ZOUT 6/7-2023

Hetgrootstecultuurblad vanNederlandenVlaanderen

Elise Caluwaerts

Ruud van Empel

Nora Mahammed

Kitty Maria

Jens Meijen

Jesse Passenier

Ulrich Seidl

Merel van Slobbe

Renee van Trier

Karine Zenja Versluis

7 EDITORIAL

Over nieuwe noten, en leren leven met minder

‘Sorry dat we bestaan’, piepten ze. Na de verhuizing waren ze even spoorloos als ervoor

8 Wat betekent het om mens te zijn

De wisselende identiteiten van schrijver/dichter/AI-consultant Jens Meijen

13 OOGAPPEL De treurige levens van twee broers

Kevin Toma over de kwestieuze films van Ulrich Seidl

14 Alma Mahler was veel meer dan een muze

Sopraan Elise Caluwaerts zingt de composities van Alma Mahler

17 PLEASED TO MEET YOU

De belofte van gelijkwaardigheid

Leon Verdonschot over de dubbelrol van Bruce Springsteen

19 PERRON POËZIE

Merel van Slobbe

Er bestaat een universum waarin je van bijna alles / gered wordt

20 Van rebelse studente naar rebelse docente

Sara de Roo is terug als actrice, ze speelt een vrouw die dingen opsomt die ze niet wíl en niet zál doen

22 BITS

Floep weg

'Straks verdwijnen we allemaal in die ene trechter: het allesomvattende zwarte gat'

22 STUDIO

Jesse Passenier

’Mijn angst is dat men verleert hoe het is om nieuwe noten te horen’

24 IN BEELD de heimweeplek van oma Karine Zenja Versluis verdiepte zich in de geschiedenis van haar Oekraïense oma

28 Met cynisme kun je geen verhaal vertellen Ruud van Empel geeft een toelichting bij zijn kleurrijke, onheilspellende oeuvre

31 AN OLAERTS Krokodillenvoer

‘De bladspiegel hing scheef. Het verhaal bleef steken in ergernis en fantasie’

32 FEUILLETON De slaoliestijl

Renee van Trier in Tilburg | Kitty Maria in Venlo | De Toorop Lijn in Valkenswaard | 200 jaar gips in Maastricht

34 BLENDR & FILTR

Slap lullen

‘We konden nog een potje slap lullen zonder dat je onderuit werd geschoffeld’

34 DE VOORKEUR VAN

Nora Mahammed

‘Het is een verwevenheid van rijkdom en armoede, schoonheid en ellende’

35

ZOUT BOEKEN TOP-10

Het maandelijkse serviceen agendakatern met:

38 Op pelgrimage door onze beeldcultuur met Frans Franciscus in Museum W in Weert

39 Een flitsende ode aan de mode in Den Bosch

44 Vrouwen aan het woord in landcommanderij Alden Biesen

45 Jeroen Cremers exposeert in Cacaofabriek Helmond

39 CULTUURAGENDA

40 COLUMN

Timo de Rijk heeft een monarchiemomentje

43 COLUMN

Stijn Huijts denkt terug aan FietsenRudy

46 ONDERTUSSEN IN… Culturele highlights in de rest van Europa

Cover: Sara de Roo, foto Marleen Daniëls. Zie pagina 20 e.v.

Word abonnee van ZOUT magazine en ontvang Soldaat op zoldeer van Herien Wensink als welkomstcadeau. U krijgt dan maandelijks ZOUT magazine toegestuurd à 73 euro per jaar. Wacht niet, op is op!

zoutmagazine.eu/abonnees

Als klein meisje was Herien Wensink verliefd op een foto van een Amerikaanse soldaat die in haar ouderlijk huis op zolder stond. De jongeman bleek ene Stephen Ralph Mullins die op jonge leeftijd sneuvelde in Vietnam. Het portret was een cadeau voor haar moeder, zijn grote liefde. In Soldaat op zolder gaat Wensink op zoek naar Steve. De verkenning leidt van Hilversum eind jaren tachtig, via Shady Spring in de sixties naar Vietnam, om uiteindelijk aan te komen in het Amerika van nu.

7 Herien Wensink, Soldaat op zolder, Amsterdam, De Arbeiderspers, 2023

Anjet Daanje won vorige maand met zoveel overmacht de Libris Literatuurprijs dat ze werd bijgezet in de canon van de Nederlandstalige literatuur. Waarschijnlijk is Daanje de beste winnaar in de historie van de prijs - maar de canon van de literatuur? Gaat er bij het publiek nu een lampje branden? En welk lampje?

De klassieke betekenis van de canon, volgens Van Dale, is ‘het geheel van de door de kerk erkende Bijbelboeken’. Over die canon is door de eeuwen heen veel te doen geweest, wie er publiekelijk al te grote vraagtekens bij stelde, eindigde op de brandstapel. In meer algemene zin, zegt Van Dale, is een canon een ‘regel, richtsnoer, maatstaf’ – een verzameling ongeschreven wetten, altijd goed voor rumoer.

Zoals in 2006 toen de Canon van Nederland verscheen, twee flinterdunne boekjes die ik laatst, bij mijn verhuizing, ineens in handen had. ‘Sorry dat we bestaan’, piepten ze. Na de verhuizing waren ze even spoorloos als ervoor.

Vorige maand was ik bij de presentatie van De canon van Vlaanderen in Thor Central, het hoofdgebouw van de voormalige steenkoolmijn Waterschei in Genk. De keuze van de locatie, ver weg van de metropolen Antwerpen, Brugge en Gent, zal niet toevallig zijn geweest. Belgisch Limburg kwam amper voor in de tv-serie Het verhaal van Vlaanderen; hier viel iets goed te maken.

Frits van Oostrom, de peetvader van de Nederlandse canon, zou er het woord voeren, maar hij was blijven steken in het nationale onvermogen dat Nederlandse Spoorwegen heet. De teloorgang van het openbaar vervoer verdient een lemma in de volgende herziening van de Nederlandse canon.

Een nationale canon geeft inzicht in ons gemeenschappelijk verleden, en dient als zodanig als spiegel voor heden en toekomst; ook in Genk viel die boodschap uit veler mond te horen. En och, de heisa die zo’n canon steevast oplevert, Hanneke Tuithof, de Utrechtse historica die Van Oostrom was komen vervangen, haalde er de schouders over op. Het natiebrede debat in 2006 en de herziening in 2020 hebben ertoe geleid dat de canon in Nederland, met name in het onderwijs, een succes is. De site is nog succesvoller dan het boek, voegde Tuithof, beheerder van die site, er droogjes aan toe.

Een canon doet het goed in onzekere tijden waarin mensen geneigd zijn terug te kijken naar een verleden dat nooit heeft bestaan. Die hang naar herkenning en bevestiging schragen het identiteitsdenken, de pandemie die blijft.

De amusementsindustrie smeert er haar brood van, ook in de cultuursector ademen de programma’s behoud- en behaagzucht. Concertzalen en theaters die het volk geven wat het al kent – het is niet zonder risico, zegt componist Jesse Passeniers (37) in deze zomereditie van ZOUT magazine: ‘Men speelt vooral wat het publiek herkent.’ Zijn grote angst is ‘dat het publiek verleert hoe het is om nieuwe noten te horen.’

Op een andere manier voelt ook dichter/schrijver Jens Meijen (27) de wereld voortdurend aan zijn mouw trekken. ‘We moeten aanvaarden dat we na de glorietijd van de mensheid leven en dus aan welvaart zullen moeten inboeten.’ En dat is niet eens zo’n ramp’, zegt hij in deze ZOUT 6|7. ‘Ik heb het gevoel dat die mentaliteitswissel bij mijn generatie al bezig is: minder consumeren, minder vlees eten, meer tweedehandsdingen kopen, co-housing, et cetera.’

Wie met een gevoel van hoop de zomer in wil, leze gerust verder.

WIDO SMEETS

co-hoofdredacteur

w.smeets@zoutmagazine.eu

Over nieuwe noten, en leren leven met minder

‘Sorry dat we bestaan’, piepten ze. Na de verhuizing waren ze even spoorloos als ervoor

Wat betekent het, in welke omstandigheden dan ook, om mens te zijn?

De hitte in de steden is niet te harden, drones bewaken de straten, bedrijven hebben de openbare diensten overgenomen. Jens Meijen laat in zijn eerste roman De lichtjaren geen twijfel over zijn positie als schrijver. YANNICK DANGRE zocht hem op. ‘Er zullen er miljarden sterven als we niets doen.’

‘Mensen vragen me vaak hoe ik zulke verschillende dingen tegelijk kan doen, maar voor mij zijn ze allemaal één. Het zijn gewoon andere manieren om dezelfde ideeën te uiten,’ zegt Jens Meijen over zijn talrijke identiteiten. We spreken elkaar in zijn werkplek Leuven, waar hij heen pendelt vanuit Sint-Truiden. Hij groeide op in het Limburgse Beringen, waar hij een gemoedelijke jeugd kende en op hoog niveau basketbalde, tot blessures, hij was achttien, roet in het eten gooiden. Meijen, die het klassieke parcours doorliep van verhalen schrijven als tiener via publicaties in literaire tijdschriften tot eenvolwaardige dichtbundel en roman, houdt nog steeds van de Limburgse rust, alsof die zijn daadkracht moet compenseren. De wereld trekt immers voortdurend aan zijn mouw.

‘Alles wat ik doe, is betrokken op de wereld, zonder dat ik daar doelbewust voor kies’, zegt Meijen. ‘Als kind al las ik de kranten en greep de actualiteit me aan. Dat ik, na mijn opleiding taal- en letterkunde, nog een doctoraat begon in de politicologie, voelde logisch. Mijn twee grote passies kwamen samen, want ik kon de technieken van tekstanalyse toepassen op het discours van politici. Daar gaat mijn proefschrift ook over: welke retorische technieken gebruikt het populisme en hoe oefent het zijn invloed uit op talloze domeinen, van klimaatbeleid tot digitale diplomatie. Voor mij is het populisme, samen met het klimaat, de grote uitdaging van deze tijd.’

Meijen koppelt de twee doelbewust aan elkaar, want het opportunisme en kortetermijndenken van de populisten vormen fundamentele hinderpalen om een goed langetermijnbeleid te ontwikkelen. En laat nu net dat door de

klimaatcrisis crucialer en existentiëler zijn dan ooit. We moeten nú een doordacht langetermijnbeleid voeren als we nog een kans willen maken om de aarde leefbaar te houden. ‘Als soort redden we het wel,’ analyseert Meijen nuchter. ‘Een paar duizend mensen is volgens de wetenschap

Jens Meijen (Herk-de-Stad, 1996) is dichter, romancier en nog veel meer. Nadat hij in 2016 de eerste Jonge Dichter des Vaderlands van België werd, debuteerde hij in 2019 met de dichtbundel Xenomorf, waarvoor hij de C. Buddingh’-prijs kreeg. Twee jaar later volgde zijn eerste roman De lichtjaren. Inmiddels heeft hij ook een tweede dichtbundel uit, promoveert als politicoloog aan de KU in Leuven en heeft zijn eigen AIconsultancybedrijf.

genoeg om de hele aarde te herbevolken, maar er zullen er miljarden sterven als we niets doen.’

Het klinkt alarmistisch, maar Meijen wil juist niet meegaan in het doemdenken en in de verlammende angst die mensen zich laten aanpraten. ‘In essentie is het eenvoudig: we moeten collectief aanvaarden dat we na de glorietijd van de mensheid leven en dus aan welvaart zullen moeten inboeten. En dat is niet eens zo’n ramp. Het is perfect mogelijk om het met minder te doen. Ik heb het gevoel dat die mentaliteitswissel bij mijn generatie al bezig is: minder consumeren, minder vlees eten, meer tweedehandsdingen kopen, cohousing, etc. Ik huil op dat vlak niet mee met de wolven in het bos of met vorige generaties, die op het toppunt van de geschiedenis leefden en soms niet lijken te begrijpen hoeveel moeilijker het vandaag is: van een huis kopen tot je staande houden in een digitale wereld die je dagelijks bombardeert met een hoeveelheid beelden waar een menselijk brein helemaal niet voor gemaakt is. Hoe dan ook denk ik dat mijn generatie het doemdenken voorbij is. Wij bereiden ons mentaal en praktisch al voor op die wereld met minder. Dat kunnen we trouwens beter dan we vaak denken. De mens is een inventief dier, met een haast grenzeloos aanpassingsvermogen. Hoe slecht de omstandigheden ook zijn, we zullen altijd wel iets vinden om geluk en betekenis uit te puren. Dat gold voor de Oude Grieken, de middeleeuwers en voor ons vandaag, hoe anders de omstandigheden ook waren. Dat is trouwens hoe je geluk vindt: je aanpassen aan de situatie.’

Tot zover Jens Meijen de politicoloog, al raakt dat laatste punt aan zijn literatuur. Want ook zijn personages, in gedichten en roman, voegen zich, met een mengeling van woede en gelatenheid, naar de veranderde omstandigheden. Expliciete politieke analyses blijven daarbij achterwege; in zijn poëzie en proza gaat Meijen onderzoekender te werk. Esthetischer ook, want hij beleeft naar eigen zeggen aan niets zoveel plezier dan aan een krachtig beeld

of een ritmisch vers. Maar het menselijke primeert.

In De lichtjaren voert Meijen een wereld op waarin de huidige evoluties zijn doorgetrokken: de hitte in de steden is nauwelijks te harden, drones bewaken de straten, bedrijven hebben de openbare diensten overgenomen. Toch passen de twee hoofdpersonen, die worstelen met een gefnuikte kinderwens, zich aan en vinden ze geluk in kleine dingen, zoals een avond met vrienden. ‘In mijn literatuur ontrafel ik de verhoudingen tussen mensen en zoek ik naar de dingen waar we betekenis uit putten. Dat is de essentie van mijn werk: wat betekent het, in welke omstandigheden dan ook, om mens te zijn?’

Meijen wil dan ook absoluut niet voor klimaatschrijver versleten worden. ‘Het klimaat is slechts het decor, de gegeven omstandigheden. Als elke roman waarin het

klimaat een rol speelt, een klimaatroman is, dan kun je over dertig jaar trouwens alleen nog maar klimaatromans schrijven - tenzij je een historisch boek schrijft,’ zegt hij met een boutade.

Behalve een zoektocht naar betekenis is het werk van Meijen, en zeker zijn recentste dichtbundel Sunset Industries, ook een zoektocht naar hoe je niet te laten verlammen door de toestand. Maar gelooft hij, de onderzoekende optimist, de poëtische pragmaticus, dat het ons effectief zal lukken om de situatie om te keren en met minder welvaart genoegen te nemen? ‘Als ik eerlijk ben, vrees ik ervoor,’ bekent Meijen. ‘De mogelijkheden voor een ommezwaai zijn aanwezig, maar de waarheid is dat te veel mensen hun individuele wensen niet opzij willen zetten voor het goed van de soort. Of zelfs maar voor hun eigen achterkleinkinderen. We slagen er niet in

Jens Meijen: ’Voor mij is het populisme, samen met het klimaat, de grote uitdaging van deze tijd.’ foto Marleen Daniëls

Elders

het gebeurt zo:

een algoritme laat de avond vallen over huizen ongedeerd

iemand zweeft als de maan boven een ziekenhuis ergens in een verstedelijkt dorp waar peuters tot laat in de wachtzaal spelen: ze zijn gezond, hebben vroeg geïnvesteerd in Bitcoin

het gebeurt dat elders

een tuin onder water staat de vissen kruipen de huizen in ziek van grachten, salpeter, oud hout handenvol organen, geoogst van de vissen, liggen te zingen op de drempels van de huizen verderop liggen binnensmonds de kinderen verspreid

het wuiven van bomen als wiegjes

het ruisen van wind door prikkeldraad

het gebeurt pas

wanneer je niet meer de adem van een ander naast je hebt maar in plaats daarvan een vlammende raket onder het laken de pluimstaart speels, een jong vosje en onder het kussen een kogel

waar ooit een losse melktand lag zo overvalt je de gedachte

nog steeds is alles ongedeerd nog steeds zijn hier de straten stil en oeverloos nog steeds geen gehuil van bedden die slapers missen nog steeds hier de kinderen ongedeerd de huid glad, de ogen droog

het gebeurt boven het bed, boven de vloer van halfvergane planken ergens in de lucht

daar schuilt een dorst die geen getijden kent elders in de lucht

het vliegen van vonken die nooit zullen landen

het wuiven van bomen als wiegjes het ruisen van wind door prikkeldraad

JENS MEIJEN

om generatieoverschrijdend te denken, zeker niet op politiek niveau. Terwijl dat onze hoofdzorg zou moeten zijn: hoe kan ik een goede voorouder worden voor mijn kleinkinderen en daarna? Momenteel schrijf ik aan een non-fictieboek dat op die vraag een antwoord wil bieden.’

