ZOUT 3-2023

Hetgrootstecultuurblad vanNederlandenVlaanderen

Miet Warlop, wervelwind

Vivian Ammerlaan

Maarten Doorman

Enzo Mari

Sarah Moeremans

Indra Moonen

Jos Palm

Erik Satie

Hendrickje Schimmel

Toon Teeken

7 EDITORIAL

Waar de overheid afwezig is ‘De roes van de overwinning loopt vroeg of laat uit op een katerig gevoel’

8 Van colporterende SP’er tot zelfhulpkatholiek

Jos Palm, kind van Maria en Mao, kijkt terug op zijn loopbaan

13 PLEASED TO MEET YOU Het vleesgeworden grote gebaar

Leon Verdonschot heeft een zwak voor U2, én voor Bono

14 Liever op het dak van het theater dan in de zaal

Nederlands Blazers Ensemble heeft een eigen kijk op de muziek van Erik Satie

16 Toon Teeken, een milde beeldenbestormer

Door de onvoorspelbare individualiteit vormen zijn portretten een soort familie

18 AN OLAERTS Bloemen noch kransen voor deze columnist Godfried wie? Een ridder? Nee? Op een pony dan! Ook niet? Hoe nog? Bomans? Nee!

20 BITS Knutselen met oervormen

Een repeterend element dat zijn eigen schoonheid krijgt

20 STUDIO

‘Ik zie geen kleuren als ik een foto maak’

Indra Moonen over het doseren van de imperfectie

22 Tussen Bizet en Iron Maiden

Maarten Doormans over de historische relatie tussen Frankrijk en Duitsland

24 IN BEELD

De grond onder je voeten Waar de eeuwenoude boomgaard stond, gaapt nu een 400 meter diep gat

27 OOGAPPEL Hoe het is om jong te zijn Kevin Toma pleit voor een Oscar voor de Beste Scene

28 Miet Warlop maakt de soundtrack van haar leven

Theatermaakster drijft haar acteurs en zichzelf tot het uiterste

30 FEUILLETON Vruchten aan dezelfde boom

Vivian Ammerlaan in Den Bosch | Bevroren muziek in Maastricht | Hendrickje Schimmel in Antwerpen | Jongeren als curator in Heerlen

32 Italiaanse ontwerper Enzo Mari in Genk

'Dit is niet goed. Dit slaat helemaal nergens op.'

34 BLENDR & FILTR

Reizigers in de tijd 'Ach ja, bruiloften. Mensen verzinnen van alles om het gapende gat even te vergeten’

34 DE VOORKEUR VAN

Sarah Moeremans ‘Goed theater is geloofwaardig en niet waarachtig’

35 ZOUT boeken top-10

Het maandelijkse serviceen agendakatern met:

38 DAVID BOWIE EN FRANK ZAPPA WAREN FAN VAN HAAR

Louise Lecavalier is te gast bij schrit_tmacher festival

40 CULTUURAGENDA

40 COLUMN

Hans Gubbels over de vele vormen van verleiding

43 COLUMN Dingeman Kuilman over hoopgevende kunst in Kyiv

46 ONDERTUSSEN IN… Culturele highlights in de rest van Europa

Cover: Theatermaakster Miet Warlop. foto Marleen Daniëls Zie pagina 26 e.v.

Ja! Ik wil een abonnement op ZOUT magazine en ontvang Brave New World van Hans den Hartog Jager als welkomstcadeau.

Word abonnee van ZOUT magazine en ontvang Brave New World als welkomstcadeau. U krijgt dan maandelijks ZOUT magazine toegestuurd à 73 euro per jaar. Wacht niet, op is op!

zoutmagazine.eu/abonnees

Het zijn opwindende tijden voor jonge schilders: corona, #metoo, Black Lives Matter, het klimaat, mondialisering – allemaal thema’s die vragen om een reactie. Alleen, hoe toon je als jonge schilder je betrokkenheid, in je eentje, in je atelier, met verf en doek? En wat betekent die betrokkenheid als je schilderijen ineens belanden in de greep van de markt?

Brave New World, geschreven door kunstcriticus Hans den Hartog Jager, laat zien dat jonge kunstenaars met zeer verschillende achtergronden op grote vragen heel verschillende, fascinerende antwoorden geven. Zijn boek biedt een intrigerend overzicht van de schilderkunst van deze tijd.

7Hans den Hartog Jager, Brave New World. Amsterdam, Athenaeum, 2023.

Waar de overheid afwezig is

Waarschuwing vooraf: deze nieuwe ZOUT kan aanstichten tot verzet.

Ja, verzet!

U denkt misschien: laten we het in de kunsten vermakelijk houden, deze tijden zijn al uitdagend genoeg. Alleen, is kunst niet altíjd een vorm van verzet?

Soms toont het verzet zich in de vorm van een gebalde vuist of een beschilderd spandoek. Meestal onttrekt verzet zich aan de blik van het publiek, omdat het niet buiten het atelier of studio komt, als overwinning van de kunstenaar op de chaos dan wel de existentiële leegte in zichzelf.

Luid en duidelijk klonk het verzet van milieuactivisten eerder dit jaar in Lützerath. Het Duitse dorpje is het zoveelste dat moet wijken voor de uitdijende bruinkoolgroeve van energiereus RWE. Fotograaf Matthias Jung volgde jarenlang de lotgevallen van de inwoners, zie pagina 24 van deze nieuwe ZOUT. Hij weet op wie in dit gebied in ieder geval niet meer te rekenen is. Bij een voorval in de dorpen bellen de mensen niet de politie, maar de beveiligers van RWE. ‘Ze beseffen dat de overheid hier afwezig is.’ Jung richt zijn lens ook op de 80-jarige Inge Broska. Zij organiseert sinds 1992 haar eigen, poëtische protest tegen de afgravingen. In haar Hausmuseum verzamelt ze de voorwerpen die inwoners achterlieten bij vertrek.

‘De roes van de overwinning

loopt vroeg of laat uit op een katerig gevoel’

Gelukkig gaat verzet in de kunsten vaak gepaard met humor. Neem early adopter Erik Satie, die weigerde muziek te componeren naar de verwachtingen van zijn collega’s. Door Claude Debussy aangesproken op zijn ‘vormloze composities’ schreef Satie Drie stukken in de vorm van een peer, dat overigens uit zes stukken bestaat. Satie's tegendraadsheid werkt nog steeds aanstekelijk, zo blijkt uit het interview van Emile Hollman met Bart Schneemann van Het Nederlands Blazers Ensemble (pagina 14). In hun Concert in de vorm van een peer doen ze, u voelt hem al aankomen, één ding zeker niet: braaf Satie spelen.

Mocht u zich laten verleiden tot een vorm van verzet én ermee succesvol zijn, dan haalt Maarten Doorman u terug naar de realiteit. In zijn boek Een jager in het woud. Frankrijk, Duitsland, Europa waarvan u vanaf pagina 22 een voorproefje kunt lezen, verkent hij de geschiedenis van de conflictrijke relatie tussen Duitsland en Frankrijk. Een geschiedenis zonder winnaars, concludeert Doorman: ‘De roes van de overwinning loopt vroeg of laat uit op een katerig gevoel, of in het beste geval op potsierlijkheid.’

Zonder dat we er vooraf op aanstuurden, lijkt deze ZOUT 3 een nummer met verzet als rode draad. We laten journalist en radiomaker Jos Palm terugblikken op zijn revolutionair verleden, en bezochten een expositie van de Italiaanse vormgever Enzo Mari, voor wie verzet het beginpunt was van al zijn denken en doen.

Fotografe Indra Moonen (pagina 20) raakte verliefd op analoge fotografie met glasplaten, een oud en deels onvoorspelbaar procedé. Het artistieke verzet dat daarin schuilt lijkt mij even belangrijk als de gebalde vuist: het verzet tegen perfectie.

CHRISTIANE GRONENBERG co-hoofdredacteur

c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Van colporterende SP’er tot zelfhulpkatholiek

Als rebellerende katholiek raakte Jos Palm verzeild

bij de SP. Later werd hij hoofdredacteur van het

Historisch Nieuwsblad en de stem van OVT, het geschiedenisprogramma op Radio1. Nu hij met pensioen gaat, blikt hij met PAUL VAN DER STEEN terug. ‘De gedachte dat kapitalisme niet alleen een feestje is, wint

In den beginne was er het roomskatholicisme. Later kwam het socialisme, van de strengste soort, ervoor in de plaats. Twee keer klampte Jos Palm zich vast aan in steen gebeitelde waarheden; het was zijn liefde voor geschiedenis die hem, weer een tijdje later, leerde relativeren. Nu zegt hij: ‘Verhalen uit het verleden zorgen voor empathisch vermogen, het inzicht dat er verschillende werkelijkheden bestaan.’

De stem die het zegt was jarenlang onlosmakelijk verbonden aan OVT (afkorting van onvoltooid verleden tijd), het geschiedenisprogramma van de NPO op Radio1. Op 26 maart presenteert Palm voor het laatst. ‘Ik had wel door willen gaan. De VPRO heeft me nadat ik 66,7 jaar was geworden zes maanden respijt gegeven. Maar nu stopt het echt.’

Drie dagen voor zijn afscheid verschijnt een nieuw boek van zijn hand: Kind van Maria en Mao. Het is zijn levensverhaal, naar zijn zeggen is het ook het verhaal van een generatie. ‘We waren de eersten die autonomie zochten. Maar we kwamen uit het autoritaire model van strenge religies. De meesten van ons waren niet in staat om de vrijheid in hun eentje te vinden, konden niet zonder steuntje in de rug. Nieuw gezag, ditmaal zelf gekozen, hielp ons er doorheen.’

Jos Palm (Zeddam, 1956) groeide als jongste van zes op in een streng katholieke familie in de Achterhoek. ‘Bij toeval kregen we een antiautoritaire opvoeding: mijn

moeder kwam uit een gebroken gezin, mijn vader had als nakomertje nauwelijks een familieleven meegemaakt. Als kinderen moesten we hun leven betekenis geven en voor geluk zorgen. Vooral door te leren. Minimaal hbs. Vanuit hun hartstochtelijke behoefte aan harmonie durfden mijn ouders niet tegen ons op te treden, ze wilden niet het risico lopen hun kinderen van zich te vervreemden.’

Vader ‘Pietje’ Palm dreef een elektronicazaak. ‘Hij was een beetje een rommelmiddenstander, die in het dorp als zonderling werd gezien. Eigenzinnig. Altijd in zijn overalletje. Altijd oude auto’s bij de deur.’ Dat recalcitrante zat ook in zijn zoon Jos. Die liep, gekleed als hippie, vast op de middelbare school. Net als de andere kinderen in het gezin had hij ook het geloof achter zich gelaten; het Grote Niets wachtte. Platen van alternatieve popidolen als Frank Zappa en Bob Dylan boden houvast. ‘Je begreep er de helft van, maar je wist dat het protest was.’ Na enige tijd zorgde actiewerk voor de Wereldwinkel in Doetinchem weer voor enige richting.

Via zijn in Nijmegen studerende oudste zus, Palm omschrijft haar als zijn tweede moeder, raakte hij rond zijn zeventiende in de ban van de SP, toen nog een marxistischleninistische splinterpartij, en trok zich op aan het voorbeeld van de gestaalde kaders daar. ‘Ik wilde zijn als voorzitter Hans van Hooft, droeg dezelfde jasjes en had

weer terrein bij me.’

dezelfde snor. Wel bijgetekend met vilstift, want ik had nog niet zoveel. En dan maar hopen dat het niet ging regenen tijdens het colporteren.’

Achteraf omschrijft hij het als streeksocialisme: een stem geven aan de gewone man, waar die er nog geen had. ‘We imiteerden de arbeider ook. We dronken zwarte koffie, rookten zware shag. En als we blaadjes aan het vouwen waren, klonken de Zangeres Zonder Naam en Jacques Herb en zongen we luidkeels mee.’

Ondanks de scheiding der wegen bleven de opstandige kinderen Palm aanvankelijk thuis wonen. ‘Gewapende lieve vrede, daar kwam het familieleven op neer. Beneden heersten God, Jezus en Maria. Boven bepaalden Marx, Mao en Lenin de inrichting.’

Intussen trok hij met het SP-partijblad in de hand langs duizenden deuren, een gewoonte die de partij de bijnaam ‘de Rode Jehova’s’ opleverde. ‘Het geloof in de blijde boodschap en de bekeringsijver lieten mijn laatste restje verlegenheid verdwijnen. Tien jaar trekken aan een dood paard. En al verkocht je nauwelijks een blaadje, de overtuiging dat de revolutie zou komen, bleef overeind - al had niemand een idee hoe. Gelukkig waren we verhoudingsgewijs brave ventjes. Voor zover ik weet is er nooit één SP’er bij acties van de Rote Armee Fraktion betrokken geweest. De verklaring: door nooit te ver voor de massa uit te lopen.’

Terugkijkend was het interesse in geschiedenis die altijd wat lucht bood. ‘Het dogma heeft mij daardoor misschien niet voor 100, maar voor 98 of 96 procent weten te vangen. En dat gaatje werd in tien jaar SP langzaam groter. Tot ik dacht: hier klopt iets niet. Inclusief de steun voor de moorddadige optredens van Stalin en Mao.’

Toen hij voor de lerarenopleiding geschiedenis naar Amsterdam verhuisde,

stapte hij uit de partij. Een pijnlijk afscheid. ‘In de laatste jaren was ik het SP-opperhoofd in Doesburg. Ik had er een vriendin met wie ik heel gelukkig was, maar ik kon er niet blijven. Mijn vriendenclub was voor een groot deel SP. Het huisje waar we woonden was het partijcentrum; alles viel samen, en alles viel daarna weg. Voor de SP bestond ik niet meer. Twijfelaars en afvalligen hoorden thuis op de mestvaalt van de geschiedenis.’

Nog één keer gleed Palm weg in een soort fundamentalisme. Als een van de mede-oprichters en hoofdredacteur van het Historisch Nieuwsblad leidde hij het tijdschrift zeven jaar lang ‘als een soort sekte. Iedere medewerker moest als een soort beroepsrevolutionair altijd oproepbaar en beschikbaar zijn. Dat blaadje moest en zou een succes worden. Een minder goed artikel van een medewerker voelde daardoor als een aanval op mezelf. Ik werd een kleine Matthijs van Nieuwkerk binnen dat clubje. We richtten ons ook radicaal en ijzerenheinig tegen de gevestigde orde, de klasse van hoogleraren.’

Hij denkt er met schaamte aan terug: ‘Medeoprichter Frans Smits en ik gedroegen ons als ayatollahs. Bij historische manifestaties zaten we op de eerste rij nee te schudden of op andere fysieke wijze uiting te geven aan onze afschuw van de kortzichtigheid bij de spreker tegenover ons. Verschrikkelijk!’

Het eindigde met een knal. Er moesten koppen rollen, waaronder die van Palm. De hang naar sekteachtige clubjes verdween definitief; zijn eerste twee geloven zijn daarentegen niet helemaal verdwenen.

‘Met mijn verstand geloof ik geen zak meer

van het katholicisme. Maar mijn lichaam, mijn hart en alles wat onbenoembaar is zeggen andere dingen: dat dat geloof, met zijn manier van voelen en denken plus de rituelen mij tot rust brengt. Daar kan geen psychotherapeut tegenop. Een paar dagen na de dood van mijn vader ging ik voor zijn bidprentje staan en bad ik een Onze Vader en een Weesgegroetje. En ging als een ventje van tien allerlei wensen doen.’

Op dezelfde plek staan inmiddels nog meer bidprentjes. ‘Ik sta er nog elke avond. Als een soort zelfhulpkatholiek. Eén minuut per etmaal. Dat zit er nog. Meer ook niet.’

De afkeer van de socialistischer dogma’s en de mensen die ze bleven uitdragen, zat hem langer in de weg. ‘Terwijl de kern van Marx’ leer niet zo verkeerd is: eerlijker willen verdelen, en de analyse waar het fout gaat. De gedachte dat kapitalisme niet alleen een feestje is, wint weer terrein bij me.’

Qua inzichten over de menselijke soort - de mens is een product van de omstandigheden en in wezen goed - vindt Palm het socialisme oninteressant. ‘Aan het katholieke zondebesef hebben we ook niets; wel aan het inzicht dat we niet vanzelf goed zijn en deugen. Dat we best een beetje mogen twijfelen aan onze volmaaktheid.’ Z

Jos Palm, Kind van Maria en Mao. Het verhaal van een generatie. Amsterdam. Uitgeverij Atlas Contact, 2023. Verkrijgbaar vanaf 23.3

Jos Palm als jonge demonstrant

 Bibliotheek Genk

Stadsplein 3, Genk | +32 89 65 35 30 | bibliotheekgenk.be/jeugdboekenmaand

Diverse activiteiten in het kader van de Jeugdboekenmaand:

Uit de hand | T/m 29 april, open 10 tot 18 uur, op zaterdag van 10 tot 16 uur | gratis | In de expositie Uit de hand van het illustratorenkoppel Jacques & Lise kunnen kinderen en gezinnen de kleurrijke wereld ontdekken van drie van hun bijzondere prentenboeken: Henry, Pia, en Viktor.

Workshop voor kinderen (6-7 jaar): druktechnieken | woensdag 1 maart om 15.20 uur

Workshop voor kinderen (vanaf 8 jaar): GIFjes maken op een iPad | zaterdag 4 maart om 9 en 11 uur | Inspiratiebron voor de workshops is de expositie Uit de hand.

in de bieb

 De Bibliotheek Bibliorura

0475 519 000 | bibliorura.nl/boekenweek

Schrijversbezoek Pieter Waterdrinker | zo 12 maart, 14-16 uur | Pieter Waterdrinker wordt geïnterviewd door Frans Pollux. Inclusief boekverkoop en signeersessie | 7,50 euro leden, 10 euro niet-leden (inclusief drankje)

locatie: Oetsjpanning De Meulenberg, Waterschei 71, Melick (Roerdalen)

 SCHUNCK Bibliotheek

Bongerd 18, Heerlen | 045 5772225 | schunck.nl

AI-Parade | 1 t/m 31 maart | Expo’s, lezingen en workshops rondom het thema kunstmatige intelligentie.

Documentaire Coded Bias | wo 1 maart, 19.30 uur | gratis, wel aanmelden | Vertoning van de documentaire Coded Bias, met na afloop paneldiscussie met o.a. Renske Leijten (SP, Toeslagenaffaire).

Schrijversbezoek Bas Haring | zo 5 maart, 13.30 uur | gratis, wel aanmelden

Filmweekend: Kunstmatige intelligentie en de liefde | 17 t/m 19 maart | 8,50 euro per film | Filmhuis De Spiegel

Schrijversbezoek Marcel van Roosmalen | do 30 maart, 19.30 uur | 5 euro

Het vlesgeworden grote gebaar

Toen ik rond de jaarwisseling in Berlijn was, hoorde ik in de lobby van mijn hotel Do They Know It’s Christmas van Band Aid. Het was niet de bekende versie uit 1984, maar een van de nieuwere, ik denk die uit 2014.

De tekst ervan is in de loop der jaren in toenemende mate bekritiseerd (vanwege Afrika als het continent ‘Where nothing ever grows / No rain or rivers flow’), maar nu pas hoorde ik dat er één zin uit het nummer was verdwenen, namelijk de ergste: 'Well tonight thank God it's them instead of you', gezongen door Bono.

Misschien omdat U2 een band is die ik associeer met Berlijn (net als onder meer David Bowie en Iggy Pop), misschien omdat ik momenteel in een theatershow mijn overleden vriend Erik van Bruggen eer, en daarin ook zijn onvoorwaardelijke liefde voor U2 langskomt, maar ik had in Berlijn een U2-revival.

