Vooral vanwege die sterke karakters die tegen de stroom inroeien. Lotsbestemming was een belangrijk thema voor me. Met name voor Kundera geldt dat ik zijn boeken heel gemakkelijk kon lezen. Ik dacht: stel je voor dat ik op latere leeftijd dezelfde levenservaring heb als deze personages, dan zal mijn leven niet zo makkelijk zijn. Door de film Dune moest ik terugdenken aan Duin van de Amerikaanse auteur Frank Herbert. Fantasy is een genre dat ik al lang achter me heb gelaten, maar dit is van hoog niveau en avant la lettre als het gaat om klimaatverandering. In dit boek is het vooral het gebrek aan water. Marieke Lucas Rijneveld is een van mijn grootste ontdekkingen, gedurfd vanwege de thematiek. Ik zou graag met haar - of hem, hoe werkt dat in het Nederlandssamenwerken bij Music Meeting.’

van hiphop, mainstream of pop andere muzikale wegen proberen te bewandelen. Dat is moedig, we kunnen deze musici niet genoeg stimuleren. Misschien is het muziek voor avontuurlijke mensen, wellicht zijn er dat niet zo heel veel. Maar ik zie ook over de hele wereld festivals voor dit soort muziek ontstaan, laatst nog in Litouwen dat eindigde met een geweldige crossover jamsessie en een uitgelaten publiek. Aan de enorme aantallen getalenteerde musici die wereldwijd opkomen te zien, is het kennelijk een goede tijd voor jazz. De Ghanese trompettist Peter Somuah, nu wonend in Rotterdam, is daar een mooi voorbeeld van.’

FILM ‘Via filmfestivals probeer ik in elk geval de Europese art house scene een beetje te volgen. Maar ook de Afrikaanse of Zuid-Koreaanse. Er is een film die ik al mijn hele leven met me meedraag: de western Dead Man van Jim Jarmusch, ook door het muzikale leitmotiv van Neil Young, en met Johnny Depp in een heel andere rol dan die verderop in zijn carrière. Ik hou ervan als muziek heel bewust een rol krijgt toebedacht in een film, zeker als dat zo overtuigend als hier gebeurt. Dat geldt ook voor de Poolse filmmaker Agnieszka Smoczyńska die muziek heel mooi inzet in haar film The Silent Twins, over twee zussen die uitsluitend met elkaar communiceren.’

MUZIEK ‘Mijn domein is jazz wereldmuziek en daarbinnen vooral vrij geïmproviseerd. Ik pikte die muziek op tijdens mijn studie in Polen, er was een levendige scene. Nog steeds hoor. Luister maar naar Ninja Episkopat, God Save the Queer. Jong talent, net als EABS die ik zeker zal programmeren in Music Meeting. Wat ik er mooi aan vind is dat deze musici avontuurlijk en creatief zijn, zoeken naar nieuwe stromingen. Ik hou ervan als jonge mensen in deze tijd

THEATER ‘Waar de Poolse filmindustrie kan leunen op buitenlandse investeerders en coproducenten, daar moet de theaterwereld het alleen opknappen. Het theater in Polen is invloedrijk, het verzet tegen de conservatieve politieke orde is groot. Toch worden veel regisseurs uit hun functie ontheven en vervangen. Het gaat in Polen niet zo zeer om de kwaliteit van de stukken of acteurs; het gaat om moed. Iets durven laten zien. Bijvoorbeeld Jan Klata met An Enemy of the People van Ibsen. Er speelt ook een nieuw stuk over Johannes Paulus II van de jonge regisseur Jakub Skrzywanek. De kerk heeft zoveel invloed in het privéleven van mensen, neem alleen al de discussie

foto Lin Deckers

Martyna van Nieuwland (Katowice, 1981) is sinds kort artistiek leider en programmeur van festival Music Meeting Nijmegen. Ze werkte in Finland en Tadzjikistan en was de afgelopen negen jaar artistiek leider van het Gardens of Soundfestival en het JazzArtfestival in Polen. Ze is getrouwd met fotograaf Eric van Nieuwland.

rond abortus. Kerk en politiek vormen een vicieuze cirkel. Daar theater over maken is heel spannend.’

ARCHITECTUUR ‘Katowice heeft de hoogste dichtheid van moderne architectuur in Europa. Echt waar. Niemand weet dat. Het is een jonge stad, 156 jaar oud. De eerste Europese wolkenkrabber staat er, the Silezian Skycraper, er zijn veel modernistische gebouwen, en industriële complexen hebben een culturele bestemming gekregen. De iconische concerthal is een soort vliegende schotel waarop iedereen trots is. Ik heb dus altijd moderne architectuur om me heen gehad toen ik opgroeide. Als je je verdiept in Bauhaus en het functionalisme dan zie je dat die de wereld hebben veranderd. Je gaat anders om je heen kijken. Geweldig dat er in Nederland regels zijn die in elk geval de façades in oude binnensteden als Amsterdam of Nijmegen overeind houden. Zo vermijd je de vreselijke chaos die je ziet in de voormalige Sovjetrepublieken. Ik hou van architecten als Peter Zumthor en Calatrava, de een omdat hij natuurlijke materialen gebruikt voor stoere gebouwen, zoals de Therme Vals in Zwitserland, de ander vanwege zijn vloeiende lijnen in grote constructies die je overal op de wereld meteen herkent.’