Non-fictieschrijver, nog een extra petje voor duizendpoot Meijen. Ondertussen heeft hij ook dat van consultant al op; naar zijn overtuiging kan artificiële intelligentie ons helpen in die strijd. ‘Artificiële intelligentie wordt nu vooral als een bedreiging gezien, maar we kunnen AI ook positief inzetten. Ze biedt eindeloze didactische mogelijkheden, bijvoorbeeld door complexe klimaatmodellen om te zetten in mensentaal, zodat je kan illustreren wat het nu écht betekent voor mensen als beleid A of B wordt gevoerd. Zo kunnen we de steun voor beleid vergroten, of bijvoorbeeld tekstgeneratoren als ChatGPT veiliger en verantwoord gebruiken. Dat is wat ik met mijn AI-consultancybedrijf doe: overheden en bedrijven helpen om AI positief in te zetten.’

Zo is hij, in zijn literatuur, zijn proefschrift en zijn consultancycarrière, voortdurend bezig met de toekomst. Dat hij het uiteindelijk slecht ziet aflopen, houdt hem niet tegen. Of althans niet meer. ‘Tijdens mijn studies werd ik vaak verlamd door het idee van mijn eigen eindigheid, want wat is het punt van iets te doen als je toch doodgaat en iedereen je uiteindelijk vergeet? Te veel Beckett gelezen, zeg maar,’ glimlacht hij. ‘Gelukkig heb ik daarin rust gevonden. Ik kan nu erkennen dat het leven ooit eindigt, maar tegelijk iets betekenisvol doen waar ik voldoening uit haal.’ Z

Uit: Jens Meijen, Sunset Industries

Amsterdam, De Bezige Bij, 2023

De treurige levens van twee broers

Wie graag in de moerasgebieden van de menselijke conditie verkeert, komt deze maand niets te kort. De bioscoopagenda van juni voorziet in allerlei mooie dagtochtjes, met de release van twee aan elkaar gelieerde films van Ulrich Seidl als kwestieus hoogtepunt.

De Oostenrijkse cineast die er als geen ander in slaagt om het aardse (dan wel Oostenrijkse) bestaan te vangen in al zijn afschuwelijkheid en tragiek, schonk ons vorig jaar Rimini, waarin volkszanger Richie Bravo (Michael Thomas) op een kaalgeslagen Italiaans vakantie-eiland drommen toeristen naar zijn schlagerhemel voert en sommige van hen tegen betaling van seksueel gerief voorziet. Tot opeens een jonge vrouw voor de deur staat die zegt zijn dochter te zijn. Ook Ritchie's dementerende, nazi-liederen zingende vader, en zijn broer Ewald (Georg Friedrich) komen voorbij.

Die laatste is vanaf deze maand in zijn eigen film te zien, het zeer controversiële Sparta. Ewald blijkt een pedofiel te zijn die zijn gevoelens voor jonge jongens probeert te beteugelen. Hij woont met zijn vriendin in Roemenië maar laat dit schijnbestaan achter om in de afgebrokkelde school van een armzalig gehucht een soort heilstaat voor hemzelf en de dorpsjongens op te richten. Een avontuur dat wel op de een of andere manier mis moet gaan, maar dat Seidl gadeslaat met een documentaire-achtige stijl, zonder te oordelen; de grens tussen empathie en sensatiezucht is flinterdun.

Sparta levert een benauwende kijkervaring op: hou je niet je hart vast om de stappen die Ewald zet, dan vraag je je wel af hoe de productie van de film moet zijn verlopen voor de Roemeense kinderen en hun ouders, niet-professionele acteurs die naar eigen zeggen helemaal niet wisten wat Seidl precies voor film kwam maken toen hij met zijn crew in hun dorp neerstreek en hen overhaalde om mee te doen.

Sinds de internationale première van Sparta heerst er een vooralsnog onopgeloste controverse rond de film, waarbij Seidl voet bij stuk houdt dat iedereen wist waar-ie aan begon, en dat de jonge spelers op de set adequaat werden begeleid. Zijn

tegenstanders, onder wie mensen uit zijn eigen crew, beweren het tegendeel. Probeer je als toeschouwer maar eens tot zo'n conflict te verhouden, tijdens het kijken naar een film die van zichzelf al bijzonder explosief is.

De vraag is of Seidl het je makkelijker of juist moeilijker maakt met de andere film die deze maand van hem uitkomt. Eigenlijk is het voor de hand liggend om Böse Spiele – Rimini Sparta niet zozeer een andere film te noemen, als wel een remix van Rimini en Sparta. Seidl heeft de treurige wederwaardigheden van de twee broers door elkaar gemonteerd, in feite zoals hij het oorspronkelijk had bedoeld; pas in tweede instantie besloot hij om er toch twee films van te maken.

In Böse Spiele beweegt het verhaal van het toeristeneiland naar Roemenië en weer terug, van de schlagerzalen naar Ewalds schoolgebouw, van Richie’s verweerd-bronstige verschijning naar het kaalgeschoren hoofd van zijn broer. Hoe deprimerend elke film op zijn eigen manier ook mag zijn, de taferelen op winderig Rimini voelen nu als adempauzes, werken soms haast als comic relief naast het verstikkende Roemeense verhaal. Tegelijkertijd kun je je na het 3,5 uur durende Böse Spiele nog verslagener voelen dan na het zien van de twee afzonderlijke films.

Gewaagd en stoutmoedig dus, van distributeur September Film, om nu zowel Sparta als Böse Spiele uit te brengen. En dat in een tijd dat er gemiddeld tien films per week verschijnen, en je maar een blik op die schandalige overvloed hoeft te werpen om als bioscoopbezoeker de vertwijfeling nabij te zijn. Ik wens u een overzichtelijke en toch rijke zomervakantie.

KEVIN TOMA

Scene uit Sparta van Ulrich Seidl.

Ulrich Seidl, Sparta en Böse Spiele - Rimini Sparta. Vanaf 15.06 in de filmtheaters.

Met haar nieuwe album brengt sopraan Elise Caluwaerts een onbekende kant van Alma Mahler (1879-1964) in beeld: die van componiste. YVONNE COX sprak met haar. ‘Aan het conservatorium werd me afgeraden haar muziek te zingen. Ik moest werk kiezen van serieuzere componisten, zoals haar man. Totaal seksistisch natuurlijk.’

Elise Caluwaerts: ‘Het complexe en dramatische van haar persoonlijkheid maakt dat Alma Mahler enorm rijpe, complexe muziek schreef.’ foto Marleen Daniëls

Nieuw licht op Alma Mahler

Haar uitzicht op de bovenste verdieping van een appartementsblok naast de Antwerpse kathedraal is indrukwekkend. Net als wat er ín dat appartement gebeurt. Het nieuwe album van sopraan Elise Caluwaerts is uitgekomen, en zojuist is haar nieuwe vleugelpiano bezorgd, omhoog getakeld, door het raam, alsook een nieuwe wasmachine – ‘mijn twee beste vriendinnen’, grapt ze.

Voor sommigen onder ons zou het reden zijn om even onderuit te gaan op de bank, zo niet Elise Caluwaerts. De fotograaf is er, met assistent. Haar en make up zitten perfect. Over haar outfit is nagedacht, een charmante wissel hangt vast klaar. Ze was ooit model, en dat zie je. Voordat ze soepel voor de camera gaat staan krijgt iedereen een grote kop thee, voor haar teckel is er een bot om op te kauwen. De energie die in de ruimte hangt, komt niet van de windmolens die je verderop in de haven ziet draaien, maar van Elise zelf: gepassioneerd en glamoureus, maar ook voorbereid, gedisciplineerd en klaar voor wat komen gaat.

Over die nieuwe plaat. Een album met alle liederen die gecomponeerd zijn door Alma Mahler.

‘Ja, Alma! Haar leven was zo filmisch en dramatisch. En zo vol beroemdheden en kunstenaars. Het is echt een ronde cultuurgeschiedenis als je haar biografieën leest. Beeld je in: jij bent Alma. Met Marlene Dietrich ben je bevriend, je had muzikale avonden met haar. Je beroemde echtgenoot Gustav Mahler doet op de divan bij Sigmund Freud jullie huwelijksproblemen uit de doeken. Zelf heb je een affaire gehad met Klimt die je op je 17e voor het eerst kust. En die zijn schilderij De kus dus niet op niks heeft gebaseerd. Je bent de vrouw van niet alleen Mahler, maar later ook van architect Walter Gropius en schrijver Franz Werfel. En dan vergeten we nog bijna je affaire met schilder Oskar Kokoschka, die zijn beste werken maakte tijdens zijn intense

verhouding met jou. Het is dus eigenlijk niet zo gek om een klassiek album te maken waar zoveel reactie op komt. Mijn verwondering is ieders verwondering.’

Wat maakt haar zo bijzonder?

‘Het is de onweerstaanbare combinatie van onverschrokkenheid, passie, hoogbegaafdheid en kunstzinnigheid. Echt alles draait om schoonheid. Zij en Gustav Mahler ontmoeten elkaar voor het eerst in Wenen bij Bertha Zuckerkandl, iemand die salon hield, en die Alma samen met Gustav Klimt had uitgenodigd. Met Gustav krijgt ze stante pede ruzie over de betekenis van schoonheid; het is eigenlijk typerend, zij 22, hij is 19 jaar ouder. Ze werd het mooiste meisje van Wenen genoemd. Ze was een heel goede pianiste, wat je ook ziet in haar composities; haar pianopartijen zijn aartsmoeilijk. Dat complexe en dramatische van haar persoonlijkheid maakt dat ze enorm rijpe, complexe muziek schreef. Vaak ook sensueel en erotisch. Ze hield erg van Wagner, bij wie de horizontaliteit in de muziek, de melodie, nooit oplost in de harmonie. Dat is bij haar ook zo. Er is helaas veel muziek verloren gegaan tijdens haar vlucht in de tweede wereldoorlog, toen ze naar Amerika vertrok. En op het einde van haar leven heeft ze ook een heel deel zelf vernietigd.‘

Werd haar talent miskend?

‘Alma was een geniale, ambitieuze vrouw die vastbesloten was om het verschil te maken in een door mannen gedomineerde wereld die haar vooral als mooi en begeerlijk zag. Elke stem die je haar kan geven, die recht doet aan haar werk, moet boven komen; niet haar privé-besognes. Van geen enkele mannelijke componist wordt verwacht dat hij stabiel en aardig was. Beethoven was een onmogelijk mens, Gustav Mahler was een onmogelijk mens. Het is hun werk dat wordt bejubeld, bij Alma gaat het alleen over wat voor vrouw ze was. Haar kracht werd misbegrepen als macht; toen ze met Mahler trouwde moest ze stoppen met componeren en muziek maken.’

Eigenlijk komt alles samen in het album: de muziek, Alma, jouw verhaal en vrouwen in de klassieke muziek.

‘Vier jaar geleden kwam ik haar kleindochter Marina Mahler in Londen tegen. Toen ik begon over Alma’s dagboeken en muziek vond ze het grappig dat ik niet over Gustav begon. En toen ik verzuchtte wat voor bijzondere grootmoeder ze had, zei ze: “I’m not so happy with the recordings that do exist, maybe it is something you would like to sing.” Sinds mijn tienerjaren was ik in de ban van Alma; op mijn 18e werd me aan het conservatorium afgeraden om haar muziek te zingen. Ik moest werk zingen van serieuzere componisten, zoals van Gustav Mahler. Totaal seksistisch natuurlijk. Ze schreef hoezeer ze het componeren miste tijdens haar achtjarige huwelijk met Gustav. En hoe verdrietig ze werd dat ze haar eigen belofte op haar 22e, om de mooiste werken te gaan maken, brak door met hem te trouwen. Dat is de miserie van die tijd.’

Is het nu een goede tijd in de muziek om vrouw te zijn?

‘Er zijn nog altijd kansen die blijven liggen, maar het is zeker een goede tijd om vrouw te zijn. Door #MeToo is de balans veranderd, en dat is goed. Het voelt veilig nu, we worden meer gerespecteerd.”

Wat ga je nu doen?

‘Ik kijk erg uit naar opnames met werk van Josina van Boetzelaer, een Nederlandse componiste uit de 18e eeuw, en de twee concerten die volgen. Ze heeft Mozart nog gekend .Met het werk van Alma ga ik volgend jaar touren, en deze zomer zing ik op Tomorrowland, mét orkest, voor 60.000 mensen! Er is een nieuw programma met pianist Liebrecht Vanbeckevoort, samen met een strijkkwintet. Daar brengen we muziek die componisten schreven over verloren liefdes. Prachtige muziek en mooie verhalen. Wie zijn wij anders dan de som van onze verhalen?’ Z

Nationale Archeologiedagen

Zo 18/6, 11 uur | Eropuit met de metaaldetector voor kinderen tot 14 jaar Onder vakkundige begeleiding nemen leden van de archeologische werkgroep ga je op zoek naar voorwerpen met een metaaldetector. Er kunnen maximaal tien kinderen mee, dus wees er snel bij! Inschrijving via Museum Valkenburg.

Museum Valkenburg museumvalkenburg.nl

Vr 16/6 | Een kijkje in het vernieuwde restauratieatelier

Vrijwilligers van de Archeologische Werkgroep Valkenburg staan je te woord over het restauratieatelier en vertellen met plezier over de historie van Valkenburg. Bezoekers kunnen ook zelf aan de slag met het determineren en puzzelen met oude scherven.

Za 17/6, 11 uur | Wandeling voor jong en oud naar de Romeinse Wachttoren (7km) Onder begeleiding van een vakkundige gids ga je op pad naar de vindplaats van de Romeinse wachttoren op de Goudsberg in Valkenburg. Hier werden in 1916 de restanten gevonden van een wachttoren. Nabij liep de Via Belgica, de Romeinse weg van de Franse kust naar Keulen. Vertrek bij Emmaberg 2 in Valkenburg, inschrijven via Museum Valkenburg.

Slot Schaesberg, Landgraaf slotschaesberg.nl

Vr 17 t/m zo 19/6 | Archeologische publieksopgravingen Bezoekers kunnen kijken en meehelpen bij nieuwe archeologische opgravingen en meer leren over de geschiedenis van het kasteel. Op het Acheo-erf ervaren kinderen hoe het is om archeoloog te zijn.

Tip: Ben je geïnteresseerd in archeologie en zou je het archeologisch onderzoek- en adviesbureau

willen ondersteunen bij de opgravingen? Check de vrijwilligersvacature op de website of mail naar vrijwilligers@slotschaesberg.nl

Volgende activiteiten:

Vr 18/8 - Opera Die Zauberflöte (Wolfgang Amadeus Mozart) door Opera Classica Europa

Za 9 & Zo 10/9 - Open Monumentendagen

Za 16 & Zo 17/9 - IJzer & Vuur festival (Erfgoedparade)

Heel Heerlen Graaft heerlen.nl/heelheerlengraaft

Zo 18/6, van 13 tot 17 uur | Voor jong en oud:

Heel Heerlen Graaft

U bent welkom in het Thermenmuseum voor een rondleiding en tal van workshops zoals Zeven naar schatten. U kunt mee op ontdekking tijdens een Romeinse wandeling door Heerlen en een kijkje nemen in de Romeinse kruidentuin. In de middag wordt de expo De ontdekking van Coriovallum in De Vondst geopend. En tot slot gaat de eerste schop in de grond voor twee proefputten, op het Raadhuisplein en in de Ingenieur Dingertuin.

De belofte van gelijkwaardigheid

Eind april was ik in Barcelona voor de twee openingsshows van de Europese tournee van Bruce Springsteen. Om zes uur, drie uur voor hij begon, kwam ik bij het stadion aan. Er stond een rij zoals ik nog nooit in mijn leven heb gezien. Hij slingerde langs vrijwel het volledige Olympisch Stadion; de 55.000 bezoekers hadden allemaal besloten er al bij het openen van de poorten te zijn.

De organisatie was hier duidelijk niet op voorbereid: er waren geen hekken en geen linten. Dus bepaalden de fans de volgorde. Voorkruipen was heel gemakkelijk, maar gebeurde nauwelijks; wie het waagde, werd vriendelijk maar beslist gecorrigeerd door andere fans. Sociale controle in de goéde zin van het woord: de norm wordt democratisch vastgesteld, en vervolgens gezamenlijk gehandhaafd.

Tijdens de uren in de rij voor Bruce realiseerde ik me dat de rij eigenlijk perfect bij hem past. Er moet een offer worden gebracht, aan het eind wacht de beloning (‘Still at the end of every hard earned day people find some reason to believe’), en tijdens het wachten is iedereen gelijk. Welke kaart je ook hebt: je moet aansluiten in de rij, er is geen shortcut te koop.

Er zit een belofte van gelijkwaardigheid in het werk van Springsteen. Daarom past het ook zo slecht bij hem dat hij is meegegaan in het moderne systeem van dynamic pricing, waardoor bij een hoge vraag en een laag aanbod kaarten extreem duur kunnen worden. De marktwerking in optima forma, bij de man met een oeuvre over de slachtoffers van precies dit kapitalisme. Het leverde hem veel kritiek op, en een smet.

