’n doe-het-zelf-gids voor de massa

Toegegeven, Ingvar Kamprad was eerder. In 1965 stuurde de Zweed het Lövet-tafeltje voor het eerst in losse elementen – en in een platte doos – naar klanten. Het was de eerst stap van Ikea naar een multinational-status.

Die status is iets waar de Italiaanse ontwerper Enzo Mari (1932-2020) op spuugde; als communist had hij een broertje-dood aan het grootkapitaal. Net als zijn Zweedse tegenhanger pleitte Mari voor design dat iedereen zelf in elkaar kan schroeven of timmeren; het verschil was dat die handenarbeid voor Mari niet een doel was, maar het middel. Het metterdaad de handen uit de mouwen steken zag hij als een revolutionaire handeling, als een uitnodiging aan de consument om kritisch naar zichzelf te kijken, en naar de wegwerpmaatschappijwaar hij/zij deel van uitmaakt.

Het is een groot verschil met Kamprad en de zijnen, die vooral verlekkerd naar de kassa kijken als er bij Ikea de zoveelste Billy-kast naar buiten wordt gedragen.

De in Cerano geboren Enzo Mari was, kortom, geen doorsnee ontwerper. Afgestudeerd aan de Academia di Brera in Milaan was hij eerst en vooral een ideoloog; een politiek filosoof die heilig geloofde in een betere wereld, waarin ‘de gewone mens’ centraal stond en die alternatieven aanbood voor de vermaledijde consumptiemaatschappij. Mooie anekdote die dat onderstreept - opgedist door Hans Ulrich Obrist, een van de curatoren van het retrospectief Expo Enzo Mari dat momenteel in C-mine in Genk te zien is: tijdens de jaarlijkse designbeurs Salone di Mobile in Milaan verzuchtte Mari, staand in een van die gigantische, tot de nok met design gevulde hallen: ‘Dit is niet goed. Dit slaat helemaal nergens op en heeft niets met duurzaamheid van doen'.

Mari liet het niet bij woorden (hij schreef meer dan tien boeken en was docent aan tal van onderwijsinstellingen), maar probeerde zeer consciëntieus de fabricatie van meubels te democratiseren. Design is per slot van rekening bedoeld voor iedereen. Die opvatting mondde in 1973 uit in Proposta per un’autoprogettazione, een handleiding om met behulp van planken, een hamer en nagels tafels, stoelen en een bed in elkaar te timmeren. Een doe-het-zelf gids voor de massa. Gratis, uiteraard.

In wezen was die gids een manifest. Het ging Mari er niet alleen om dat iedereen in staat werd gesteld iets moois in huis te hebben, belangrijker was dat je door middel van die handenarbeid iets kon maken dat niet alleen nuttig was, maar je tegelijkertijd ook gelukkiger kon maken: ‘Als mensen zelf meubels in elkaar zetten, met hun eigen handen, gaan ze vanuit die tastbare ervaring eindelijk ook design begrijpen’. Voor wie die ervaring zelf wil ondergaan: het Finse meubellabel Artek bracht ruim twintig jaar geleden de Sedia 1 in productie, incluis planken, spijkers én tekening van de stoere, brute stoel zoals Mari die vijftig jaar eerder had ontworpen.

In 1973, het jaar van Proposta per un’autoprogettazione, werd tijdens een demonstratie bij de Università Bocconi in Milaan de 23-jarige student Roberto Franceschi gedood door een politiekogel. Franceschi was met een groep medestudenten opgekomen voor een groep arbeiders die op de universiteit colleges economie wilden volgen. Na zijn dood wilden studenten hem eren met een monument; het was Enzo Mari die een en ander zou coördineren. Vier jaar later liet deze, zonder toestemming van wie of wat dan ook, pal voor de universiteit een zeven meter grote valhamer plaatsen zoals die gebruikt werd in de staalindustrie. Het bakbeest, dat er nog steeds staat, zegt veel over hoe hij tegen de wereld aankeek.

Mari kwam ook met ideeën die je verwacht van een productontwerper. Hij was er ook niet vies van om voor labels als Hermès, Thonet en Le Creuset te werken: ook van binnenuit kun je het ideaal van de menselijke transformatie doorvoeren. Het leverde in 1958 de Putrella-schaal, van staal, in de vorm van een H-profiel, als constructiebalk in gebruik om dragende muren of daken te stutten. De schaal meet vijftig bij dertien centimeter en is op beide uiteinden licht gebogen, zodat de appeltjes er niet uit kukelen. Het ontwerp is even simpel als geniaal.