EMILE HOLLMAN

Boeken top 10

1 — Israel van Dorsten

Wij waren, ik ben (2)

2 — Delia Owens

Daar waar rivierkreeften zingen (4)

3 — Annie Ernaux De jaren (-)

4 — Frank Bokern Crapuul (6)

5 — Lars Kepler Spin (-)

6 — Barbara Skarga Na de bevrijding (-)

7 — Colleen Hoover It Starts with Us (1)

8 — John Boyne

Toen de wereld brak (-)

9 — Bono Surrender (-)

10 — Anjet Daanje Het lied van ooievaar en dromedaris (-)

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

ZOUT (oplage 15.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 500 plekken in Zuid-Oost-Nederland en Vlaanderen. Online: zoutmagazine.eu E-paper: zoutmagazine.eu/e-paper Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZOUTopZATERDAG kan via zoutmagazine.eu/opzaterdag Abonnees krijgen ZOUT voor 73 euro per jaar thuisbezorgd. Abonnee worden kan via zoutmagazine.eu/abonnees

Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zoutmagazine.eu

Bladmanager a.i. Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu Hoofdredactie

Christiane Gronenberg 0031 610 661205

c.gronenberg@zoutmagazine.eu Wido Smeets 0031 653 338905 w.smeets@zoutmagazine.eu Eindredacteur online Marc Puyol-Hennin 0031 642 279977

m.puyol-hennin@zoutmagazine.eu Commercie

Karin Winkelmolen 0031 628 646578 k.winkelmolen@zoutmagazine.eu Max Majorana 0031 626 789236

m.majorana@zoutmagazine.eu Administratie administratie@zoutmagazine.eu ZuiderLeven

Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Medewerkers

Dieter van den Bergh, Roger Cremers, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Ludo Diels, Edo Dijksterhuis, Fons Geraets, Jasper Groen, John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Gerrit van den Hoven, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Griet Menschaert, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Rob Schoonen, Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon

The Missing Inks

Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels, Patrick van IJzendoorn.

Tekstcorrectie

Pieter Beek

Grafisch ontwerp

Hendrickje van Dijk Druk

Coldset Printing Partners, Beringen Bankrekening

IBAN NL55SNSB 093 67 79 675

Distributie

T.U. Theaterfacilities Venlo MXvervoer Breda

ISSN: 2949-6535

Oscar Bronckaers, Wij houden stand, ets op papier. Privécollectie

BEVROREN MUZIEK

Geluid is in het dagelijkse leven niet weg te denken. Onze steden zijn echte klankkasten en componisten en bouwmeesters inspireren elkaar al eeuwenlang. Geluid moet daarom actief ontworpen worden in het stadsontwerp, maar hoe doe je dat? De expositie Bevroren Muziek in Bureau Europa in Maastricht onderzoekt het aan de hand van interactieve installaties, kunst, film en muziek, tekeningen en maquettes, met een rijke bruikleen uit de Rijkscollectie Architectuur van Het Nieuwe Instituut in Rotterdam.

Het componistenduo Strijbos & Van Rijswijk speelt in samenwerking met Pierluigi Pompei in op onze ervaring van omgeving. Zo is het werk Whispers (2016) te zien: porseleinen trompetten spelen elk één partij van een totaalwerk dat je enkel hoort als je eromheen blijft lopen. Er is ook geluid op plaatsen waar men normaal niet komt. Zo brengt geluidskunstenaar Jacob Kirkegaard in zijn werk Opus Crematio (2019) het brute geluid van de binnenkant van een crematieoven: hoe klinkt de ruimte die wij als levend mens nooit zullen horen? In Christy Westhovens werk Chattering (2020) wordt het geluid van de stad zelf gezien als muziek: de gespreksflarden om ons heen worden virtueel verwerkt in een almaar groeiende partituur. Geluidskunstenares Sól Ey maakt van onze behoefte aan intimiteit een muziekinstrument. De elektrische pulsen die jouw lichaam doorgeeft aan je medespeler worden verklankt in de interactieve installatie Tocar (2019).

De muziek van de stad

Van een winkelkarretje over supermarkt-tegelvloeren tot achtergrondmuziek in liften: verrassend veel geluid in onze steden is gecomponeerd. Bovendien: hout klinkt anders dan baksteen, dan glas, dan beton. Als je door de stad loopt lijkt het alsof al die geluiden één compositie vormen, de muziek van de stad.

Bevroren Muziek

De componist en de bouwmeester inspireren elkaar al eeuwenlang. Want muziek en architectuur spreken dezelfde taal van ritme, contrast, verhouding, dynamiek en harmonie. Van het nabootsen van natuurgeluiden tot de menselijke stem, zelfs de elektrische omgeving van de 21e eeuw is een bron van inspiratie voor moderne geluidskunstenaars. Muziek kent ook zijn eigen architectuur: van het ontwerp van instrumenten tot het notenschrift zelf. De mens is een stemvork die harmonie intuïtief aanvoelt - in de muziek, maar ook in de architectuur.

Samenwerkingen vol muziek en architectuur In het voorjaar schrijven studenten van het Conservatorium Maastricht composities en een kindervoorstelling bij de tentoonstelling en praten Wim Smeets, directeur Muziekgieterij, en journalist Ludo Diels je elke maand in het wilde weg bij over de onlosmakelijke band tussen muziek en stad.

Bevroren Muziek, t/m 28 mei in Bureau Europa in Maastricht. bureau-europa.nl

Whispers van Strijbos & Van Rijswijk is een klankinstallatie met porseleinen trompetten.

Ontwerp van H.P. Berlage voor het Beethovenhuis in Bloemendaal

Over bomen en bossen

Al in het prille begin van de 19e eeuw lieten schilders in Genk zich inspireren door het woeste Kempenlandschap, met zijn uitgestrekte heidevlaktes, duinen en moerassen. In hun schilderijen was vaak een romantische rol weggelegd voor bomen. Een kromme berk, een rij knotbomen, of de visuele verrukking van enkele kaarsrechte dennenmasten - het Emile Van Dorenmuseum in Genk brengt het allemaal bij elkaar in de expositie Over bomen en bossen.

Passie voor berken

Dat Emile Van Doren (1865-1949) een passie had voor berken blijkt uit zijn hele oeuvre. Hij schilderde de bomen met hun kenmerkende witzwarte schors in alle seizoenen en momenten van de dag. De expo toont zes ‘berkenwerken’ naast elkaar en bewijst nog maar eens de reikwijdte en diversiteit van zijn schilderstalent. Wanneer je naar buiten kijkt, vang je tussen de winterse bomen in de bosrand een glimps op van de Uomo Selvatico, een wildeman gehuld in berkenbast, van Caroline Coolen.

Want ook vandaag zijn bomen en bossen een bron van inspiratie voor kunstenaars, zo toont de expo met recent werk van o.a. Caroline Coolen, Stijn Cole, Ingrid Godon en Quinten Torp.