Zijn reactie was dat mensen die de show het geld niet waard vinden, hun geld mogen terugvragen. Die zullen er niet zijn, want Springsteen is tijdens deze tournee in een bloedvorm die in combinatie met zijn leeftijd (73) het menselijke voorstellingsvermogen bijna te boven gaat. Hij zou de kritiek als een compliment kunnen beschouwen: ja, meer artiesten gaan mee in die dynamic pricing, maar de morele lat voor Springsteen ligt hoger, omdat zijn fans hem hoger hebben zitten dan die andere artiesten.

Datzelfde geldt voor het festival Down the Rabbit Hole, dat dacht de enorm gestegen prijzen voor artiesten, crews, catering en wat eigenlijk niét te kunnen compenseren met de verkoop van ‘upgrades’ van 350 euro bovenop de entreekaarten van 255 euro. Voor 605 euro kregen deze upgrades onder meer een panoramadeck, van waaruit ze letterlijk konden neerkijken op de andere bezoekers, en eigen toiletten, zodat ze niet de stront van de armoezaaiers hoefden te ruiken. Er kwam zóveel kritiek dat het festival het arrangement weer cancelde. Kennelijk had de organisatie niet bedacht dat ze met het opwaarderen van de meest koopkrachtige bezoekers alle anderen bezoekers afwaardeert. Net als Springsteen zou het festival blij moeten zijn met de kritiek. Het betekent dat je bezoekers je festival een ziél toeschrijven, dat ze je hoger inschatten dan een marktplaats waarin wie het meeste betaalt ook alles bepáált. Dat ze je dus beschouwen als kunst.

LEON VERDONSCHOT

De marktwerking in optima forma, bij de man met een oeuvre over de slachtoffers van precies dit kapitalisme

Bruce Springsteen & E Street Band spelen 11.06 in Landgraaf en 18.06 in Werchter. Down The Rabbit Hole is van 30.06 t/m 02.07 in Ewijk, bij Nijmegen.

Bruce Springsteen

Deze bevlogen boekhandelaren verheugen zich deze zomer op uw bezoek. Ze kijken ernaar uit uw persoonlijk gids te zijn in de werelden die er achter hun winkeldeuren schuilgaan, samen het perfecte vakantieboek uit te zoeken en u persoonlijk kennis te laten maken met diverse auteurs.

BOEKHANDEL KRINGS

SITTARD

046-4528100 | boekhandelkrings.nl

3 juni , 15 uur| Annie-Schreuders-Derks | Lezing nav haar nieuwe boek Lang zullen we leven - Limburgse tradities en gebruiken van wieg tot graf.

17 juni, 14 uur | Joep Schreuder | Nav zijn boek Ter plekke - Buitengewone verhalen van een sportjournalist. Schreuder zal een bekende sporter uit de regio interviewen.

22 juni | Cobi van Baars | Interview nav haar boek De Onbedoelden, een waargebeurd verhaal uit de jaren zestig: Een moeder staat haar tweeling af. De kinderen komen in twee verschillende gezinnen terecht, vinden elkaar na 25 jaar terug en gaan op zoek naar hun ouders.

30 juli, 12 - 17 uur | Paul van Loon & Dikkie Dik | Te gast ihkv kinderfestival Kènjerfest in Sittard.

BOEKHANDEL DOMINICANEN MAASTRICHT

043-4100010 | boekhandeldominicanen.nl

25 juni, 16 uur | Ilja Leonard Pfeijffer | De dichter, classicus en auteur van moderne klassiekers als La Superba, Brieven uit Genua en Grand Hotel Europa wordt geïnterviewd door Govert Derix over zijn nieuwste roman Alkibiades.

25 juni, 19.30 uur | Cobi van Baars | Interview tgv haar nieuwste boek De onbedoelden, een op waarheid gebaseerd verhaal met een regionaal karakter.

De evenementen zijn gratis toegankelijk; vanwege het beperkte aantal plaatsen aub wel aanmelden via de website van de boekhandel.

→ Boekhandel Dominicanen opent binnenkort een tweede filiaal in het centrum van Heerlen. Houd de website en social media in de gaten voor meer details.

BOEKHANDEL ADR. HEINEN

DEN BOSCH

073-3020100 | heinen.nl Boekhandel Adr. Heinen organiseert regelmatig literaire activiteiten voor volwassenen en voor kinderen, in de boekhandel of bijvoorbeeld in Huis73. Houd de website in de gaten of meld je aan voor de nieuwsbrief om op de hoogte te blijven.

BOEKHANDEL MALPERTUIS

GENK

+32 (0)89-306167 | boekhandelmalpertuis.be 28 mei, 14-15 uur | Wouter Deboot | Signeersessie nav zijn boek Met de wind mee, van het gelijknamige VRT tv programma. Deboot doorkruiste op de fiets in dertig dagen tijd negen landen.

25 juni, 11 uur | Ilja Leonard Pfeijffer | De dichter, classicus en auteur van moderne klassiekers als La Superba, Brieven uit Genua en Grand Hotel Europa vertelt over zijn nieuwste roman Alkibiades.

BRAVE NEW WORLD

fluorescent licht glijdt door duizenden pixels zwemt uit het kristal van mijn lcd-laptopscherm

ik bekijk oude foto's, iedere platgestreken herinnering klampt zich vast aan kaders van het scherm de maan hangt tweedimensionaal in de nacht

verstuur een appje en blijf ongedeerd als de ster van een gestripte realityshow

begin een onlyfansaccount en word onaanraakbaar

droom dat je een man van tegenstellingen bent schrijf: I contain multitudes op de muren van je instagramprofiel

blijf ongedeerd als het hert dat bevroren in de koplampen van een auto op de digital highway staart

fluorescent licht glijdt door duizenden pixels, zwemt uit het kristal van mijn lcd-laptopscherm en de maan schijnt feller in de metaverse en er bestaat een universum waarin je de realiteit voorzichtig open kunt scheuren en er bestaat een universum waarin bijna alles binnen

handbereik ligt en er bestaat een universum waarin je van bijna alles gered wordt

MEREL VAN SLOBBE

Uit: Merel van Slobbe, De maan schijnt feller in de metaverse Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij De Arbeiderspers, 2023

Na vijf jaar is actrice Sara De Roo terug met een monoloog over een dwarse vrouw. Haar bevlogenheid is als vanouds, constateert

YANNICK DANGRE.

Sara De Roo over de bezuinigingen op cultuur: ‘Het enige goede aan die hele saga is dat het voor een enorme verbinding en solidariteit heeft gezorgd.’ ’ foto Marleen Daniëls

SaraDeRooisterug

‘Het is best spannend’, zegt Sara De Roo op een warme lentedag in haar thuisstad Antwerpen.

‘Sinds Het betreft liefde in 2018, mijn eerste stuk samen met Tine Van Aerschot, heb ik niet meer op scène gestaan. Het is onwennig om weer tekst van buiten te moeten leren.’

De tekst die ze zich eigen moet maken, is ook nog eens extraam lang. Ik maak me geen illusies en dit is er één van, waarmee De Roo na vijf jaar een come back maakte, is een monoloog waarin een vrouw alle dingen opsomt die ze niet wíl en niet zál doen.

De Roo: ‘Het is een reeks bezweringen waarmee ze hoopt dichter bij de kern van haar verlangen te komen. Aanvankelijk had ik het wat moeilijk met het feit dat het over een “ik” gaat, want ik vind het meer een tijdperk voor “wij”; ik probeer een veelheid van ikken op te voeren als een verzameling mogelijkheden voor “wij”. Wat wil jíj van het leven en wat kunnen wíj ermee?’

Een kwart eeuw lang was het podium de dagelijkse habitat voor De Roo. Als tiener kwam ze dankzij een bevlogen lerares

Nederlandse expressie in contact met het acteren, waarna ze al snel met succes deelnam aan voordrachtwedstrijden over het hele land. De logische volgende stap was een theateropleiding aan het Conservatorium, waar ze les kreeg van Dora van der Groen en grote namen-in-de-dop Ivo Van Hove en Luk Perceval.

‘Ik ben vooral opgeleid door regisseurs, en daar had ik het nogal moeilijk mee,’ kijkt

Sara De Roo (Delft, 1970) verhuisde nog voor voor haar derde levensjaar met haar Belgische ouders vanuit Delft terug naar Antwerpen. Ze was lid van het collectief Tg Stan en speelde in tv-series als De parelvissers en Met man en macht. Na vijf jaar keerde ze terug op de planken met Ik maak me geen illusies en dit is er één van.

De Roo terug op die tijd. ‘Ik was toen al gefascineerd door het werken in collectieven en aanvaardde weinig hiërarchie, dus laten we zeggen dat ik niet de makkelijkste student was.’

Collectief werken was dan ook precies wat ze na haar opleiding zou gaan doen bij Tg Stan, die het werken zonder regisseur en niet repeteren op de vloer als uitgangspungten had. De acteur staat dan ook altijd centraal bij Tg Stan waar toneelteksten tot in de perfectie werden uitgepuurd, om zo dicht mogelijk bij het origineel te blijven. Vaak ging het om stukken van Tsjechov, Ibsen, Shaw en andere grote namen. Pas een week voor de première werd er losjes afgesproken waar op de scène de acteurs tijdens het stuk zouden staan, meer niet. ‘Gastacteurs werden daar soms panisch van’, lacht De Roo. ‘Maar voor ons heeft het altijd op die manier gewerkt. Het was hard werken, met vaak vijf voorstellingen per week, twee maanden lang, met soms een buitenlandse tournee erachteraan.’

Na vijfentwintig intense jaren gooide De Roo begin 2018 het roer om en werd docente aan het Antwerpse Conservatorium. ‘Ik had behoefte aan iets anders, en aan andere mensen. Ik was in een soort groef geraakt en zodra je daar in zit, is het moeilijk om eruit te raken. Ik heb wel een paar jaar geprobeerd om de mechanismen bij Tg Stan wat los te wrikken, maar dat lukte niet echt. Op het conservatorium ontmoette ik zoveel interessante mensen dat het mijn idee over toneel en mijn positie in het werkveld veranderde. Ik kreeg het gevoel dat ik de twee niet allebei goed kon doen. Daarnaast wilde ik in de acteeropleiding allerlei zaken veranderen, dus werk ik er sindsdien voltijds, wat me veel bevrediging geeft. Elke dag werken met die jonge mensen, mee nadenken over wat hun toekomstig speelveld kan zijn, dat is erg fijn.’

Door de bezuinigingen staat dat speelveld sterk onder druk, zeker in Antwerpen. De Roo ziet ook een enorme versnippering.

‘Acteurs doen vandaag zoveel dingen tegelijk, zowel uit pure (financiële) noodzaak als omdat ze van alles willen proeven, dat het heel moeilijk is om nog langere tournees in te plannen, laat staan

om met grotere gezelschappen te werken. En als je dan zoals in Antwerpen te maken hebt met een schepen van Cultuur die haar beleidsdomein vaker aanvalt dan verdedigt, wordt het helemaal moeilijk. Het maakt me nog elke dag woedend dat een politicus bevoegd voor cultuur zich zo denigrerend uitlaat over de kunsten. Dat is heel problematisch voor een samenleving.’

De Roo, van rebelse studente naar rebelse docente, liep in de herfst mee met haar leerlingen in de protesten tegen de bezuinigingen. ‘Dat is het enige goede aan die hele saga, dat het voor een enorme verbinding en solidariteit heeft gezorgd. Al blijft het soms moeilijk. Het haast onvermijdelijke freelancebestaan zorgt ervoor dat een toneelspeler zich voortdurend weer in andere projecten moet storten en een diepgaand engagement voor één zaak moeilijk is. Daarom heb ik in 2018, toen ik de State of the Union van het Theaterfestival mocht geven, voor ensembles gepleit. Die geven jonge mensen meer vaste grond en laten hen toe om zich ook daarbuiten te engageren. Maar helaas is het op de vijf jaar die inmiddels verstreken zijn, alleen maar erger geworden, zeker financieel.’

Zelf maakte De Roo slechts enkele, zij het belangrijke uitstapjes naar film- en televisiewerk die ze zag als een leuk extraatje in een fundamenteel ander metier. Haar kern was en is het theater. Daar keerde ze met Ik maak me geen illusies en dit is er één van naar terug. Z

'Dat een politicus bevoegd voor cultuur zich zo denigrerend uitlaat over de kunsten. Dat is heel problematisch voor een samenleving.’

Floep weg

Onlangs haalde ik een oude computer uit elkaar omdat ik het moederbord nodig had voor een schilderij. Uitermate fascinerend te zien hoe tot in de kleinste details alle draden, weerstandjes, condensators, chips etc. met elkaar verbonden zijn. En dat dit ook nog wat op het scherm brengt.

Bits

Maar dan het heelal. Van een vriend kreeg ik een app (SkyView) waarmee je, mits het weer het toestaat, het luchtruim af kunt turen. De app benoemt de sterren en geeft de verbindingen aan van bijvoorbeeld de Grote Beer.

Het duurde even eer ik wist hoe en waar ik mijn mobieltje moest richten, maar de tussentijds opgevangen sterrenbeelden en hun excentrieke namen brachten me tot ver voorbij het zenith.

Zonder camera verdwaal ik in het fonkelend decor en worden alle sterren eender. Wellicht verdwijnen we straks allemaal in die ene trechter, het allesomvattende zwarte gat. Floep weg.

Jesse Passenier verkent de grenzen tussen jazz en klassiek. In zijn composities probeert hij de twee werelden, de een gericht op experiment en improvisatie, de ander op herkenning en traditie, samen te brengen. ‘En dus wordt er veel over je getwijfeld. Wie ben je? Bij wie hoor je?’

Wennen aan nieuwe noten

In de woonkamer van componist Jesse Passenier (Zutphen, 1985) staat de vleugel die hij van zijn moeder kreeg en waar hij als kind al op speelde. Aanvankelijk meer als drummer dan als pianist, gezien de krassen en littekens; het ivoor van de toetsen brak onder zijn getrommel met koffielepeltje.

We spreken elkaar in die verder doodgewone woonkamer, in een stil dorpje in het Limburgse heuvelland. Een hoekbank, kinderspeelgoed, uitzicht op een straat waar mensen met de hond voorbijkomen, en drie,

vier keer per uur een auto. Niks bijzonders. Waar komt dan zijn muziek vandaan?

Als je muziek schrijft, ben je dan nog in deze kamer?

‘Nee, ik ben dan in een andere ruimte. In mijn voorstelling ben ik in de ruimte waar de muziek klinkt.’

Je vergeet waar je bent?

‘Je raakt dat bewustzijn kwijt. Als ik achter de vleugel werk, is het trouwens anders. Dan heb ik de neiging om de ogen dicht te doen. Digitaal of live op de piano zijn twee verschillende gevoelens, twee verschillende plekken.’

Je hebt het over zien wat je doet, niet over horen. Waarom is dat?

‘Zien en horen gaan samen. Ik ben het aan het horen en dat schrijf ik op, waardoor ik dus kan zien wat ik hoor. Vervolgens analyseer ik dat, qua ritmes, intervallen of harmonische ideeën. Vanuit die analyse worden dan de ideeën verder ontwikkeld: gehoor en intuïtie hun gang laten gaan, reflecteren op wat dat betekent, en dat weer het nieuwe laten voeden. Dat is wel zo’n beetje hoe het werkt bij mij.’

Wanneer wist je, ik ben componist?

MAT VAN DER HEIJDEN

Mat van der Heijden, Get Lost (2023). Aquarel op papier, 32,5 x 25 cm.

‘Dat duurde even, maar ook niet heel lang. Ik ben op mijn tiende begonnen met drums. Toen ik veertien was had ik genoeg geduld voor de piano en begon de zoektocht in het schrijven. Ik zat urenlang achter deze vleugel om uit te zoeken hoe muziek werkt. Het was leren pianospelen, stukjes maken en improviseren tegelijk, een brei van een leerweg. Al bij de eerste stukjes die ik toen maakte, had ik dat megalomane gevoel van “dit is fantastisch; dit moet gehoord worden!”, ook al was het toen nog niet veel waard wat ik maakte.’

Het ging jou nooit om perfecte beheersing van een instrument?

‘Daar had ik niet het geduld voor, maar toen ik toelating wilde doen aan het conservatorium voelde drums toch als het meest veilige. Ik wilde graag muziek schrijven, maar ik kon niet zo goed muziek lezen en een componist die moeite heeft met lezen, dat kon vast niet goed zijn. Dus dan maar drums. Het was steeds weer

hetzelfde patroontje oefenen. Ik begreep al snel wat het moest zijn, maar het klonk gewoon niet goed. Ik werd er bijna depressief van. Tijdens een theorieles kregen we de opdracht om een muziekstukje te schrijven. ‘Wil je niet liever compositie studeren?’ vroeg de docent toen ik het inleverde. Twee weken later was ik van studie gewisseld en viel alles op zijn plek. Veel had ik zelf al uitgevogeld, ik had het uit een boek met jazz-liedjes waarin stond uitgelegd hoe de akkoordsymbolen werkten. Als je dat snapt, kun je het op alles toepassen, klinkklaar.’

Helpen die ervaringen nu je zelf lesgeeft aan het conservatorium?

