ZL10

zuiderlucht

12 jaargang • 10/2018

maandblad voor kunst en cultuur

e

U

ik in ginne skr helmond

Leon Thommassen Krisztina de Châtel Jean Leering Daria Bukvic– Lieve Joris + Danila Tkachenko

Cultuur door De Domijnen Laat u verrassen door bijzondere exposities en voorstellingen www.dedomijnen.nl

bezoek het splinternieuwe

erfgoedcentrum met de expositie Luuj van Zitterd

2 sep t/m 13 jan locatie: Erfgoedcentrum De Domijnen Kapittelstraat 6 Sittard

maand van de geschiedenis Dit jaar het thema: Opstand!

oktober 2018 diverse locaties

casus circus Driftwood

een mix van acrobatiek en dans

vr 9 nov | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard

Schouwburg De Domijnen

Mgr. Claessensstr. 2, Sittard 046 4524400

Erfgoedcentrum De Domijnen

Kapittelstraat 6, Sittard

26-9 T/M 25-11

Inktspot 2017-2018 DE 100 BESTE SPOTPRENTEN

DE PROVINCIE LIMBURG FINANCIERT HET LIMBURGS MUSEUM

WWW.LIMBURGSMUSEUM.NL

NU IN HET VAN ABBE GEO-DESIGN

Design Academy Eindhoven

De zesde samenwerking van Design Academy Eindhoven en Van Abbe­ museum tijdens Dutch Design Week

THE TICK

Josefin Arnell

De winnares van de Theodora Niemeijer Prijs 2018 presenteert een sculptuur in de vorm van de teek in Het Oog van het Van Abbemuseum

IN POLAND, DAVID BOWIE WAS A WOMAN

Bibliotheektentoonstelling

Het ontwerpen van de post­post Sovjet identiteit wordt weergegeven door acht jonge designers en grafisch ontwerpers

THE MAKING OF MODERN ART

Het verhaal van de moderne kunst met meesterwerken uit de eigen collectie

THE WAY BEYOND ART

Kunstwerken uit de eigen collectie als motor voor verandering

vanabbemuseum.nl Bilderdijklaan 10, Eindhoven volg ons op facebook, twitter, instagram

NIEUW CIRCUSFESTIVAL IN GENK

26-29 OKTOBER 2018

Ontdek alle voorstellingen, surf naar cirqcmine.be

C-MINE

Expo

VORTEX CORTEX TEMPORARY ISOLATION EXPOSITIE DJOS JANSSENS

BEELD © KOEN BROUCKE, LAFELT, ACRYL OP DOEK, 2018 (DETAIL)

KOEN BROUCKE

DE TRANSFORMATIE VAN HET SLAGVELD MET BIJDRAGEN VAN CHARLOTTE VAN DEN BROECK, JESS DE GRUYTER EN ALICJA GESCINSKA

TENTOONSTELLINGSPERIODE: MAANDAG 24 SEPTEMBER – ZATERDAG 17 NOVEMBER 2018 OPENINGSDAGEN EN -UREN MAANDAG T/M VRIJDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 20 UUR. ZATERDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 14 TOT 17 UUR. GESLOTEN OP ZONDAGEN EN OP 2 EN 18 OKTOBER, 1, 2 EN 15 NOVEMBER. TIJDENS DE OPENINGSDAGEN IN DE HERFSTVAKANTIE SLUIT DE EXPO OM 17 UUR. ORGANISATIE EN LOCATIE CC MAASMECHELEN KONINGINNELAAN 42, 3630 MAASMECHELEN +32 (O) 89 76 97 97, INFO@CCMAASMECHELEN.BE, WWW.CCMAASMECHELEN.BE

12.10 > 23.11 MA > VR – 08:00 > 18:00 OPENING: 12.10 – 18:00 GOUVERNEMENT AAN DE MAAS Limburglaan 10 – Maastricht

inhoud

affairs

zuiderlucht 10\2018

14 Meesteres van de beperking

22

bits – Laten zo!