U2 is een band waarvoor ik met sommige mensen een liefde deel, maar die ook hartstochtelijk wordt gehaat. Ik heb nooit precies begrepen waarom. Ik hoorde wel steeds de argumenten (Bono is een predikant, de band is niet rock ’n roll genoeg, de nummers zijn te gezwollen), maar overtuigend vond ik ze nooit. In een boekhandel in Berlijn (een van de vele, alleen daarom is het al mijn lievelingsstad) kocht ik Bono's zojuist verschenen autobiografe Surrender, geschreven aan de hand van veertig van zijn nummers en teksten.

Ik weet niet of het Bono’s bedoeling was (misschien ook wel, aan zelfspot heeft hij geen gebrek, en hij spaart zichzelf ook niet wanneer hij terugblikt op de bekritiseerde samenwerking met Apple waardoor in 2014 500 miljoen mensen ongevraagd het nieuwe U2-album in hun bibliotheek terugvonden), maar hij legt zelf beter dan wie ook uit waarom zoveel mensen niets met zijn band hebben. En ik wel.

Bono en zijn band zíjn het vleesgeworden grote gebaar. En hij weet precies waarom: ‘Grote drums, grote thema’s, grote emoties. Ik heb altijd gehouden van muziek die groots is. Nummers zijn mijn gebeden. Ze zijn ook de plek waarin ik leef, en als je leeft in je nummers, kun je maar beter zorgen dat er voldoende ruimte is. Het formaat van het nummer is belangrijk. Je emotionele leven moet er in passen.’

En nee, ze zijn níet de vleesgeworden pure rock ’n roll. Dat vindt Bono zelf ook: ‘De muziek van U2 is nooit echt rock ’n roll geweest. Onder de hedendaagse huid is het opera; grote muziek en grote emoties, ontgrendeld in de popmuziek van deze tijd. Geleid door een tenor die niet wil accepteren dat hij een bariton is. Een kleine man die gigantische nummers zingt.’

In zijn boek komt hij ook terug op die ene zin van Band Aid, die hij ‘de meest problematische van het hele nummer’ noemt. Hij herinnert zich zijn eerste reactie toen een van de twee schrijvers van het nummer, Bob Geldof, hem de tekst gaf: ‘Ik zing ieder regel, behalve deze’.

LEON VERDONSCHOT

‘Als je leeft in je nummers, kun je maar beter zorgen dat er voldoende ruimte is’

Bono over zichzelf: ‘Een kleine man die gigantische nummers zingt.’ foto Standaard Uitgeverij/John Hewson

liever op het dak van het theater dan in de zaal

Ze wisten in het begin van de vorige eeuw in Parijs nauwelijks wat ze met hem aan moesten. De recalcitrante eigenheimer Éric Alfred Leslie Satie uit Honfleur, hij noemde zich Erik Satie, was onhoudbaar op het conservatorium maar ontwikkelde een eigen, voor die tijd revolutionaire minimalistische stijl. Intussen is zijn reputatie groter dan zijn omvangrijk oeuvre

Erik Satie (1866-1925) was een van de kunstenaars die de wijk Montmartre aan een imago hielp. Daar, in bar Le Chat Noir, trad de man met sik en bolhoed op als pianist. Om geld gaf hij niks, om reputatie nog minder.

Erik Satie kennen we vooral van zijn melancholische pianostukken. Nu gaat het swingende Nederlands Blazers Ensemble met zijn werk aan de haal. Artistiek leider Bart Schneemann legt aan EMILE HOLLMAN uit waarom. ‘We worden enthousiast van muziek die niet voor de hand ligt.’

Bart Schneemann en het Nederlands Blazers Ensemble. foto Hans van der Woerd

Hij gaf zijn stukken titels mee als Gedroogde Embryo’s of Dingen die je links en rechts ziet (zonder bril). Zijn Ergernissen kreeg als bijsluiter mee om het stuk 840 keer te spelen. Hij introduceerde geluiden van een typemachine of een pistool of een sirene in zijn stukken en in de partituur kon opeens staan dat de tabak op was. Hij noemde zichzelf geen musicus maar fonometrist, iemand die geluiden meet. ‘De fonologie is superieur aan muziek’, vond hij. ‘Daar zit meer variatie in.’ Evengoed kon hij furieus reageren op recensenten. Het leverde hem zelfs een celstraf op.

Schneemann met Satie? ‘We spelen liefst repertoire dat niet per se voor blazers is geschreven. Richard Strauss schreef symfonieën voor blazers, wij deden liever Die vier letzte Lieder. We worden enthousiast van muziek die niet voor de hand ligt.’ Het basisidee achter Concert in de vorm van een peer is dat Satie aanschuift in het theater om naar zijn eigen werk te luisteren en te kijken. Ook de dadaïstische film Entr’act van René Clair, op muziek van Erik Satie, met Marcel Duchamp en Man Ray die zitten te schaken op het dak van Théâtre des Champs-Elysées, wordt tijdens het concert getoond. Schneemann: ‘De voorstelling is heel visueel. We maken gebruik van het kanon, het schaakspel en de lijkstoet in de film, maar ook van filmtechnieken die voor het eerst werden gebruikt, zoals slow motion. We beginnen natuurlijk bij de Gymnopédies; daarna komt zijn oeuvre voorbij.’

Beroemde tijdgenoten als Jean Cocteau, Pablo Picasso, Sergej Diaghilev en Claude Debussy erkenden zijn genie. Toen de laatste hem aansprak op zijn vormloze composities schreef hij Drie stukken in de vorm van een peer - dat overigens uit zes stukken bestaat. Het Nederlands Blazers Ensemble speelde ermee, en maakte de voorstelling Concert in de vorm van een peer.

Artistiek leider van het ensemble is de in Melbourne geboren en in Venlo getogen hoboïst Bart Schneemann (1954). Hij droeg Satie zelf aan bij zijn blazende kornuiten. ‘Ik was altijd gecharmeerd van de non-conformistische manier waarop hij in het vak stond. Alles wat hij deed was tegendraads.’ En niet alleen in het vak. In 1889 verhuisde Satie naar Arcueil, elke ochtend liep hij tien kilometer naar zijn studio in Parijs en ’s avonds weer tien kilometer terug. In de 27 jaar dat hij in Arcueil woonde, kwam nooit iemand op bezoek.

Satie was een veelzijdig componist, hij schreef ook voor film en theater - maar nooit een stuk voor blazers. Dus wat wilde

Satie had een broertje dood aan musici die voortdurend hetzelfde repertoire speelden, of bleven hangen in een eigen stijl – wat hij Debussy verweet. Je moest jezelf blijven vernieuwen. Dus gaat het NBE, aldus Bart Schneemann, ‘niet braaf Satie-stukken spelen. Hoe schitterend die Gymnopédies ook zijn.’

Is het lastig om pianowerk om te zetten naar blazers? Schneemann: ‘Dat viel wel mee, al was het soms een tour de force. We hebben voor elk stuk een andere componist/arrangeur gevraagd, waardoor ze een eigen karakter krijgen. Soms zijn de interpretaties heel vrij, zoals die van Micha Hamel die de Gnossiennes bewerkte tot een soort zigeunermuziek. Het voordeel is dat pianomuziek er niet per se slechter van wordt omdat je veel meer kleur kunt maken en toevoegen met de bezetting die we hebben. Naast blazers gebruiken we ook een duduk (een oud Armeens blaasinstrument, gemaakt van abrikozenhout, red.), een harp, allerlei slagwerk en een viool.’

Naast muziek en beeld worden ook Satie’s teksten gebruikt. Diens ‘in kunst schuilt

geen waarheid’ noemt Schneemann de essentie van de voorstelling. ‘Dat is nou precies wat er sympathiek is aan Satie: dat de kunst niet een grote K moet hebben, maar ook in het variététheater thuishoort of op de hoek van de straat of achter een begrafenisstoet in Parijs. En liever op het dak van het theater dan in de zaal. Niet het pluche, niet de stropdas, niet het dure ticket of braaf klappen, de kunst zou veel nonconformistischer moeten zijn’. Volgens Schneemann droeg Satie een pak en een bolhoed omdat die een wereld vertegenwoordigen waar hij tegenaan wilde schoppen. ‘De kunst is sindsdien eerder meer elitair geworden dan minder. Het gaat vaak om de kleren van de keizer, en er gaat veel geld in om. Hij was wars van pretenties. Als Satie bij onze voorstelling echt op de eerste rij zou zitten, dan zou hij tevreden zijn. Hoe extremer we met zijn muziek omgaan, hoe beter.’ Z

In de 27 jaar dat hij in Arcueil woonde, kwam nooit iemand op bezoek

Nederlands Blazers Ensemble, Concert in de vorm van een peer. Tournee met optredens in o.a. Nijmegen, Breda, Tilburg en Helmond. nbe.nl

Santiago Rusiñol, Erik Satie achter het harmonium (1891).

Toon Teeken, een milde beeldenbestormer

Vanuit kunsthistorisch perspectief is het voortbestaan van de portretkunst best verwonderlijk; eind negentiende eeuw leek het genre zonder toekomst. Charles Baudelaire, behalve een van de grootste dichters van de moderne wereld ook een van de boeiendste kunstcritici, meende dat de fotografie de doodsteek zou zijn voor de verbeelding; ze zou tweederangs-talenten aantrekken en ambitieuze portretschilders brodeloos maken. De individuele portretkunst, in vroegmoderne tijden ontstaan en tot bloei gekomen in Vlaamse, Zuid-Duitse en Italiaanse steden (met dank aan kunstenaars als Van Eyck en Memling, Holbein en Dürer, Antonello en Rafaël), zou als gevolg van de technologische revolutie een roemloze dood sterven.

Een paar keer lag het geschilderde portret op de intensive care, tegenwoordig is het weer springlevend. Een van de vernieuwers van het genre, vindt CYRILLE OFFERMANS, is Toon Teeken.

‘Door de onvoorspelbare individualiteit waarin ze tot leven komen, vormen zijn portretten een soort familie.’

Marcel Proust, (2010), 50x40cm

Clara Iannotta, (2022), 45x50cm

Een paar keer lag het geschilderde portret inderdaad op de intensive care, tegenwoordig is het weer springlevend. Sommige van de interessantste kunstenaars hebben zich erin gespecialiseerd. Een speciale vermelding verdient Francis Bacon, die het genre in de jaren vijftig van de vorige eeuw met zijn provocerende pausportretten nieuw leven inblies. Later, dichter bij huis, denk ik aan Marlene Dumas, aan Sam Dillemans en Luc Tuymans, aan Emo Verkerk en vooral aan Toon Teeken.

De portretten van Toon Teeken (Heerlen, 1944), waar ik me hier tot beperk, zijn van een ongekende originaliteit en een dwingende kracht; dat is een eerste indruk die door elke volgende confrontatie bevestigd wordt, ze blijven verbazen en boeien. Het lijkt of ze voortdurend een nieuw gezicht tonen, alsof de veranderde lichtinval in de dikke verflagen telkens andere trekken naar voren haalt.

Maar laten we er eens met een nuchter, analytisch oog naar kijken. Wat is er zo bijzonder aan de portretten van Teeken? Dat heeft zowel te maken met zijn onderwerpkeuze als met formele eigenschappen. Om met die eerste te beginnen. Teekens portretten betreffen vrijwel zonder uitzondering kunstenaars. Vervolgens, bij nader toezien, blijkt hij een duidelijke voorkeur te hebben voor schrijvers, filosofen en componisten; beeldende kunstenaars zijn in de minderheid.

Ik noem een paar schrijvers, stuk voor stuk vernieuwers: Joyce en Beckett, Foucault en Blanchot, Borges en Pessoa, Multatuli, W.F. Hermans en Gerrit Kouwenaar. Ook muziek is als inspiratiebron voor Teeken blijkbaar van het grootste belang. En dan niet, zoals in zijn sector gebruikelijk, jazz of popmuziek (Amy Winehouse en Lou Reed zijn uitzonderingen), maar vooral de twintigste-eeuwse experimentele muziek in de tradities van Schönberg, Stravinsky en vooral Pierre Boulez.

Vanaf 2001 is Teeken zich gaan specialiseren in portretten. Pas dan duiken ze voor het eerst op, in zijn fantastische Fotoboeken, onder meer een prachtig dubbelportret van hemzelf en zijn vrouw Elsa, eveneens beeldend kunstenaar.

Vanaf dat jaar kwam er een niet te stelpen stroom vergelijkbare, maar evengoed zeer verschillende portretten op gang van inspirerende denkers en kunstenaars.

Bij die portretten springen een paar kenmerken in het oog. Aan de onderkant, dicht op de rand van het doek, trekt Teeken

een basislijn die als een plank of schap lijkt te dienen voor de kop die daar als een soort borstbeeld op rust. Soms wordt dat borstbeeld alleen gesuggereerd in de vorm van een speelse mathematische figuur, vrijwel altijd tegen een vlak geschilderde, monochrome achtergrond. Aangezien de geportretteerden er zelden pontificaal en op hun paasbest op staan, mag je er misschien ook een parodie op het klassieke, voorname borstbeeld in zien.

Vaak staat op die basislijn ook de naam van de geportretteerde geschilderd, in een soort geheimschrift: teruggebracht tot zijn of haar initialen, in kapitalen, drukof schrijfletters, verstopt in een patroon van tekens of als een feestelijke guirlande slingerend over het doek – steevast in spiegelschrift, in omgekeerde volgorde of zonder klinkers. De namen worden beeld, alsof ze de identiteit van de geportretteerde met tegenzin prijsgeven.

Wat bij zijn portretten eveneens opvalt, is dat Teeken binnen de beperkingen van het concept een grote diversiteit aan

Pina Bausch, (2013), 50x40cm

Kara Walker, (2022), 40x30cm

uitdrukkingsmiddelen heeft bereikt, zowel in plaatsing en richting van het hoofd, in belettering en arabesken, als in puur materiële zin, in verf- en kleurgebruik. Juist door hun verscheidenheid, door de onvoorspelbare individualiteit waarin ze tot leven komen vormen de portretten een soort familie.

Dan doemt de onvermijdelijke vraag op naar de gelijkenis van deze portretten. Voor zover ik hen ‘ken’, is het antwoord ja. Maar wat betekent ‘kennen’ en ‘lijken’ in dit geval? Niet veel meer dan dat ik een zekere overeenkomst zie tussen het portret en het dominante overgeleverde beeld van de geportretteerde - want daar moet ik het, vermoedelijk net als de kunstenaar, van hebben; persoonlijk heb ik Bach, Joyce of Foucault immers nooit ontmoet.

Voor het aanbrengen van die elementaire gelijkenis hoef je overigens geen genie te zijn. Toon heeft me weleens toevertrouwd dat je een portret al herkent als de omtrekken van het hoofd maar goed zijn weergegeven. Maar die abstracte, onveranderlijke, meetbare dimensies van het hoofd (en het gezicht) mogen voor de schedelmeters aller tijden voldoende zijn om er hun vooroordelen op te funderen, voor ieder mens met een ontwikkeld onderscheidingsvermogen leren alleen de beweeglijke, niet-meetbare trekken in het gezicht iets over iemands aard.

Toch lijkt Teeken niet erg zijn best te doen dat gezicht op zijn doeken tot in de details uit te werken. Integendeel, hij lijkt de overgeleverde beelden van zijn modellen te wantrouwen als gestileerde maskers waarachter de levende personen zijn verdwenen. Dat wantrouwen is terecht; traditioneel wordt het gezicht gezien als ‘spiegel van de ziel’, maar Shakespeare wist al dat iemand zich toont zoals hij graag

gezien wil worden. Dat is, zeker in het tijdperk van de zelfpromotie en de selfies, een realistischer opvatting.

Teeken is een ontmaskeraar, letterlijk. Hij rukt de geportretteerden het masker van het gezicht en brengt dat gezicht tot leven in meestal dikke, modderige, ruw aangebrachte verflagen; verflagen als chaotische, raadselachtige bewegingen waarin ogen, neus en mond nog maar nauwelijks zijn te onderscheiden en soms zelfs helemaal niet. Teeken gelooft niet in de volledige transparantie van het menselijke gezicht, ook niet dat visuele eenduidigheid de betrouwbaarste kennis oplevert. Hij lijkt zelfs een beroep te doen op de tastzin, op een kijken met de vingers, als van elkaars gezicht strelende geliefden.

Zijn geschilderde gezichten verbloemen de raadselsporen van zijn eigen zoekende en tastende vingers geenszins. Ze rebelleren tegen het representatieve beeld, dat ook altijd een pose is, en dus vals en geïdealiseerd. Hij geeft zijn modellen iets terug van hun ongecontroleerde kinderlijkheid, van dat wat in elk representatief beeld is weggewerkt: levendige, directe en daarom ook ‘storende’, fysieke aanwezigheid.

Of Teeken door Francis Bacon is beïnvloed, weet ik niet. Maar vast staat dat de Brit de figuratieve portretkunst haar authenticiteit heeft teruggegeven door haar van elke verplichtende representativiteit te ontslaan. In de herfst van 1950 exposeerde Bacon in de Hanover Galery in Londen een serie van zes portretten, waarvan drie pausenportretten. Zelf sprak hij liever van portretstudies, als om te beklemtonen dat het om het genre ging, gelijkenis was secundair. Uitgangspunt van de reeks was het beroemde portret dat Velázquez in 1650 schilderde van Innocentius X. In deze eerste en talloze latere studies bereikte Bacon een ongekend hevige directheid, hij liet de hoofden van zijn pausen, letterlijk en figuurlijk gevangen in de kooi van het katholicisme, met een schreeuw van pijn exploderen.

Bij Toon Teeken gaat het niet om een existentiële schreeuw. Wel streeft hij een soortgelijke fysionomische beweeglijke aanwezigheid na, maar met zachtere,

speelsere, kleurrijker, ook humoristischer middelen, zonder het explosieve geweld van Bacon. Toch is Teeken, net als Bacon, een iconoclast, een beeldenstormer - maar dan een van het mildere, humanere soort; pijn is bij hem niet de noodlottige, alles overheersende fysieke gesteldheid van de mens.

Zijn portret van Marcel Proust kan dat illustreren. Van Proust is bij leven maar één schilderij gemaakt, door Jacques-Emile Blanche, in 1892, hij was toen eenentwintig. Hij poseert er als onberispelijke geklede, wereldvreemde dandy, het beeld dat via boekomslagen, affiches, T-shirts en toeristische prullaria ontelbare malen werd gereproduceerd en zodoende verantwoordelijk is voor zijn precieuze, etherische imago. Het is een onterecht imago; zoals de lezer van zijn werk niet kan ontgaan, was Proust juist zeer betrokken bij de grote problemen van zijn tijd. Teeken heeft dat bleke, wereldvreemde beeld al dan niet bewust gecorrigeerd. Bij hem oogt Proust betrokken, aanwezig, alert; eerder dan door het schilderij van Blanche lijkt het geïnspireerd door de foto’s en de paar seconden film die er van Proust bestaan en waarop hij slordig, zelfs ietwat shabby oogt, geen man die van een paar vlekken op zijn overhemd een doodsschrik krijgt.

Van de 18de eeuwse denker Christoph Georg Lichtenberg is de uitspraak: ‘De wonderlijkste oppervlakte op aarde is voor ons die van het menselijke gezicht.’ Het lijkt me een absurditeit, gezien de selfies waarmee mensen hun aanwezigheid tegenwoordig liefst permanent lijken te willen onderstrepen. Uit hun grimassen is al het wonderlijke weggerukt, gezichten verstarren er tot maskers. Bij Toon Teeken is dat wonderlijke juist volop aanwezig. Hij heeft zijn figuren juist losgemaakt van de overgeleverde beelden, en bevrijd uit de kluisters van de geprogrammeerde rollen. Z

Voor een door Frits Prior gefilmd interview van Cyrille Offermans met Toon Teeken, zie toonteeken.nl/interview/

60 Portraits + by Toon Teeken. T/m 19.03 in Galerie des Princes in Brussel. portraits.international

‘In zijn portretten lijkt Teeken een beroep te doen op de tastzin, op een kijken met de vingers, als van elkaars gezicht strelende geliefden.’