‘Als docent kan ik wel met theorieën of boeken aankomen, maar zo heb ik het zelf dus niet geleerd. Ik heb het ontdekt. Ik wil dus dat ze het in bredere zin bevatten dan hoe het in de boeken staat. Wanneer ik zie hoe mijn studenten die kennis dan toepassen ga ik het zelf ook weer

beter begrijpen. Het lesgeven heeft dus zeker invloed op mij als componist.’

Ook omdat studenten uit alle delen van de wereld komen?

‘Zeker, je komt in aanraking met allerlei muziek die je niet kent. Het conservatorium hier in Maastricht legt de nadruk op het ‘vinden van je eigen muziek’. Het komt er vaak op neer dat studenten iets doen met hun eigen achtergrond. Volksmuziek uit Armenië of Colombia bijvoorbeeld, stijlen die veel verder gaan dan wat ik ooit heb geleerd.’

Geven ze door die volksmuziek te integreren ook het erfgoed van hun land door?

‘Dat is precies hoe ik het zie. Wat die studenten doen is het doorgeven van tradities in de huidige tijd. Mijn traditie is de klassieke muziektraditie, waar de jazz is bijgekomen. Die tradities probeer ik voort te zetten met mijn hedendaagse visie daarop: door ze bij elkaar te brengen.

Ik respecteer de traditie enorm, door haar te gebruiken, niet door haar te ontkennen. Traditie betekent dat er een doorgaand proces moet zijn; zonder ontwikkeling is het geen traditie, maar oude koek. Dus ik vind het heel riskant wat er nu gebeurt.’

Hoe bedoel je?

‘Het gros van de klassieke muziek is erop ingesteld om alles te herhalen van grofweg voor 1899. Men speelt vooral wat het publiek herkent en negeert daarmee een eeuw aan nieuwe muziek; mijn grote angst is dat men verleert hoe het is om nieuwe noten te horen. Als mensen iets horen wat ze nog niet kennen, zeggen ze: “Het pakt me niet, het doet me niets.” Dat is vooral omdat ze gewend zijn naar concerten te gaan die om herkenning draaien.’ Zoals publiek bij een popconcert niet het nieuwe album van hun favoriete band wil horen, maar alleen de oude hits.

‘Precies, zodat ze kunnen meezingen met iets dat ze al van buiten kennen. Ik vind dat eng, uiteindelijk zorgt dat voor afbraak. Gelukkig horen mensen tegenwoordig via allerlei playlists vaak meer nieuwe noten dan ze beseffen.’

JOEP VOSSEBELD

Dit is de 28ste aflevering in een reeks over kunstenaars in hun werkomgeving.

‘Mijn angst is dat men verleert hoe het is om nieuwe noten te horen’

De heimweeplek van

Svetlana met haar jongste dochter Katya.

De interesse in je eigen familiegeschiedenis meldt zich meestal te laat. Vragen die je ineens o zo dringend aan je grootvader, tante of achterneef wil stellen blijven onbeantwoord – dementie of de dood waren je voor.

Fotografe Karine Zenja Versluis maakte het mee toen ze zich verdiepte in de geschiedenis van haar oma Zenja. Grootmoeder was opgegroeid in het Oekraïense plaatsje Debaltsevo. Als één van meer dan drie miljoen Ostarbeiter werd ze in 1942 voor de Arbeitseinsatz naar Nazi-Duitsland en later Nederland gedeporteerd. Ze ontmoette er haar toekomstige man en bleef na het einde van de oorlog in Nederland. De feiten kon Versluis makkelijk reconstrueren. Alleen, hoe was het voor haar grootmoeder om als jonge vrouw zo ver van huis een nieuw leven te beginnen? Versluis kon het haar niet meer vragen. Toen ze in 2013 aan haar zoektocht begon, had Alzheimer grootmoeders lange-termijn geheugen verbrijzeld. Niet veel later overleed ze.

Voor de in Staphorst opgegroeide Versluis was Debaltsevo een Sehnsuchtsort geworden, een heimweeplek waar ze een deel van haar eigen geschiedenis hoopte te ontmoeten. Ze trof reisvoorbereidingen, maar ook deze bleken te laat. In 2014 annexeerde Rusland de Krim, Debaltsevo lag ineens midden in een conflictgebied.

Hoe bezoek je een heimweeplek in verboden gebied? Versluis maakte van de nood een deugd: in 2017 bezocht ze drie vrouwen die niet lang daarvoor het bezette Debaltsevo waren ontvlucht naar andere Oekraïense plaatsen. De foto’s en teksten die ze bij Natalia, Oksana en Svetlana en hun gezinnen maakte, vervlocht ze in het boek Debaltsevo, Where Are You? met het verhaal van haar eigen grootmoeder Zenja. Veel dichter krijg je de grote en de kleine geschiedenis, het verleden en het heden niet bij elkaar.

De meeste indruk maken de opnames die Versluis bij de vrouwen thuis maakte. Elk gebruiksvoorwerp vertelt een stuk van het verhaal van een tijdelijk verblijf van mensen met een onduidelijke toekomst. De vier rode mokken op tafel, zouden ze die hebben gekocht of gekregen? Vond Natalia ze mooi, of neem je wat je kunt krijgen? Hoe zit het met de pannen, kussens, planten? De hond, de kanarie. De praktische oplossingen, zoals een stuk folie boven het keukenaanrecht, ter bescherming van de muur.

Tussen al deze dingen van alledag laveert de mens: hij vlucht, komt ergens aan, richt zich in, en vertrekt. Z

CHRISTIANE GRONENBERG

Karine Zenja Versluis, Debaltsevo, Where Are You? The Eriskay Connection, 2023 eriskayconnection.com

Versluis' grootmoeder (midden) met haar zussen, in de jaren zeventig in Debaltsevo.

Natalia is Oekraïens kampioen pole dance en heeft in haar nieuwe woonplaats Kostiantynivka een eigen studio geopend.

Vertrek of terugkomst? Vitaly, de zoon van Svetlana, in hun woning in Kharkiv.

Met cynisme kun je geen verhaal vertellen

GERRIT

Ruud van Empel maakte naam met zijn decors voor het hilarische tv-duo Theo en Thea. Daarna vestigde hij zich als vrij kunstenaar. In zijn geboortestad Breda laat hij met ruim 130 fotocollages en objecten zien wat dat heeft opgeleverd.

VAN DEN HOVEN ziet een even kleurrijk als onheilspellend oeuvre. ‘Het mag niet te gemakkelijk ogen.’

Ruud van Empel, Arcadia (2020)

Wat doet een schilderij van de 17de eeuwse

kunstenaar

Bernardus

Zwaerdecroon in een overzichtsexpositie van Ruud van Empel? Het is een schilderij met twee kinderen in een landschap, een geïdealiseerd, vertederend tafereel onder een eikenboom.

Het waren dit soort mierzoete schilderijen die Van Empel inspireerden tot zijn serie World. ‘Ik zag de schilderijen van die witte kinderen die symbool stonden voor onschuld. Ik dacht toen, zwarte kinderen zijn net zo onschuldig’, zegt Van Empel. En dus verving hij de witte kinderen door zwarte, die hij in geromantiseerde landschappen plaatste. Ook zij stralen een gevoel van onschuld en veiligheid uit, maar omdat Van Empel zijn modellen andere ogen en neuzen gaf en het om gewiekst samengestelde landschappen gaat, kregen de foto’s een ongemakkelijke, onheilspellende lading: het is te mooi om waar te zijn. Van Empel maakte de Worldreeks in de jaren 2005-2008. Hij brak er internationaal mee door; de prijzen voor zijn werk vertienvoudigden.

Met de overzichtsexpositie Arcadia in het Stedelijk Museum in Breda keert Ruud van Empel (1958) terug naar de plaats waar hij vandaan komt en waar hij grafische vormgeving studeerde aan de kunstacademie Sint Joost. Hij grijpt er ruimschoots terug op zijn Bredase jaren. Er zijn kindertekeningen te zien die hij maakte van historische veldslagen uit de tijd van Napoleon, er hangen vroege zelfportretten en in een vitrine liggen affiches die hij maakte voor zijn afstuderen aan Sint Joost.

Zijn decors voor de tv-serie Kreatief met kurk van Theo en Thea zijn er te zien, zoals er ook aandacht is voor zijn werk op de set van bioscoopfilm Theo en Thea en de ontmaskering van het Tenenkaasimperium uit 1989. Hij verloor er zijn interesse in film en vestigde zich als zelfstandig kunstenaar. Van Empel: ‘Ik vond het leuk om deel uit te maken van een team, maar ik kwam erachter dat werken als productiedesigner slavenwerk is. Er is altijd te weinig tijd en te weinig geld; tegelijkertijd willen de

producenten de sterren van de hemel. En uiteindelijk is er dan de montage waar heel veel ideeën alsnog sneuvelen.’

H alverwege de jaren negentig zag Van Empel in dat hij in Breda niet verder kwam en verhuisde naar Amsterdam.

‘De kunstenaarsuitkering BKR was gestopt en de uitkeringsinstantie wilde dat ik bij een reclamebureau ging werken. Dat wilde ik nou juist niet.’ Vanaf midden jaren negentig ontwikkelde hij zijn eerste series: The Vintage Works (1995-2001), waarin hij analoge foto’s digitaal bewerkte, en The Office (1996-2001), zorgvuldig gecomponeerde foto’s van mensen achter hun bureau, steeds op dezelfde manier neergezet en omringd door voor hen belangrijke voorwerpen.

Deels zijn de series nu ook in Breda te zien. In al hun eenvoud geven ze de richting aan waarin Van Empel zich zou ontwikkelen. Al ver voor deepfake en beeldmanipulatie in de mainstream media knipte en plakte hij er met behulp van de computer al op los. Delen van tientallen foto’s ordende hij tot een op het eerste gezicht logisch en vanzelfsprekend nieuw beeld.

Wat bleef was het duistere en onheilspellende in zijn werk. ‘Het mag niet te gemakkelijk ogen’, zegt hij erover. Het schurende in zijn werk, vermoedt hij, is iets dat aan zijn generatie, kunstenaars die opgroeiden in de kille jaren tachtig, kleeft. Het waren tijden van werkloosheid en oorlogsdreiging, niet alles wat werd gezegd werd ook geloofd. Er zit veel cynisme in die generatie, al heeft Van Empel daar naar eigen zeggen helemaal niets mee: ‘Met cynisme kun je geen verhaal vertellen.’

De laatste jaren laat zijn werk een verschuiving zien. De kinderportretten zijn nagenoeg verdwenen uit zijn collages. Zijn series, met titels als Voyage Pittoresque en Floresta Negra, werden duisterder; de invloed van de abstractie laat zich gelden. In Breda zijn ook werken te zien uit zijn nieuwe serie Pollution. In de studio werkt hij met kleurige chemicaliën die hij fotografeert en opnieuw

ordent. Zo ontstaan beelden die lijken op abstracte schilderijen, al blijven ze, als zijn eerdere werk, mysterieus en ongemakkelijk. Ze doen denken aan de foto’s van Edward Burtynsky die de vernietiging van de aarde vastlegt in esthetisch fraaie beelden.

De titel Arcadia staat voor een utopisch land vol bloemen en bossen, zonder vervuiling - al is de natuur bij Van Empel behalve mooi ook angstaanjagend. Arcadia was ook de voorziene titel van een reeks werken die Van Empel voor de expositie in Breda wilde maken met foto’s van de oerbossen van Mozambique; door corona kon hij niet reizen en kwam er niets van terecht. Gelukkig was er nog zijn beeldarchief waaruit hij nog een aantal werken met dit thema kon destilleren. ‘Toch hoop ik de reis binnenkort alsnog te kunnen maken.’ Z

Ruud van Empel, Arcadia. T/m 24.09 in het Stedelijk Museum Breda. stedelijkmuseumbreda.nl

Ruud van Empel: 'Er is altijd te weinig tijd en te weinig geld.'

Krokodillenvoer

De muil van de krokodil klapte dicht. Binnenin zat een houten balkje om zijn kaken open te sperren, maar dat viel niet te vertrouwen. Zo kwam het dat ik mijn helm ophield om in de boekenkast te kijken. Met de klep op de kop had ik twee armen vrij om te graaien. Het was geen gezicht: de vrouw met de fietshelm in de muil van de krokodil. Hebzucht is het, die kwetsbaar maakt.

‘Lees je graag?’ Ik draaide mijn hoofd onder de klep, kon geen kant uit, zag een man met een lange jas en een hoedje. ‘Wat lees je graag’, vroeg hij verder.

‘Non-fictie’, zei ik.

Het antwoord was verkeerd. Hij wilde niet weten wat ik las, hij wilde vertellen dat hij schreef. ‘Thrillers’, zei hij.

‘Oh, dan ken je vast Johanna Spaey’, zei ik. ‘Ze woont in de buurt.’ Ik hield haar eerste boek vast: Dood van een soldaat, bekroonde misdaadroman uit 2005, vol venijnige zinnen, zomaar gratis in de boekentil.

Het kon de man niks schelen. Hij las geen boeken. Geen tijd voor. Geen tijd meer voor. Hij schreef boeken. ‘Ik zal vanavond een exemplaar voor jou in de kast zetten’, zei hij. ‘Kom morgen maar eens kijken.’ Het tafereel zou het begin kunnen zijn van een literaire romance. Een man laat geheime boodschappen achter voor een vrouw, in een boekenkast langs de straat. Je hoefde alleen nog wat drama bij te verzinnen, een verzetsmotief, een gewelddadig huwelijk en hoe eraan te ontsnappen, een jongeman wiens broertje was verdronken. Ik zou de man met het hoedje interessanter schrijven en hij zou mij een grotere boezem toebedelen.

Maar een creatieveling van de gemeentedienst had het boekenkastje groen geschilderd, met tanden van een krokodil op de zijkant. Ikzelf stond met een fietshelm onder de houten klep. En wij, de twee protagonisten, wilden niet naar elkaar luisteren. In zulke omstandigheden neemt een degelijke roman geen aanvang.

Het lettertype deugde niet. De bladspiegel hing scheef. Het verhaal bleef steken in ergernis en fantasie

Niettemin, de dag erna stopte ik opnieuw bij de krokodil om hem in de muil te kijken. Het beloofde boek stond er. Ik nam het mee. Drie fietsvrienden vonden het lijk van een mooie vrouw. Het lettertype deugde niet. De bladspiegel hing scheef. Het verhaal bleef steken in ergernis en fantasie, met name die van de schrijver zelf.

Ergernis en fantasie zijn goede brandstof om te schrijven, maar de schrijver mag niet alles voor zichzelf opstoken. Het karretje met de lezer moet ook nog rijden. Ik las en hoorde drie gepensioneerde mannen ruziemaken op de fiets. Terwijl de verteller genoot van de totale hulpeloosheid van een mooie vrouw in het struikgewas. Ze was dood. Het scheelde een hoop moeilijke zinnen. Waar zou hij die halen zonder te lezen en zonder te luisteren. Zuchten moest ik. Dezelfde middag heb ik het boek terug aan de krokodil gevoerd. Zijn klep sloeg hard dicht. Een vrouw fietste levend weg.

AN OLAERTS

FEUILLETON

Haar werk schuurt en schrijnt, speelt met de toeschouwer en is komisch en triest tegelijkertijd. Ze geeft performances, maakt films en muziek en ze schildert. Van meet af aan was het voor haar duidelijk dat haar eigen identiteit het thema van haar kunst zou moeten worden; ze haalt alles uit zichzelf.

Een mislukte botoxbehandeling

Bij de foto’s van Vivian Ammerlaan Een meisje dat in haar roze pakje ligt te slapen wordt ruw wakker gemaakt. Er moet gedanst worden voor een filmpje op TikTok of Instagram. ‘Vrolijk kijken’, zegt de moeder die de camera hanteert, gebiedend. ’In de camera kijken’, zegt ze, ‘je wilt toch centjes verdienen voor mama’.

Vrolijk danst het meisje rond, in de woonkamer, in de tuin, maar allengs is er die gepijnigde blik en blijkt haar vrolijkheid slechts een façade.

De film is onderdeel van de installatie HUMBLE van Renée van Trier in De Pont in Tilburg waarin ze de spanning onderzoekt tussen schijn en werkelijkheid. Vol overtuiging kruipt ze in de rol van het in roze gestoken meisje.

In de verduisterde ruimte ernaast liggen allerlei voorwerpen op de vloer, zoals glimmende dolfijnen, mishandelde poppen en de pakjes die Van Trier aan heeft in haar films. Er staan twee schermen. Op het ene geeft Van Trier, zittend op een kruk, een performance met een dolfijn en een pop. Er klinkt onheilspellende muziek, vervormd en vreemd, soms luid, dan ingetogen. Op het tweede scherm verschijnen beelden van jonge vrouwen waarbij iets gruwelijks mis lijkt te zijn gegaan bij een botoxbehandeling.

Renée van Trier (Tilburg, 1987) is moeilijk in een hokje te vangen.