In de open winterlucht

De verbeeldingen van de historische hakhoutstoven in houtskool en verf van Quinten Torp palmen een hele kamer in. Hij maakte ze putje winter, in openlucht, in het natuurgebied van de nabijgelegen Klaverberg. Op de fiets trok hij erheen. Gewapend met een minimum aan

schildersmateriaal maakte hij er werken met –zoals je in de expo zal ontdekken – een maximum aan impact.

Hun grillige vormen danken deze eikenstoven aan de eeuwenlange winning van hakhout. Het hout van deze wintereiken werd regelmatig gekapt, waardoor ze telkens nieuwe scheuten kregen. Om die reden doopte Quinten Torp zijn reeks dan ook The Struggler.

Schets-fiets-tocht

Het programma van Over bomen en bossen beperkt zich niet binnen de museummuren. Op zondag 22 januari neemt Quinten Torp je op sleeptouw om zijn tekentocht naar de eikenstoven op de Klaverberg nog eens over te doen. Hij vertrekt met de fiets van het Emile Van Dorenmuseum naar de Klaverberg (ca. 7 km) om er samen te tekenen. Vervolgens fietsen we terug naar het Emile Van Dorenmuseum en warmen we ons weer op met een heerlijk voedzame erwtensoep.

Over bomen en bossen, t/m 23 februari in het Emile Van Dorenmuseum in Genk.

Schets-fiets-tocht met Quinten Torp, op 22 januari. Vertrek bij het museum op eigen fiets, deelname 15 euro inclusief schetsmateriaal en soep. Inschrijven verplicht.

Quinten Torp, The Struggler

Emile Van Doren, Vijver met berken

Quinten Torp maakte zijn serie The Struggler en plein air.

Utopie of dystopie?

Als reactie op de zich vastlijmende klimaatactivisten hield Meta Knol, oud-directeur Museum De Lakenhal, onlangs een betoog in NRC. Musea moeten, zo Knol, zelf klimaatactivisme bedrijven.

Eenzelfde boodschap was twee weken later het onderwerp tijdens de jaarvergadering van de Nederlandse vereniging van wetenschapsmusea. Weer een week later hebben 68 aanwezigen uit 21 landen gedurende het Directors Forum van de Europese vereniging van wetenschapsmusea, een belofte opgesteld voor een Climate Emergency Roadmap. Vind ik ook dat we klimaat op onze agenda moeten zetten?

Deze vraag is geen vraag. Al in 2015 openden we ons Aarde theater. De immersieve beleving Earth, our home, our planet is nog steeds hoog gewaardeerd. Bezoekers gaan op een emotionele reis langs de schoonheid van onze aarde en we roepen hen op om ons ‘huis’ te beschermen. In 2015 lag de wereldwijde focus nog op 1,5 graad opwarming. Een utopie blijkt nu. Een maatschappij brede aanpak en betrokkenheid is inmiddels onontkoombaar. We hebben dan ook geen andere keus dan het onderwerp nog nadrukkelijker op onze agenda te zetten.

Is ‘alles komt goed’ de juiste tone of voice voor ons?

We gaan de beleving dan ook vernieuwen en uitbreiden. Wat moet de ‘tone of voice’ zijn? Een utopisch vergezicht, alles komt goed, mogelijk lost technologie alles op? Of sluiten we ons aan bij de vele romans en films: eerst een dystopische toekomst schetsen alvorens hoop te geven? En wat ‘verkoopt’ beter?

We willen, nee, we voelen het als moeten, de juiste keuze maken hoe bij te dragen aan een betere toekomst. Denker des Vaderlands 2012 Hans Achterhuis wist het wel: ‘Met het wat mij betreft noodzakelijke afscheid van het utopisch denken, moeten we ook de dystopie ten grave dragen. De problemen waar wij wereldwijd voor staan, zijn te ernstig om ze door de bril van de dystopie te vervormen.’ Wij zijn er echter nog niet uit, wie helpt ons verder?

HANS GUBBELS

mode

Architectuur, design&

ANTWERPEN

> The making of. Tentoonstelling over de grootste renovatie uit de geschiedenis van het KMSKA. T/m 3 september 2023 in het KMSKA. kmska.be

DEN BOSCH

> A Digital Nature. Selectie van animaties met als thema de digitale natuur. Process – Design Drawings from the Rijksmuseum Verzameling van bijzondere ontwerptekeningen uit de collectie van het Rijksmuseum. T/m 8 januari. Screenwear – Exploring digital fashion. Over de digitalisering van mode. T/m 26 februari in het Design Museum. 1:? – De modellen van Gijs Bakker. De consument ziet vaak enkel het eindproduct als het gaat om design. Maar hoe komt een ontwerper eigenlijk tot een ontwerp? Artificial Awe. Frank Kolkman ontwerpt op het snijvlak van technologie en het menselijk lichaam. T/m 26 februari in het Design Museum. designmuseum.nl

HASSELT

> Composite Presence. In Z33 legt een levensgrote maquette van vijftig gebouwen de wrijving tussen stad en architectuur bloot. T/m 12 februari in Z33. z33.be

HELMOND

> De Kasteeltuin. 700 jaar kasteeltuingeschiedenis. T/m 29 oktober in Kasteel Helmond. museumhelmond.nl

KERKRADE

> Innovatiegalerij. Bijzondere oplossingen voor de zorg, van ontwerpers en bedrijven uit Limburg. In het Discovery Museum. discoverymuseum.nl

MAASTRICHT

> Bevroren Muziek. Tentoonstelling over de architectuur van geluid. T/m 28 mei in Bureau Europa. bureau-europa.nl

SITTARD

> KwANT. Jonge ontwerpers laten zich inspireren door kant. T/m 22 januari in De Domijnen. dedomijnen.nl 

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN DISCOVERY MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN.