Sonia Delaunay, (2022), 50x40cm

Bloemen noch kransen voor deze columnist

Laatst gaf ik voor studenten Journalistiek aan de universiteit van Leuven een gastcollege over columns. Het mag geen bijverdienste heten. Het profijt zit hem telkens in het gezelschap van de vakverantwoordelijke professor, een alleraardigst mens. Nadien eten we samen wat, op kosten van, in Brussel. Altijd aangenaam. Vorige keer dronk ik daarbij met gulzigheid een Bloemekei IPA, heerlijk bier, ruikt naar bloemen. De studenten in het college hadden met zijn allen nog nooit van Godfried Bomans gehoord. Godfried wie? Een ridder? Nee? Op een pony dan! Ook niet? Hoe nog? Bomans? Nee!

Bovenstaande vragen werden bovendien niet eens gesteld. Nieuwsgierigheid nul. De jongelui lieten me meer dan tachtig keer volstrekt alleen met mijn eigen verontwaardiging. Wat ben je als columnist nog waard als niemand Godfried Bomans nog kent. Hij is geen proeve meer van kunnen, en al helemaal niet van andermans kunnen, zo bleek in Brussel. Ik mag Godfried Bomans allicht nog bewonderen, maar over de kwaliteit van mijn schrijfwerk zegt het minder dan niks, zeker voor de jongelui op de banken.

Garçon! Je pourrais encore avoir un Bloemekei s’il vous plaît? Die avond in Brussel werd ik door vanitas geplaagd. In Vlaanderen kan het niemand wat schelen, met je onnozele stukjes ook. Populaire kolommen worden bij voorkeur gevuld door mensen die bekend zijn om wat anders, zo lang het maar geen columns zijn. Sport, showbizz, seks, verdriet, politiek en kanker doen het veel beter. Ik weet waarom. De lezer wil intensiteit en garanties daarop. Bovenstaande ingrediënten helpen daarbij. Het ABC dat erbij wordt gebezigd is bovenal een noodzakelijk kwaad.

Gewone mislukkingen, op een bijzondere manier genoteerd, daar zit alleen een zonderling naar uit te kijken. Ook al spiegelt die manier zich aan Godfried Bomans. Ouwe lummel dat het is. Dood. Hollander, ook nog. Wat had ik nu eigenlijk gedacht? Het waren studenten, in tijden van AI ook nog. Bij thuiskomst heb ik daarom op geheel eigentijdse wijze een commando uitgestuurd naar ChatGPT. Maak een column over ijdelheid in de stijl van Godfried Bomans. De cursor schoot vooruit.

Godfried wie? Een ridder?

Nee? Op een pony dan! Ook niet? Hoe nog? Bomans? Nee!

Op hoogtechnologische wijze werd me een zeer middelmatige katholieke preek bezorgd. Die eindigde als volgt: IJdelheid is een valse god die ons verleidt met schijn en leugens. Laten we deze valse god afzweren en terugkeren naar onze ware zelf, op zoek naar deugd, liefde en geluk.

Het sop was de kool niet waard, om nog te zwijgen over de uitstoot van de servers die de slimmigheid ongetwijfeld veroorzaakte. Gelukkig stond er nog een blik Cristal in de ijskast. Want bij Deliveroo hebben ze dan weer nog nooit gehoord van Bloemekei IPA. Bloemen noch kransen voor deze columnist. Santé, in de plaats.

Oervormen

Bits

Organische en/of amorfe vormen slingeren door al mijn werk vanaf mijn eerste beeldende stukken. Ik weet nog dat ik ze ging gebruiken als tegenhanger voor mijn lijnen en constructieve patronen. En hoewel mijn rasters nooit op vaststaande formules waren gebaseerd (ik verzon ze altijd ter plekke op basis van jaartallen, verjaardagen, leeftijden van personen etc) vond ik het toch nodig een ‘vrijelijke’ vorm te gebruiken als symbool voor het onverwachte, het niet te bevatten, het onafhankelijke.

Maar wat startte als een symbool werd door zijn beeldende kracht een repeterend element dat zijn eigen schoonheid en kracht verkreeg. Alsof je zit te knutselen met de oervormen van de natuur, met de genen van de mens, met het DNA van elke afzonderlijke cel. Met een beetje fantasie maak ik iets van niets dat eigenlijk nergens over gaat.

Vroeger waren de foto's van Indra Moonen kritisch over de positie van de vrouw, met Cindy Sherman als voorbeeld. Tegenwoordig richt ze haar lens het liefst op het landschap, dat ze al wandelend en fietsend verkent. ‘Ik was het zo beu, dat uitspitten van beelden in mijn hoofd. Ik wil dingen maken waarbij ik me fijn voel, weg van mensen.’

Ik zie geen kleuren als ik

een foto maak

De wereld sijpelt altijd wel via kieren en gaten naar binnen, ook in de meest afgelegen ateliers. Als er al geen weids uitzicht is, glijdt er altijd wel gefilterd daglicht door een dakvenster of is er het vage rumoer van voorbijrijdende auto’s.

Zo niet in de studio van Indra Moonen. Achter in haar huis klimmen we een trapje op naar een kamer zonder ramen. Het plafond is laag, in de hoek bromt een verwarmingsapparaat. Het voelt als de binnenkant van een camera. Alsof elk moment de sluiter open kan gaan om een flits van de wereld te laten zien. Aan de wand hangt een krijtbord met geschreven formules. In een stellingkast liggen stapels plaatjes van zwart glas, in de kast ernaast staan potten en flessen met chemicaliën. Indra Moonen (Geleen, 1983) maakt alles zelf, van lichtgevoelige emulsies tot de ontwikkelaar en fixeer. ‘Zo hou ik controle over elke stap van het proces.’ Wat ontbreekt in haar studio: lenzen, camera’s, statieven of andere dingen die je bij een fotograaf zou verwachten. Op haar werktafel ligt wel een soort keukenkastje,

een vierkant houten frame met een deurtje erin. Het is de achterwand van haar camera, voor het maken van collodium foto’s volgens een 19de eeuws procedé.

‘Toen ik studeerde was er de overgang van analoge naar digitale fotografie, dus ik heb van beide kanten wat meegekregen. Digitaal werken ging snel vervelen, maar ook

de analoge fotografie gaf niet genoeg uitdaging. Op een dag zag ik op YouTube een filmpje van iemand die foto’s maakte op glasplaten, met allemaal chemicaliën in glazen flesjes. Het stond in Frankrijk op een beurs om het procedé te delen. Ik ben er naartoe gegaan, het was liefde op eerste gezicht.’ Vergeleken met een digitale camera lijkt dit een nogal

MAT VAN DER HEIJDEN

Mat van der Heijden, Groeiconstructie met geel uiteinde (1996). Potlood, pen, inkt op papier, 20 x 50 cm.

omslachtige manier van fotograferen.

‘Dit is de minst efficiënte manier om een foto te maken. Je moet alles ter plekke voorbereiden, dus je stapt niet even spontaan in de auto. Als ik op locatie werk, heb ik daarom een ijsvistent bij me voor alle chemicaliën en glasplaten. En dan is het van zoveel afhankelijk of het lukt. Aan de ene kant je eigen kunde en nauwkeurigheid van werken, maar ook de luchtvochtigheid en temperatuur waarop je moet anticiperen.’

En die onzekerheid maakt het interessant?

‘Ja, dat houdt het spannend. Het gaat over leren accepteren dat je soms helemaal opnieuw moet beginnen, maar ook het besef dat je alles zelf kunt maken. Dat je de hele aanloop naar een foto in eigen hand hebt, dat is heel bijzonder. Ik ben nogal een stuiterbal; deze manier van werken dwingt tot focus. Het brengt me rust.’

Zijn er veel mensen bezig met glasfotografie?

‘In Nederland een stuk of tien. Wereldwijd zijn het er meer,

vooral in Amerika is het groot. De Amerikaanse Burgeroorlog is vastgelegd op deze manier, dus ze hebben er een heel andere band mee.’

Eind 19de en begin 20ste eeuw volgden de technische innovaties in de fotografie elkaar snel op, steeds weer bleek het maken van een foto nog sneller en makkelijker te kunnen. Voordat een nieuwe techniek gangbaar werd, was ze alweer achterhaald. Daarnaast had fotografie zeker in de beginjaren een hoog kermisgehalte: spectaculair, maar niet geschikt voor serieuze kunst. Het maakt dat een 19de eeuwse techniek als collodium fotografie voor kunstenaars onontgonnen gebied is.

Waar herken ik een glasfoto aan?

‘Vooral aan de hoekjes. Je ziet nog vegen van de emulsie. Maar ook her en der in het beeld zitten vaak vlekjes of vervuiling. Bij een teveel van dergelijk prutswerk is een foto gewoon slecht; anderzijds is een perfecte foto niet interessant. Het gaat om het gevoel van het moment zelf, om het doseren van de imperfectie.’

Ga je door het werken met zo’n techniek ook anders kijken?

‘Ja, het is bijna alsof je in zwartwit naar de wereld kijkt. Ik kan kleuren mooi vinden, het is niet dat ik kleurenblind ben, maar ik zie die kleuren niet als ik een foto maak.’ Waarom wilde je fotograaf worden?

‘Dat is best een vreemd verhaal. Eigenlijk wilde ik iets met paarden doen, maar dat is een nogal elitaire wereld. Zonder rijke ouders kom je er moeilijk tussen. Na de middelbare school wilde ik een tussenjaar nemen om uit te zoeken wat ik wilde, maar mijn ouders stelden voor om naar een pendelaar te gaan; die zou dan helpen met mijn beroepskeuze.’ Zo iemand die een gewichtje aan een ketting heen-en-weer zwaait?

‘Precies, de pendel geeft antwoord op je vragen. Ik ben niet spiritueel aangelegd, maar ik dacht ook: het kan vast geen kwaad. Ik moest een lijst met beroepen opschrijven en die liepen we dan langs met de pendel. Voor de gein had ik ook huisvrouw opgeschreven, zoals

mijn moeder; ik was stiekem blij dat die meteen afviel. Uiteindelijk bleef fotografie over.’ Had je toen überhaupt al foto’s gemaakt?

‘Nee, nooit. Ik ging naar de kunstacademie voor een toelatingsexamen. Afgewezen natuurlijk, ik had niet eens een portfolio. Een tijdje later zag ik een folder van de fotografieopleiding in Hasselt. Daar binnenlopen voelde als thuiskomen. Ik heb nooit meer nagedacht om iets anders te gaan doen. Dit is het mooiste vak op aarde.’

JOEP VOSSEBELD

Dit is de 25ste aflevering in een reeks over kunstenaars in hun werkomgeving.

Indra Moonen, Now you see me, now you don’t. Van 2.04 t/m 4.06 in Fotomuseum aan het Vrijthof in Maastricht. contrastique.com

‘Het gaat om het gevoel van het moment zelf, om het doseren van de imperfectie’

Tussen Bizet en Iron Maiden

Een Europa zonder Frans-Duitse vriendschap is ondenkbaar, maar die vriendschap is gecompliceerd. Het gezamenlijk verleden is doordrenkt van bloed, hun samenwerking nooit vrij van spanningen. MAARTEN DOORMAN bekijkt hun gezamelijke geschiedenis vanuit kunst, literatuur, film en muziek.

Steden als Berlijn of Parijs hebben de laatste eeuwen zoveel doorgemaakt dat je je nauwelijks kunt voorstellen dat de bewoners ervan zich door de straten bewegen alsof het allemaal nooit gebeurd is. Misschien valt er ook niet goed te leven in het voortdurende besef dat bijna elke straathoek van moord en doodslag getuigt en dat alle hoop er ooit door ongekend geweld werd weggevaagd.

Denk aan de tienduizenden doden van de Franse Revolutie, aan het hongerende, kapotgeschoten Parijs in 1871 met de slachtpartijen tijdens de Commune, of aan het volkomen verwoeste, wezenloze Berlijn van zomer 1945, aan de angst, het treuren, de verbijstering. Kunnen we niet beter als schoolkinderen vrolijk naar huis rennen, niet gehinderd door kennis van alle gruwelen die voorafgingen aan ons huidige, zo veilig lijkende bestaan? Kunnen we op die manier beter de toekomst aan?

Dat is de vraag. De even vaak gehoorde als frivole opmerking dat we niets van het verleden kunnen leren toont weinig respect voor wie de klappen kregen en geeft ook blijk van een wat gemakzuchtige blik op de toekomst. Te midden van alle zorgeloosheid herinneren boeken en films ons daarom aan de gewelddadigheden, en televisieprogramma’s, podcasts, games soms, kranten, tijdschriften, filmpjes, of verhalen uit de familie, herdenkingen, websites en het geschiedenisonderwijs natuurlijk. In de genoemde twee steden roepen monumenten, straatnamen en gebouwen hier en daar nog op wat er gebeurde, doorgaans vanuit het perspectief van de overwinnaar, en een enkele keer een tentoonstelling of zelfs muziek, waarbij de schimmen van slachtoffers uit het verleden zich vast eerder op hun plaats zouden voelen.

Caspar David Friedrich, De jager in het woud (1814).

Zo vond er op 27 januari 2020 in de Berlijnse Staatsoper Unter den Linden een concert onder leiding van Daniel Barenboim plaats ter nagedachtenis van de bevrijding van Auschwitz. Er klonken een stuk van Arnold Schönberg, Ein Überlebender aus Warschau, opus 46, en Beethovens Derde Symfonie, Eroïca. Maar oorlog spookt ook in andere muziek door, tot en met die van heavy metal bands als Iron Maiden. Hun nummer Passchendale (2003) gaat terug naar de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog en lijkt als kalme ballade te beginnen:

In a foreign field he lay

Lonely soldier, unknown grave

On his dying words he prays

Tell the world of Paschendale

Even later hangen de lijken echter al in het prikkeldraad tegen een muur van geluid en een schreeuwende, in rookwolken gehulde zanger ervoor, met helm op en in soldatenmantel.

Op 16 mei 2017 kon men in de imposante kathedraal Saint-Louis-des-Invalides van Parijs, op een steenworp afstand van het graf van de ooit door Beethoven in die derde symfonie bezongen, en daarna verguisde Napoleon, een iets bedaagder concert bezoeken ter nagedachtenis van de FransDuitse oorlog van 1870-71. Het Chœur et Orchestre symphonique de Paris opende onder leiding van dirigent Xavier Ricour met Georges Bizets Patrie, Ouverture dramatique, opus 19.

Dramatisch is die ouverture zeker, al zou je deze symfonische muziek ook hitsig kunnen noemen, niet als bij Iron Maiden, maar eerder klassiek soldatesk: het soort marsmuziek dat met zijn opgevoerde tempo aan oude films doet denken. In films uit de begintijd lijkt immers iedereen net te hard te lopen en te vlug en houterig te bewegen, waardoor niet alleen Laurel en Hardy grappig worden, maar ook historische beelden van recepties, staatslieden en zelfs soldaten op het slagveld iets onbedoeld komisch krijgen, iets luchthartigs dat aan de betrokkenen van toen geheel voorbij lijkt te zijn gegaan. Het verleden is een vreemd land.

Bizets Patrie roept ook zulke slapstickassociaties op en het is moeilijk voorstelbaar

dat uitgerekend de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche dit effectbejag en geschetter van koperwerk zo bewonderde. ‘Patrie! Ouverture van Bizet’ schreef de pianospelende en zelf ook componerende denker op 2 december 1888 aan zijn vriend Heinrich Köselitz, toen hij het bij een concert had beluisterd. ‘Ik wilde dat u kon horen hoe deze kleine man heroïsch wordt… Ecco! Waar kan men zich beter laten voeden?’

Bij Nietzsche weet je alleen niet altijd waar de ironie begint en de overdrive van zijn bewondering eindigt. Deze brief drukt bovendien het opgewonden relaas uit van een verwarde filosoof aan de vooravond van zijn algehele geestelijke ineenstorting, een maand later in Turijn. Kort voor dat tragische moment gaf hij verder op 27 december aan componist en musicoloog Carl Fuchs toe dat zijn bewondering voor Bizet vooral een ‘ironische antithese tegen Wagner’ was.

Voor zover Nietzsche Bizets hysterische nationalisme waardeerde, waar hij de Duitsers nu juist zelf zo om uitlachte, kwam dat inderdaad doordat deze componist de held was met wie hij de gehate Wagner meende uit te kunnen schakelen. Want Wagner blies in zijn ogen de Duitse cultuur op tot iets megalomaans. Eerder, in de jaren dat hij in Parijs woonde, had de meester van Der Ring des Nibelungen nog bewondering voor de Franse muziek gehad, zoals voor die van Berlioz Later viel Wagner deze componist af omdat hij, net als menig andere Fransman, de Duitse Faust-mythe voor zijn opera had durven gebruiken, in La damnation de Faust (1846). En daar moesten de Fransen echt van af blijven, meende Wagner inmiddels, dat was Duits erfgoed.

Na Patrie van Bizet werd op de avond van die 16e mei 2017 in Saint-Louis-desInvalides een requiem van zijn tijdgenoot Saint-Saëns uitgevoerd, Messe de Requiem, opus 54 uit 1878 om precies te zijn, dat overigens niet zozeer de talloze doden en gewonden uit de zo snel mogelijk te vergeten oorlog herdacht, als wel zijn net overleden weldoener Albert Libon, die hem 100.000 franc had nagelaten. Toch werd het in Parijs die avond een historisch mooi uitgebalanceerd herdenkingsconcert voor de oorlog van 1870-1871. Luid schetterend nationalisme ging er samen met diepe rouw,

van zowel Franse als Duitse zijde: hierna volgden nog van Brahms het Schicksallied op een gedicht van Hölderlin, en het Triumphlied.

Dit laatste lied was opgedragen aan de Duitse keizer en vierde de overwinning op de Fransen met een aan de Openbaringen van Johannes ontleende tekst. De première in 1871 vond plaats in de kathedraal van Bremen, God en Vaderland marcheerden in die jaren nog vanzelfsprekend samen op. Ondanks de muzikale kwaliteiten die kenners aan het Triumphlied toeschrijven werd het na de Eerste Wereldoorlog zelden meer uitgevoerd vanwege het ongemakkelijke thema.

Naarmate de geschiedenis voortschrijdt, verandert een gevoel van triomf al te vaak in triomfalisme. De roes van de overwinning loopt vroeg of laat op een katerig gevoel uit, of in het beste geval op potsierlijkheid, zoals bij Wagners in hetzelfde jaar voor 2500 Zwitserse franken gecomponeerde Keizersmars met daarin de aan keizer Wilhelm gerichte regels:

Gelijk de weer groen geworden eik Herrees door u het Duitse Rijk.

De euforie van nationaal succes heeft wel iets weg van vis of vers fruit, spoedig verliest het zijn glans, en voor we het doorhebben is het proces van verrotting al in gang gezet. De Bijbelse passage van Brahms suggereert een hatelijke, en daardoor smakeloze parallel tussen het verwoeste Babylon, ‘de moeder der hoererijen en der gruwelen der aarde’ (Openb. 17:5) en het door de Duitsers kapotgeschoten Parijs, wat uitloopt op een hallelujah dat we het liefst zo snel mogelijk zouden vergeten, net als de puinhopen en onvoorstelbare moordpartijen van de erop volgende 75 jaar. Alleen is vergeten erger. Z

Dramatisch is die ouverture zeker, al zou je deze symfonische muziek ook hitsig kunnen noemen - niet als bij Iron Maiden, maar eerder klassiek soldatesk

Maarten Doorman, Een jager in het woud. Frankrijk, Duitsland, Europa verschijnt op 22.03 bij Uitgeverij Prometheus.

Maarten Doorman is schrijver. Hij doceert filosofie aan Universiteit Maastricht en is bijzonder hoogleraar Geschiedenis van de Duitse Cultuur aan de VU in Amsterdam.