Haar optredens zijn behalve vermakelijk ook ongemakkelijk. There is Something Wrong with Me was de titel van een eerdere performance; nu gaat het over kinderen die aanvankelijk een grote belofte lijken, maar tegelijkertijd ook een risico vormen. I Want the Best for my Children klinkt het voortdurend, als een mantra waarbij je steeds grotere vraagtekens gaat plaatsen.

In De Pont verzorgt Van Trier op zondagen performances in haar installatie waarbij ze de thematiek van de expositie verder uitdiept. En ze maakt ook nog een album bij HUMBLE, zoals ze al eerder deed; de negen tracks tellende langspeelplaat heet Something We’ve Lost.(GvdH)

Renée van Trier, HUMBLE, T/m 03.09 in De Pont Tilburg. depont.nl

De spelende vrouw

Bij de foto’s van Vivian Ammerlaan Video- en performancekunstenaar Kitty Maria (1992) heeft haar eerste museale expositie in Museum van Bommel Van Dam in Venlo en dat is geen toeval. Ze studeerde aan ArtEZ in Arnhem en aan het Sandberg Instituut in Amsterdam, waar ze nu ook woont en werkt, maar groeide op in het NoordLimburgse Ottersum.

Met de titel Femina Ludens verwijst Maria op subtiele wijze naar kunstenaar Constant Nieuwenhuys (1920-2005) die in de jaren zestig en zeventig met zijn Homo Ludens de spelende mens centraal stelde in zijn geïdealiseerde stad New Babylon. Hij

kapittelde er het westerse kapitalisme mee, waar voor de spelende mens geen ruimte meer zou zijn.

Aan het puur economisch denken heeft ook Kitty Maria een broertje dood. Ze heeft, net als Nieuwenhuys een voorliefde ontwikkeld voor de spelende mens; in elk geval voor de mens wiens interesse verder reikt dan het denken in efficiëntie en rendement. Maria’s gedroomde samenleving heeft andere verschijningsvormen dan bij Nieuwenhuys, van wie we ons de gigantische en tegelijkertijd gedetailleerde maquettes van die stad herinneren. Maria laat in Venlo performances, videofilms, installaties en sculpturen zien: haar kijk op de spelende vrouw.

Dat doet ze door werkplekken te bestuderen en ze tot onderwerp te maken van haar objecten en (video-) installaties - die tot in het perfecte zijn uitgevoerd. Of ze nu werkt met stof, keramiek, hout of video; het steekt allemaal tot op de millimeter nauwkeurig en fraai afgewerkt in elkaar.

sommige attributen kunnen zijn. Of juist niet. Zoals in Air Tonalities, want hoe bruikbaar zijn keramische muziekinstrumenten nu helemaal?

Het grote werk Saw Mill (2021), dat een fiks deel van de zaal in beslag neemt, bestaat uit een – opnieuw prachtig uitgevoerde - tent waarin een video is te zien. Als bezoeker volg je daarin een persoon, vooral diens gehandschoende hand, die allerlei machines in een houtzagerij beroert, en af en toe streelt. De handelingen worden afgewisseld met scenes waarin gekostumeerde figuren dansen of worstelen. Iemand draagt schoenen waarin miniatuurboompjes zijn gestoken. Het is niet op voorhand duidelijk waar ze in dit samenspel op hint; waar Maria’s uitvoering uitblinkt in perfectie, kan de inhoud nog wel een laagje gebruiken. (RS)

Kitty Maria, Femina Ludens. T/m 02.07 in Museum Van Bommel van Dam in Venlo.

vanbommelvandam.nl

De slaoliestijl van Jan Toorop

In de objecten wordt fijntjes verwezen naar het industriële, maar evengoed naar hoe functioneel

Bij de foto’s van Vivian Ammerlaan Op het onderste schap van een roltafel ligt een in tweeën gedeelde lithosteen met een werk van Lieuwe van Gogh. De (relatief kleine) steen brak doormidden onder de druk van een van de imposante drukpersen van het Steendrukmuseum in Valkenswaard – ‘dat gebeurt dus ook wel eens’, zegt curator Frédèrique van Duppen laconiek. Het in een voormalig kloosterziekenhuis gevestigde museum vertelt de geschiedenis van de steendruk, ook wel bekend als lithografie. Er wordt nog volop gesteendrukt, hier in Valkenswaard, ook door kunstenaars. Uit dankbaarheid schonk Lieuwe van

Met bijdragen van Ludo Diels en Gerrit van den Hoven, Rob Schoonen en Wido Smeets

Renée van Trier, Humble (2023)

Kitty Maria, Operatie voor mobiliteit van de heup (2022)

FEUILLETON

Gogh, zoon van de vermoorde programmamaker/cineast Theo, een handvol hier gedrukte litho’s aan het museum.

En dan zijn er nog de tijdelijke tentoonstellingen, zoals nu De Toorop Lijn. Van Jan Toorop (18581928) wordt gezegd dat hij door zijn zwierige lijnenspel de grafische kunst in Nederland schwung gaf. Model daarvoor staat de reclameposter Delftsche slaolie die hij, in art niveaustijl, ontwierp voor de Nederlandsche Oliefabrieken. Al snel had men het over de slaoliestijl.

Toorops etsen, houtsneden en litho’s vonden gretig aftrek; grafiek was aan het begin van de 20ste eeuw een gewild genre, voor het eerst kon een breed publiek het zich veroorloven kunst te kopen. Als voorvechter van gemeenschapskunst ontwierp hij ook boekomslagen en affiches. Ook Toorops vrije werk was maatschappelijk betrokken. Na een bezoek aan de staatsmijn

Wilhelmina maakte hij het portret

De mijnwerker (1915). De litho (oplage 6000) werd verkocht voor vijf gulden, het dagloon van een mijnwerker. De opbrengst ging naar de bouw van een mijnwerkerskerk in Heerlen. De titel van de expositie verwijst ook naar de familielijn. Ook dochter Charley Toorop (1991-1955) en

haar zoon Edgar Fernhout (19121974) waagden zich aan grafiek, al kreeg Charley kritiek van haar kunsthandelaar. Ze liet zich niet wegzetten: ‘Ik vind ze eerlijk gezegd – hoewel niet héél goed – toch nog beter dan veel dingen die u wél drukt.’

Edgar Fernhout, een colorist, waagde zich één keer aan de lithografie, als deelnemer van het groepsproject Schildersprenten.

De critici werden er niet blij van. Fernhouts inbreng bestond uit bloemstillevens en natuurbeelden; hij had zich opnieuw laten beïnvloeden door zijn moeder. Na haar dood bekeerde hij zich definitief tot de abstractie.

De litho die, met de ogen van nu, de meeste indruk maakt in Valkenswaard is het vluchtelingenportret De vlucht uit België van Leo Gestel uit 1914. In het beginjaar van de Eerste Wereldoorlog werd Nederland overspoeld door meer dan een miljoen Vlaamse vluchtelingen. Ze kregen allemaal eten en onderdak. (WS)

De Toorop Lijn. T/m 09/07 in het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard. steendrukmuseum.nl

Artistieke kraamkamer

Bij de foto’s van Vivian Ammerlaan Gips is de pindakaas onder de materialen. Welke kunstenaar is er immers niet groot mee geworden? Het natuurgetrouw natekenen van gipsen beelden vormde ooit de essentie van het kunstonderwijs.

Al vanaf de oprichting van de Maastrichtse kunstacademie –tegenwoordig het Maastricht Institute of Arts – in 1823, verzamelt het instituut gipsen afgietsels van handen, hoofden, dieren en poses. De hele kunstgeschiedenis, met een nadruk op de oude Grieken en de renaissance, is in gips vervat.

Leren naar de natuur was mogelijk met deze opgebouwde collectie, omdat kunstenaars in spe de juiste proporties, vormen en driedimensionale lichtschakeringen konden natekenen. ‘Gips was het plastic van de negentiende eeuw’, stelt conservator Marjan Melkert van de Maastrichtse gipsotheek vast. In de koepel van het Bonnefanten is nu een aanzienlijk deel van de ongeveer 500 stukken tellende gipscollectie te zien in een opstelling die inspireert om zelf het potlood ter hand te nemen.

Ergens vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw kwam de klad in de populariteit van gips. Het modernisme deed zijn intrede, andere esthetische opvattingen

en onderwijsmethodes raakten in zwang. Gips was ouderwets, en verdween veelal in depots. Niet echter in Maastricht, daar speelde – en speelt –de gipscollectie nog steeds een rol van betekenis, zoals in het vak scientific illustration. ‘In het tekenen naar waarneming worden de gipsen vandaag nog steeds toegepast’, zegt Melkert. ‘Ze stonden op de academie niemand in de weg, waardoor ze bewaard zijn gebleven. Gelukkig wordt de waarde van de collectie ook door andere musea onderschreven.

In de opstelling in het Bonnefanten is het alsof je een atelier binnenloopt, een artistieke kraamkamer waar de kunst niet ís, maar wordt. Het oogt als een vrolijke chaos; toch zijn de objecten van deze zogenaamde werkcollectie ingedeeld naar stijlperiodes, van Grieks-Romeins tot vroegchristelijk. Sommige beelden zien er gehavend uit, vol gebruikssporen. Opvallend is dat dodenmaskers ontbreken, toch een van de bekendste toepassingen van gips. Melkert: ‘We hebben er een stuk of vijf, maar hebben ze buiten de opstelling gehouden. Je weet niet hoe het publiek hierop reageert. Bovendien kun je de persoon in kwestie niet vragen of hij instemt met vertoning van zijn stervensgezicht.’

Gips is een materie zonder ziel, zonder leven; het is de kunstenaar die het materiaal levenskracht verleent. Tussen kunst en kopie is vooral een ode aan de kunst van het observeren en de schoonheid van het maken. (LD)

Tussen kunst en kopie. T/m 25.02 in de koepel van het Bonnefanten. bonnefanten.nl

Leo Gestel, De vlucht uit België (1914). Litho, 79 x 68 cm. Collectie Vrijdag

Studente van de Maastrichtse kunstacademie aan het werk in de tentoonstelling. foto ZOUT magazine

Blendr & Filtr

SLAP LULLEN _ ‘Wij komen uit een generatie waar je nog een potje slap kon lullen zonder dat je onderuit werd geschoffeld. Zonder die haarkloverij over de lijnen van steeds kleiner wordende fragmenten van identiteit. Twitter is met zijn 280 tekens een schoolvoorbeeld van een platgeslagen beeld, dat onmogelijk alle schakeringen van een gedachte kan belichten.’

Schrijfster Marente de Moor in de Standaard der Letteren

EINDE _ ‘Er is een kans dat AI leidt tot het einde van de mensheid en het is heel belangrijk dat we dat erkennen.’

Topman Sam Altman van OpenAI wijst op het gevaar van onbeheersbaarheid van kunstmatige intelligentie (AI).

KIEKJES _ ‘Iedereen stond foto’s van zichzelf te nemen onder de beroemde poort, die waarop Arbeit macht frei staat, en was de rest van de tour voornamelijk bezig met het uitkiezen van zijn of haar gunstige kiekjes.’

Schrijver Tobi Lakmaker beoordeelt een bezoek aan Auschwitz als iets ‘dat ik anderen niet per se aanraad’.

GRAPPIG _ ‘Dat is het grappige aan dit boek: alle dingen waarvan de lezers denken dat ze zijn bedacht, kloppen. En wat de lezers voor historisch houden, is bedacht.’

Schrijver Salman Rushdie in Die Zeit over zijn jongste boek Victory City

MODE _ ‘Mijn voorliefde om kleren zorgvuldig uit te kiezen gaat voorbij aan mode of nieuwe aankopen. Hoe langer je iets hebt of hoe ouder het voorwerp, hoe beter vaak. Kleren mogen de sporen vertonen van gedragen, gekoesterd en misschien al hersteld te zijn.’

Muzikant, radiomaker en schilder Bent van Looy in De Standaard Magazine

De voorkeur van... Nora Mahammed

Ik kan dat alleen maar liefde noemen

Alspubliekswerker bij Globe Aroma bracht Nora destijds nieuwe Brusselaars in contact met kunst en cultuur. Ook als kersverse directeur van het Theaterfestival gaat ze op zoek naar een meerstemmig publiek.

THEATER ‘Op het Edinburgh International Festival zag ik The Dan Daw Show. Die heeft mij op heel veel verschillende niveaus geraakt. Daw is een kunstenaar met een beperking die samen met danser Christopher Owen zijn seksualiteit en lichamelijkheid onderzoekt. De show geeft een heel intiem en persoonlijk portret waar veel schoonheid en kracht uitstraalt. Indrukwekkend hoe goed ze kink en crip laten versmelten tot iets magisch. Ook op artistiek niveau is deze show fascinerendeen van de beste voorstellingen die ik ooit heb gezien. Daw slaagt erin de show met technische ingrepen als live autodescriptie en knipperende lichten volledig toegankelijk te maken. De intensiteit van het onderzoeksproces moet enorm zijn geweest.

Life and Death of Marina Abramovic zal mij altijd bij blijven. Gezien met mijn mama en zus in Antwerpen, ik was nog een tiener. Met muziek van Anohni. Het verhaal, het spel, het decor, de muziek, het was een indrukwekkend samenspel. Abramovic ensceneert hierin haar eigen dood en begrafenis. En tegelijk brengt ze haar levensverhaal. Het was theater maar ook performance en muziek, ludiek, geniaal, ik had zoiets nog nooit meegemaakt. Het was nieuw. Mede door die voorstelling ben ik in de culturele sector gaan werken. Tegelijkertijd ben ik opgegroeid in een gezin dat veel naar het theater ging; mijn moeder heeft nog bij Anne Teresa De Keersmaeker gewerkt. Mijn zus is actrice. Zelf heb ik vroeger ook theater gespeeld.’

MUZIEK ‘Als tiener kon ik mij uren in mijn kamer opsluiten en naar hetzelfde liedje luisteren tot ik het van buiten kende. Ik heb ook nog even in een bluesy rockbandje gezongen: Mother Elephant.

Ik luister naar muziek al naargelang mijn stemming. Stromae vind ik geniaal. Over alles wat hij doet is zorgvuldig en met liefde nagedacht. Ik kan dat alleen maar liefde noemen. Zijn concerten zijn een totaalbeleving, muzikaal, visueel, zang, choreografie, kleding, álles klopt. En die teksten zijn gewoon fenomenaal, over zaken die mij raken: een vader op de vlucht, ziekte, ouderschap, relaties.

Als ik op zoek ben naar schoonheid en sereniteit dan kies ik voor Souad Massi, een Algerijnse zangeres. Ik ben zelf half Algerijns. Haar muziek heeft een zekere simpliciteit maar toch een verfijnde elegantie. Haar teksten in het Arabisch zijn mooi.’

BEELDENDE KUNST ‘Ik heb twee jaar beeldend kunstonderwijs gedaan, maar ik was er niet goed in. Het is niet mijn kennisterritorium, toch kan ik erdoor geraakt worden. Yves Klein draag ik letterlijk bij me. Omdat ik totaal geobsedeerd ben door dat blauwe pigment dat hij ontwikkeld heeft. Ik heb zelfs schoenen in die kleur. Op de een of andere manier heb ik er een connectie mee. Het is prachtig en maakt mij vrolijk. Er zit ook een bepaalde energie in die ik graag heb.’

ARCHITECTUUR ‘Ik woon in een appartement in een Brussels herenhuis in Art Nouveau-stijl dat enorm veel karakter uitstraalt. Het is als met Stromae; mensen staken in die tijd zoveel liefde, zorgzaamheid en ambachtelijkheid in een huis. Neem alleen al de glas-in-loodramen of de deuren, over elk detail is nagedacht: zo moet een klink eruitzien, en in die ramen wil ik lelies verwerken. Dat zie je niet vaak meer. Ik vind dat er heel veel ziel is verdwenen uit de woningbouw. Maar Brussel heeft nog

‘Het is een verwevenheid van rijkdom en armoede, schoonheid en ellende’

foto Tine Herbots

Boeken top 10

1 — Nicci French

Heeft iemand Charlotte Salter gezien? (-)

2 — Ian McEwan

Nora Mahammed (Brussel, 1994) is directeur van Het TheaterFestival dat afwisselend in Brussel, Antwerpen en Gent wordt gehouden. Daarvóór programmeerde ze bij het Vlaams-Nederlands cultuurhuis deBuren en werkte ze bij Globe Aroma, het kunstenhuis voor nieuwkomers in Brussel. theaterfestival.be

genoeg van dit soort huizen. Ik kan me echt amuseren door met mijn lief door de stad te wandelen en huizen te bekijken. Er staan prachtige gebouwen maar ook gedrochten; samen vormen ze een mooi geheel. Al moeten we vaststellen dat het ook een verwevenheid is van rijkdom en armoede, schoonheid en ellende. Heel speciaal is dat rijk en arm er naast elkaar wonen. Neem een zijstraat van de Louiselaan en je komt in de volle armoede terecht. Mensen kunnen elkaars realiteit dus niet negeren. Anderzijds kunnen ze totaal onzichtbaar zijn als ze dat willen. Je kunt in je pyjama naar de bakker, niemand kijkt daarvan op.’