Beeldende kunst

ANTWERPEN

> Museum in Beweging Tentoonstelling geïnspireerd op de renovaties van het KMSKA en straks ook het M KHA. T/m 8 januari in M KHA. mukha.be

> Augustine in liefde en leed Tekeningen die Eugeen Van Mieghem maakte van zijn jonge vrouw en muze Augustine Pautre. T/m 16 januari in Museum De Reede. museum-dereede.be

>Plantin-Moretus L'invitation au voyage. Grafisch werk van Philip Aguirre y Otegui. T/m 19 februari in museum Plantin-Moretus. museumplantinmoretus.be

ARNHEM

> Tenminste houdbaar tot Verschillende manieren waarop kunstenaars vanaf de 17de eeuw tot nu de natuur verbeelden. T/m 9

januari. Open. Met Open geeft Museum Arnhem een impuls aan de educatieve traditie die door Pierre Janssen is gestart. T/m 1 januari 2024 in Museum Arnhem. museumarnhem.nl

BERG AAN DE MAAS

> Poetic Systems. Expositie met Zaida Oenema, Gerda Kruimer en Fiene Scharp. T/m 22 januari in Galerie JoLi. galeriejoli.nl

DEN BOSCH

> Brabantse Nieuwe. Geschilderde dromen van Remy Neumann (Geleen, 1988) laten zien wat er woelt in het onderbewuste. T/m 15 januari. Labour of Love Soloexpositie van de Belgische kunstenaar Wim Delvoye. T/m 29 januari. Brabantse Nieuwe. Vivian Ammerlaan laat zich inspireren door overweldigende landschappen en natuur. Ze werkt met digitale en analoge fotografie, en soms ook met video en installaties. Van 21 januari t/m 14 april in Het Noordbrabants Museum. hetnoordbrabantsmuseum.nl

> Bianca Tangandeprijs. Fang Mij en Shirley Welten zijn door het curatorenteam van Willem Twee Kunstruimte geselecteerd. T/m 15 januari in de Willem Twee Kunstruimte. willem-twee.nl

> Christo en Jeanne-Claude, kunstwerken uit de Verzameling Würth. 34 kunstwerken uit de Verzameling Würth vanaf 1958 tot en met het laatste project L’Arc de Triomphe, Wrapped. T/m 5 maart in Kunstlocatie Würth ’s-Hertogenbosch. wurth.nl/ kunstlocatie

DEURNE

> In de Ateliers: Jeanny van Lieshout. Centraal staat haar Women’s Lib Army, een kunstwerk van vrouwenportretten dat sinds 2012 groeiende is.In de Wiegersmakamer. Werken van Hendrik Wiegersma uit het bezit van de familie Van der Zwaan.

T/m 15 januari. Experiment en Vernieuwingsdrang 1940 – 1965. Naoorlogs werk uit de collectie Fransen. T/m 19 maart in Museum de Wieger. dewieger.nl dewieger.nl

EINDHOVEN

> Roos Vogels - Anaphora. Met haar werk probeert Vogels de natuur op verschillende manieren te benaderen om artistieke resultaten te bereiken. T/m 29 januari. Dreamscapes. Solotentoonstelling van Wijnand Driessen met een serie schilderijen en objecten. Zijn werk ontstaat vanuit zijn betrokkenheid met animatiefilm. T/m 11 december in het Albert van Abbehuis. albertvanabbehuis.com

> Patricia Kaersenhout –Dwarsverbinding. Met haar installatie Guess Who’s Coming To Dinner Too? zet Patricia Kaersenhout (1966) zich in voor

Choose Your Own Story

De jaarlijkse groepstentoonstelling CURRENTS bij Marres in Maastricht toont het werk van recent afgestudeerde kunstenaars van academies in Zuid-Nederland, België en het Duitse NoordrijnWestfalen. Dit jaar is een jubileum want CURRENTS viert al haar tiende editie. In samenwerking met Z33 in Hasselt en Jester in Genk, is CURRENTS in de afgelopen tien jaar uitgegroeid tot één van de meest belangrijke platforms voor talentontwikkeling in de beeldende kunst in de Euregio.

CURRENTS #10, Choose Your Own Story, t/m 5 februari bij Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur in Maastricht. marres.org

foto Michal Luft

een completer en eerlijker beeld van de wereldgeschiedenis. T/m 2 april. Rewinding Internationalism - Scènes van de jaren 90. Ruim 40 kunstenaars, onderzoekers en collectieven belichten in tien losse scènes verschillende perspectieven op het internationalisme. T/m 30 april. Temitayo Ogunbiyi. De in Nigeria woonachtige kunstenaar realiseert een speellandschap van golvende vormen bestaande uit gebogen staal. T/m 10 september. Dwarsverbanden. Doorlopende collectiepresentatie die alle zintuigen prikkelt. T/m 1 juli 2024 in het Van Abbemuseum. vanabbemuseum.nl

GENK

> Over Bomen en Bossen Historische schilderijen van bomen en bossen, van een eenzame berkenboom langs de vijvers tot de aangeplante, geneeskrachtige dennenbossen. T/m 19 februari in het Emile Van Dorenmuseum. emilevandorenmuseum.be

HASSELT

> Fluid Grammars. Eerste solotentoonstelling van Elias Ghekiere (Hasselt, 1991). T/m 8 januari. Fitting In. Groepstentoonstelling met als rode draad de steeds meerstemmiger wordende wereld. T/m 26 februari in Z33. z33.be

HEERLEN

> Parkstad Limburg Prijs 2022 Werk van de genomineerden. T/m 15 januari in Schunck. schunck.nl

HELMOND

> Myths of the Near Future. Dystopische solo-tentoonstelling van Paul Segers / Unlimited Dream Company. T/m 15 januari in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl/expo

> Andrei Roiter – Now. Roiters intuïtieve en associatieve werk gaat zowel over kunst als de universele menselijke conditie. T/m 26 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

LEUDAL

> Alles kleurt paars. Werk van Mat van der Heijden. T/m 26 februari in de Missiekapel te Heythuysen.