De grond onder je voeten

Stel dat er morgen een brief op je mat valt met de mededeling dat diep onder jouw voeten een waardevolle grondstof is gevonden. Niet alleen jouw huis zal daarom worden afgebroken, de complete stad waar je woont moet wijken. Oké, de sloop is niet per direct, die begint pas over veertig jaar. Je hebt dus nog even de tijd, maar je mag intussen niet zomaar vertrekken. De komende veertig jaar mag je pas verhuizen na toestemming van het mijnbedrijf dat die mysterieuze grondstoffen heeft opgekocht; ze betalen je pas een vergoeding vlak voor de sloop begint. Dus je blijft. Wanneer komt het punt dat je denkt: ik moet hier geen tijd en geld meer investeren, er is niet langer een toekomst?

In de jaren zeventig kregen zo’n 50.000 inwoners van dorpen in de driehoek Keulen/Düsseldorf/Aken de mededeling dat hun huizen moesten wijken voor afgravingen voor bruinkoolwinning. Inmiddels exploiteert energiereus RWE drie dagbouwmijnen en vier energiecentrales in het gebied. De dorpen waar nog twee

Sloop van de parochiekerk St Lambert in Immerath, begin 2018.

Inge Broska in haar Hausmuseum.

De eerste 'Ende Gelände'-actie in 2015 bij

generaties lang mensen zouden wonen, werden in feite doodverklaard.

Fotograaf Matthias Jung (Herford, 1967) volgde jarenlang de lotgevallen van de inwoners van deze Geisterdörfer. Zijn fotoreportages werden vorig jaar gebundeld in het boek Revier. Jung: ‘Mijn eigen familie is in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog verdreven uit hun geboortestreek. Ik kan me niet anders herinneren dan dat het op familiebijeenkomsten ging over dat verleden. Heeft iemand nog een nieuwtje gehoord over het dorp? Welke mensen woonden er nu in wiens huis?

In de regio rondom de bruinkoolmijnen spreekt niemand over het verleden, veel bleef achter bij het vertrek. Niet alleen albums met familiefoto’s, ook lokale tradities, gerechten en dialecten. In hun nieuwe dorp wilde men daar niet meer aan herinnerd worden.’

Met de jaren kreeg Jung steeds meer contact met inwoners. Behalve fotograaf werd hij ook een verzamelaar van verhalen over de absurde realiteit in het gebied.

‘Laatst haalde een man, na jarenlang

procederen, zijn gelijk bij de rechter. Zijn perceel met een eeuwenoude boomgaard moest behouden worden. Inmiddels was het hele dorp, inclusief boomgaard, weggegraven. Waar de eeuwenoude bomen stonden, gaapt een 400 meter diep gat.’

Een thema dat bij de afgravingen en het verzet daartegen steeds terugkomt is de totale vermenging van energiebedrijf en overheid. ‘Het salaris van de ambtenaren die jou moeten bijstaan bij je gedwongen verhuizing wordt betaald door RWE. Bij een voorval in de dorpen bellen mensen niet eens meer de politie, ze bellen de beveiligers van het bedrijf. Ze beseffen dat de overheid hier afwezig is.’

Een van de markantste personen die Matthias Jung volgt, is de 80-jarige performancekunstenares Inge Broska. Op poëtische wijze organiseert ze sinds 1992 haar eigen protest; in haar Hausmuseum in Hochneukirch-Jüchen verzamelt ze de voorwerpen die inwoners achterlieten bij vertrek. Het museum is overvol: stapels met keukenraspen, ansichtkaarten, bakvormen, pollepels, spijkerbroeken, casettebandjes

en voorwerpen zonder naam. Het looppad is precies breed genoeg voor één persoon; na een bezoek aan de zolder lopen we achterstevoren terug.

Broska, die in 2007 haar geboortedorp Otzenrath moest verlaten, woont in het museum. Kunst, het koesteren van herinneringen en het hebben van een thuis zijn voor haar niet los van elkaar te zien. ’Er is nooit onderzoek gedaan naar het aantal sterfgevallen in deze regio, terwijl velen kort na de verhuizing dood neervielen. Mijn vroegere buurvrouw zat de laatste weken urenlang huilend bij me aan tafel. Na de verhuizing was ze binnen veertien dagen dood. Mensen lijken veel meer op planten dan we toegeven. Zonder wortels kunnen we niet leven!’ Z

JOEP VOSSEBELD

Matthias Jung, Revier. Dortmund, Kettler Verlag, 2022. jungfoto.de Hausmuseum Hochneukirch-Jüchen. hausmuseum.de

bij de Garzweilermijn. Bijna duizend demonstranten slaagden erin de exploitatie tijdelijk stil te legen.

Protest bij het Hambachse bos in 2017. Enkele duizenden mensen gaven gehoor aan de oproep van de alliantie 'Zukunft statt Braunkohle' (Toekomst in plaats van bruinkool).

Het boekenweekgeschenk, dit jaar geschreven door Lize Spit, ontvangt u tijdens de Boekenweek (11-19 maart) bij aankoop van minstens 15 euro aan Nederlandstalige boeken.

Deze bevlogen boekhandelaren verheugen zich op uw bezoek. Ze kijken ernaar uit uw persoonlijk gids te zijn in de werelden die er achter hun winkeldeuren schuilgaan en u tijdens de boekenweek kennis te laten maken met diverse auteurs.

BOEKHANDEL ADR. HEINEN

DEN BOSCH

073-3020100 | heinen.nl

12 maart, 15-17 uur | Suzanna Jansen | Mijke Pol gaat in gesprek met Suzanna Jansen over De omwenteling; of de eeuw van de vrouw. Het boek legt de achtergrond van de genderverhoudingen van onze tijd bloot.

locatie Huis73 in Den Bosch, entree 12,50 euro, kaartjes via huis73.nl

15 maart, 20-22 uur | Jutta Chorus | Ivan Borghstijn interviewt Jutta Chorus over Alma's dochters, een boek over vijf vrouwelijke pioniers.

locatie Perron-3 te Rosmalen, entree 12,50 euro, kaartjes via perron-3.nl

15 maart, 13-14 uur | Lize Spit | De schrijfster van o.a. Het smelt en het Boekenweekgeschenk is te gast voor een signeersessie.

locatie Boekhandel Adr. Heinen, entree gratis

BOEKHANDEL DOMINICANEN MAASTRICHT

043-4100010 | boekhandeldominicanen.nl

11 maart, einde van de middag | Ellen Jansen | De succesvolle ondernemer en auteur Ellen Jansen vertelt over haar boek Eindelijk Ellen en het diepe verlangen in een ander lichaam te leven.

15 maart, 16 uur | Alejandra Ortiz | Lezing en gesprek met het publiek nav De waarheid zal me bevrijden. Auteur en transvrouw Alejandra Ortiz zal samen met Willemijn van Kempen aanwezig zijn.

19 maart, 13 uur | Lize Spit | De schrijfster van o.a. Het smelt en het Boekenweekgeschenk is te gast voor een voorlees- en signeersessie.

BOEKHANDEL DE TRIBUNE

MAASTRICHT

043-3251978 | detribune.nl

12 maart, 14.30-16 uur | Jaap Robben | De auteur presenteert o.a. zijn nieuwe boek Schemerleven locatie Centre Céramique, entree 7,50 euro

BOEKHANDEL VAN PIERE

EINDHOVEN

040-2492002 | vanpiere.nl

15 maart, 19.30 uur | Lize Spit | De schrijfster van o.a. Het smelt en het Boekenweekgeschenk wordt geïnterviewd door leerlingen van het Van Maerlantlyceum.

Voor meer info en activiteiten kijk ook op de website.

BOEKHANDEL KRINGS

SITTARD

046-4528100 | boekhandelkrings.nl

19 maart, 14-15 uur | Laura Theunissen | Signeersessie en voordracht van Theunissens poëzie in het dialect. tijdens de boekenweek | Marij Boom | In de etalage is kunst van Boom te zien ihkv de kunstroute Zittesje Art Fair.

BOEKHANDEL MALPERTUIS

GENK

+32 (0)89-306167 | boekhandelmalpertuis.be

10 maart, 20 uur | Tom Ysewijn | De auteur vertelt over Alleen door Afrika, over de opzienbarende reis van Kazimierz Nowak

1931-1936.

datum ntb | Literaire avond met twee genomineerde auteurs voor de Boon-prijs

Hoe het is om jong te zijn

zinnelijke en bijna metafysische ervaring. Daarom gaat de eerste Oscar voor Beste scène naar de vlucht door het bloemenveld in Close .

En nu we dan toch bezig zijn met fictieve categorieën, waarom dan niet ook die voor Beste wenkbrauwen?

Wie Martin McDonaghs The Banshees of Inisherin heeft gezien, over de voorbije vriendschap tussen eilandbewoners Colm (Brendan Gleeson) en Pádraic (Colin Farrell), weet dat de impact van die film in grote mate van Farrells wenkbrauwen afhangt.

Pádraic kan het maar niet verkroppen dat Colm hun jarenlange kameraadschap van de ene dag op de andere heeft opgezegd, en Pádraics zielenpijn lees je feilloos af aan de zwarte, uiterst beweeglijke borstels van Colin Farrell. ‘Zijn wenkbrauwen vormen een apart hoofdstuk,’ schreef Pauline Kleijer treffend in de Volkskrant, ‘die omlijsten het verdriet niet alleen, ze geven het vleugels.’

Een Oscar voor de beste scène, dat lijkt me een mooie nieuwe categorie voor de uitreiking van de Academy Awards op 12 maart. Terwijl scènes altijd aan diepte en gewicht winnen door de context waarin ze zich bevinden - het verhaal, de spanningsboog, de overkoepelende thematiek - kunnen ze ook min of meer op zichzelf staande, afgeronde meesterstukjes zijn die de rest van de film niet nodig hebben om een onuitwisbare indruk achter te laten. Misschien wel de indruk die je het meest bijblijft van een film, alsof de essentie ervan in dat handjevol minuten zit samengebald.

Dat laatste kan vaak best kloppen, aangezien veel films uit een enkel beeld of idee ontspruiten. Ik weet niet of dat het geval is bij Lukas Dhonts Close , de Belgische nominatie in de categorie Beste internationale film. Maar als ik nu aan die film denk, dan zie ik meteen de scène voor me waarin de twee jonge hoofdpersonages samen keihard door een zomers bloemenveld rennen. De zon staat laag, er ligt een warme gloed op hun armen en lachende gezichten, en hoe hard ze ook rennen, hoeveel mensen er ook om hun heen staan te werken in het veld, de jongens zijn en blijven met elkaar in hun eigen bubbel.

Het is een moment dat ze zich als volwassenen nog zullen herinneren, kan je op dat moment denken, en het is ook een moment waarop ik als toeschouwer weer even besefte hoe het is om de jeugd tot in je botten te voelen, om te rennen alsof je leven ervan afhangt terwijl je nog je hele leven vóór je hebt liggen. Hoe het is om los te schieten van de grond zonder buiten adem te raken. Hoe het is om jong te zijn. Terwijl Close me gaandeweg ging tegenstaan vanwege zijn steeds grotere dramatiek, blijf ik Dhont en de film dankbaar om deze diepe,

Geen idee wie ik dan verder nog voor zijn, haar of hun wenkbrauwen zou kunnen nomineren. Dit jaar zouden er dan wel liefst twee kandidaten zijn voor de Oscar voor Beste filmezel: de ongelooflijk schattige Jenny uit The Banshees of Inisherin, en haar rondreizende circus-soortgenoot uit Jerzy Skolimowski’s EO (‘i-a’). Twee feilloze, even innemende als expressieve vertolkingen, dus de uiteindelijke keuze zou erg lastig worden.

De eerste Oscar voor Beste scène gaat naar de vlucht door het bloemenveld in Close

Sowieso is de Beste filmezel een nogal complexe Oscar-categorie, aangezien zowel Jenny als Eo door meerdere ezel-acteurs werden vertolkt. In EO zijn het er liefst zes: Ettore, Hola, Marietta, Mela, Rocco en Tak. Waarschijnlijk moet je een ezelboer of -trainer zijn om als mens de verschillen tussen deze acteurs waar te nemen, ook omdat regisseur Skolimowski een grote voorkeur heeft voor indringende close-ups: in wiens ogen kijken we dan eigenlijk?

Mocht u ooit iemand zoeken voor het bedenken van de Onzinnigste filmprijsuitreiking, dan weet u me in elk geval te vinden.

KEVIN TOMA

Scene uit The Banshees of Inisherin.

Het gaat hard voor Miet Warlop. Nadat ze afgelopen zomer een minutenlange ovatie kreeg op het Theaterfestival van Avignon riep The New York Times haar stuk One Song in december uit tot een van de drie beste voorstellingen van het jaar.

Het stuk is ontstaan als antwoord op de vraag van Milo Rau, artistiek leider van NT Gent, aan Warlop wat theater nou voor haar betekent. Geen eenvoudige vraag, ook omdat Warlop zich niet louter als theatermaakster ziet. Ze is ook actief als beeldend kunstenares, choreografe, performanceartieste, muzikante en alles daartussenin.

Het pad van de artistieke duizendpoot Miet Warlop (Torhout, 1978) begint in 2004, wanneer ze meerdere prijzen wint voor haar afstudeervoorstelling Huilend Hert, aangeschoten wild, een reeks zeer esthetische tableaux vivants waarin mensen tot verstilde wezens zijn gestold. In de jaren daarna worden haar voorstellingen dynamischer en treedt ze ook met haar beeldend werk naar buiten, veelal grootse sculpturale installaties waarin objecten een eigen leven leiden. Dat geldt ook voor haar theatervoorstellingen zoals Mystery Magnet (2012), Dragging to the Bone (2014) en Fruits of Labor (2016). We komen er een verliefde elektriciteitskast tegen, een neuriënd beeldhouwwerk, een meisje gekleed in een gipsen rokje, een man die een bronzen zakdoek van twaalf kilo torst.

‘Materie is essentieel voor mij,’ zegt Warlop. ‘Dat is onze enige zekerheid, want de mens zelf kan op elk moment veranderen. Die onkenbaarheid en het besef dat alle kaders op elk moment radicaal kunnen schuiven, vormt de kern

Miet Warlop: ‘Als al onze ervaringen stenen waren, liepen we rond als haast onverplaatsbare gewichten.’ foto Marleen Daniëls

De zelfmoord van haar broer resoneert nog steeds in alles wat Miet Warlop doet. Zo ook in haar veelbejubelde theaterstuk One Song. ‘Laat het maar lekker lang toeren tot in alle uithoeken van de wereld’ zegt ze tegen YANNICK DANGRE, ‘want dat is wat One Song óók zegt: rouw is overal.’

Miet Warlop maakt de soundtrack van haar leven

BARSTENSVOL ADRENALINE

Miet Warlop (Torhout, 1978) is bekend als theatermaakster en beeldend kunstenares. Sinds 2004 maakt ze voorstellingen, performances en expo’s die veelal woordeloos zijn, maar steevast barsten van de adrenaline. Met One Song reikt ze de hand naar het grote publiek.

van mijn werk. Alle nare ervaringen in je leven kleven aan je en moet je zien te integreren. Als al onze ervaringen stenen waren, liepen we rond als haast onverplaatsbare gewichten. Dat is waarom mens en voorwerp zo vaak versmelten in mijn werk: het staat symbool voor alle dingen die je meedraagt en die je willens nillens een plaats moet geven. Ik geef letterlijk body aan de emotie. Dat vergt een enorme energie, maar die heb ik gelukkig altijd in overvloed gehad.’

Het zwaarste wat Warlop op dat vlak te verduren kreeg, is de zelfmoord van haar broer in 2004. ‘Die sluimert nog steeds onder al mijn werk. Dat besefte ik des te meer toen Milo Rau me vroeg naar de dynamiek van mijn kunstenaarschap. Daarom is One Song ook gebaseerd op Sportband/Afgetrainde klanken , het requiem dat ik in 2006 voor mijn broer maakte. Die voorstelling was heel rauw, bruut, vol free jazz en schreeuwerige blaasinstrumenten, mijn emoties schoten toen nog alle kanten uit. One Song is doordachter, maar nog steeds rauw en energetisch.’

One Song is net als het requiem uit 2006 een uitputtingsslag op scène. In een combinatie van concert en

sportwedstrijd gaan Warlops acteurs fysiek tot het uiterste. De violiste zit een hele voorstelling lang op een evenwichtsbalk, de toetsenist moet elke keer een trampoline op om zijn synthesizer te kunnen bereiken; in een hypnotiserende loop wordt steeds dezelfde song afgespeeld terwijl regendruppels, pingpongballen en andere hindernissen de performers belagen. De tekst schreeuwt de rouw uit. ‘Knock knock / Who’s there? / It’s your grief from the past’. One song is een wanhopige strijd, en tegelijkertijd een vitale oerkreet om nooit op te geven.

Vitaliteit en energie zijn al haar hele carrière kernbegrippen bij Warlop, ze vormen de lijm die haar voorstellingen aaneensmeedt. In wezen gaat het telkens over hetzelfde: betekenis geven aan de rouw, het verdriet, het verlies - een emotie die ze universeler vindt dan liefde. Tegenover dat verlies staat de wilskracht om telkens door te gaan.

cruciaal als de mijne, ze vormen de hartslag van wat ik maak.’

De voorstellingen van Warlop monden vaak uit in expo’s en omgekeerd. Het is een logisch gevolg van de voortdurende transformaties die haar werk kenmerken: mens wordt object wordt dier en weer terug. ‘Alles moet minstens twee dingen zijn, anders is het niet interessant. Alles en iedereen draagt een metamorfose in zich.’

Met die metamorfoses kent Warlop sinds 2010 een internationaal parcours, met voorstellingen die vaak jarenlang toeren en die ze soms later, precies door het idee dat alles verandert, als inspriratiebron gebruikt voor nieuwe stukken, zoals met Springville (2009) en After All Springvill e (2021).

‘Dat is ook wat ik van mijn acteurs vraag. Kwaliteit is niet genoeg, je moet het ook heel hard willen. Samen met je acteurs maak je een pact om ideeën uit te wisselen. Precies omdat ik, eerder dan een klassieke verhalenverteller een beeldenverzamelaar ben, is de energie van de mensen op scène cruciaal. Daarom werk ik vaak met dezelfde acteurs, zoals Wietse Tanghe. Ik wil ook input van hen; ik maak mijn werk als het ware om hen te verwarren en zo iets te laten ontstaan. Hun integriteit en dadendrang zijn even

Ondanks die buitenlandse tournees bleef ze haar werk in België voor kleine zalen spelen. Nu pas, op haar 44ste, vindt Warlop het grote publiek met One Song. ‘Ik ben traag gegroeid, en dat vind ik goed, maar op een bepaald moment wil je wel dat grotere publiek bereiken. Ik heb jarenlang grootse producties in kleine theaters gespeeld. Heel fijn dat het nu gebracht kan worden op de schaal waarvoor het eigenlijk bedoeld is. Laat het nu maar lekker lang toeren in alle uithoeken van de wereld, want dat is wat One Song óók zegt: rouw is overal.’ Z

In een combinatie van concert en sportwedstrijd gaan haar acteurs fysiek tot het uiterste

Miet Warlop en NT Gent, One Song. Vanaf 1/3 in o.a. Gent, Antwerpen, Turnhout, Dijon en Barcelona.

FEUILLETON

Vruchten aan dezelfde boom

Bij de foto’s van Vivian Ammerlaan 'Alles moet van hout', zei chefdirigent Jaap van Zweden van de New York Philharmonic toen in 2019 het besluit viel om de akoestiek van de David Geffen Hall, thuishaven van het orkest, rigoureus aan te pakken. 'Hout lééft. Niets is beter voor geluid.'

Vier jaar later en 500 miljoen dollar verder wilde Van Zweden wel kwijt dat hem bij die opmerking de akoestiek van het Amsterdamse Concertgebouw voor ogen stond. Of de Geffen Hall het Concertgebouw nu naar de kroon steekt? 'Ik zal niet zegge: 99 procent', zei hij in de Volkskrant. 'Maar we zijn een heel eind in de buurt.'