FILM ‘De film Image (2014) van Adil El Arbi en Bilall Fallah gaat over een relatie tussen een journaliste en een Marokkaanse jongen uit Brussel. Het is een film over beeldvorming en de impact die dat heeft op mensen en hun leven. Ik vond dat een herkenbare en intense film. Over hoe snel bepaalde oordelen een groot platform krijgen en andere ongehoord blijven. Hoe vaak er over mensen gepraat wordt die zelf niet aan het woord komen. En de schade die dat met zich meebrengt. Ik ben iemand die heel emotioneel wordt bij een film. Ik hoor het niet meer als mensen met mij in gesprek gaan, mijn naam roepen, mij vragen stellen. Ik kan zelfs bij slechte films niet in slaap vallen. Dus graag een vrolijke film, zoals Le Fabuleux Destin d'Amélie Poulain: zoeken naar schoonheid in kleine dingen en naar kleine pleziertjes.’

EMILE HOLLMAN

Lessen (2)

3 — Delia Owens

Daar waar rivierkreeften zingen (4)

4 — Esther Verhoef

Alter ego (-)

5 — Dirk De Wachter

Vertroostingen (5)

6 — Arnout Jaspers

De stikstoffuik (-)

7 — Marjolein van Heemstra

Wat is ruimte waard (-)

8 — Thomas Erikson

Omringd door idioten (-)

9 — Alicja Gescinska

Humanitas (10)

10 — Bert Wagendorp Kalle (-)

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Adr. Heinen (Den Bosch), Dominicanen (Maastricht), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven), ’t Stad Leest (Antwerpen) en De Tribune (Maastricht).

The Missing Inks

COLOFON

ZOUT (oplage 15.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 500 plekken in Zuid-Oost-Nederland en Vlaanderen. Online: zoutmagazine.eu

E-paper: zoutmagazine.eu/e-paper

Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZOUTopZATERDAG kan via zoutmagazine.eu/opzaterdag

Abonnees krijgen ZOUT voor 73 euro per jaar thuisbezorgd. Abonnee worden kan via zoutmagazine.eu/abonnees

Capucijnenstraat 21 C10

6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zoutmagazine.eu

Bladmanager a.i.

Christiane Gronenberg 0031 610 661205

c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Hoofdredactie

Christiane Gronenberg 0031 610 661205

c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Wido Smeets 0031 653 338905

w.smeets@zoutmagazine.eu

Eindredacteur online

Marc Puyol-Hennin 0031 642 279977

m.puyol-hennin@zoutmagazine.eu Commercie

Karin Winkelmolen 0031 628 646578

k.winkelmolen@zoutmagazine.eu

Max Majorana 0031 626 789236

m.majorana@zoutmagazine.eu Administratie administratie@zoutmagazine.eu

ZuiderLeven

Christiane Gronenberg 0031 610 661205

c.gronenberg@zoutmagazine.eu Medewerkers

Dieter van den Bergh, Yvonne Cox, Roger Cremers, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Ludo Diels, Edo Dijksterhuis, Fons Geraets, Jasper Groen, John van Hamond, Mat van der Heijden, Emile Hollman, Gerrit van den Hoven, Rowland Jones, Cyrille Offermans, An Olaerts, Rob Schoonen, Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels, Patrick van IJzendoorn. Tekstcorrectie

Pieter Beek

Grafisch ontwerp

Hendrickje van Dijk

Druk

Coldset Printing Partners, Beringen

Bankrekening

IBAN NL55SNSB 093 67 79 675

Distributie

T.U. Theaterfacilities Venlo

MXvervoer Breda

ISSN: 2949-6535

themissinginks.com

TE DOEN IN JUNI & JULI

EEN FLITSENDE ODE AAN DE MODE IN DEN BOSCH | 39

VROUWEN AAN HET WOORD IN LANDCOMMANDERIJ ALDEN BIESEN | 41

JEROEN CREMERS EXPOSEERT IN CACAOFABRIEK HELMOND | 45

CULTUURAGENDA | 39

ONDERTUSSEN IN... DE REST VAN EUROPA | 46

COLUMN

TIMO DE RIJK HEEFT EEN MONARCHIE-MOMENTJE | 40

STIJN HUIJTS DENKT TERUG AAN FIETSENRUDY | 43

beeld: Frans Franciscus, Idiot in Bath (2018)

Op pelgrimage door onze beeldcultuur

Museum W in Weert nodigt in de expositie Adagio Violente uit om de wereld van Frans Franciscus te ontdekken. Met zijn schilderijen, keramiek en fotografie toont de kunstenaar een brede kijk op mens en maatschappij - scherp, maatschappelijk relevant en soms humoristisch.

Frans Franciscus (Utrecht, 1959) is een kunstenaar met een sterk ontwikkeld historisch bewustzijn. Hij ontleent zijn thema’s aan de kunstgeschiedenis, mythologische en Bijbelse verhalen en de actualiteit. Hij laat historische overleveringen in zijn schilderijen samensmelten met hedendaagse situaties. Zijn werken zijn daarnaast vaak geïnspireerd door de klassieke Europese schilderkunst, bijvoorbeeld door meesterwerken van Caravaggio, El Greco en Rubens.

Door herkenbare scènes uit de Westerse beeldcultuur te transformeren tot eigentijdse werken, is het werk van Franciscus altijd actueel. Ook in de onderwerpkeuze toont Franciscus engagement en schept hij ruimte voor reflectie. Thema’s als diversiteit, gender, klimaat, sociale misleiding en ongelijkheid komen daarbij aan de orde.

Franciscus is vanaf de jaren negentig bekend door zijn herkenbare en figuratieve schilderijen op groot formaat. Later kwam daar ook keramiek bij. Vanaf 2012 werkt hij eveneens samen met Rienus Gündel Franciscus. Onder de naam Franciscus & Franciscus verwierven zij faam met hun sterk gestileerde fotografische portrettenseries waarin zij digitale fotografie met klassieke portretkunst combineren.

DIGITALE TOUR

Het werk van Franciscus kent vele (kunst)historische en mythologische verwijzingen. Middels een digitale museumtour worden de verhalen achter het werk toegelicht. Tekst en beeld geven extra verdieping en achtergrondinformatie bij de gelaagde schilderijen, sculpturen en fotoportretten. De tour is gratis verkrijgbaar op de website van Museum W.

DE GROTE LEVENSTHEMA’S

De verhalen uit het oeuvre van Frans Franciscus sluiten goed aan bij de universele levensthema’s in de collectiepresentatie van Museum W. Het nieuwe Museum W, met zijn stralend goudkleurige gevel, is een huis vol verhalen over identiteit en zingeving. Met als fundament de rijke regionale en religieuze collectie en de waardevolle kennis daarover. In het museum leg je als bezoeker een cultuurhistorische route af langs belangrijke levensthema’s waarmee ieder mens, ongeacht wie je bent of waar je vandaan komt, mee te maken heeft of krijgt.

Adagio Violente – op pelgrimage met Frans Franciscus, t/m 29 oktober in Museum W in Weert. museumw.nl

Frans Franciscus, Good Shepherd (2020), keramiek, 74cm (h)

In de tentoonstelling Adagio Violente. foto Peter Cox

Beeldende kunst

ANTWERPEN

> Dangerous Drawings. Met zijn tekeningen beweegt Karl Meersman zich op het snijpunt van humor, bewondering en verontwaardiging. Van 2 juni t/m 9 oktober in Museum De Reede. museum-dereede.com

> Kosmorama. Ives Maes schept via de wereldtentoonstellingen een beeld van ’s werelds grootste toekomstverwachtingen. De Pelgrim. Kunst en zingeving in een onttoverde wereld (1924-1931). T/m 3 september in het KSMKA. kmska.be

Architectuur, design&mode

ANTWERPEN

> The making of. Tentoonstelling over de grootste renovatie uit de geschiedenis van het KMSKA. T/m 3 september in het KMSKA. kmska.be

DEN BOSCH

> Post-Tribal. Jonge ontwerpers ontwikkelen een beeldtaal die haar oorsprong vindt in tattoos en die ook terug te zien is in keramiek, meubels, digital design en sieraden. T/m 25 juni. Sneller, beter, mooier –de vormgeving van de vooruitgang. Familietentoonstelling over de geschiedenis van het stroomlijnontwerpprincipe. T/m 3 september. Does it do anything for me? Een greep uit het omvangrijke oeuvre van sieraadontwerper Hans Appenzeller. Van 10 juni t/m 17 september in het Design Museum. designmuseum.nl

> High Fashion & Street Style. De verleidelijke droomwereld van haute couture en de rauwe wereld van straatfotografie. Van 10 juni t/m 3 september in Het Noordbrabants Museum. hnbm.nl

HEERLEN

> Dreaming Out Loud: van mijn gemeente naar waterstad.

Kabinetpresentatie van Marie Frioni, voormalig prijswinnaar van de Euregionale Architectuurprijs. T/m 18 juni in SCHUNCK Glaspaleis. schunck.nl

HELMOND

> Nieuwe Patronen. Onderzoeksexpo over het spanningsveld tussen kleding en identiteit. T/m 28 juni in De Cacaofabriek Expo. cacaofabriek.nl/expo

KERKRADE

> Innovatiegalerij. Bijzondere oplossingen voor de zorg, van ontwerpers en bedrijven uit Limburg. In Discovery Museum. discoverymuseum.nl

MAASTRICHT

> Achter de façade. Gedetailleerde geveltekeningen van Frits Peutz' gebouwen. Van 17 juni t/m 13 augustus in Bureau Europa. bureau-europa.nl

ROERMOND

> Limburg Design Award. Expo van prijswinnaar Raw Color, een Eindhovens designstudio gespecialiseerd in kleuronderzoek. Harrie Tillie Prijs. Expo van prijswinnaar Fransje Gimbrère. T/m 17 september in het Cuypershuis. cuypershuisroermond.nl

> RE: ANKER. Ignace Cami speelt met het begrip 'erfgoed'. In dialoog met vuur. Askhat Akhmedyarovs veelzijdige praktijk draait rond de ontwikkeling van het historische en

politieke landschap van Kazachstan. Als een gedicht zijn gezicht verliest. Archiefpresentatie over het werk van Marcel van Maele (Brugge 1931-Antwerpen 2009). T/m 3 september in het M KHA. muhka.be

> Expositie Apprentice Master program #10. Resultaat van uitwisseling tussen net afgestudeerde en geronemeerde kunstenaars. Van 7 t/m 30 juli in MORPHO. kunstpodium-t.com

ARNHEM

> Open. Museum Arnhem geeft een impuls aan de educatieve traditie die door Pierre Janssen is gestart. T/m 1 januari in Museum Arnhem. museumarnhem.nl

BERG AAN DE MAAS

> Verdieping in abstractie. Werk van Ad Arma, Annita Smit en Jolanda van Gennip. T/m 23 juli in Galerie JoLi. galeriejoli.nl

Flitsende ode aan de mode

De tentoonstelling High Fashion & Street Style voert je mee naar de verleidelijke droomwereld van haute couture en de rauwe wereld van straatfotografie. Met ruim 240 foto’s van wereldberoemde fotografen, waaronder Amy Arbus, Peter Lindbergh, Vivian Maier en Irving Penn. De modefoto’s in de tentoonstelling laten niet alleen de ontwikkeling van de mode zien, ze weerspiegelen óók een tijdsbeeld. Met een blik van nu kijken we naar de roerige jaren zestig, de supermodellen, de schoudervullingen en de streetstyle op social media.

High Fashion & Street Style, van 10 juni t/m 3 september in Het Noordbrabants Museum in Den Bosch. hnbm.nl

Albert Watson, Sebastian in Issey Miyake, New York, 1989. Nicola Erni Collection ©

Photo by Albert Watson © Albert Watson

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN DISCOVERY

MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN.

God Save the King

In de week van onze Oranje koningsdag en de kroning van de Britse vorst bezocht ik ook nog eens het prachtig gerestaureerde en vernieuwde Paleis het Loo. Laat ik het zo zeggen: dan heb je je portie monarchistische zelffelicitatie wel gehad.

Om een beetje tot mezelf te komen, herlas ik het magistrale boek van popjournalist Jon Savage over de Britse punk. In England's Dreaming volgen we de opkomst en ondergang van de beruchtste band van het midden van de jaren zeventig, de Sex Pistols.

Zonder muzikale ervaring en volgens velen toen met nauwelijks muzikaal talent, zette de band in nauwelijks drie jaar Engeland en de wereld op stelten. Het boek werkt toe naar het hoogtepunt van de band, het geweldige punkrock-nummer God Save The Queen. Savage schetst een korte episode uit het leven van de piepjonge muzikanten tegen een achtergrond van armoe, uitzichtloosheid en misbruik, maar ook gedreven door creativiteit en artistiek protest.

Onwaarschijnlijk was het allemaal wel. De bandleden hadden een intense hekel aan elkaar, hun manager, de platenmaatschappij en eigenlijk de hele wereld. Tussen vechtpartijen en verscheurde platencontracten door was het een wonder dat God Save the Queen precies tijdens de viering van het 25-jarige jubileum van de Britse koningin in 1977 uitkwam. Nee, het was geen goed georkestreerde actie. De Pistols bevonden zich in het oog van de storm, die ze even dachten zelf veroorzaakt te hebben, maar die al na een jaar niet meer in de hand te houden was. En ergens kon het niet anders dan dat die tikkende tijdbom onder de corrupte BBC, het hypocriete Britse vorstenhuis, de hardvochtige regering Thatcher en de perverse Britse klassenmaatschappij juist op dat moment tot ontploffing moest komen.

Toen de band nauwelijks een jaar later aan drugs, ruzie en geweld aan zichzelf ten onder ging, was de daad verricht. En wat deed ík, toen de Aartsbisschop van Canterbury bijna een halve eeuw later de ruim twee kilo zware gouden kroon op het hoofd van de kersverse 74 jarige Britse vorst zette..? Juist. Het klonk fantastisch.

TIMO DE RIJK

BILZEN

> Zomerexpo BEELD/schoon. Vrouwen aan het woord. Vrouwelijke woordkunstenaars en vertellers gaan de dialoog aan in een interactie tussen beeld en klank. Van 1 juli t/m 27 augustus in Landcommanderij Alden Biesen. alden-biesen.be

BREDA

> Christiaan Bastiaans. Solotentoonstelling. T/m 25 juni in Club Solo. clubsolo.nl

> Ruud van Empel – Arcadia. Grote overzichtstentoonstelling van de internationaal bekende kunstenaar met Bredase roots.

T/m 24 september. Opnieuw - VSO Expo. Leerlingen uit het voortgezet speciaal onderwijs krijgen een podium voor hun creatieve talenten.

T/m 9 juli in Stedelijk Museum Breda. stedelijkmuseumbreda.nl

DEN BOSCH

> Brabantse Nieuwe: Eva Vanekova. In de schilderkunst van Ema Vanekova draait het om de waardering van simpele en stille momenten in het dagelijks

leven. T/m 10 september in het Het Noordbrabants Museum. hetnoordbrabantsmuseum.nl

> Christo en Jeanne-Claude, kunstwerken uit de Verzameling Würth. 34 kunstwerken uit de Verzameling Würth vanaf 1958 tot en met het laatste project L’Arc de Triomphe, Wrapped. T/m 3 maart in Kunstlocatie Würth ’s-Hertogenbosch. wurth.nl/kunstlocatie

> Paradise Excavated. Solotentoonstelling van Mariska Koolen. T/m 11 juni. Le petit prints. Meer dan 200 miniprenten van maximaal 7 bij 7 centimeter groot. T/m 18 juni. Mel Chan. De Hong Kongse Chan onderzoekt de ingewikkelde relaties tussen onze dystopische situatie en de erfenissen van kolonialisme en (neo) kolonialisme. T/m 24 september in de Willem Twee Kunstruimte. willem-twee.nl

DEURNE

> In de Ateliers: Jan Althuizen. Schilderijen in aquarel- en

Ze hadden een intense hekel aan elkaar

Jan Wiegers, Dame in gele blouse (1919-1929), te zien in Museum de Wieger in Deurne.

acryltechnieken tonen de veelzijdigheid van het veengebied de Peel, van concreet tot bijna abstract en van wild en woest tot stil en rustig. T/m 23 juli. Bloemenkracht! Bloemstillevens uit het interbellum in context. Topstukken uit de collectie. Zelfportretten van onder meer Hendrik Wiegersma en Jan Wiegers. T/m 19 november in De Wieger. dewieger.nl

ECHT

> Et Dieu créa la Femme En Plus. Negen kunstenaars scheppen hun muze. T/m 2 in het Museum van de Vrouw. museumvandevrouw.nl

GENK

> Compagnons de route. AaronVictor Peeters gaat met zijn eigen schilderijen, tekeningen en installaties in dialoog met het werk van zijn historische en hedendaagse 'compagnons de route'. T/m 18 juni in het Emile Van Dorenmuseum. emilevandorenmuseum.be

> Charming for the Revolution. Groepstentoonstelling met Carly Rose Bedford, Toon Fibbe, en Pauline Boudry & Renate Lorenz. T/m 2 juli in Jester. jester.be

> LABIOMISTA. Het evoluerende kunstenpark van Koen Vanmechelen waar kunst en ecologie elkaar ontmoeten. T/m 5 november in Labiomista. labiomista.be

HASSELT

> Cornershop of Daydreams. In samenwerking met Designregio Kortrijk toont Z33 het werk van het Designers in Residence programma van 2022. T/m 4 juni. Healing Water. Kunstenaars en ontwerpers spelen in op de opmerkelijke eigenschappen van water. FORMAT 2023: Water Expeditions. Een nieuwe lichting ontwerpers en architecten toont verfrissende inzichten over onze interacties met water. T/m 20 augustus. River of Rebirth.