MAASMECHELEN

> Ingrid Deuss cureert. Met jonge hedendaagse kunstenaars Joost Vandebrug, Jakob Ulens en Bjorn Tagemose. Van 15 januari t/m 11 maart in CC Maasmechelen ccmaasmechelen.be

MAAS EIK

> Save Our Souls - Maarten Inghels. Zandsculptuur. T/m 21 januari op de Heppeneert 20. z33.be

MAASTRICHT

> Beating Around the Bush #7: Vals Plat. Vormen van schilderkunst in en rond de collectie van het Bonnefanten. T/m 8 januari. Raul Marroquin. Tentoonstelling over de Colombiaan Marroquin, die in de jaren '70 een centrale rol speelde binnen de Maastrichtse kunstwereld. T/m 26 maart in het Bonnefantenmuseum. bonnefanten.nl

> Bright Spots. Werk van Dorine van der Ploeg en Ana García. Van 21 januari t/m 28 februari in Galerie PontArte. pontarte.com

> Paysages. Schilderijen geïnspireerd op Franse landschappen. T/m 11 februari in Galerie Schuwirth & van Noorden. schuwirthenvannoorden.nl

> Currents #10. Jubileumeditie jaarlijkse groepstentoonstelling van recent afgestudeerde Euregionale kunstenaars. T/m 5 februari in Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur. marres.org

SITTARD

> Autopia. Werk van Olaf Mooij en Jan Kamensky over onze relatie met de auto. T/m 2 april in De Domijnen. dedomijnen.nl

TEGELEN

> Piet Stockmans. Zestig jaar passie voor kunst en porselein. T/m 15 januari. Keramische signalen. Expositie over kalligrafie.

Niets is wat het lijkt

Speels, uitdagend, soms absurd en vaak provocerend. Dat zijn de kunstwerken van de Belgische kunstenaar Wim Delvoye. Hij heeft een voorliefde voor traditioneel ambacht en samen met zijn grenzeloze productiviteit zorgt dit voor een uiteenlopende verzameling kunstwerken. Van in Delfts Blauw beschilderde gasflessen en gotische vrachtwagens, tot glas-in-loodramen met röntgenfoto’s van het menselijk lichaam. Delvoye speelt graag met tegenstellingen. Hij zoekt naar manieren om kunst en ambacht, populaire cultuur en klassieke kunst samen te brengen. In de eerste solotentoonstelling van de internationaal bekende kunstenaar in Nederland ontdek je een indrukwekkend overzicht van zijn werk, waarin niets is wat het lijkt.

Wim Delvoye: Labour of Love, t/m 29 januari in Het Noordbrabants Museum in Den Bosch. hnbm.nl

Pelgrims (2020), een collage van houtsnede en monotype van Tom Liekens, te zien in de Warande in Turnhout

Van 20 januari t/m 7 mei in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

TILBURG

> Story of the Mountain that grew too fast (and a dog called Candide). Tentoonstelling en installatie van Vincent Dams. Van 7 januari t/m 19 februari in PARK. park013.nl

TURNHOUT

> Oude wijn/nieuwe zakken. 50 jaar de Warande, 50 jaar hedendaagse kunst met beloften voor de toekomst. T/m 29 januari in de Warande. warande.be

VALKENBURG

> Vrijdom - Monique Lipsch en Maria Verstappen. Duotentoonstelling. T/m 8 januari. Rob Graafland - pionier van het Limburgse schildersleven. Vijftig schilderijen en aquarellen die de artistieke evolutie van de Maastrichtse schilder schetsen. Romantiek van het boerenleven - Rob Brouwers en Jacques Vonk. Duotentoonstelling. T/m 22 januari. Target - Ans Lemmens. Recent werk,

schilderijen, vrouwenportretten en landschappen. Van 15 januari t/m 2 april in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

VENLO

> Melle – Schilder van een andere werkelijkheid. Grote overzichtstentoonstelling van Melle Oldeboerrigter (1908-1976), ook weleens ‘de Amsterdamse Jeroen Bosch’ genoemd. T/m 26 februari in Museum van Bommel van Dam. vanbommelvandam.nl

> Mystiek. Oude religieuze kunst uit de collectie van het Limburgs Museum in dialoog met het werk van o.a. Ted Noten en Rineke Dijkstra. T/m 9 maart in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

V ELDHOVEN

> All the way. Solo-expositie van Miranda Rikken. T/m 5 februari in de Kunstpraktijk. dekunstpraktijk.nl

V ENRAY

> I Want to Break Free. Voor deze tentoonstelling werkte Eleni

Plattelandscultuur

Op 15 maart 2023 zijn de verkiezingen voor de Provinciale Staten. Hoogstwaarschijnlijk wordt de Boer Burger Beweging (BBB) een partij om rekening mee te houden. Hopelijk is niemand vergeten dat de Brabantse coalitie van Forum voor Democratie, VVD en CDA cultuur behandelde als vrijetijdsbesteding. Wat kan de cultuursector van de BBB verwachten?

Twee jaar geleden verscheen naar aanleiding van de toekenningen van het Landelijk Fonds Podiumkunsten op de site van de BBB een nieuwsbericht. De tweede zin laat zich lezen als een hart onder de riem: ‘Kunst en cultuur zijn van onschatbare waarde voor de samenleving.’ Dat klinkt iedere maker en liefhebber cultuur als muziek in de oren.

De eerste zin van dat bericht is eveneens bemoedigend: ‘Landelijke spreiding van het cultuuraanbod is zó belangrijk!’

Daarmee sluit de partij aan op het pleidooi van provincies buiten de Randstad om landelijke cultuursubsidies evenwichtiger te verdelen. Ook voor de zuidelijke cultuursector valt er in dat opzicht nog veel te winnen.

Maar daarna komt de BBB niet verder dan de slogan ‘plattelandscultuur is ook cultuur’. De partij pleit als ‘voorstander van plaatselijke tradities, folklore en cultuur’ voor het behoud van paasvuren, carnaval, carbidschieten en het afsteken van siervuurwerk. Plattelandscultuur is vooral een bedreigde vorm van immaterieel erfgoed.

Volgens de BBB komt de bedreiging van de plattelandscultuur uit de hoek van de Randstad en de (landelijke) overheid. Lokale tradities als inzet van een nationale botsing tussen beschavingen. Folklore als verzet tegen het individualisme en de nieuwlichterij van de grote steden. Plattelandscultuur als nostalgisch decor voor ‘Boer zoekt vrouw’.

Maar dat is niet het hele verhaal. Want ondanks haar reactionaire trekjes stelt de BBB onomwonden: ‘Kleur, leeftijd, afkomst, seksuele geaardheid en religie mogen niets uitmaken’. Dat geldt dus ook voor het platteland, van Staphorst tot Arnemuiden. En dat kan alleen als de plattelandscultuur zich openstelt voor de diversiteit binnen de samenleving.