Eveneens wars van elke trend - ook nu weer gebaseerd op de gedachte dat iedereen zélf moet nadenken wanneer hij dingen maakt of gebruikt, en zo ervaart dat er zoiets bestaat als een gemeenschappelijk ontwerpbewustzijn - is het door Mari ontworpen speelgoed. Hij mag dan een wat norse man zijn geweest, speelgoed maakte hij met ongelooflijk veel plezier. Iconisch in deze categorie zijn de 16 Animali: zestien uit een stuk hout gezaagde dieren die als een legpuzzel in elkaar passen. Het in 1957 ontworpen speelgoed is nog altijd verkrijgbaar. Tijdloos design van een dwarse denker. Z

Blendr & Filtr

EMPATHIE _ ‘Denk nooit, als je op televisie een vluchtelingenstroom ziet: dat overkomt mij niet. Het kan jou wél overkomen, jij kunt dat zijn. Empathie is alles wat we hebben.’ Dichter/schrijver/acteur Ramsi Nasr vindt dat je jezelf niet buiten de realiteit kunt plaatsen

IDIOTEN _ ‘De wijsheid luidt: discussieer nooit met idioten, want ze sleuren je naar hun niveau en verslaan je daar op ervaring. Maar met wie moet je anders praten? Er zijn bijna geen anderen.’

Schrijver Peter Middendorp over mensen die ondanks de klimaatcrisis op de oude voet doorleven

GAPEND GAT _ ‘Ach ja, bruiloften. Mensen verzinnen van alles om het gapende gat even te vergeten.’

Columniste Sylvia Witteman heeft een nare maar lucide dag

SWIPEN _ ‘In de gemiddelde treincoupé zit iedereen in een of andere cloud de tijd weg te swipen om maar niet te hoeven dealen met alle geuren en kleuren van degene die tegenover je zit. Sociologen hebben er een naam aan gegeven: social deserts. Niet alleen het land verwoestijnt blijkbaar, ook het bindweefsel tussen ons.’

Theatermaakster Rebekka de Wit zag een poster van Meldpunt Zorgwekkend Gedrag

KNAP _ ‘Je ziet dat het een mooie, dure, knap gemaakte serie is. Dat is alleen niet hetzelfde als een goede serie.’

Rinskje Koelewijn (NRC) gaf de tv-serie De stamvader een tweede kans

MIDDELMAAT _ ‘Laten we elkaar niet gaan overtuigen dat een essay geen essay is. Ik snap dat de CPNB de markt wil verbreden, maar ze moet vooral literatuur promoten. Dat is iets anders dan vermarkten, het te koop zetten, dat willen we niet. (…) We blijven alles maar naar de middelmaat trekken, maar waarom? Waarom?'

Boekhandelaar Henk Schulte over het cancelen van het essay door CPNB

Sarah Moeremans

Ze heeft nog precies twee gaatjes in haar maandagenda voor een afspraak. Ze is doende met liefst drie nieuwe producties: Fünf sechs, alles flex op de Parade, de grotezaalproductie Mission Molière en, voor het volgend seizoen, Crashtest Ibsen.

THEATER ‘In Berlijn ontdekte ik de Duitse theatermakers René Pollesch en Frank Castorf. Zij maken theater over het onmogelijke, het onrealistische: larger than life, grotesk, abstract. Bij hen loopt geen man in een pak met een stropdas op het toneel. Ik hou helemaal niet van stukken waarin pijnlijke, prangende, reële kwesties van échte mensen worden nagespeeld; theater kan te slecht camoufleren dat het niet echt is. Ik voel me niet serieus genomen als theater me wil laten geloven dat het echt is. Goed theater is geloofwaardig en niet waarachtig. Ik ben ook altijd blij om werk van Jetse Batelaan te zien; ook ik hou van carnaval en kermis. Van mij mogen er franjes aanhangen. Ik ben niet voor niks Belg.’

BOEKEN ‘Ik heb mijn hart verloren aan Quichot van Salman Rushdie. Daarin rijdt Quichot, een oude man, in zijn Chevy door Amerika met zijn denkbeeldige zoon die Sancho heet. Rushdie speelt een spel met Don Quichot van Cervantes om de moderne tijd te becommentariëren. Zo schetst hij iconische Amerikaanse landschappen uit films, af en toe kom ik een scene uit Taxi Driver tegen. Rushdie schakelt tussen thema’s uit popmuziek, geschiedenis, filosofie en politiek. Dat maakt het lezen van dit boek een multidisciplinaire ervaring. Het is een misverstand te denken dat less more is. Rushdie weet dat more more is. En: een beetje humor is in alle kunstdisciplines belangrijk.’