Kunstenaars laten zich inspireren door verhalen over water. T/m 27 augustus in Z33. z33.be

HEERLEN

> Chaim van Luit: Grondstof. Installatie over het mijnverleden én -heden in de vitrine van het Glaspaleis. T/m 3 september.

Muurschildering Fiona Lutjenhuis: Sideways Universe. Haar graphic novels, schilderijen en muurschilderingen vertellen verhalen die werkelijkheid en fantasie met elkaar verbinden. T/m 18 februari in SCHUNCK Glaspaleis. schunck.nl

> What remains? Expositie gebaseerd op materialen van kunstwerken van Laure Prouvost, Tony Cragg en Lawrence Weiner. T/m 9 juli. What the flag?! Door kunstenaars gemaakte vlaggen in Heerlen en de Euregio. T/m 30 september. Open Studios. Kennismaken met (het werk van) Isolde Venrooy en Stefania Crișan. Op 10 en 11 juni bij Greylight Projects. greylightprojects.org

HELMOND

> Uniform - Kunst uit de collectie Mens en Werk. Tentoonstelling over verleden, heden en toekomst van het uniform. T/m 10 september in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

> Control-Alt-Delete. Soloexpositie van Jeroen Cremers

over de menselijke neiging tot zelfdestructie. Van 2 juli t/m 6 augustus in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl/expo

LEUDAL

> Thea Hauben. T/m 24 juni in de Missiekapel te Heythuisen. kunstencultuurleudal.nl

M AASTRICHT

> Ed Templeton: Wires Crossed. Templeton is fotograaf, kunstenaar en een van de meest invloedrijke skateboarders aller tijden. T/m 18 september. A Room of One’s Own. Vrouwelijke kunstenaars uit de Bonnefantencollectie en gastpresentaties van Carol Rhodes (1959-2018, Lydia Schouten (1948) en Marijke Stultiens (1927). Piet Killaars 100 jaar. Piet Killaars 100 jaar toont een overzicht van sculpturen en voorstudies afkomstig uit de collectie van Bonnefanten. T/m 7 januari. Tussen kunst en kopie. Het Maastricht Institute of Arts bestaat 200 jaar en presenteert een deel van haar collectie gipsen afgietsels: de Academische Gipsotheek Maastricht. T/m 25 februari in het Bonnefanten. bonnefanten.nl

> Plantiarchy. Plantaardig universum dat het huis van Marres geheel overwoekert. Van 4 juli t/m 3 september. ROOMS 02 Performance Festival. Een weekend vol dans, theater, jazz en film. Van 10 t/m 11 juni in Marres. marres.org

> Open Studios. De Van Eyck deelnemers zetten hun studio’s open voor bezoekers. Van 23 t/m 25 juni in de Jan van Eyck Academie. janvanyeck.nl

> Residue of the Liminal Space. Afstudeerpresentatie van de Soedanese kunstenares Taqwa Ali (1997). T/m 13 augustus in Bureau Europa. bureau-europa.nl

OOSTERHOUT

> h3h Biënnale. Op uitnodiging van de curatoren Hendrik Driessen en Rebecca Nelemans tonen 25 kunstenaars uit binnen- en buitenland nieuwe en bestaande werken. Van 3 juni t/m 16 juli in De kloosters van de Heilige Driehoek. h3hbiennale.nl

POPERINGE

> Watou 2023. Jaarlijks festival

Marcel van Hoef, Flow (2022), eitempera op linnen, 130 x 150 cm. Te zien in de expositie Arts & Crafts in Roermond.

voor beeldende kunst en poëzie, dit jaar o.l.v. Edith Doove, Michaël Vandebril en Koen Vanmechelen. Van 1 juli t/m 3 september op diverse binnen- en buitenlocaties. kunstenfestivalwatou.be

ROERMOND

> Arts & Crafts. Expositie in het woonhuis en atelier van de schilder Marcel van Hoef. Met werk van Marcel van Hoef, Anne Büscher, Yke Prins, Luc Peters, Frans van Straaten en Studio JobVan 3 t/m 25 juni in Swalmerstraat 35 Roermond. ateliermarcelvanhoef.nl

SIMPELVELD

> Siebold’s dreams. Kunst van Marta Volkova en Slava Shevelenko, met teksten van Marente de Moor. Van 1 juni t/m 1 oktober in Museum de Schat van Simpelveld. deschatvansimpelveld.nl

TEGELEN

> Expositie Koos Buster. Koos Buster-Stroucken heeft de bijnaam 'Minister van keramische zaken'. T/m 10 september in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

TILBURG

> In the garden of doubt and panic.

Tentoonstelling van Sylvie Zijlmans & Hewald Jongenelis. T/m 11 juni. Summer Residency Razia Barsatie. Werkperiode en open studio Peerke Donders. Van 19 juni t/m 20 augustus in PARK. park013.nl

> Raphaela Vogel – KRAAAN. Overzicht van Vogels werk. Collectie opstelling - Nu te zien in De Pont. Werken van onder meer Bill Viola en Richard Serra. T/m 27 augustus. Renée van Trier. Krachtig, absurdistisch en tegelijk ongemakkelijk: de tragikomische performances van de Tilburgse kunstenaar Renée van Trier. T/m 3 september in De Pont Museum. depont.nl

> Textile Now. Over de diverse manieren waarop kunstenaars textiel toepassen. Van 10 juni t/m 1 oktober in het Textielmuseum. textielmuseum.nl

> Expositie Apprentice Master program #9. Resultaat van de uitwisseling tussen net afgestudeerde en gerenomeerde kunstenaars. Van 8 t/m 25 juni in Kunstpodium T. kunstpodium-t.com

TURNHOUT

> Don't Tell Me Not to Tell You What to Do. Werk van Dennis Tyfus. T/m 13 augustus in de Warande. warande.be

VALKENBURG

> Reisbeelden. Werk van Annemiek Jongen dat zij maakte naar aanleiding van een reis naar Zuid-Afrika in 2018. T/m 4 juni. Van Kotona naar Varpullan. De veelzijdige werken van zes Limburgse kunstenaars uit één familie. Eugène Laudy. Laudy was een belangrijke exponent van de groep Monumentalisten. T/m 23 juli in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

VALKENSWAARD

> De Toorop Lijn. Jan en Charley Toorop en Edgar Fernhout beïnvloedden elkaar via onder meer lithografie. T/m 9 juli in het Nederlands Steendrukmuseum. steendrukmuseum.nl

VELDHOVEN

> Signs from nature. Beeldend werk van Conny Jongmans, Ilse Kauffman en Rien Claessen. T/m 4 juni in De Kunstpraktijk. dekunstpraktijk.nl

VENLO

> Femina Ludens. Werk van Kitty Maria over ‘de spelende vrouw’. T/m 2 juli. Armando: door de ogen van een vriend. Tentoonstelling doorvlochten met gesprekken tussen Armando en levensvriend Cherry Duyns. T/m 3 september in Museum van Bommel van Dam. vanbommelvandam.nl

VENRAY

> Door de bomen, het bos. Werk van schilder Bas de Weerd. T/m 15 juli. Shifting Horizons. Sitespecifiek werk van kunstenaars die zich hebben laten leiden door de verhalen en geografie van de omgeving. T/m 16 juli in Odapark. odapark.nl

WEERT

> Reshuffle #2. Collectiepresentatie met werk van Jan Dibbets, Frans Franciscus, Gijs Frieling, Jan Tullemans, Eli Content en Daniël Groen. T/m 10 september in Museum W. Adagio Violente – op pelgrimage met Frans Franciscus. Franciscus toont zowel oud als nieuw

werk, variërend van schilderijen op groot formaat tot fotografie en keramiek. T/m 29 oktober in Museum W. museumw.nl

WIJLRE

> Daniel Godínez Nivón –Windbloom. Kunst waarin echte en fictieve vogels, planten en bloemen centraal staan. T/m 27 augustus. Spark birds & the loneliness of species. Vogels door de lens van kunstenaars, en hoe vogels ons iets kunnen leren over wie we zijn. T/m 3 december bij Buitenplaats Kasteel Wijlre. kasteelwijlre.nl

Fotografie &film

ANTWERPEN

> Susan Meiselas – Meditations. Meiselas vestigt de aandacht op minderheden en conflicten die vaak over het hoofd gezien worden. Melanie Bonajo – When the Body Says Yes. Immersieve videoinstallatie over de aanraking als remedie. T/m 4 juni. Grace Ndiritu Reimagines the FOMU Collection. Brits-Keniaanse kunstenaar stelt een fotografisch universum samen van schilderkunst, textiel en interieurontwerp. T/m 7 januari in het FOMU. fomu.be

EINDHOVEN

> Muziek en poëzie als spiegel van de ziel. Programma in kader van de expositie Het beeld hervonden van Rudi Struik. Op 3 juni om 13 uur. Prijsuitreiking Harry Penningsprijs. Bekendmaking juryprijs en publieksprijs. Op 10 juni om 16.00 uur. Non-Photography

Photography - TalentWall: Karsten Kronas. Zoektocht naar de ware essentie van analoge fotografie. Harry Penningsprijs. Groepsexpositie met genomineerden voor de Harry Penningsprijs. Het beeld hervonden. Expositie van Rudi Struik met gebruikmaking van gevonden fotografisch beeld na de aardbeving in Iran in 2003. T/m 24 juni in de Pennings Foundation. penningsfoundation.com

Hannes Kilian, Kriegsheimkehrer, Keulen 1948, Courtesy Johanna Breede. Te zien in het Fotografie Forum in Monschau.

HEERLEN

> Bertien van Manen: Gluckauf. Foto’s die Van Manen maakte in Groot-Brittannië, portretten van vrouwelijke mijnwerkers in de Verenigde Staten en de serie Moonshine, waarin een mijnwerkersfamilie in Cumberland, Kentucky centraal staat. T/m 3 september. Zondagsrondleiding Gluckauf. Ontdek de ins en outs achter de tentoonstelling. Op 25 juni en op 30 juli om 12.00 uur. Film: Pride + nabespreking met Queer Parkstad. Waargebeurd feelgood verhaal over de Londense LGSM (Lesbians and Gays Support the Miners) in tijden van de Britse mijnwerkersstaking. Op 15 juni om 19.30 uur. Film: Coalmining women. Documentaire van Elizabeth Barrett, waarin vrouwelijke mijnwerkers in de VS vertellen waarom ze werken in een traditioneel door mannen gedomineerde industrie. Op 2 juli om 13.00 uur in SCHUNCK Glaspaleis.

HELMOND

> Goeikes - Achter de Schermen. Openluchtexpositie bij fotofestival voor amateurfotografie. T/m 25 juni in de binnenstad van Helmond.

Alex Webb - Errand and Epiphany / Photographs 1978-2022. Webb toont in zijn foto’s de wereld als een bijzondere plek waar het alledaagse zich soms als iets buitengewoons openbaart. T/m 1 oktober in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

> ROH 22/23: Il Trovatore. The Royal Opera op het scherm. Op 13 juni om 20.15 uur en op 18 juni om 15.00 uur in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl

MONSCHAU

> Von Menschen und kunst. Fotografietentoonstelling met de museumbezoeker als onderwerp.

Hannes Kilian: Fotografien 1937–1976. Werk van één van Duitslands belangrijkste naoorlogse fotografen. T/m 11 juni in Fotografie-Forum. kuk-monschau.de

literatuur

GENK

> Wouter Deboot. Signeersessie nav zijn boek Met de wind mee. Op 8 mei om 14.00 uur. Ilja Leonard Pfeijffer. De schrijver vertelt over zijn nieuwe boek Alkibiades. Op 25 juni om 11.00 uur in Boekhandel Malpertuis. boekhandelmalpertuis.be

MAASTRICHT

> Ilja Leonard Pfeijffer. Govert Derix interviewt de schrijver nav zijn nieuwe boek Alkibiades. Op 25 juni om 16.00 uur. Cobi van Baars. Interview nav haar boek De Onbedoelden. Op 25 juni om 19.30 uur in Boekhandel Dominicanen. boekhandeldominicanen.nl

SITTARD

> Annie Schreuders-Derks. Lezing nav haar boek Lang zullen we leven. Op 3 juni om 15.00 uur. Joep Schreuder. De sportjournalist interviewt een bekende sporter uit de regio nav zijn boek Ter plekke. Op 17 juni om 14.00 uur. Cobi van Baars. Interview nav haar boek De Onbedoelden. Op 22 juni. Paul van Loon en Dikkie Dik. Activiteit ihkv Kenjerfest in Sittard. Op 30 juli tussen 12.00 en 17.00 uur in Boekhandel Krings. boekhandelkrings.nl

dans, muziek &toneel

BILZEN

> Zomeropera.

La Storia di Gianni Schicchi van Puccini in openlucht. T/m 23 juni. Piano Lab. Openingsconcert van Piano Lab door vijf gerenommeerde pianisten. Op 15 juli in de Landcommanderij Alden Biesen. alden-biesen.be

BREDA

> My People door Credo Mutwa. Met verteller Jetje van Wijk op piano en Astrid Schijns op cello en live Afrikaans slagwerk. Op 5 juni om 15.00 uur in de Nieuwe Veste. muzieksalonspronk.nl → →

EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN.

FietsenRudy

in april overleed kunstenaar Ruud Beerens, een markante en innemende persoonlijkheid die vanaf de vroege jaren zeventig de underground scene in Maastricht en de Euregio inkleurde met zijn veelzijdige werk en tegendraadse initiatieven.

In zijn laatste solotentoonstelling, in 2021 in het Bonnefanten, toonden we onder meer de neonsculptuur FietsenRudy. Deze hing ooit in de door hem geïnitieerde gelijknamige kunstruimte aan de Rechtstraat in Maastricht, werd daarna in de collectie van het Bonnefanten opgenomen en is momenteel als bruikleen te zien in het gebouw van de Eerste Kamer in Den Haag.

We waren het erover eens: niets gaat boven het analoge geluid van een elpee

Tijdens onze laatste ontmoeting in het hospice mocht ik hem verrassen met de catalogus van die Eerste-Kamerexpositie. Het gesprek ging vervolgens al snel over muziek, een gedeelde passie, in het bijzonder over mijn herinneringen aan de feestjes waar Rudy optrad als disc jockey en aan de vintage platenspelers en versterkers die hij daarbij gebruikte. We waren het erover eens dat er niks gaat boven het analoge geluid van een elpee die wordt afgespeeld op een grammofoon met ingebouwde buizenversterker.

Uit nostalgische overwegingen had ik zelf eind vorig jaar via marktplaats de elpee The Specials weer aangeschaft, het debuutalbum uit 1979 van de gelijknamige ska-band, met daarop het openingsnummer A Message to You Rudy. Het zal niet verbazen dat Rudy een fan was, zoals ook bleek toen hij daags na het overlijden van zanger Terry Hall in december 2022 een pyrografisch portret van de musicus op facebook plaatste.

Met zijn eigen naderende dood in het vooruitzicht had Ruud het idee gekregen voor een hommage aan Terry Hall, een laatste kunstwerk dat uiteindelijk een dag na zijn overlijden werd gerealiseerd als performance tijdens de Museumnacht 2023. Bevriende kunstenaar Chris Ripken voorzag de gedemonteerde motorkap en deur van Ruuds Ford Capri met een snijbrander van de teksten A Message for Rudy en A Message to Terry Hall. Op de autodeur staat groot het getal 63 geschilderd, de leeftijd waarop Terry Hall overleed.

Terwijl ik naar de performance stond te kijken dacht ik aan de regels van het laatste nummer van de elpee van The Specials: 'Curtain has fallen, now you’re on your own, I won’t return, forever you will wait.'