Kortom, het cultuurbeleid van Boer & Burger is nog volop in beweging. Op zoek naar de balans tussen traditie en vernieuwing. De provinciale cultuursectoren kunnen de BBB maar beter serieus

DINGEMAN KUILMAN

nemen.

STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTEN MAASTRICHT, EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN.

Wat kan de cultuursector van de Boer Burger Beweging verwachten?

Bron (2022) van Philip Aguirre y Otegui in de expositie L’invitation au voyage in het Museum Plantin-Moretus.

Kamma (Athene, 1973) ruim een jaar lang samen met de deelnemers van KunstWerkPlaats Venray, een creatieve dagbesteding voor mensen met psychische of lichamelijke kwetsbaarheid. T/m 26 februari in Odapark. odapark.nl

WIJLRE

> Trouble wandering (to eternity). Groepsexpositie over de relatie tussen mens en natuur. Nathalie Brans. Twee wandkleden van Nathalie Brans. Aether - Giuseppe Licari. Over het veerkrachtige vermogen van de natuur om te overleven en het menselijk ingrijpen te verdragen. T/m 8 januari in Kasteel Wijlre. kasteelwijlre.nl

Fotografie &film

ANTWERPEN

> Aglaia Konrad. De kunstenaar ontwikkelde een ruimtelijke installatie voor de bovenste verdieping. T/m 15 januari. Recapturing Congo. Kroniek van de lange en turbulente geschiedenis van fotografie in het koloniale Congo. T/m 29 januari in het FOMU. fomu.be

EINDHOVEN

> Time sure flies. Lezing door filmtheoreticus Pauline Terreehorst over het begrip Tijd in fotografie, film en video-installaties. Op

19 januari om 20.00 uur. Warm Woensel West. Overzicht van 30 jaar Woensel West in Eindhoven gezien door de ogen van Kees Martens. Non-Photography Photography. TalentWall: Karsten Kronas. Zoektocht naar de ware essentie van analoge fotografie. T/m 28 januari in Pennings Foundation. penningsfoundation.com

HELMOND

> Walker Evans – Revisited. Werk van Walker Evans (1903-1975) en 18 hedendaagse fotografen die voortborduren op de stijl van Walker Evans, zijn onderwerpkeuze, of ‘spelen’ met zijn iconische beelden. T/m 5 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

MAASTRICHT

> The Perfect Eye. Eerste overzichtstentoonstelling van fotograaf Werner Mantz, met meer dan 300 beelden. T/m 26 februari. Hrair Sarkissian: The Other Side of Silence. Met levensgrote foto’s legt de Syrisch-Armeense kunstenaar Hrair Sarkissian de wonden van conflicten bloot. T/m 14 mei in Bonnefanten. bonnefanten.nl

WEERT

> Arno Coenen – A Stage of Luminosity. Aan de zuidwestzijde van Museum W is een videoinstallatie van Viewmaster Projects te zien, gemaakt door Arno Coenen. T/m 12 maart. Telling Stories. Duotentoonstelling met Martin & Inge Riebeek en Rob Moorees X Spaarnestad Photo. T/m 16 april in Museum W. museumw.nl

TONGEREN

> Imperium Romanum. Het Romeinse rijk door de lens van fotograaf Alfred Seiland. T/m 15 januari in het Gallo-Romeins Museum. galloromeinsmuseum.be 

dans, muziek &toneel

BREDA

> Is dit Brahms? Intensieve kennismaking in drie vertellingen met dirigent Lex Wiersma. Op 10 januari 2023 om 15.00 uur in Mariëndal en op 12 januari om 20.15 uur in Het Gele Huis cultuur in Princenhage. Brahms & zijn grote vocale werken en liedkunst. Met dirigent Ruben de Grauw. Op 17 januari om 15.00 uur in Mariëndal en op 19 januari om 20.15 uur in Het Gele Huis cultuur in Princenhage. Brahms: Frei aber einsam. Het einde van een tijdperk. Met pianiste Jetje van Wijk. Op 29 januari om 15.30 uur in de theaterzaal van het Stedelijk Gymnasium muzieksalonspronk.nl

> Nieuwjaarsconcert. Met dirigent Sander Teepen en violiste Adelina Hasani. Op 13 januari om 20.30 uur in het Chassé Theater. philharmoniezuidnederland.nl

Non-Photography Photography #2 (2022) van Karsten Kronas, te zien bij Pennings Foundation in Eindhoven

DEN BOSCH

> Nieuwjaarsconcert. Met dirigent Sander Teepen en violiste Adelina Hasani. Op 8 januari om 13.00 uur in het Provinciehuis. philharmoniezuidnederland.nl

EINDHOVEN

> Nieuwjaarsconcert. Met dirigent Sander Teepen en violiste Adelina Hasani. Op 6 en 7 januari om 20.15 uur. Haydns Die Jahreszeiten. O.l.v. chef-dirigent Duncan Ward. Op 20 januari om 20.15 uur. Klassiek dat klinkt als een klok. Dirigent en cellist Mario Brunello brengt o.a. de Haydn Symfonie nr. 101 De Klok. Op 22 januari om 14.15 uur in het Muziekgebouw. philharmoniezuidnederland.nl

HE ERLEN

> Nieuwjaarsconcert. Met dirigent Sander Teepen en violiste Adelina Hasani. Op 10 januari om 20.00 uur. Klassiek dat klinkt als een klok. Dirigent en cellist Mario Brunello brengt o.a. de Haydn Symfonie nr. 101 De Klok. Op 20 januari om 20.00 uur in Theater Heerlen. philharmoniezuidnederland.nl

MAASMECHELEN

> Boho Strings en Gwen Cresens. Nieuwjaarsconcert met snaren, accordeon en de muziek van Astor Piazzolla en Toots Thielemans. Op 18 januari om 20.15 uur. Ratas del viejo Mundo. In Corps Secret opereert het collectief als een geheim genootschap ter ere van de maagd. Op 29 januari om 20.15 uur in de Sint-Pieterskerk in Leut. ccmaasmechelen.be

> Compagnie Marius. Anatole (A.