De akoestiek in het Concertgebouw behoort tot de top drie in de wereld. Net als de twee mededingers, de Symphony Hall in Boston en de Große Musikvereinssaal in Wenen, heeft de zaal de vorm van een schoenendoos: een rechthoekig auditorium, een vlakke vloer, een hoog plafond en balkons langs de wanden. Je vraagt je af waarom ze bij de Elbphilharmonie in Hamburg zo ingewikkeld hebben gedaan.

Het Concertgebouw maakt, samen met zes andere al dan niet daadwerkelijk uitgevoerde ontwerpen, deel uit van de expositie Bevroren muziek, waarin het

Maastrichtse architectuurplatform Bureau Europa op zoek gaat naar de relatie tussen muziek en architectuur.

In de weinig toegankelijke

zaalfolder bij Bevroren muziek haalt curator Remco Beckers architect Willem Dudok (1884-1974) aan, die bouwkunde en muziek omschreef als twee vruchten aan dezelfde boom.

Architect en componist drukken zich uit in dezelfde begrippen, zoals ritme, contrast, verhouding, dynamiek, volume en harmonie.

Bevroren muziek gaat hink-stapsprong door de geschiedenis. In de eerste gebouwen waarin mensen elkaar ontmoetten, zoals godshuizen, moest de akoestiek klinken als in de natuur. Gebedsdiensten werden verrijkt met geluid, later muziek. In de middeleeuwen werd de relatie tussen architectuur en muziek inniger. In Romaanse kerken klonk het eenstemmige Gregoriaans, de nieuwlichters van de gotiek verwelkomden de polyfonie. Beckers: 'Je kunt je afvragen of de muziek zich ontwikkelde naar de ruimte, of dat de ruimte zich aanpaste aan de muziek.'

Gelukkig beperkt Bevroren muziek zich niet tot historische voorbeelden. In Come Fly With Me (2020) vertaalt kunstenaar Joep Hinssen coördinaten en onderlinge afstanden van passerende vliegtuigen naar akkoorden. Hoe drukker het luchtruim, hoe complexer de compositie.

De film Selling Bricks (2021) laat de muzikale uitkomst zien van de teloorgang van veel naoorlogse sociale woningbouw. De teleurstelling over de ooit als vooruitstrevend gepresenteerde woonvormen klinkt door in de muziek van de in die wijken opgegroeide jongeren. Vruchten aan dezelfde boom? De gemiddelde rapper denkt daar waarschijnlijk anders over. (WS) Bevroren muziek. T/m 28.05 in Bureau Europa in Maastricht. bureau-europa.nl

Landschappen die niet bestaan

Bij de foto’s van Vivian Ammerlaan weet je nooit precies waar je naar staat te kijken. Het lijken beelden van landschappen, maar dan landschappen die niet kunnen bestaan.

Zeker, er zijn horizonten, luchten en bergen, maar als je er goed naar kijkt, zie je dat de foto’s gemaakt moeten zijn in haar studio.

Waanplekken heet de reeks van foto’s die ze toont in de tuingalerij van Het Noordbrabants Museum. Haar werkwijze doet denken aan die van Edwin Zwakman, een fotograaf die in de studio landschappen in elkaar zet. Ook Ammerlaan ensceneert haar landschappen met licht, doekjes, proppen, stoffen en andere hulpmiddelen. Vervolgens bewerkt ze die digitaal. Ze werkt haar foto’s uiterst zorgvuldig af. Nergens is het geforceerd of zie je onvolkomenheden.

Waar Zwakmans werk vooral gaat over beeldvorming in de media, zegt Vivian Ammerlaan (De Lier, 1994) geïnspireerd te zijn door het sublieme, het gevoel van ontzag dat kan ontstaan bij het kijken naar de overweldigende natuur. De foto’s die ze daarvan maakte vond ze hopeloos ontoereikend omdat ze niet meer het gevoel van die ontzagwekkende indrukken terug konden brengen. Soms is het alsof haar landschappen best ergens zouden kunnen bestaan, zoals in het drieluik Waanplekken

8, 9 en 10 dat in sobere zwart wit tinten een immens sneeuwlandschap suggereert. Soms houdt ze het

simpel, bijvoorbeeld in Waanplekken 17: een grijze voorgrond met daarop een blauwe berg afgetekend tegen een lichte lucht. Meestal zoekt ze naar de esthetiek, zoals in Waanplekken 23. Het ziet eruit als groenige zandduinen in de Sahara, gefotografeerd in tegenlicht met zand dat in de wind verstuift.

Het Noordbrabants Museum presenteert Ammerlaans werk in de reeks Brabantse Nieuwe, een lang lopende serie met jonge kunstenaars die zijn afgestudeerd aan de kunstopleidingen van Avans in Brabant. In de tuingalerij krijgen talenten de kans hun werk te presenteren. Van sommigen verneem je vervolgens weinig meer, anderen breken door, zoals Remy Neumann en Fang Mij. De in 2016 aan St. Joost in Breda afgestudeerde Ammerlaan lijkt tot de laatste categorie te behoren. Haar geënsceneerde fotografie past goed in deze tijd, een periode van instabiliteit waarin mensen zoeken naar zekerheden –terwijl die er niet zijn. (GvdH) Vivian Ammerlaan, Waanplekken. T/m 14.05 in Het Noordbrabants Museum Den Bosch. hetnoordbrabantsmuseum.nl

Tussen couture en sculptuur

Bij de foto’s van Vivian Ammerlaan Iedereen die wel eens een poging doet tot sporten - of de intentie daartoe heeft - heeft vast ook zo’n laatje of mandje. Een laatje of mandje dat voortdurend vol slibt met polyesterpulp van Decathlon: korte broeken met netjes, ademende shirts en trainingsjasjes met van die ritsen die in no time kapot zijn. Een deel van die kleding is te klein inmiddels, maar niets wordt weggegooid, want – dream on – misschien past het ooit weer. Intussen koop je steeds weer nieuwe

Met bijdragen van Dieter van den Bergh, Gerrit van den Hoven en Wido Smeets

Vivian Ammerlaan, Waanplekken 23 (2018).

Otomax, Oto, (2022,), still. Te zien in Bevroren Muziek in Bureau Europa

FEUILLETON

Vragen zonder antwoorden

Bij de foto’s van Vivian Ammerlaan Het is een nobel streven van Cultuurhuis Schunck in Heerlen, om met het initiatief Curator voor één dag de inwoners van de stad bij te brengen hoe een kunstcollectie in elkaar steekt.

sportkleding, want het kost toch allemaal niks.

Precies dit soort truitjes, jasjes en broekjes heeft kunstenaar

Hendrickje Schimmel bijeengebracht in het MuHKA in Antwerpen, al zit er ook duurdere merkkleding tussen. De geboren Arnhemse, werkzaam in Londen, heeft de spullen als één enorm kledingstuk aan elkaar genaaid op een rek. De collage maakt deel uit van een 22 meter lange stalen constructie, als ware het museum een anoniem opslagmagazijn van een grote kledingwinkel, neem Decathlon.

‘Tenant of Culture’ noemt

Hendrickje Schimmel (Arnhem, 1990) zich, ‘huurder van cultuur’, omdat ze niet onder haar eigen naam wil werken, maar wel commentaarwil leveren op de (merken)cultuur

binnen de mode en kleding. Dat doet ze met restmaterialen, onverkochte of kapotte kledingstukken en afdankertjes. Hiermee maakt Schimmel, geschoold mode- en textielontwerpster, nieuwe mode - als aanklacht tegen verspilling en tegen ons ongebreidelde bestelgedrag: een aan haar zelf geadresseerd Chinees baseballpetje moet dit nog eens benadrukken. Goedkope, meestal niet duurzaam en eerlijk geproduceerde kleding waaronder sportoutfits, plastic

handtassen en regenjassen, (nep) leren jassen en schoenen krijgen in haar handen een tweede, beter leven. Als kledingstuk en kunstwerk. Mooi hoeft haar soms sculpturale mode, waarin ze ook materialen uit de bouw zoals tegels, cement en gips verwerkt, niet te zijn. Eerder is het bewust lelijk. Met de doorzichtige plastic regenjas met ingebouwde plastic handtasjes wil je niet dood gevonden worden, net zo min als met de gepimpte dameslaarzen en het tuttige wit-roze truitje, een collage van een cheapy ‘Paris’ en ‘New York’-shirt.

De boodschap is niettemin duidelijk: denk na over je koopen weggooigedrag. Uit een onderzoek van Wageningen University bleek dat alleen al de Nederlandse mode-industrie jaarlijks 21,5 miljoen kledingstukken overhoudt, en deels weggooit. En de gemiddelde Nederlander schijnt 40 kledingstukken per jaar af te danken. Misschien toch maar weer gaan sporten, zodat het oude kloffie na een tijdje weer past. (DvdB) Tenant of Culture. T/m 30.04 in het MuHKA in Antwerpen. muhka.be

In de coronajaren 2020 en 2021 waren bewoners uit een zorgcomplex en leden van een kunstclub uit een volksbuurt ‘curator voor één dag’. Nu is het de beurt aan ’Pand, een plaatselijk podium voor jong creatief talent, om uit de Schunck-collectie een expositie samen te stellen. Zes leden selecteerden vijftien werken, de titel van de presentatie werd Underdog?.

Naar eigen zeggen gingen ze op zoek naar ‘kunstwerken die men kan interpreteren als marginaal’. Op de uitkomst van die zoektocht valt wel wat af te dingen. Getoonde werken van Erzsebet Baerveldt, Robert Lambermont, Rob Scholte, Helen Verhoeven, Koen Vermeulen en Jan Rothuizen kunnen bezwaarlijk als winkeldochters worden beschouwd.

Uit de zaalfolder blijkt dat de zes niet al te streng voor zichzelf zijn geweest. ‘Werken werden ook uitgekozen omdat ze de leden simpelweg aanspraken.’ Prima, al valt die eerlijkheid moeilijk te rijmen met een derde criterium, dat ‘een collectietentoonstelling veel meer moet zijn dan enkel het tonen van een gedeelte van de collectie.’

Een thematiek die de vijftien werken verbindt en zo tot nieuwe inzichten kan leiden, hoeven we in Underdog? dus niet te zoeken. Geeft niet; de zes hebben een eigen spanningsboog gecreëerd die meer dan de moeite waard is. Ze hebben de vragen die tijdens het grasduinen door de collectie bij hen opkwamen, op geluidsband ingesproken. Via luidsprekers klinken ze aan één stuk door de tentoonstellingsruimte;

een vondst van jewelste. ‘Wat is een kunstcollectie? Wat heeft deze collectie te betekenen? Kiezen wij de kunstwerken of kiezen de kunstwerken ons? Hoe is dit werk in de collectie terecht gekomen, en waarom? Zegt dit kunstwerk iets over de tijdgeest?’ Enzovoort. Met enig graafwerk had Schunck de vragen kunnen herleiden tot aanstekelijke verhalen die de collectie hadden kunnen voorzien van (nieuwe) inzichten en betekenissen; het blijft bij enkele suggesties en een aangereikte anekdote over een wandtapijt uit 1963 van Louis Marie Jullien dat als tafelkleed werd gebruikt en nu in Underdog? in ere wordt hersteld. Wat Underdog? ontbeert is kennis. De samenstellers hebben dat besef proberen te tackelen met het eindeloos herhalen van hun om een antwoord smekende vragen –die nu letterlijk in de lucht blijven hangen. De zes jongeren hebben van Underdog? vast het nodige opgestoken. Of dat ook voor de bezoekers geldt, is maar de vraag. (WS)

Underdog? ‘Pand kiest uit de collectie Schunck. T/m 19.03 in de Aad de Haas-zaal in Schunck Heerlen. schunck.nl

Erzsébeth Baerveldt, Pietà (1992). Video, collectie Schunck.

Hendrickje Schimmel, Tenant of Culture (detail) foto: Dieter van den Bergh

’n doe-het-zelf-gids voor de massa

Toegegeven, Ingvar Kamprad was eerder. In 1965 stuurde de Zweed het Lövet-tafeltje voor het eerst in losse elementen – en in een platte doos – naar klanten. Het was de eerst stap van Ikea naar een multinational-status.

Die status is iets waar de Italiaanse ontwerper Enzo Mari (1932-2020) op spuugde; als communist had hij een broertje-dood aan het grootkapitaal. Net als zijn Zweedse tegenhanger pleitte Mari voor design dat iedereen zelf in elkaar kan schroeven of timmeren; het verschil was dat die handenarbeid voor Mari niet een doel was, maar het middel. Het metterdaad de handen uit de mouwen steken zag hij als een revolutionaire handeling, als een uitnodiging aan de consument om kritisch naar zichzelf te kijken, en naar de wegwerpmaatschappijwaar hij/zij deel van uitmaakt.

Vraag designliefhebbers naar een befaamde Italiaanse ontwerper en ze komen met Alessi, Sottsass of Rossi.

Enzo Mari wordt maar zelden genoemd. Vreemd, vindt ROB SCHOONEN, want juist Mari bleef zich met zijn ontwerpen richten op ‘gewone’ mensen. En kinderen, niet te vergeten. ‘Dit is niet goed. Dit slaat helemaal nergens op.’

Ontwerper Enzo Mari (1932-2020) foto Ramak Fazel

Enzo Mari, Imagine (1963/1966)

Het is een groot verschil met Kamprad en de zijnen, die vooral verlekkerd naar de kassa kijken als er bij Ikea de zoveelste Billy-kast naar buiten wordt gedragen.

De in Cerano geboren Enzo Mari was, kortom, geen doorsnee ontwerper. Afgestudeerd aan de Academia di Brera in Milaan was hij eerst en vooral een ideoloog; een politiek filosoof die heilig geloofde in een betere wereld, waarin ‘de gewone mens’ centraal stond en die alternatieven aanbood voor de vermaledijde consumptiemaatschappij. Mooie anekdote die dat onderstreept - opgedist door Hans Ulrich Obrist, een van de curatoren van het retrospectief Expo Enzo Mari dat momenteel in C-mine in Genk te zien is: tijdens de jaarlijkse designbeurs Salone di Mobile in Milaan verzuchtte Mari, staand in een van die gigantische, tot de nok met design

gevulde hallen: ‘Dit is niet goed. Dit slaat helemaal nergens op en heeft niets met duurzaamheid van doen'.

Mari liet het niet bij woorden (hij schreef meer dan tien boeken en was docent aan tal van onderwijsinstellingen), maar probeerde zeer consciëntieus de fabricatie van meubels te democratiseren. Design is per slot van rekening bedoeld voor iedereen. Die opvatting mondde in 1973 uit in Proposta per un’autoprogettazione, een handleiding om met behulp van planken, een hamer en nagels tafels, stoelen en een bed in elkaar te timmeren. Een doe-het-zelf gids voor de massa. Gratis, uiteraard.

In wezen was die gids een manifest. Het ging Mari er niet alleen om dat iedereen in staat werd gesteld iets moois in huis te hebben, belangrijker was dat je door middel van die handenarbeid iets kon maken dat niet alleen nuttig was, maar je tegelijkertijd ook gelukkiger kon maken: ‘Als mensen zelf meubels in elkaar zetten, met hun eigen handen, gaan ze vanuit die tastbare ervaring eindelijk ook design begrijpen’. Voor wie die ervaring zelf wil ondergaan: het Finse meubellabel Artek bracht ruim twintig jaar geleden de Sedia 1 in productie, incluis planken, spijkers én tekening van de stoere, brute stoel zoals Mari die vijftig jaar eerder had ontworpen.

In 1973, het jaar van Proposta per un’autoprogettazione, werd tijdens een demonstratie bij de Università Bocconi in Milaan de 23-jarige student Roberto Franceschi gedood door een politiekogel. Franceschi was met een groep medestudenten opgekomen voor een groep arbeiders die op de universiteit colleges economie wilden volgen. Na zijn dood wilden studenten hem eren met een monument; het was Enzo Mari die een

en ander zou coördineren. Vier jaar later liet deze, zonder toestemming van wie of wat dan ook, pal voor de universiteit een zeven meter grote valhamer plaatsen zoals die gebruikt werd in de staalindustrie. Het bakbeest, dat er nog steeds staat, zegt veel over hoe hij tegen de wereld aankeek.

Mari kwam ook met ideeën die je verwacht van een productontwerper. Hij was er ook niet vies van om voor labels als Hermès, Thonet en Le Creuset te werken: ook van binnenuit kun je het ideaal van de menselijke transformatie doorvoeren. Het leverde in 1958 de Putrella-schaal, van staal, in de vorm van een H-profiel, als constructiebalk in gebruik om dragende muren of daken te stutten. De schaal meet vijftig bij dertien centimeter en is op beide uiteinden licht gebogen, zodat de appeltjes er niet uit kukelen. Het ontwerp is even simpel als geniaal.

Eveneens wars van elke trend - ook nu weer gebaseerd op de gedachte dat iedereen zélf moet nadenken wanneer hij dingen maakt of gebruikt, en zo ervaart dat er zoiets bestaat als een gemeenschappelijk ontwerpbewustzijn - is het door Mari ontworpen speelgoed. Hij mag dan een wat norse man zijn geweest, speelgoed maakte hij met ongelooflijk veel plezier. Iconisch in deze categorie zijn de 16 Animali: zestien uit een stuk hout gezaagde dieren die als een legpuzzel in elkaar passen. Het in 1957 ontworpen speelgoed is nog altijd verkrijgbaar. Tijdloos design van een dwarse denker. Z

Expo Enzo Mari. T/m 28.05 in C-Mine, Genk. c-mine.be

‘ Als mensen zelf meubels in elkaar zetten, met hun eigen handen, gaan ze vanuit die tastbare ervaring eindelijk ook design begrijpen’

Enzo Mari, Model A (uit de Putrella-serie) (1958)

Enzo Mari, 16 Animali (1957)

Blendr & Filtr

EMPATHIE _ ‘Denk nooit, als je op televisie een vluchtelingenstroom ziet: dat overkomt mij niet. Het kan jou wél overkomen, jij kunt dat zijn. Empathie is alles wat we hebben.’ Dichter/schrijver/acteur Ramsi Nasr vindt dat je jezelf niet buiten de realiteit kunt plaatsen

IDIOTEN _ ‘De wijsheid luidt: discussieer nooit met idioten, want ze sleuren je naar hun niveau en verslaan je daar op ervaring. Maar met wie moet je anders praten? Er zijn bijna geen anderen.’

Schrijver Peter Middendorp over mensen die ondanks de klimaatcrisis op de oude voet doorleven

GAPEND GAT _ ‘Ach ja, bruiloften. Mensen verzinnen van alles om het gapende gat even te vergeten.’

Columniste Sylvia Witteman heeft een nare maar lucide dag

SWIPEN _ ‘In de gemiddelde treincoupé zit iedereen in een of andere cloud de tijd weg te swipen om maar niet te hoeven dealen met alle geuren en kleuren van degene die tegenover je zit. Sociologen hebben er een naam aan gegeven: social deserts. Niet alleen het land verwoestijnt blijkbaar, ook het bindweefsel tussen ons.’

Theatermaakster Rebekka de Wit zag een poster van Meldpunt Zorgwekkend Gedrag

KNAP _ ‘Je ziet dat het een mooie, dure, knap gemaakte serie is. Dat is alleen niet hetzelfde als een goede serie.’

Rinskje Koelewijn (NRC) gaf de tv-serie De stamvader een tweede kans

MIDDELMAAT _ ‘Laten we elkaar niet gaan overtuigen dat een essay geen essay is. Ik snap dat de CPNB de markt wil verbreden, maar ze moet vooral literatuur promoten. Dat is iets anders dan vermarkten, het te koop zetten, dat willen we niet. (…) We blijven alles maar naar de middelmaat trekken, maar waarom? Waarom?'

Boekhandelaar Henk Schulte over het cancelen van het essay door CPNB

Sarah Moeremans

Ze heeft nog precies twee gaatjes in haar maandagenda voor een afspraak. Ze is doende met liefst drie nieuwe producties: Fünf sechs, alles flex op de Parade, de grotezaalproductie Mission Molière en, voor het volgend seizoen, Crashtest Ibsen.