STIJN HUIJTS

STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTEN MAASTRICHT,

> Dag van de componist 2024. Popup concerten. Op 17 juni in de Witte Rook delink.nl

> Orphée aux Enfers. Jacques Offenbachs komische opera. Op 1 juni om 20.00 uur in het Chassé Theater. philharmoniezuidnederland.nl

> La scala di seta / Il signor Bruschino (Gioacchino Rossini). In deze twee opera’s toonde de jonge Rossini voor het eerst zijn grandioze romantische stijl. Op 6 juni in het Chassé Theater. operazuid.nl

DEN BOSCH

> Dag van de componist 2024. Popup concerten. Op 17 juni. delink.nl

> Orphée aux Enfers. Jacques Offenbachs komische opera. Op

22 juni tijdens Parade Den Bosch. philharmoniezuidnederland.nl

> La scala di seta / Il signor Bruschino. In deze twee opera’s toonde de jonge Rossini voor het eerst zijn grandioze romantische stijl. Op 20 juni tijdens Opera op de Parade. operazuid.nl

HEERLEN

> A tribute to Miles Davis. Een eerbetoon aan Miles Davis, in samenwerking met Heerlen Jazz. Op 8 juni om 20.00 uur in SCHUNCK Glaspaleis. schunck.nl

> Orphée aux Enfers. Jacques Offenbachs komische opera. Op 8 juni om 20.00 uur in Theater Heerlen. philharmoniezuidnederland.nl

HELMOND

> Lavinia Meijer en Feico Deutekom. Minimal Music for harp en piano. Op 2 juni om 20.45 uur. Praam - Between Two Poles Tour 2023. Kalme en verhalende composities. Op 11 juni om 15.30 uur in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl

> Dag van de componist 2024. Pop-upconcerten. Op 17 juni in de Cacaofabriek. delink.nl

MAASTRICHT

Vrouwen aan het woord

Als artistieke brug tussen verleden en heden biedt de Landcommanderij

Alden Biesen sinds enkele jaren thematische zomerexpo’s aan. Dit jaar brengt

Alden Biesen de vrouw op een unieke manier in beeld: beeldhouwwerken uit het Bonnefantenmuseum in Maastricht gaan in dialoog met verschillende vormen van woordkunst. Vrouwelijke woordkunstenaars creëren met hun bijdragen een wisselwerking tussen beeld en klank en geven zo de beelden een stem, vertalen hun gedachten en zetten aan tot reflectie over al die vrouwen die elke dag barrières doorbreken en stereotypen uitdagen.

BEELD/Schoon. Vrouwen aan het woord, van 4 juli t/m 26 augustus in de Landcommanderij Alden Biesen in Bilzen. alden-biesen.be/beleef

> Stem des Volks Maastricht. Theatraal concert met als thema 'mensen op drift', gebaseerd op gedichten va An Packbiers (foto). Op 17 juni om 19.30 uur en op 18 juni om 14.30 uur in de Hoge Fronten. stemdesvolks.org

SITTARD

> Orphée aux Enfers. Jacques Offenbachs komische opera. Op 10 juni om 20.00 uur in het Toon Hermans Theater. philharmoniezuidnederland.nl

TILBURG

> Dag van de componist 2024. Pop-up concerten. Op 17 juni in de Heikese Kerk. delink.nl

TURNHOUT

> Theater Stap - Ensor Concours 2023. Een talentenjacht in de sfeer van de Masked Singer en Belgium’s Got Talent. Op 14, 15, 16 en 17 juni om 20.15 uur en op 18 juni om 15.00 uur in Theater Stap. warande.be

VALKENBURG

> Orphée aux Enfers. Jacques Offenbachs komische opera. Op 15 juni om 20.00 uur in het Openluchttheater. philharmoniezuidnederland.nl

> La scala di seta / Il signor Bruschino. In deze twee opera’s toonde de jonge Rossini voor het eerst zijn grandioze romantische stijl. Op 11 juni in het Openluchttheater. operazuid.nl

WEERT

> Sneak Peek. Theatrale blind date met Club Lam en Phoebe Brack. Op 22 juni om 20.15 uur in het Munttheater. viazuid.com

Diversen

ARNHEM

> (On)beperkt | Leven met een handicap. Deze tentoonstelling laat zien dat mensen de wereld ontoegankelijk maken, niet de handicap die iemand heeft. Ontmoet de museumpresentatoren. De museumpresentatoren nemen u mee op een reis door de tijd. Anton de Kom – strijder, schrijver, wegbereider. De in Suriname geboren Anton de Kom (1898-1945) was een antikoloniaal denker, schrijver, dichter, mensenrechtenactivist en verzetsstrijder. De Canon van Nederland. In deze tentoonstelling ziet u spectaculaire 'filmsets', die in elkaar overlopen en verhalen vertellen uit de Canon, verdeeld over 10 achtereenvolgende tijdvakken. T/m 31 december in het Nederlands Openluchtmuseum. openluchtmuseum.nl

BREDA

> Ambitie & Verlangen - Breda in de 19e eeuw. Met foto’s, reclamemateriaal, schilderkunst en karakteristieke wordt het verhaal van 19e-eeuws Breda verteld. De Nassaus van Breda - kasteel, land en stad. Nieuwe multimediale vaste tentoonstelling. T/m 31 december in Stedelijk Museum Breda. stedelijkmuseumbreda.be

> Cursus: Erflaters van de Westerse beschaving. Een kennismaking met de cultuur van Europa in late middeleeuwen en vroegmoderne tijd. Van 2 t/m 30 juni in SCHUNCK Glaspaleis. schunck.nl

HEERS

> Hex Tuinfestival. Ontmoetingsplaats voor liefhebbers van tuin, horticultuur en natuur. Van 2 t/m 4 juni in Kasteel Hex. hex.be

HEERLEN

> Heel Heerlen Graaft. Activiteiten voor jong en oud ihkv de Nationale Archeologiedagen, zoals Zeven naar schatten of een Romeinse wandeling. Op 18 juni van 13.00 tot 17.00 uur in het Thermenmuseum en bij De Vondst. heerlen.nl/heelheerlengraaft

HELMOND

> De Kasteeltuin. 700 jaar kasteeltuingeschiedenis. T/m 29 oktober in Kasteel Helmond. museumhelmond.nl

KERKRADE

> Expeditie. Themawerelden over gezondheid, voeding, wonen, werken en leren. Aarde theater. Spectaculaire

bioscopen met een uniek zicht op onze planeet. Zeker Weten?! Expo vol ontdekkend en onderzoekend leren voor toekomstige wetenschappers en nieuwsgierige wereldburgers van morgen. Wanderful.stream. Expositie over circulariteit. In Discovery Museum. discoverymuseum.nl

LANDGRAAF

> Archeologiedagen. Jong en oud kunnen kijken en meedoen bij nieuwe opgravingen. Van 17 t/m 19 juni bij Slot Schaesberg. slotschaesberg.nl

MAASTRICHT

> Ludwig Wittgenstein. Themadag als kennismaking met Wittgenstein. Op 4 juni om 11.00 uur uur. Wittgenstein en geloof. Seminar over Wittgensteins filosofie. Op 8 juni om 11.00 uur in Rubico. rubico.nu

ROERMOND

> Ludwig Wittgenstein. Themadag als kennismaking met Wittgenstein. Op 2 juni om 11.oo uur. Wittgenstein en geloof. Seminar over Wittgensteins filosofie. Op 12 juni om 11.00 uur in Paradies. rubico.nu

SITTARD

> Mens en Maas. Overzichtstentoonstelling over de Maas. T/m 2 juli in De Domijnen. dedomijnen.nl

TEGELEN

> Demonstratie 3D-printer. De keramist legt uit hoe hij van een ontwerp op het computerscherm komt tot een object in klei. Op 7 juni om 14.00 uur. Demonstratie kalibreerapparaat. Voor de demonstraties wordt een originele kalibreermachine gebruikt van omstreeks 1940. Op 8 juni om 14.00 uur. Demonstratie pottenbakken. Laat je betoveren door de magie van de hand van de pottenbakker die de klei tot leven brengt. Op 25 juni om 14.00 uur in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

VALKENBURG

> Een kijkje in het vernieuwde restauratieatelier. Op 16 juni om 11.00 uur in Museum Valkenburg. Wandeling. Voor jong en oud, naar de Romeinse Wachttoren. Op 17 juni om 11.00 uur, vertrek Emmaberg 2. Eropuit met de metaaldetector. Activiteit voor kinderen tot 14 jaar. Op 18 juni om 11.00 uur. Crises en Catastrofes in Valkenburg. Expositie over de watersnood 2021 en andere dramatische gebeurtenissen. T/m 16 juli in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

Control Alt Delete

De sculpturen van Jeroen Cremers verwijzen naar een fictief vervallen wereld die doet denken aan zowel oude culturen als een absurdistische cartooneske wereld. Het telkens terugkerende thema in het werk van Jeroen Cremers is het voortdurende proces van verval en opbouw. Aangegrepen door de menselijke neiging tot (zelf)destructie onderzoekt hij hoe mensen elkaar beïnvloeden en de wereld waarin ze leven opbouwen en afbreken, een cyclische beweging die de vraag oproept of daar ooit van kan worden afgeweken.

Control Alt Delete, met sculpturen van karton, keramiek en brons en collages van Jeroen Cremers. Van 3 juli t/m 6 augustus, dagelijks gratis te bezoeken tussen 13.00 en 17.00 uur in De Cacaofabriek Expo in Helmond. cacaofabriek.nl/expo

VENLO

> De Zonnekoning en Oranje. Expositie over Lodewijk XIV die 350 jaar geleden in dertien dagen tijd Maastricht veroverde. Van 10 juni t/m 7 januari 2024 in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

colofon &paper

&PAPER is het service- en agendakatern van ZOUT. &PAPER bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de ZOUT-redactie.

Coördinatie en eindredactie

Christiane Gronenberg

Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zoutmagazine.eu/adverteren

Wilt u agenda-items aanleveren? Kijk voor de voorwaarden op zoutmagazine.eu/zout-agenda

Jeroen Cremers, Sentinel

ONDERTUSSEN IN...

AMSTERDAM

Van Gogh in Auvers - Werken uit de laatste, zeer productieve levensmaanden die Vincent van Gogh in het Franse dorp Auvers-surOise doorbracht. - T/m 3 september in het Van Gogh Museum. vangoghmuseum.nl

General Idea - Het uit Felix Partz, Jorge Zontal en AA Bronson bestaande collectief General Idea (1967-1994) was een voorloper van creatief activisme. - T/m 16 juli in het Stedelijk. stedelijk.nl

BERLIJN

Zwischen Schmerz und Seeligkeit - Groot overzicht van Hugo van der

Goes (omstreeks 1440–1482/83), een schilder in de traditie van Jan van Eyck en Rogier van der Weyden. - T/m 16 juli in de Gemäldegalerie. smb.museum

Timeless - Het werk van tien hedendaagse Oekraïense kunstenaars in dialoog met objecten uit de 3e tot 18e eeuw uit de collectie van het museum. - T/m 17 maart 2024 in het Bode-Museum. smb.museum

Retrotopia - Over de invloed van design in de landen van het voormalige Oostblok en exJoegoslavië in de jaren 1950 tot 1980. Tijdens de Koude Oorlog

muteerden design en architectuur tot een spiegel van de geopolitieke confrontatie tussen de VS en de USSR. - T/m 16 juli in het Kunstgewerbemuseum. smb.museum

Dreams Have No Titles - Zineb Sedira bouwde een filmset van de avant-garde filmproductie in de jaren 1960 en ‘70 na, die veel vertelt over het mislukken van de dromen van de emancipatie. - T/m 30 juli in Hamburger Bahnhof. smb.museum

BRUSSEL

Four Sisters - Werk van Chantal Akerman, Marianne Berenhaut, Sarah Kaliski en Julia Pirotte, vier Joodse kunstenaars die rechtstreeks of via hun familieleden de bezetting en de deportaties tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt. - T/m 27 augustus in het Joods Museum. mjb-jmb.be

The Harlem Fantasy 82 - In 1982 kreeg de toen 21-jarige fotograaf Nick Kuskin een bijzondere uitnodiging: de jaarlijkse Harlem Fantasy Ball II vast te leggen, een legendarische avond van avant-gardistische zelfexpressie van mensen uit queer en zwarte gemeenschappen. - Van 20 mei t/m 17 september in Bozar. bozar.de

DEN HAAG

Escher. Andere wereld - M.C. Eschers prenten met optische illusies en onmogelijke architectuur gecombineerd met installaties van het Belgische kunstenaarsduo Gijs Van Vaerenbergh. - T/m 10 september in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

Vlaams expressionisme. Heerlijke herinneringen - Over een kunststroming van de jaren 1920 waarin Gustave De Smet (1877-1943)

en Frits Van den Berghe (1883-1939) een sleutelpositie innemen. - T/m 20 augustus in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

Groeipijn - Adolescentie, de levensfase tussen 10 en 20 vol kwetsbaarheid, energie en het testen van grenzen, intrigeerde talloze kunstenaars, van Ferdinand Hodler tot Hellen van Meene. - T/m 4 juni in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

Verliefd, verveeld, verslapen - Een fotografische reis door 150 jaar onderwijs. - T/m 6 augustus in het Fotomuseum. fotomuseumdenhaag.nl

Over fotografie gesprokenEen selectie uit de collectie van amateurfotograaf en verzamelaar Simon Ophof. - T/m 23 oktober in het Fotomuseum. fotomuseumdenhaag.nl

FRANKFURT

Martha Rosler - Solotentoonstelling van de Amerikaanse conceptuele kunstenaar Martha Rosler die vragen rondom macht, geweld, schoonheidsidealen, oorlog en consumptie onderzoekt.- Van 6 juli t/m 24 september in Schirn. schirn.de

Arno Rafael Minkkinen, Puumala Mattomies (1984), te zien in Over fotografie gesproken in het Fotomuseum in Den Haag. © Arno Rafael Minkkinen / Collectie Fotomuseum Den Haag

KEULEN

Ursula - That’s Me. So What?Ursula Schultze-Bluhm (1921-1999) ondermijnde met haar kunst graag de werkelijkheid en daagde sociale en artistieke autoriteiten uit. - T/m 23 juli in Museum Ludwig. museum-ludwig.de

LIVERPOOL

Liverpool Biennial - Grootste festival in het Verenigd Koninkrijk voor hedendaagse kunst. - Van 10 juni t/m 17 september. biennial.com

LONDEN

A World in Common - Hedendaagse fotografie van het Afrikaanse continent. - Van 6 juli t/m 14 januari 2024 in Tate Modern. tate.org.uk

Hilma af Klint & Piet Mondriaan. Forms of Life - De twee kunstenaars hebben elkaar nooit ontmoet, maar hun gedeelde interesse in spiritualiteit, wetenschappelijke ontdekkingen en wijsbegeerte bieden inspirerende aanknopingspunten voor een duopresentatie. - T/m 3 september in Tate Modern. tate.org.uk

MILAN

Cere Anatomiche - Twee

verschillende perspectieven op het menselijk lichaam: anatomische wassen beelden uit de 18e eeuwse in combinatie met korte films van de Canadese filmregisseur David Cronenberg. - T/m 17 juli in Fondazione Prada. fondazioneprada.org

PARIJS

Avant l’orage - Het werk van een twintigtal kunstenaars, met o.a. een monumentale installatie die Danh Vo in de Rotunda van het museum creëerde. - T/m 11 september in de Bourse de Commerce. pinaultcollection.com

Norman Foster - Meer dan honderd projecten van de Britse architect en ontwerper. - T/m 7 augustus in Centre Pompidou. centrepompidou.fr

Léon Monet - Léon Monet (18361917) was kleurchemicus, industrieel en verzamelaar en speelde een sleutelrol in de carrière van zijn broer Claude. De expositie toont een honderdtal werken uit Léons collectie, archiefdocumenten en familiefoto's. - T/m 16 juli in Musée du Luxembourg. museeduluxembourg.fr

Manet / Degas - Over de rol van Édouard Manet en Edgar Degas in de vernieuwing van de schilderkunst in de jaren 1860 tot 1880. - T/m 23 juli in Musée d’Orsay.

Voyage vers l’intérieur - Eerste grote solo-expositie voor het abstracte expressionisme van de Noorse AnnaEva Bergman (1909-1987). - T/m 16 juli in het Musée d’art moderne de Paris. mam.paris.fr

ROTTERDAM [H]erkennen HerbouwenWonderkamers over het Rotterdams Koloniaal verleden, samengesteld door Patricia Kaersenhout met eigen

werk, werk van andere kunstenaars en archiefstukken. - Van 24 juni t/m 29 oktober in de Kunsthal. kunsthal.nl Snelfotografie - Over een rage in de jaren 1912 tot 1925 toen een snel fotoportret betaalbaar werd voor het brede publiek. - Van 3 juni t/m 10 september in het Nederlands Fotomuseum. nederlandsfotomuseum.nl

WEIL AM RHEIN

Garden Futures - Welke ideeën hebben ons beeld van de ideale tuin gevormd? Welke bijdrage leveren tuinen aan een waardevol leven? Vitra Museum schetst de geschiedenis en toekomst van de moderne tuin. - T/m 3 oktober in Vitra Design Museum. designmuseum.de

WENEN

Andy Warhol bis Damien HirstTweede deel in een serie van het museum over de geschiedenis van de prentkunst, vertrekkend bij de jaren 1960. - T/m 23 juli in Albertina. albertina.at

Martha Rosler, Cargo Cult, uit de serie Body Beautiful, or Beauty Knows No Pain, (1966-1972), te zien in Museum Schirn in Frankfurt. © The Artist, Galerie Nagel Draxler Berlin / Köln / München