Schnitzler)

over misverstanden tussen mannen en vrouwen. Op 26 januari om 19.30 uur. HetPaleis. De familievoorstelling Doe de groeten aan de ganzen is een onvergetelijke ervaring voor kinderen én volwassenen. Op 29 januari om 15.00 uur in de Schouwburg. ccmaasmechelen.be

MAASTRICHT

> Nieuwjaarsconcert. Met dirigent Sander Teepen en violiste Adelina Hasani. Op 5 januari om 20.00 uur. Componistendag Maastricht. Met een focus op Haydn. Op 21 januari om 13.00 uur in Theater a/h Vrijthof. philharmoniezuidnederland.nl

ROERMOND

> Roshanak Morrowatian – Rover

| Sister. Sister is een installatieperformance, een levensgrote waxsculptuur van een smeltend meisje. Op 14 januari om 20.00 uur in het Cuypershuis. viazuid.com

TILBURG

> Michela Amici & Georgia Burashko. Sopraan en harp combineren invloeden uit de renaissance met hedendaagse muziek. Op 24 januari om 20.30 uur in Het Cenakel. delink.nl

> Nieuwjaarsconcert. Met dirigent Sander Teepen en violiste Adelina Hasani. Op 11 januari om 20.30 uur in de Schouwburg. philharmoniezuidnederland.nl

TURNHOUT

> Cirque Alfonse - Animal, a farm story. Een knotsgekke

circusvoorstelling op de boerderij voor jong en oud, recht uit Canada. Op 13 januari om 20.15 uur. L-E-V / Sharon Eyal & Gai Behar (Israël) - Chapter 3: The Brutal Journey of the Heart. De bijzondere kostuums, de explosieve technomuziek, de uiterst precieze uitvoering en de sensuele sfeer verlenen aan deze dansvoorstelling een bijzondere aantrekkingskracht en originaliteit. Op 19 januari om 20.15 uur. LOD / Gorges Ocloo, Dominique Pauwels & Ben Okri. Moby Dick, at last Queequeg speaks. Op 21 januari om 20.15 uur. Strand of Oaks. Folkrock en americana van de bovenste plank gestript tot de akoestische essentie. Op 28 januari om 20.15 uur in de Warande. warande.be

> Een leuk avondje uit (8+). Terwijl musicalsterren zingen en dansen alsof hun leven ervan af hangt, proberen ze backstage de grootste gevoelens buiten de deur te houden. Op 7 januari om 19.00 uur in de Warande. hzt.nl 

Diversen

DEN BOSCH

> Symfonie voor Huisgeluid - Elise ’t Hart. Geluidskunstenaar 't Hart speelt met huiselijke klanken. T/m 8 januari in de Willem Twee Kunstruimte. willem-twee.nl

EINDHOVEN

> RetroFuture. Ontdek de wereld van de futuristen, dromers en ontwerpers van weleer. T/m 23 maart in het Evoluon. nextnature.net

KERKRADE

> Pop-Up Expo Einstein Telescope. Leer alles over zwaartekrachtsgolven, de mogelijke komst van de Einstein Telescope en de betekenis daarvan voor de regio. T/m 8 januari. Expeditie. Themawerelden over gezondheid, voeding, wonen, werken en leren. Aarde theater. Spectaculaire bioscopen met een uniek zicht op onze planeet. Zeker Weten?! Ook de grootste wetenschappelijke ontdekkingen zijn ooit gestart met nieuwsgierigheid en het stellen van een vraag. Maar hoe vinden wetenschappers die antwoorden? T/m 31 december in het Discovery Museum. discoverymuseum.nl

TEGELEN

> Demonstratie 3D-printer. De keramist legt uit hoe hij van een ontwerp op het computerscherm komt tot een object in klei. Hij laat zien hoe het apparaat werkt en u kunt de producten van deze techniek bewonderen. Op 4 januari om 14.00 uur. Demonstratie kalibreerapparaat. Op 12 januari om 14.00 uur. Demonstratie pottenbakken. Op 29 januari 2023 om 14.00 uur in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

colofon &paper

&PAPER is het service- en agendakatern van ZOUT. &PAPER bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de ZOUT-redactie.

Coördinatie en eindredactie Christiane Gronenberg

Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zoutmagazine.eu/adverteren Wilt u agenda-items aanleveren? Kijk voor de voorwaarden op zoutmagazine.eu/zout-agenda

is lichtvoetig theater

De musici en zangers van Ratas del viejo Mundo brengen op 29 januari een concert in de Sint-Pieterskerk in Leut/Maasmechelen.

ONDERTUSSEN IN...

AMSTERDAM

Anne Imhof - YOUTH – Een

labyrintische totaalinstallatie waarin Anne Imhof (1978, Gießen) elementen uit de cultuurgeschiedenis combineert, van Griekse mythologie tot underground cultuur. – T/m 29 januari in het Stedelijk. stedelijk.nl

De eeuw van Juliana, een koningin en haar idealen – Aan de hand van vierhonderd objecten reis je door het leven van de geliefde en eigenzinnige vorstin. - T/m 10 april in De Nieuwe Kerk. nieuwekerk.nl

BERLIJN

Broken Music Vol. 2 – De expositie tekent de bewogen geschiedenis van de vinylplaat na, als kunstmedium in de breedste zin van het woord. De titel verwijst naar een succesvolle expositie die Ursula Block, eigenares van de legendarische platenwinkel Gelbe Musik in West-Berlijn, in

1989 organiseerde. - T/m 14 mei in Hamburger Bahnhof. smb.museum

BRUSSEL

Picasso & Abstraction - Wat is de relatie tussen Pablo Picasso’s oeuvre en de abstracte kunstgeschiedenis? De expositie tekent de slingerbeweging na die de kunstenaar maakte tussen het abstracte en het figuratieve door de decennia heen. - T/m 12 februari in KMSKB. kmskb.be

Kidorama – Met een overzicht van de kindermode van de afgelopen tweehonderd jaar vertelt Kidorama het verhaal van de plaats van het kind in de maatschappij. Hierbij komen thema’s langs als het nabootsen van de mode voor volwassenen of de groeiende invloed van de luxe-industrie. –T/m 5 maart in het Mode & Kant Museum. fashionandlacemuseum.bruss