THEATER ‘In Berlijn ontdekte ik de Duitse theatermakers René Pollesch en Frank Castorf. Zij maken theater over het onmogelijke, het onrealistische: larger than life, grotesk, abstract. Bij hen loopt geen man in een pak met een stropdas op het toneel. Ik hou helemaal niet van stukken waarin pijnlijke, prangende, reële kwesties van échte mensen worden nagespeeld; theater kan te slecht camoufleren dat het niet echt is. Ik voel me niet serieus genomen als theater me wil laten geloven dat het echt is. Goed theater is geloofwaardig en niet waarachtig. Ik ben ook altijd blij om werk van Jetse Batelaan te zien; ook ik hou van carnaval en kermis. Van mij mogen er franjes aanhangen. Ik ben niet voor niks Belg.’

BOEKEN ‘Ik heb mijn hart verloren aan Quichot van Salman Rushdie. Daarin rijdt Quichot, een oude man, in zijn Chevy door Amerika met zijn denkbeeldige zoon die Sancho heet. Rushdie speelt een spel met Don Quichot van Cervantes om de moderne tijd te becommentariëren. Zo schetst hij iconische Amerikaanse landschappen uit films, af en toe kom ik een scene uit Taxi Driver tegen. Rushdie schakelt tussen thema’s uit popmuziek, geschiedenis, filosofie en politiek. Dat maakt het lezen van dit boek een multidisciplinaire ervaring. Het is een misverstand te denken dat less more is. Rushdie weet dat more more is. En: een beetje humor is in alle kunstdisciplines belangrijk.’

BEELDENDE KUNST ‘Ik was aangedaan door een foto van Stan Douglas die ik op de Biënnale van Venetië zag. Een geënsceneerde foto - waar ik sowieso van hou, toch een soort van statisch theater –waarin hij een opname van demonstranten bij een betoging heeft vermengd met een

opname van supporters die de overwinning vieren na een voetbalwedstrijd. Je twijfelt voortdurend aan wat je ziet: is het een betoging, of toch een viering? Een interessante brain fuck. Het zegt iets over bijeenkomsten, hoe ze het een én het ander kunnen zijn.

De Franse kunstenares Sophie Calle heeft zich door een privé-detective laten schaduwen terwijl ze een doordeweekse banale dag beleefde. Wat je ziet op de foto’s en leest in zijn rapportage is heel spannend. Wat gaat ze doen? Ze gaat pinnen! Het interessante is die combinatie van fictie en haar eigen leven. Het stelt de realiteit in zo’n ander kader dat die er niet meer in slaagt de realiteit te zijn. Het wordt een detectiveverhaal en laat zo zien hoe dominant de vorm kan zijn waarin je ervaringen tot je krijgt.’

FILM ‘Reservoir Dogs van Quentin Tarantino en Twin Peaks van David Lynch hebben zoveel indruk gemaakt dat ze veel ruimte innemen in mijn filmgeheugen. Twin Peaks heb ik wel dertig keer gezien. Ik was negen jaar toen ik die voor het eerst mocht kijken van mijn ouders. Een van mijn guilty pleasures is dat ik quizzen speel over Twin Peaks op het internet. Ook hier: een combinatie van iets heel banaals met iets wat veel verwachtingen schept en spanning creëert. Dat maakt de situatie net ongrijpbaar. In een film kan ik verdwijnen terwijl ik in het theater heel erg zoek naar de aanwezigheid van het hier en nu.’

MUZIEK ‘Ik woon al twintig jaar in Nederland, toch is mijn dagelijkse muziekbron de Vlaamse zender Radio 1. Zo heb ik Sylvie Kreusch en Warhaus ontdekt. Ik hou ook erg van de tweestemmige zusjes van CocoRosie. Vanwege de vrij esoterische, vocale muziek. Als je bij mij thuis binnenkomt is de kans groot dat Max Richter of een van de minimalistische componisten op staat. Maar mijn Twin Peaks van de muziek is toch de Matthäus-Passion van Bach. Voor mij is trouwens alle muziek soundtrack: mijn fantasie slaat op hol en ik

De voorkeur van...

Goed theater is geloofwaardig en niet waarachtig

beland altijd in een beeldenwereld. Ik zat in de jaren negentig en nul diep in de house. Ik zal daar nu niet meer naar luisteren maar tijdens repetities kan ik wel zeggen: dat is net Green Velvet in die en die set. Dat genre heeft toch ook ergens plek ingenomen.’

MODE ‘In het rijtje van Twin Peaks en Bach hoort voor mij de Belgische modeontwerper Martin Margiela. Hij is iconisch geweest in het conceptualiseren van mode. Door zijn consequente manier van werken, behoort hij tot de kunstwereld. Hij heeft grenzen verlegd en ruimte vrijgemaakt voor de ontwerpers na hem. Hij is een van mijn belangrijkste inspiratiebronnen.’

ARCHITECTUUR ‘Mijn voorkeur gaat uit naar openbare gebouwen uit de jaren zestig en zeventig. De Doelen in Rotterdam vind ik echt fantastisch vanwege de zinloze ruimte. Zo'n gebouw heeft iets megalomaan naïefs vanwege de ruimte, het kleur- en materiaalgebruik. De hoeveelheden natuursteen die daar in grote platen zijn neergekwakt in te grote inkomhallen met tapijt en kroonluchters uit een James Bondfilm!

Veel theaters stammen uit dezelfde tijd. Ik ben kind van acteurs; als ik mee moest naar optredens en het publiek was er nog niet, dan waren die theaters heerlijke speeltuinen, met al die trappen om af en op te lopen en balustrades om vanaf te glijden. Ze hebben een Alice in Wonderland-effect op mij. Ik moet me echt inhouden om dat nu niet meer te doen.’

EMILE HOLLMAN

Boeken top 10

1 — Dirk De Wachter

Vertroostingen (1)

2 — Hertog van Sussex Reserve (-)

3 — Delia Owens

Daar waar rivierkreeften zingen (2)

4 — Thomas Erikson

Omringd door idioten (3)

5 — Colleen Hoover

It Starts with Us (10)

6 — Mohamed Mbouga Sarr

De diepst verborgen herinnering van de mens (-)

7 — Fiep Westendorp/Mies Bouhuys Voorlezen met Fiep (-)

8 — Anjet Daanje

Het lied van ooievaar en dromedaris (7)

9 — Charlie Mackesy

De jongen, de mol, de vos en het paard (8)

10 — Colleen Hoover

It Ends with Us (6)

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Adr. Heinen (Den Bosch), Dominicanen (Maastricht), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

The Missing Inks

ZOUT (oplage 15.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 500 plekken in Zuid-Oost-Nederland en Vlaanderen.

Online: zoutmagazine.eu

E-paper: zoutmagazine.eu/e-paper

Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZOUTopZATERDAG kan via zoutmagazine.eu/opzaterdag

Abonnees krijgen ZOUT voor 73 euro per jaar thuisbezorgd. Abonnee worden kan via zoutmagazine.eu/abonnees

Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zoutmagazine.eu

Bladmanager a.i. Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu Hoofdredactie

Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Wido Smeets 0031 653 338905 w.smeets@zoutmagazine.eu

Eindredacteur online

Marc Puyol-Hennin 0031 642 279977 m.puyol-hennin@zoutmagazine.eu Commercie

Karin Winkelmolen 0031 628 646578 k.winkelmolen@zoutmagazine.eu

Max Majorana 0031 626 789236 m.majorana@zoutmagazine.eu Administratie administratie@zoutmagazine.eu

ZuiderLeven

Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Medewerkers

Dieter van den Bergh, Roger Cremers, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Ludo Diels, Edo Dijksterhuis, Maarten Doorman, Fons Geraets, Jasper Groen, John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Gerrit van den Hoven, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Griet Menschaert, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Rob Schoonen, Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels, Patrick van IJzendoorn.

Tekstcorrectie

Pieter Beek

Grafisch ontwerp

Hendrickje van Dijk

Druk

Coldset Printing Partners, Beringen Bankrekening

IBAN

NL55SNSB 093 67 79 675

Distributie

T.U. Theaterfacilities Venlo

MXvervoer Breda

ISSN: 2949-6535

themissinginks.com

Sarah Moeremans (Bonheiden, 1979) volgt in 2025 artistiek leider Piet Menu op bij Het Zuidelijk Toneel –waar zij hem nu nog assisteert en werkt als regisseur. Zij is een dochter van acteurs Walter Moeremans en Gilda de Bal en getrouwd met acteur Joep van der Geest.

foto Max Janssen

Louise Lecavalier, Stations. foto André Cornellier

schrit_tmacher 2023 brengt de top van de internationale danswereld

Dans met de focus op de universele strijd om gelijkwaardigheid

Van 28 februari t/m 2 april staan de bekende danspodia in de Euregio in Heerlen, Kerkrade, Aken en Eupen in het teken van schrit_tmacher. Op het affiche van de 28ste editie van het grensoverschrijdende hedendaagse dansfestival pronken indrukwekkende namen van gezelschappen uit onder meer Canada, Zuid-Afrika en China. Er is dans op spannende plekken, dans voor jongeren, dans van nieuw talent en spectaculaire dans op het snijvlak met andere disciplines.

Elke editie haalt schrit_tmacher topgezelschappen uit alle delen van de wereld naar de Euregio Maas-Rijn. Voor wie zich graag wil onderdompelen in nieuwe dans, presenteert het festival spraakmakende Nederlandse premières. De Canadese danscoryfee Marie Chouinard brengt tijdens schrit_tmacher Radical Vitality voor het eerst naar Nederland. Het Chinees/Canadese toptalent Naishi Wang presenteert de première van Face to Face. En ook Koen Augustijnen en Rosalba Torres Guerrero (samen het Belgisch/Spaanse Siamese Cie) laten hun voorstelling Lamenta rond de traditionele Griekse miroloi (rouwzangen) op het schrit_tmacher-podium in première gaan. Met live muziek van muzikanten uit Epirus.

DAVID BOWIE EN FRANK ZAPPA WAREN AL FAN

Naast de jubilerende Marie Chouinard presenteert schrit_tmacher 2023 nog twee andere grootheden uit de Canadese danskunst. Het inmiddels 64-jarige Flame-on-legs icoon Louise Lecavalier – David Bowie en Frank Zappa waren fan – brengt haar ongeëvenaarde danskunst solo voor het voetlicht in Stations. En na twee lange coronajaren wachten is eindelijk Revisor van Crystal Pite en Jonathan Young in Heerlen te zien. Het wachten wordt beloond, want met deze hybride dans-/toneelvoorstelling naar Gogols klassieker uit 1836 zien we meteen de winnaar van de prestigieuze Olivier Award voor Beste Nieuwe Dansproductie 2022.

DE STRIJD OM GELIJKWAARDIGHEID

Samen met Chouinard, Lecavalier en Pite organiseert het festival een verdiepend contextprogramma over de universele strijd om gelijkwaardigheid.

Robyn Orlin, WWOW. foto Jérôme Séron

Ook Augustijnen en Torres Guerrero én de ZuidAfrikaanse choreografe Robyn Orlin, die haar controversiële voorstelling We wear our wheels with pride and slap your streets with color in Heerlen toont, schuiven hierbij aan. Al deze makers leggen in videoportretten en nagesprekken vanuit hun eigen perspectief, traditie en cultuur de vinger op resp. genderongelijkheid, machtsverschillen, leeftijdsdiscriminatie, apartheid en ongelijk verdeeld verdriet met de kracht die dans eigen is: emotioneel, beeldend, avontuurlijk en verbindend.

OUT OF THE BLACK BOX

Net zoals tijdens de laatste edities stapt schrit_ tmacher ook dit jaar out of the black box van het theater. Op verrassende plekken wordt dans verbonden met andere kunstdisciplines, zoals film, beeldende kunst en performance art. In Aken presenteert de Nederlandse Nanine Linning, die in 2024 aantreedt als artistiek leider van Scapino Ballet Rotterdam, samen met ontwerper/ videokunstenaar Bart Hess de museale performance

Double Helix; een gesamtkunstwerk op het snijvlak van beeldende kunst, video, interactieve elementen en live performance. In Heerlen is in SCHUNCK de bejubelde dansvideo-installatie Universal Tongue van Anouk Kruithof te zien. De filmhuizen in Heerlen en Aken tonen dansfilms. En speciaal voor schrit_tmacher ontwikkelt curator/choreograaf

Karin Post programma waarin (dans)kunstenaars op zoek gaan naar ‘The Key of Life’. Routes door de stad voeren je in dit veelomvattende programma langs werk van fotograaf en voormalig Scapino danser Bryndis Brynjolfsdottir en Suzanna Jansen, auteur van o.m. Het Pauperparadijs. Er zijn korte dansfilms in winkels en etalages (SIDEWALK MOVIES), expo’s en performances in unieke (S)PACES, waaronder het Maanplein in Heerlen en Buitenplaats Kasteel Wijlre.

ADEMBENEMEND, SPECTACULAIR EN VERNIEUWEND

Terug op de podia kan het publiek zich in Aken laten betoveren door China’s eerste moderne dansgezelschap Beijing Dance Theater (RC), Trajall Harrell (VS/CH) en Beaver Dam Company / Edouard Hue (FR/CH). In Eupen staan fascinerende cross-overs tussen acrobatie en danskunst van o.a. Compagnie Back Pocket (B/F) en het Franse Compagnie Barks – Bastien Dausse. Op het Heerlense podium is er met bijdragen van NDT 2 en Dominique x REDO ft. Binkbeats binnen het omvangrijke internationale programma aandacht voor Nederlandse dans. En aan weerszijden van de Nederlands/Duitse grens brengt het talentenprogramma Co-Laboration nieuw choreografie- en danstalent (Simon Bus, Kelly Vanneste en Tanya Kupra) uit de Euregio op het podium.

VOOR HET TALENT VAN MORGEN

Met Dadodans, Rauher Engel, Lloyd Marengo, Cie Arcosm (FR) en Oxygen/Jennifer Romen presenteert schrit_tmacher 2023 tenslotte een compleet programma voor GENERATION2 vanaf 0 jaar. Met de liefde voor dans kun je immers niet vroeg genoeg beginnen. Voor wie zich vervolgens in de danskunst wil ontplooien bieden vrijwel alle gezelschappen die tijdens schrit_tmacher 2023 in de Euregio dansen workshops voor beginners en gevorderde dansers.

schrit_tmacher just dance!, van 28 februari t/m 2 april in Heerlen, Kerkrade, Aken en Eupen. Meer informatie en tickets via schrittmacherfestival.nl

Koen Augustijnen en Rosalba Torres Guerrero, Lamenta. foto Heloise Faure

Beaver Dam Company, All I Need. foto David Kretonic

Beijing Dance Theater, Manolita Chen. foto LiuRuirui

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN DISCOVERY MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN.

VerLEIDING

December 2022, mijn oudste zoon Robin nodigt me uit mee te gaan naar een concert. Februari 2023, poppodium De Bosuil in Weert stroomt vol met zilvergrijze kapsels, dat van mijn zoon uitgezonderd.

Klokslag half vijf komen de vijf bandleden op, gezamenlijk schat ik zo’n driehonderd jaar muzikaal talent. De 82-jarige toetsenist Manfred Mann en zijn Earth Band spelen nog steeds vol overgave, het in vijftig jaar opgebouwde repertoire komt voorbij. Als de begintonen van Blinded by the Light klinken, verwachten we het echte spektakel, maar zoals vaak klinkt een bekend nummer live altijd wat minder dan op de plaat. De zaal vergeeft het Manfred en kompanen en zingt uit volle borst mee.

De songtitel komt bovendrijven tijdens een discussie met collega’s over een expositie in ontwikkeling. Daarin willen we u, de bezoekers, laten nadenken over de keuzes die ze kunnen maken en de betekenis voor de leefbaarheid van onze aarde. U confronteren met de consumentenverleiding die dagelijks over u heen wordt gestrooid. Die verleiding staat vaak aan de basis van aardeonvriendelijke, en daarmee mens-onvriendelijke keuzes.

Verleiding is een fel en lonkend licht aan de horizon. Ze verblindt ons en verhindert ons betere keuzes te maken.

Ik googelde de betekenis van de originele songtekst van Blinded by the Light, geschreven door Bruce Springsteen. In de gevonden interpretaties gaat het vaak over ‘verleiding’. In mijn eigen interpretatie vertaal ik Told me I got what it takes naar de menselijke kracht die ons in staat stelt wel degelijk onze koers te verleggen. En She’s gonna make it through the night om hoopvol te durven kijken naar de toekomst. Robin, bedankt voor de uitnodiging.

HANS GUBBELS

Beeldende kunst

ANTWERPEN

> A Topological Boulevard. Tekeningen, prenten en boeken uit de collectie van Museum Plantin-Moretus. T/m 6 mei. Kosmorama. Ives Maes schept via de wereldtentoonstellingen een beeld van ’s werelds grootste toekomstverwachtingen. T/m 3 september in het KMSKA. kmska.be

Architectuur, design&mode

DEN BOSCH

> Sneller, beter, mooier – de vormgeving van de vooruitgang. Familietentoonstelling over de geschiedenis van het stroomlijnontwerpprincipe. Van 4 maart t/m 3 september in Design Museum. designmuseum.nl

EINDHOVEN

> RetroFuture. Ontdek de wereld van de futuristen, dromers en ontwerpers van weleer. T/m 23 maart in Evoluon. nextnature.net

GENK

> Enzo Mari. Tentoonstelling gewijd aan het werk en de ideeën van de Italiaanse ontwerper, kunstenaar en theoreticus. T/m 29 mei. Design is Dead. Tien jonge ontwerpers van de opleiding Productdesign (LUCA School of Arts) stellen de controversiële uitspraak van Enzo Mari ‘design is dead’ in vraag. Van 9 maart t/m 29 mei in C-mine. c-mine.be

KERKRADE

> Innovatiegalerij. Bijzondere oplossingen voor de zorg, van ontwerpers en bedrijven uit Limburg. In Discovery Museum. discoverymuseum.nl

MAASTRICHT

> Bevroren Muziek. Tentoonstelling over architectuur en geluid. T/m 28 mei in Bureau Europa. bureau-europa.nl

> Rembrandt - Fotograaf avant la lettre. 8 0 tekeningen en etsen van Rembrandt die een inkijk in het leven van de 17e eeuw geven. T/m 22 mei in Museum De Reede. museum-dereede.com

ARNHEM

> Open. Met Open geeft Museum Arnhem een impuls aan de educatieve traditie die door Pierre Janssen is gestart. T/m 1 januari in Museum Arnhem. museumarnhem.nl

> A/M #3 Einfühlung / ashes / mouth / void / mania / ssssshhh. Een groepsexpositie in zes kamers, zes woorden, vijf kunstenaars, drie weken. Van 4 t/m 26 maart in Omstand. kunstpodium-t.com

BERG AAN DE MAAS

> Onderstroom. Werk van René Korten en Caren van Herwaarden. Van 5 maart t/m 23 april in Galerie JoLi. galeriejoli.nl

BREDA

> Peter Morrens - Solo 35. Morrens tekent, schrijft en schildert onder verschillende namen en maakt objecten, publicaties en langdurende, intensieve performances. T/m 19 maart in Club Solo. clubsolo.nl

DEN BOSCH

> Silent Serenade: Materialized Sound. Groepstentoonstelling met werk van kunstenaars uit verschillende generaties, die ieder geluid omzetten in een installatie of klanksculptuur. T/m 5 maart in Willem Twee Kunstruimte. willem-twee.nl

Verleiding verblindt ons en verhindert ons betere keuzes te maken

> Christo en Jeanne-Claude, kunstwerken uit de Verzameling

Würth. 34 kunstwerken uit de Verzameling Würth vanaf 1958 tot en met het laatste project L’Arc de Triomphe, Wrapped. T/m 5 maart in Kunstlocatie Würth ’s-Hertogenbosch. wurth.nl/kunstlocatie

> Brabantse Nieuwe. Vivian Ammerlaan laat zich inspireren door overweldigende landschappen en natuur. Ze werkt met digitale en analoge fotografie, met video en installatie. T/m 14 april in Het Noordbrabants Museum. hetnoordbrabantsmuseum.nl

DEURNE

> Experiment en Vernieuwingsdrang 1940 – 1965. Naoorlogs werk uit de collectie Fransen. T/m 19 maart in De Wieger. dewieger.nl

ECHT

> Et Dieu créa la Femme. Negen kunstenaars scheppen hun muze. T/m 2 april in Museum van de Vrouw. museumvandevrouw.nl

EINDHOVEN

> Patricia Kaersenhout –Dwarsverbinding

Met haar installatie

Guess Who’s Coming To Dinner Too? zet Patricia Kaersenhout (1966) zich in voor een completer en eerlijker beeld van de wereldgeschiedenis. T/m 2 april. Rewinding Internationalism - Scènes van de jaren 90. Ruim 40 kunstenaars, onderzoekers en collectieven belichten in tien losse scènes verschillende perspectieven op het internationalisme. T/m 30 april. Temitayo Ogunbiyi. De in Nigeria woonachtige kunstenaar realiseert een speellandschap van golvende vormen bestaande uit gebogen staal. T/m 10 september Dwarsverbanden. Doorlopende collectiepresentatie die alle zintuigen prikkelt. In het Van Abbemuseum. vanabbemuseum.nl

> Back to the Forest of yesteryear. Werk van Ingrid Simons, geïnspireerd op haar woon- en werkomgeving in Eindhoven en Valkenswaard. T/m 12 maart in het Albert van Abbehuis. albertvanabbehuis.com

GENK

> Compagnons de route. AaronVictor Peeters gaat met zijn eigen schilderijen, tekeningen en installaties in dialoog met het werk van zijn historische en hedendaagse 'compagnons de route'. Van 2 maart t/m 18 juni in het Emile Van Dorenmuseum. emilevandorenmuseum.be

> Charming for the Revolution. Groepstentoonstelling met Carly Rose Bedford, Toon Fibbe, en Pauline Boudry & Renate Lorenz. Van 11 maart t/m 2 juli bij Jester in C-mine. jester.be

HEERLEN

> Curator voor een keer. Inwoners van Heerlen gaan, met een beetje hulp van SCHUNCK, zelf aan de slag met kunst. T/m 30 april. Chaim van Luit. Installatie over het mijnverleden én -heden in de vitrine van het Glaspaleis. Van 1 maart t/m 24 september. Zondagsrondleiding Glaspaleis. Loop mee met de gratis rondleiding en ontdek alle geheimen van het Glaspaleis. Op 26 maart om 12.00 uur. Underdog? Curator voor een keer: PAND kiest uit collectie SCHUNCK. Op 2 april in SCHUNCK. schunck.nl

HELMOND

> Andrei Roiter – Now. Roiters intuïtieve en associatieve werk gaat zowel over kunst als de universele ‘menselijke conditie’. T/m 26 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

> Tussenruimte.