BEELDENDE KUNST ‘Ik was aangedaan door een foto van Stan Douglas die ik op de Biënnale van Venetië zag. Een geënsceneerde foto - waar ik sowieso van hou, toch een soort van statisch theater –waarin hij een opname van demonstranten bij een betoging heeft vermengd met een opname van supporters die de overwinning vieren na een voetbalwedstrijd. Je twijfelt voortdurend aan wat je ziet: is het een betoging, of toch een viering? Een interessante brain fuck. Het zegt iets over bijeenkomsten, hoe ze het een én het ander kunnen zijn.

De Franse kunstenares Sophie Calle heeft zich door een privé-detective laten schaduwen terwijl ze een doordeweekse banale dag beleefde. Wat je ziet op de foto’s en leest in zijn rapportage is heel spannend. Wat gaat ze doen? Ze gaat pinnen! Het interessante is die combinatie van fictie en haar eigen leven. Het stelt de realiteit in zo’n ander kader dat die er niet meer in slaagt de realiteit te zijn. Het wordt een detectiveverhaal en laat zo zien hoe dominant de vorm kan zijn waarin je ervaringen tot je krijgt.’

FILM ‘Reservoir Dogs van Quentin Tarantino en Twin Peaks van David Lynch hebben zoveel indruk gemaakt dat ze veel ruimte innemen in mijn filmgeheugen. Twin Peaks heb ik wel dertig keer gezien. Ik was negen jaar toen ik die voor het eerst mocht kijken van mijn ouders. Een van mijn guilty pleasures is dat ik quizzen speel over Twin Peaks op het internet. Ook hier: een combinatie van iets heel banaals met iets wat veel verwachtingen schept en spanning creëert. Dat maakt de situatie net ongrijpbaar. In een film kan ik verdwijnen terwijl ik in het theater heel erg zoek naar de aanwezigheid van het hier en nu.’

MUZIEK ‘Ik woon al twintig jaar in Nederland, toch is mijn dagelijkse muziekbron de Vlaamse zender Radio 1. Zo heb ik Sylvie Kreusch en Warhaus ontdekt. Ik hou ook erg van de tweestemmige zusjes van CocoRosie. Vanwege de vrij esoterische, vocale muziek. Als je bij mij thuis binnenkomt is de kans groot dat Max Richter of een van de minimalistische componisten op staat. Maar mijn Twin Peaks van de muziek is toch de Matthäus-Passion van Bach. Voor mij is trouwens alle muziek soundtrack: mijn fantasie slaat op hol en ik beland altijd in een beeldenwereld. Ik zat in de jaren negentig en nul diep in de house. Ik zal daar nu niet meer naar luisteren maar tijdens repetities kan ik wel zeggen: dat is net Green Velvet in die en die set. Dat genre heeft toch ook ergens plek ingenomen.’

MODE ‘In het rijtje van Twin Peaks en Bach hoort voor mij de Belgische modeontwerper Martin Margiela. Hij is iconisch geweest in het conceptualiseren van mode. Door zijn consequente manier van werken, behoort hij tot de kunstwereld. Hij heeft grenzen verlegd en ruimte vrijgemaakt voor de ontwerpers na hem. Hij is een van mijn belangrijkste inspiratiebronnen.’

ARCHITECTUUR ‘Mijn voorkeur gaat uit naar openbare gebouwen uit de jaren zestig en zeventig. De Doelen in Rotterdam vind ik echt fantastisch vanwege de zinloze ruimte. Zo'n gebouw heeft iets megalomaan naïefs vanwege de ruimte, het kleur- en materiaalgebruik. De hoeveelheden natuursteen die daar in grote platen zijn neergekwakt in te grote inkomhallen met tapijt en kroonluchters uit een James Bondfilm!

Veel theaters stammen uit dezelfde tijd. Ik ben kind van acteurs; als ik mee moest naar optredens en het publiek was er nog niet, dan waren die theaters heerlijke speeltuinen, met al die trappen om af en op te lopen en balustrades om vanaf te glijden. Ze hebben een Alice in Wonderland-effect op mij. Ik moet me echt inhouden om dat nu niet meer te doen.’

Emile Hollman

Boeken top 10

1 — Dirk De Wachter

Vertroostingen (1)

2 — Hertog van Sussex Reserve (-)

3 — Delia Owens

Daar waar rivierkreeften zingen (2)

4 — Thomas Erikson

Omringd door idioten (3)

5 — Colleen Hoover

It Starts with Us (10)

6 — Mohamed Mbouga Sarr

De diepst verborgen herinnering van de mens (-)

7 — Fiep Westendorp/Mies Bouhuys Voorlezen met Fiep (-)

8 — Anjet Daanje

Het lied van ooievaar en dromedaris (7)

9 — Charlie Mackesy

De jongen, de mol, de vos en het paard (8)

10 — Colleen Hoover

It Ends with Us (6)

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Adr. Heinen (Den Bosch), Dominicanen (Maastricht), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).