Selfportrait/Autobiography: A Work In Progress – Een bijna twee uur durende filminstallatie van de Belgische cineaste Chantal Akerman. Haar voice-over vormt de rode draad die aan de hand van extracten uit haar boek Une famille à Bruxelles het intieme parcours van de cineaste reconstrueert. – T/m 15 januari in Bozar. bozar.be

DEN HAAG

Balenciaga - Een eerbetoon aan de Spaanse modeontwerper Cristóbal Balenciaga (1895-1972). Het sculpturale aspect van het ontwerp was belangrijker dan de details en textuur. Balenciaga’s mode staat bekend om zijn voorkeur voor zwart. - T/m 5 maart in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

Anni en Josef Albers - Anni Albers (1899-1994) en Josef Albers (18881976) ontmoetten elkaar 1922 in het Bauhaus waar zij doceerden tot 1933

toen zij voor het Naziregime naar Amerika vluchtten. Anni groeide uit tot één van pioniers in de moderne textielkunst, Josef werd bekend met zijn kleurenstudies in een vierkant vlak. De expositie laat ook zien welke invloed hun reizen naar Mexico, Chili en Peru op hun werk hebben gehad. - T/m 15 januari in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

FRANKFURT

Chagall. Welt in Aufruhr – Museum Schirn belicht een minder bekende kant van oeuvre van Marc Chagall: de werken uit de jaren dertig en veertig, waarin zijn kleurrijke palet steeds donkerder werd. Als joodse schilder kreeg Chagall begin van de jaren dertig te maken met het steeds agressiever wordende antisemitisme en emigreerde uiteindelijk in 1941 naar de VS. – T/m 19 februari in Schirn. schirn.de

LEIDEN

Byblos: ̛s werelds oudste havenstad - Vanaf 3000 v.Chr. speelde Byblos (Libanon) een grote rol in het Middellandse Zeegebied en het Midden-Oosten, onder andere door de handel in cederhout. Een sinds 6500 v.Chr. bewoond vissersdorpje groeide uit tot een welvarende stad en werd de eerste internationale zeehaven ter wereld. - T/m 12

Paul Cézanne, Portret van de zoon van de kunstenaar, 1881-2. Te zien in Tate Modern in Londen. © Paris, Musée de l’Orangerie, Jean Walter and Paul Guillaume Collection

maart in het Rijksmuseum van Oudheden. rmo.nl

LONDEN

Hyroglyphs – De vondst van de steen van Rosetta, tweehonderd jaar geleden, betekende een doorbraak in het ontcijferen van hiërogliefen. Door de toegang tot deze taal breidde onze kennis van de menselijke geschiedenis met zo'n 3000 jaar uit. De expositie belicht diverse teksten, van romantische poëzie en internationale verdragen tot boodschappenlijstjes en belastingaangiftes. – T/m 19 februari in The British Museum. britishmuseum.org

Cézanne - ‘Met een appel zal ik Parijs versteld doen staan’, beweerde Paul Cézanne ooit. Hij zou gelijk krijgen; de innovatieve omgang van de Franse schilder met vorm en perspectief sloeg de brug van het impressionisme naar het kubisme.T/m 12 maart in Tate Modern. tate.org.uk

PARIJS

Un fauve à Vienne - De schilder, schrijver en dichter Oskar Kokoschka (1886-1980) portretteerde de Weense samenleving en inspireerde, gesteund door Gustav Klimt en Adolf Loos, een nieuwe generatie kunstenaars, waaronder Egon Schiele. Een grote overzichtstentoonstelling van Kokoschka laat de bezoeker zeven decennia van zijn werk doorkruisen en zijdelings de Europese 20e eeuw, gezien vanaf zijn thuisstad Wenen. – T/m 12 februari in het Musée d’art moderne de Paris. mam.paris.fr

ROTTERDAM

Wonderful Things - De Kunsthal viert de grote verbeeldingskracht van een van ‘s werelds meest inventieve fashion fotografen: Tim Walker (1970). Met tot in de kleinste details uitgewerkte en vaak surreële sets neemt Walker de kijker in zijn fotografie mee naar sprookjesachtige werelden. T/m 29 januari in de Kunsthal. kunsthal.nl

The Energy Show - Over de geschiedenis van de zon en hoe ontwerpers haar benutten voor innovatieve zonnetechnologie projecten. - T/m 5 maart in Het Nieuwe Instituut. hetnieuweinstituut.nl

De kunst waarvan ik het meest houd - Grote presentatie rondom cineast, fotograaf en essayist Johan van der Keuken (1938-2001). Zijn fotografie, fotoboeken en films bewegen zich tussen visuele poëzie en documentaire. - T/m 5 februari in het Nederlands Fotomuseum. nederlandsfotomuseum.nl

WASSENAAR

Giuseppe PenoneOverzichtstentoonstelling van de Italiaanse arte-povera kunstenaar. In Penones werk staat de verbinding tussen mens en natuur centraal en hij gebruikt materialen die hij rechtstreeks uit de natuur haalt, zoals bomen, marmer en aardappelen. - T/m 29 januari in Museum Voorlinden. voorlinden.nl

WENEN

Karl Anton Fleck – Retrospectief van de Oostenrijkse kunstenaar Karl Anton Fleck (1928-1983). Zijn eerst abstracte beeldtaal behelsde later ook figuratieve elementen, wat resulteerde in surrealistische composities. – T/m 22 januari in Albertina. albertina.at

WUPPERTAL

Fremde sind wir uns selbst - De titel van de expositie is ontleend aan een boek van Julia Kristeva. Zij stelt dat we vreemden voor elkaar zijn, én voor onszelf. Het museum onderzoekt deze stelling aan de hand van (zelf)portretten en representatie in de beeldende kunst sinds het einde van de 19e eeuw. Het put hiervoor uit zijn rijke collectie, met werk van Paula ModersohnBecker tot Zanele Muholi. - T/m 29 januari in het Von-der-HeydtMuseum. von-der-heydt-museum.de 

Karl Anton Fleck, Der – Die Andere (1979-1980), te zien in Albertina in Wenen. Albertina, Wien – Sammlung Dagmar und Manfred Chobot © Bildrecht, Wien 2022