Groepstentoonstelling met Nathalie Brans, Tinka Pittoors, Leo Vroegindeweij en Ton Slits. Van 6 maart t/m 14 mei in De Cacaofabriek Expo. cacaofabriek.nl

MAASMECHELEN

> Ingrid Deuss cureert. Expositie met werk van drie fotografen. T/m 11 maart. Hugo Duchateau. In Zin in Zien wordt het oeuvre van deze kunstenaar aangevuld met werk van o.a. Raoul De Keyser, Bram Bogaert, Vincent van den Meersch, Urbain Mulkers en Piet Stockmans. Van 26 maart t/m 26 mei in CC Maasmechelen. ccmaasmechelen.be

MAASTRICHT

> A Room of One’s Own. Vrouwelijke kunstenaars uit de Bonnefantencollectie en gastpresentaties van Carol Rhodes (1959-2018), Lydia Schouten (1948) en Marijke Stultiens (1927). Piet Killaars 100 jaar. Overzicht van sculpturen en voorstudies afkomstig uit de collectie van Bonnefanten. T/m 7 januari 2024. Tussen kunst en kopie. Het Maastricht Institute of Arts bestaat 200 jaar en presenteert een deel van haar collectie gipsen afgietsels: de Academische Gipsotheek Maastricht. T/m 25 februari 2024. Raul Marroquin. Over de Colombiaan Marroquin, die in de jaren '70 een centrale rol speelde binnen de Maastrichtse kunstwereld. T/m 18 juni in Bonnefanten. bonnefanten.nl

> Cuentos Españoles. Monumentale Schilderijen en grafisch werk van o.a. Ger Lataster, Pieter Defesche,

Jef Diederen, Jan van Helden, Rein Dool, Harry Dister en Doris Becke. Van 4 t/m 25 maart in Galerie Schuwirth&van Noorden. schuwirthenvannoorden.nl

> Rosa Codina. Esteve & Marc Prat Codina. Moeder-zoon schilderduo stelt voor het eerst samen tentoon. Van 4 maart t/m 10 april in Galerie PontArte. pontarte.com

> During TEFAF. Werk van Yvan Richeux, Yan Marczewski, Den Bar en Jean-Marc Spaans. Van 10 t/m 19 maart in Galerie MOA. galeriemoa.nl

> Táctica Sintáctica. Diego Bianchi en Mariano Mayer ontregelen de ruimtes van Marres. Van 9 maart t/m 28 mei in Marres. marres.org

> Museumnacht. Verrassende kunst komt aan het licht in het donker. Op 14 april op diverse locaties. museumnachtmaastricht.nl

TUSSENRUIMTE

Wat is tussenruimte? Bijvoorbeeld een betekenisvolle stilte in een muziekpartituur, of een ruimtelijke uitsparing. In de stilte of de leegte ontstaat er een inzichtgevend besef. De gelijknamige tentoonstelling in De Cacaofabriek Expo in Helmond toont werken van Nathalie Brans (NL), Tinka Pittoors (BE), Leo Vroegindeweij (NL) en van Ton Slits (NL, tevens curator van TUSSENRUIMTE). De kunstenaars maken allen zeer verschillend werk. In samenhang gepresenteerd in de monumentale ruimtes van De Cacaofabriek Expo worden voor de bezoeker verrassende parallellen zichtbaar.

TUSSENRUIMTE, van 6 maart t/m 14 mei, dagelijks gratis te bezoeken tussen 13.00 en 17.00 uur in De Cacaofabriek Expo in Helmond. cacaofabriek.nl

Werk van Ton Slits

NOORBEEK

> Galerie Mestriner. Hella V H Hof, Marcel Willems, Hans Keuls Gerrie, Severens Wim Mestriner, Leo Horbach, Rob Courtens en andere. T/m 2 april in Galerie Mestriner. beeldentuingaleriemestriner.nl

SITTARD

> Autopia. Werk van Olaf Mooij en Jan Kamensky over onze relatie met de auto. T/m 2 april in De Domijnen. dedomijnen.nl

TEGELEN

> Keramische signalen. Expositie over kalligrafie. T/m 7 mei in Tiendschuur. tiendschuur.net

TILURG

> Brabant Art Fair. Kunstbeurs in de sfeervolle entourage van de Koepelhal. Op 18 en 19 maart. brabantartfair.nl

> A/M #2 Het Bloemetjesgordijn. Groepsexpositie over het verkennen en de complexiteit van het worden en willen zijn. Van 2 t/m 19 maart in Kunstpodium T. kunstpodium-t.com

VALKENBURG

> Target. Recente schilderijen, vrouwenportretten en landschappen van Ans Lemmens. T/m 2 april. Kijkje achter de coulissen Expositie van de kunstenaars uit de museumcollectie. Trilogica. Multimediale expositie van de kunstenaar Peter Slegers. T/m 16 april in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

VENLO

> Mystiek. Oude religieuze kunst uit de collectie gecombineerd met het werk van o.a. Ted Noten en Rineke Dijkstra. T/m 9 maart in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

Fotografie &film

ANTWERPEN

> Susan Meiselas – Meditations. Meiselas vestigt de aandacht op minderheden en conflicten die vaak over het hoofd gezien worden. Melanie Bonajo – When the Body Says Yes. Immersieve videoinstallatie over de aanraking als remedie. T/m 4 juni. Grace Ndiritu Reimagines the FOMU collection. De Brits-Keniaanse kunstenaar stelt een fotografisch universum samen waarin ze schilderkunst, textiel en interieurontwerp integreert. T/m 7 januari 2024 in het FOMU. fomu.be

EINDHOVEN

> We're part of the natural world. Ilse Schrama: overzicht van een oeuvre. Van 11 maart t/m 22 april. Klimaatverandering. Lezing door Kadir van Lohuizen. Op 16 maart om 20.00 uur. Biebfreak. Expositie van studenten van BK Fontys Tilburg geïnspireerd op fotoboeken uit de bibliotheek van Pennings Foundation. Fotoboekenbeurs. Fotoboekenbeurs voor nieuwe, tweedehands en antiquarische boeken. Op 2 april om 11.00 uur. Non-Photography Photography. TalentWall: Karsten Kronas. Zoektocht naar de ware essentie van analoge fotografie. T/m 24 juni in Pennings Foundation. penningsfoundation.com

HEERLEN

maart t/m 1 oktober in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

> Under The Rainbow. Lezing over homoseksualiteit in film. Op 9 maart in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl

MAASTRICHT

> Hrair Sarkissian: The Other Side of Silence. Met levensgrote foto’s legt de Syrisch-Armeense kunstenaar Hrair Sarkissian de wonden van conflicten bloot. T/m 14 mei in Bonnefanten. bonnefanten.nl

> Transitions. Filmmanifestatie in het Sphinxkwartier met 20 filminstallaties op 14 locaties waaronder een video-installatie en film van Jester. Van 9 t/m 14 maart op diverse locaties. transitionsmaastricht.nl

> Once upon a time. Fotograaf HJ Hunter schetst een portret van het postindustriële hart van WestEuropa. Van 5 maart t/m 8 april, opening op 12 maart om 17.00 uur. boekhandeldominicanen.nl

MONSCHAU

> Von Menschen und Kunst. Fotografietentoonstelling met de museumbezoeker als onderwerp. Van 19 maart t/m 11 juni in Fotografie-Forum. kuk-monschau.be

WEERT

> A Stage of Luminosity. Videoinstallatie aan de buitengevel van het museum door Arno Coenen. T/m 12 maart. Telling Stories. Duotentoonstelling met Martin & Inge Riebeek en Rob Moorees X Spaarnestad Photo. T/m 16 april. Kunstenaarsgesprek. Gesprek met de kunstenaarsduo Martin en Inge Riebeek. Op 19 maart om 14.00 in Museum W. museumw.nl

De

fictieve kamers van Ilse Schrama

Met haar laatste serie We’re part of the natural world creëerde Ilse Schrama (1964 – 2022) fictieve kamers. Ze fungeren als ‘portretten’ van wetenschappers die onderzoek doen naar ecosystemen en zich actief inzetten voor de natuur en het milieu. Schrama koos vaak de natuur, mensen en religie tot onderwerp van haar fotografie. Aanvankelijk werkte ze documentair en stapte later over op het digitaal bewerken van foto’s, waarmee ze een eigen, poëtische, grafische stijl ontwikkelde.

Ilse Schrama – We’re part of the natural world, 11 maart t/m 22 april bij Pennings Foundation, Eindhoven. penningsfoundation.com

> Filmweekend Kunstmatige Intelligentie: En ze leefden nog lang en gelukkig. Drie films in het kader van de AI-parade, over liefde in tijden van kunstmatige intelligentie. Op 17 maart in Filmhuis De Spiegel. schunck.nl

HELMOND

> Walker Evans – Revisited. Werk van Walker Evans (1903-1975) en 18 hedendaagse fotografen die voortborduren op de stijl van Walker Evans, zijn onderwerpskeuze, of ‘spelen’ met zijn iconische beelden. T/m 5 maart. Alex Webb - Errand and Epiphany / Photographs 19782022. Webb toont in zijn foto’s de wereld als een bijzondere plek waar het alledaagse zich soms als iets buitengewoons openbaart. Van 25

literatuur

DEN BOSCH

> Suzanna Jansen. Mijke Pol gaat met Jansen in gesprek over haar nieuwste boek De omwenteling; of de eeuw van de vrouw. Op 12 maart om 15.00 uur in Huis73. huis73.nl

> Signeersessie Lize Spit. De auteur van het Boekenweekgeschenk De eerlijke vinder te gast. Op 15 maart

Zelfportret

om 13.00 uur in Boekhandel Adr. Heinen. heinen.nl

EINDHOVEN

> Lize Spit. De schrijfster wordt geïnterviewd door leerlingen van het Van Maerlantlyceum. Op 15 maart om 19.30 uur in Boekhandel Van Piere. vanpiere.nl

GENK

> Uit de hand. In de expositie van illustratorenkoppel Jacques & Lise kunnen kinderen en gezinnen de kleurrijke wereld ontdekken van drie van hun bijzondere prentenboeken: Henry, Pia, en Viktor T/m 29 april. Workshop (6-7 jaar): druktechnieken. Op 1 maart om 15.20 uur. Workshop (vanaf 8 jaar): GIFjes maken op een iPad. Op 4 maart om 9.00 en 11.00 uur in de Bibliotheek. bibliotheekgenk.be

> Tom Ysewijn. De auteur vertelt over zijn boek Alleen door Afrika over de opzienbarende reis van Kazimierz Nowak 1931-1936. Op 10 maart om 20.00 uur. Literaire avond. Met twee genomineerde auteurs voor de Boon-prijs. Datum zie website. In Boekhandel Malpertuis. boekhandelmalpertuis.be

HEERLEN

> Schrijversbezoek Bas Haring Op 5 maart om 13.30 uur. Schrijversbezoek Marcel van Roosmalen. Op 30 maart in SCHUNCK bibliotheek. schunck.nl

MAASTRICHT

> Ellen Jansen. De ondernemer en auteur van Eindelijk Ellen vertelt openhartig over haar diepe verlangen in een ander lichaam te leven. Op 11 maart. Alejandra Ortiz. L ezing, Q&A en voorlezen naar aanleiding van het boek De waarheid

schrit_tmacher just dance!

Van 28 februari t/m 2 april presenteert schrit_tmacher Festival een rijk palet aan internationale hedendaagse dansvoorstellingen op podia in Heerlen, Kerkrade, Aken en Eupen. Van vernieuwend experiment tot premières van internationale topgezelschappen. De programmering is zo divers, dat er voor iedereen iets geweldigs te zien is. Zo is er ook een

GENERATION2 programma met dansvoorstellingen voor kinderen vanaf 0 jaar én werk van jong danstalent uit de Euregio. En zijn er expo’s, films, experttalks, performances en workshops op verrassende locaties in de openbare ruimte.

schrit_tmacher just dance!, van 28 februari t/m 2 april in Heerlen, Kerkrade, Aken en Eupen. schrittmacherfestival.nl

STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTEN MAASTRICHT, EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN.

Het leek alsof kunst een droom was

Een jaar geleden schreef ik over het Mystetskyi Arsenal, een van de grootste kunstinstellingen in de Oekraïne, gehuisvest in een voormalig militair complex in Kyiv. Vanwege de stroomuitval zijn de openingstijden inmiddels beperkt tot 21 uur per week. Bezoekers moeten rekening houden met luchtaanvallen: ‘Als het luchtalarm klinkt, wordt de tentoonstelling gesloten. Je kunt dan naar de dichtstbijzijnde schuilkelder bij het Slavyplein.’

Vanaf november 2022 zijn de monumentale ruimtes van het Mystetskyi gevuld met de tentoonstelling Heart of Earth. De titel verwijst naar Oekraïne als graanschuur van de wereld en de driehoeksrelatie van aarde, mensen en voedsel. Het vertrekpunt voor de tentoonstelling waren de gruwelijke hongersnood – de Holomodor – en de ecologische vernietiging in de Sovjetperiode. Door Poetins oorlog kreeg het thema een nieuwe urgentie. Uit de inleiding tot de expositie: ‘De havenblokkades, het verbrande graan, en de verwoeste en vergiftigde aarde in Oekraïne hebben, als de vleugelslag van een vlinder, vergaande gevolgen op andere plaatsen’. Een van de deelnemende kunstenaars is Zhanna Kadyrova. Ze gaf haar bijdrage de titel Palianytsia, Oekraïens voor brood. Op een lange, met een smetteloos wit kleed gedekte tafel liggen grijsbruine stenen die als broden zijn aangesneden. Kadyrova vluchtte na het begin van de oorlog met haar familie uit Kyiv naar de regio Transkarpatië. In de snelstromende bergrivieren vond ze de stenen die haar op het idee brachten voor dit kunstwerk.

het luchtalarm

In Transkarpatië vond ze ook zichzelf terug: ‘In de eerste twee weken van de oorlog leek het alsof kunst een droom was. Alsof ik alle twintig jaren van mijn professionele leven alleen maar in mijn slaap had beleefd. Alsof kunst volledig machteloos en vluchtig was in vergelijking met de genadeloze militaire machinerie die vreedzame steden en mensenlevens vernietigt. Nu denk ik daar anders over: ik zie dat elk artistiek gebaar ons zichtbaar, en onze stemmen ons hoorbaar maakt!’

Alle inkomsteen uit Palianytsia, zoals honoraria, licenties en verkoop, komen ten goede aan het Oekraïense leger en de oorlogsslachtoffers. Het project leverde al meer dan 160.000 euro op.

DINGEMAN KUILMAN

Als

klinkt, wordt de tentoonstelling gesloten

zal me bevrijden. Op 15 maart om 16.00 uur. Lize Spit. Voorlezen en meet&greet met de auteur van het Boekenweekgeschenk. Op 19 maart om 13.00 uur in Boekhandel Dominicanen. libris.nl/dominicanen

> Jaap Robben. De auteur presenteert o.a. zijn nieuwe boek Schemerleven. Op 12 maart om 14.30 uur in Centre Céramique. detribune.nl

ROERDALEN

> Schrijversbezoek Pieter Waterdrinker. De auteur wordt geïnterviewd door Frans Pollux. Inclusief boekverkoop en signeersessie. Op 12 maart om 14.00 uur in Oetsjpanning De Meulenberg in Melick. bibliorura.nl

ROSMALEN

> Jutta Chorus. Over vijf bijzondere vrouwen in de schaduw. Op 15 maart om 20.00 uur in Perron-3. perron-3.nl

SITTARD

> Laura Theunissen Signeersessie en voordracht van Theunissens poëzie in het dialect. Op 19 maart om 14.00 uur. Marij Boom. Etalageexpositie ihkv de kunstroute Zittesje Art Fair. Tijdens de boekenweek bij Boekhandel Krings. boekhandelkrings.nl

dans, muziek &toneel

AKEN

> schrit_tmacher festival Internationaal dansfestival.

T/m 2 april in Fabrik Stahlbau Strang. schrittmacherfestival.nl

> Sneak Peak. Theatrale blind date met VIA ZUID-makers. Op 25 maart om 14.00 uur en op 26 maart om 11.00 uur in Krantzcenter Aachen. viazuid.com

ANTWERPEN

> La Chanson de Roland. Deze nieuwe versie van La chanson de Roland (Studium Chorale) wordt in een kamermuzikale setting uitgevoerd en begeleid door theatermaker Noah Janssen. Op 3 maart om 20.00 uur in de Sint Pauluskerk. Great Apes of the West Coast. Voorstelling die

vertelt over de reis van theatermaker Princess Isatu Hassan Bangura van Sierra Leone naar Nederland. Op 10 en 11 maart om 20.00 uur in het Toneelhuis. viazuid.com

BILZEN

> Transformed. Harpiste Lise Vandersmissen stelt haar gloednieuwe album voor. Op 17 maart om 20.00 uur in de Landcommanderij Alden Biesen. alden-biesen.be

BREDA

> Muziek hééft alles. Muziekverhaal door fluitist Rogier de Pijper met Maurick Reuser op piano, ihkv het boekenweekthema ‘Ik bén alles’. Op 14 maart om 15.00 uur in Mariëndal, Duivelsbruglaan 13 en op 16 maart om 20.15 uur in Concertzaal Nieuwe Veste. muzieksalonspronk.nl

> De Vijfde van Schubert. Met dirigent Risto Joost en pianist Dejan Lazic. Op 31 maart om 20.30 uur in Chassé Theater. philharmoniezuidnederland.nl

CUIJK

> Ändere die Welt! - Pedro Beriso In de muziektheatrale collagevoorstelling zien we een groep mensen in de nasleep van een revolutie. Op 24 maart om 20.00 uur in Schouwburg Cuijk. operazuid.nl

EINDHOVEN

> Izhar Elias. Solo-gitaarmuziek uit alle tijden op vier verschillende instrumenten. Op 5 maart om 14.00 uur. Florestan Bataillie. Music Lecture: minimal music met wereldpremière van een opdrachtcompositie. Op 19 maart om 14.00 uur in Podium Klassiek Eindhoven. podiumklassiekeindhoven.nl

> Moesorgski’s Schilderijententoonstelling. O.l.v. dirigent Andrew Litton en met Sergej Krylov op viool. Op 5 maart om 14.15 uur. Schumanns kolkende Rheinische. O.l.v. chef-dirigent Duncan Ward, met Steven Isserlis op cello. Op 12 maart om 14.15 uur. Scandinavische vergezichten. Met onder meer Sibelius' Tweede Symfonie. Op 23 maart om 20.15 uur in het Muziekgebouw. philharmoniezuidnederland.nl

EIJSDEN

>Meesterwerken voor cello en piano. Gabriël Arias Luna en Maki Miyashita spelen werken van o.a. Max Bruch, Arvo Pärt en Dmitri Shostakovich. Op 5 maart om 16.00 uur in de kapel van het Ursulinenconvent. cultuur-eijsden.nl

EUPEN

> schrit_tmacher festival. Internationaal dansfestival. T/m 2 april in Alter Schlachthof. schrittmacherfestival.nl

HEERLEN

> schrit_tmacher festival Internationaal dansfestival. T/m 2 april in Parkstad Limburg Theaters. schrittmacherfestival.nl

> Schumanns kolkende Rheinische. O.l.v. chef-dirigent Duncan Ward, met Steven Isserlis op cello. Op 11 maart om 20.00 uur. De Vijfde van Schubert. Met dirigent Risto

Joost en pianist Dejan Lazic. Op 30 maart om 20.00 uur in Parkstad Limburg Theaters. philharmoniezuidnederland.nl

> Ändere die Welt! - Pedro Beriso. In de muziektheatrale collagevoorstelling zien we een groep mensen in de nasleep van een revolutie. Op 28 maart om 20.30 uur. operazuid.nl

> Sneak Peak. Theatrale blind date met VIA ZUID-makers. Op 8 maart om 20.00 uur in Parkstad Limburg Theaters, en op 18 maart om 16.00 uur en op 19 maart om 14.00 uur op het Maanplein. viazuid.com

> Harry Sacksioni. 50 Jaar On Stage. Op 17 maart om 20.45 uur in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl

> Jack Wouterse – Keefman. Solo naar het boek van Jan Arends.

Groter dan ooit Groter dan ooit

In de abstracte werken van Thomas Trum (1989) draait het altijd om onderzoek: naar materialen, technieken én compositie. Trum werkt vaak op grote schaal en met bijzondere gereedschappen zoals zelfgemaakte, levensgrote viltstiften en onderdelen van landbouwmachines. In deze kleurrijke tentoonstelling gebruikt hij de museumzalen als zijn canvas en werkt hij groter dan ooit.

Thomas Trum: Daily Spins, van 4 maart t/m 21 mei in Het Noordbrabants Museum. hnbm.nl

Thomas Trum in studio voor testmuur met colourchanging line

Op 1 maart om 20.15 uur. Luna Zegers - Entre dos Mundos. Sprankelende en ontroerende muziektheatervoorstelling. Op 2 maart om 20.15 uur in Het Speelhuis. theaterspeelhuis.nl

HOUTHALEN HELCHTEREN

> Sartre & de Beauvoir. De cultfiguren van het Franse existentialisme kijken terug op hun leven en denken. Op 18 maart om 20.15 uur in het Casino. hzt.nl

KERKRADE

> Schrit_tmacher festival. Internationaal dansfestival. T/m 2 april in Parkstad Limburg Theaters. schrittmacherfestival.nl

LANAKEN

> Sartre & de Beauvoir. De cultfiguren van het Franse existentialisme kijken terug op hun leven en denken. Op 2 maart om 20.15 uur in CC Lanaken. hzt.nl

MAASMECHELEN

> Circumstances. Met

EXIT presenteert de jonge maker Piet Van Dycke een spannende en impressionante circusvoorstelling. Op 5 maart om 15.00 uur. Stations. De Canadese Louise Lecavalier van Fou Glorieux toont haar buitengewone spierkracht, charisma en intensiteit op het podium. Op 10 maart om 20.15 uur. Geen Kersentuin. Peter De Graef schreef met Geen Kersentuin van Compagnie Cecilia een originele tekst met een vette knipoog naar één van de beroemdste stukken van Tsjechov. Op 22 maart om 20.15 uur in de Schouwburg. ccmaasmechelen.be

> Hagen Quartett. Met een programma van Mozart en Sjostakovitsj laat dit wereldberoemde strijkkwartet zich opmerken in stilistische veelzijdigheid en unieke klankkwaliteit. Op 31 maart om 20.15 uur in de Sint-Pieterskerk in Leut. ccmaasmechelen.be

MAASTRICHT

> Schumanns kolkende Rheinische. O.l.v. chef-dirigent Duncan Ward, met Steven Isserlis op cello. Op 10 maart om 20.00 uur in Theater aan het Vrijthof. TEFAF-concert.

Multidisciplinaire voorstelling

i.s.m. Toneelgroep Maastricht en Project Sally Op 15 maart om 20.00 uur in de Sint Janskerk Scandinavische vergezichten. Met onder meer Sibelius' Tweede Symfonie. Op 25 maart om 20.00 uur in Theater aan het Vrijthof. philharmoniezuidnederland.nl

> La Chanson de Roland. Deze nieuwe versie van La chanson de Roland (Studium Chorale) wordt in een kamermuzikale setting uitgevoerd en begeleid door theatermaker Noah Janssen. Op 4 maart om 20.00 uur in Conservatorium Maastricht. viazuid.com

SITTARD

> Ändere die Welt! - Pedro Beriso. In de muziektheatrale collagevoorstelling zien we een groep mensen in de nasleep van een revolutie. Op 17 maart om 20.00 uur in het Toon Hermans Theater. operazuid.nl

TILBURG

> Slagwerk Den Haag. Uitvoeringen van onder meer Nocturne van Mátyás Wettl. Op 7 maart om 20.30 uur. Jelmer de Moed. In het programma Nox vertrekt klarinettist Jelmer de Moed vanuit de nacht om een spel van muzikale schaduwen te gaan spelen. Op 21 maart om 20.30 uur in Het Cenakel delink.nl

> Moesorgski’s Schilderijententoonstelling. O.l.v. dirigent Andrew Litton en met Sergej Krylov op viool.Op 4 maart om 20.30 uur in de Schouwburg. philharmoniezuidnederland.nl

TURNHOUT

> Who's Tupac? Talentenshow met vier kandidaten, één MC en twee uur ‘all eyez on you’. Gebracht door Jr.cE.sA.r / NNT & KVS. Op 9 maart om 20.15 uur. Helder Seabra & Companhia Instável. Een pure en rauwe dansvoorstelling van Lowlands die je meeneemt naar het onderbewuste. Tom Robinson Band. De rockende Britse zanger/bassist viert zijn zeventigste verjaardag met een akoestische tournee in trio-formule. Op 16 maart om 20.15 uur. Marc Almond. De frontman van Soft Cell geeft een solo concert. Op 18 maart om 20.15 uur. One Song.

Theater/livewedstrijd/concert van Miet Warlop / Irene Wool vzw & NTGent, inclusief commentator en cheerleader. Op 22 maart om 20.15 uur in de Warande. warande.be

VAALS

> La Chanson de Roland. Deze nieuwe versie van La chanson de Roland (Studium Chorale) wordt in een kamermuzikale setting uitgevoerd en begeleid door theatermaker Noah Janssen. Op 2 maart om 20.00 uur in de Kopermolen. viazuid.com

WEERT

> MTOTO. Muziektheatervoorstelling van Nienke Nasserian over wortels, groei en gemis. Op 4 maart om 20.15 uur in Munttheater Weert. viazuid.com

Diversen

ANTWERPEN

> The making of. Tentoonstelling over de grootste renovatie uit de geschiedenis van het KMSKA. T/m 3 september in het KMSKA. kmska.be

DEN BOSCH

> Efteling. Tentoonstelling over 70 jaar De Efteling. Van 4 maart t/m 21 mei in Het Noordbrabants Museum. hetnoordbrabantsmuseum.nl

HEERLEN

> Lezing Bas Haring. Kunstmatige intelligentie is niet eng. Op 3 mei om 13.30 uur in SCHUNCK Glaspaleis. schunck.nl

> AI-Parade. Expo’s lezingen en workshops rondom het thema Kunstmatige Intelligentie. Van 1 t/m 31 maart. Coded Bias. Vertoning van de documentaire over data en algoritmen en paneldiscussie met o.a. Renske Leijten. Op 1 maart om 19.30 uur in SCHUNCK. schunck.nl

HELMOND

> De Kasteeltuin. 700 jaar kasteeltuingeschiedenis. T/m 29 oktober in Kasteel Helmond.

KERKRADE

> Expeditie. Themawerelden over gezondheid, voeding,

wonen, werken en leren. Aarde theater. Spectaculaire bioscopen met een uniek zicht op onze planeet. Zeker Weten?! Expo vol ontdekkend en onderzoekend leren voor toekomstige wetenschappers en nieuwsgierige wereldburgers van morgen. T/m 31 december in Discovery Museum. discoverymuseum.nl

MAASTRICHT

> Het ambacht van de vioolbouwer. Hoekpresentatie door Niels Rijsemus. T/m 5 maart in Bureau Europa bureau-europa.nl

SITTARD

> Mens en Maas. Overzichtstentoonstelling over de Maas. T/m 2 juli in De Domijnen. dedomijnen.nl

TEGELEN

> Demonstratie 3D-printer. Op 1 maart om 14.00 uur. Demonstratie kalibreerapparaat. Op 9 maart om 14.00 uur. Demonstratie pottenbakken. Op 26 maart om 14.00 uur in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

colofon &paper

&PAPER is het service- en agendakatern van ZOUT. &PAPER bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de ZOUT-redactie.

Coördinatie en eindredactie

Christiane Gronenberg

Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zoutmagazine.eu/adverteren

Wilt u agenda-items aanleveren? Kijk voor de voorwaarden op zoutmagazine.eu/zout-agenda

ONDERTUSSEN IN...

AMSTERDAM

We Are Human, All Too Human - Nina Vandeweghe (Ukkel, 1988) biedt een speelse en intieme autobiografische kijk op het leven van de kunstenaar. - T/m 8 april in Enari Gallery. enari.gallery

When Things Are Beings - Kunst die in het oog valt door haar sterke aantrekkingskracht en aanwezigheid, net een zelfstandig wezen. - T/m 10 april in het Stedelijk. stedelijk.nl

De eeuw van Juliana, een koningin en haar idealen – Aan de hand van vierhonderd objecten reis je door het leven van de geliefde en eigenzinnige vorstin. - T/m 10 april in De Nieuwe Kerk. nieuwekerk.nl

BERLIJN

Dreams Have No Titles - Het Franse paviljoen gemist op de Biennale

van Venetië? Zineb Sedira geeft je in Hamburger Bahnhof een tweede kans om haar installatie te ontdekken: een filmset van de avant-garde filmproductie in de jaren 60 en 70 die veel vertelt over het mislukken van dromen van emancipatie. - T/m 30 juli in Hamburger Bahnhof. smb.museum

Broken Music Vol. 2 – De expositie tekent de bewogen geschiedenis van de vinylplaat na, als kunstmedium in de breedste zin van het woord. De titel verwijst naar een succesvolle expositie die Ursula Block, in 1989 organiseerde. Zij was eigenares van de legedarische platenwinkel Gelben Musik in West-Berlijn. - T/m 14 mei in Hamburger Bahnhof. smb.museum

BRUSSEL

Nuit américaine - De BritsFranse kunstenaar Marc Camille

Chaimowicz voelt de noodzaak ‘om het traditionele mannelijke standpunt, dat erin bestaat het huiselijke te verachten’, om te keren. Hij verweeft hiervoor zijn dagelijks leven met design, schilderkunst, drukwerk en collages. - T/m 13 augustus in Wiels. wiels.org

Swedish Ecstasy - Bozar presenteert een aantal boegbeelden van de Zweedse kunstscène. Mystieke en esoterische motieven lopen als een rode draad door hun oeuvres. Met onder anderen Ernst Josephson, Hilma af Klint, Carsten Höller en Cecilia Edefalk. - T/m 21 mei in Bozar. bozar.be

DEN HAAG

Escher. Andere wereld - M.C. Eschers beroemde prenten met optische illusies en onmogelijke architectuur worden gecombineerd met installaties van het Belgische kunstenaarsduo Gijs Van Vaerenbergh. - T/m 10 september in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

Groeipijn - Adolescentie is het overkoepelende thema van deze collectiepresentatie. De levensfase tussen 10 en 20, vol kwetsbaarheid, energie en het testen van grenzen, intrigeerde talloze kunstenaars, van Ferdinand Hodler tot Hellen van Meene. - T/m 4 juni in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

Strike a Pose - Zeventig foto’s uit het leven van Piet Mondriaan tonen andere kanten van de ‘serieuze eenling’ en vertellen welke rol fotografie in het leven van de kunstenaar speelde. - T/m 21 mei in het Fotomuseum. fotomuseumdenhaag.nl

Balenciaga - Een eerbetoon aan de Spaanse modeontwerper Cristóbal Balenciaga (1895-1972). Het sculpturale aspect van het ontwerp was belangrijker dan de details en

textuur. Balenciaga’s mode staat bekend om zijn voorkeur voor zwart. - T/m 5 maart in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

FRANKFURT

Niki de Saint Phalle - De Nanas, de kleurrijke sculpturen van vrouwen op groot formaat, zijn nog steeds het handelsmerk van Niki de Saint Phalle (1930-2002). Schirn toont circa honderd werken uit het veelzijdige oeuvre van de FransAmerikaanse visionair. - T/m 21 mei in Schirn. schirn.de

HAMBURG

Femme Fatale - Zij is de sensuele en begeerlijke vrouw wiens zogenaamd demonische karakter zich openbaart in het feit dat ze mannen betovert, vaak met een fatale afloop. Dit cliché van de Femme fatale wordt gevoed door bijbelse en mythologische vrouwenfiguren als Judith, Salome en Medusa. Rond 1900 werd het beeld geprojecteerd op echte mensen, zoals Sarah Bernhardt, Alma Mahler of Anita Berber. De expositie kijkt met een brede en kritische blik op de diverse verschijningsvormen van de Femme fatale in de kunst. - T/m 10 april in

Nina Vandeweghe, Nina's Little Helpers (2023). Te zien in Enari Gallery in Amsterdam.

Hamburger Kunsthalle. hamburgerkunsthalle.de

KEULEN

Ursula - That’s Me. So What?Ursula Schultze-Bluhm (1921-1999) ondermijnde met haar kunst graag de werkelijkheid en daagde sociale en artistieke autoriteiten uit. Museum Ludwig, dat een groot deel van haar artistieke nalatenschap in beheer heeft, wijdt een groot retrospectief aan de schilderes.Van 18 maart t/m 23 juli in Museum Ludwig. museum-ludwig.de

LEIDEN

Byblos: ̛s werelds oudste havenstad - Vanaf 3000 v.Chr. speelde Byblos (Libanon) een grote rol in het Middellandse Zeegebied en het Midden-Oosten, onder andere door de handel in cederhout. Een sinds 6500 v.Chr. bewoond vissersdorpje groeide uit tot een welvarende stad en werd de eerste internationale zeehaven ter wereld. - T/m 12 maart in het Rijksmuseum van Oudheden. rmo.nl

LONDEN

Cézanne - ‘Met een appel zal ik Parijs versteld doen staan’, beweerde

Paul Cézanne ooit. Hij zou gelijk krijgen; de innovatieve omgang van de Franse schilder met vorm en perspectief sloeg de brug van het impressionisme naar het kubisme.T/m 12 maart in Tate Modern. tate.org.uk

PARIJS

Léon Monet - Léon Monet (18361917) was kleurchemicus, industrieel en verzamelaar en speelde een sleutelrol in de carrière van zijn broer Claude. De expositie toont een honderdtal werken uit Léons collectie, archiefdocumenten en familiefoto's. - Van 15 maart t/m 16 juli in Musée du Luxembourg. museeduluxembourg.fr

Voyage vers l’intérieur - Eerste grote solo-expositie voor het abstracte expressionisme van de Noorse Anna-Eva Bergman (1909-1987).

- Van 31 maart t/m 16 juli in het Musée d’art moderne de Paris. mam.paris.fr

ROME

Bob Dylan. Retrospectrum - Dé gelegenheid om het visuele oeuvre van Bob Dylan te leren kennen. Zij spectrum varieert van olieverfschilderijen, aquarellen en houtskooltekeningen tot een reeks ijzeren sculpturen. - T/m 30 april in MAXXI. maxxi.art

ROTTERDAM

Metamorphosis - De Australische Patricia Piccinini maakt hypperrealistische kunst: imitaties van mensen, in al hun details met rimpels en haren, en onverwachte combinaties van al deze met kleding of dierlijke vormen. Voor de kunstenaar is het een manier om een toekomst te onderzoeken ‘waarin mens, natuur en technologie in harmonie kunnen bestaan.’ - T/m 4 juni in de Kunsthal. kunsthal.nl

Out Of This World - Soloexpositie van de Nederlands-Kroatische

fotografe Sanja Marušić (1991). Een kunstzinnige toevluchtsoord tijdens grijze winterdagen: de kleurrijke, alternatieve werelden nemen je mee door het leven van een jonge vrouw. - T/m 18 juni in het Nederlands Fotomuseum. nederlandsfotomuseum.nl

WASSENAAR

Rinus Van de Velde - De Belgische kunstenaar bouwt graag de absurdistische verhalen na die zich in zijn hoofd afspelen. Voor zijn solotentoonstelling bij Voorlinden ‘leent’ hij hiervoor enkele werken uit de museumcollectie. - T/m 29 mei in Museum Voorlinden. voorlinden.nl

WENEN

Printmaking - Een reis door zes eeuwen van de prentkunst, langs onder andere Albrecht Dürer, Henri de Toulouse-Lautrec, Kiki Smith en Damien Hirst. - T/m 14 mei in Albertina. albertina.at

Ursula, C’est moi. Et alors?/Das bin ich. Na und? (1995). Vanaf 18 maart in Museum Ludwig in Keulen. Privécollectie Hamburg © Museum Ludwig, Köln. Reproductie Rheinisches Bildarchiv Köln

Wat is Grensverleggers?

Het fonds Grensverleggers ondersteunt initiatieven die de culturele en artistieke samenwerking tussen Vlaanderen en Zuid-Nederland wil versterken Met financiële ondersteuning van Vlaanderen en de Nederlandse provincies Noord-Brabant, Limburg en Zeeland maken we tot en met december 2023 samen 200.000 euro beschikbaar voor nieuwe projecten De geselecteerde projecten worden waar mogelijk mee gecommuniceerd door deBuren en ontvangen een bedrag van 2 500 tot 20.000 euro.

We ondersteunen projecten met bovenlokaal publieksbereik die leiden tot duurzame verbanden tussen cultuurmakers uit Vlaanderen en één of meerdere van de betrokken Nederlandse grensprovincies

deburen.eu/grensverleggers