Aan de openheid van het Nederlandse landschap

‘Ooit moet Hij zijn laatste restje klei ietwat

heeft ze nooit kunnen wennen, zegt choreografe

achteloos zo links en rechts in het Italiaanse

‘Optimist, dromer en kunstliefhebber. Waren we

Krisztina de Châtel, die een hoofdrol speelt tijdens

landschap geworpen hebben. Zonder pardon,

dat allemaal, de wereld zou een betere plaats zijn.’

de Nederlandse Dansdagen in Maastricht. ‘Eerst

hoppakee tegen de meest steile bergwandjes.’

9 editorial – Inspiratie

weet je niet hoe je moet kijken, maar er komt een moment dat je je overgeeft.’

books 10 Het vogeltje komt thuis

19 daria – Vers brood

22 Weg van het web Een datingavond voor boekenliefhebbers. Waarom niet, vindt Jan Verhagen van boekhandel Van Piere

‘Ik haal inspiratie uit dingen die me boos maken.

in Eindhoven. Deel 7 in een serie over boekhandels

Lieve Joris beschreef oorlogen en omwentelingen

Ik vind dat de media ons een eenzijdig beeld van

in tijden van internet en ontlezing.

in verre buitenlanden. Nu is er een boek over

Nederland voorspiegelen. Ik doe mijn best om

oorlog en omwenteling in haar familie in Neerpelt

verhalen te vertellen die dat beeld van Nederland

waarin de Vlaamse schrijfster vrijuit spreekt over

verrijken.’ Aldus Daria Bukvić in haar eerste

haar verslaafde broer. “Als ik jou was, zou ik alles

column in ZL.

opschrijven.”

13 ptmy – American Aquarium De kunst van het genot bij BJ Barham van

‘Vraag mensen niet naar hun diepste droom of grootste nachtmerrie. Vraag hen naar hun liefste

20 in beeld – Belichting

culture

23 aya leest – Dansen tot de morgen vers, gedicht of boek. Dat is het antwoord op veel meer vragen.’

Zijn eerste foto als persfotograaf maakte Jeroen Kuit in 1988 van de IRA-aanslag op de markt in Roermond. Met zijn broer Jan-Paul zit hij inmiddels

24 Waartoe leiden wij op?

meer dan dertig jaar in het vak. Hun beste werk is

De bezuinigingen op kunst en cultuur laten zich

nu te zien in Weert.

ook voelen op kunstacademies, zij het indirect.

American Aquarium laat zich meezingen, maar

Het kunstenaarschap verandert, en er is kritische

ook beitelen in steen: ‘We must go boldly into the

aandacht voor ondernemerschap. “Ze krijgen een

darkness and be the light.’

hoofdstukje Marx te lezen, geen lesjes over btw en de Kamer van Koophandel.”

6

27 Tom Goossen (1964-2018) 28 feuilleton – Vrouwenleger

zuiderlucht 10\2018

inhoud

design

38

34

de voorkeur – Leon Thommassen Directeur Leon Thommassen van theater De

Ginne skrik in Helmond

Maaspoort in Venlo houdt van actiefilms, thrillers,

De sinds mensenheugenis allenige fabrieksstad

Udo Jürgens en snelle auto’s. “We waren afgelopen

Het Eindhovense kunstenaarsblad KONT is ‘traag,

langs het eindeloze kanaal heeft een metamorfose

zomer in Museo Guggenheim Bilbao. Prachtig

maar stiekem ook snel. Ernstig en ook onnozel.” |

ondergaan. Lang geleden ingezet, de voorbije

gebouw, maar de vaste collectie vond ik helemaal

Jan de Bie, kunstenaar tussen de boeken, over

decennia doorgezet, nog altijd niet afgerond.

niks.”

Borges’ De Aleph en diens ‘onbevattelijke heelal’

De gevels veranderden, de geest moet vaak nog

in Tilburg | Wonen in lucht: Het nomadische leven

volgen. ‘De Helmonder mag rauw zijn, hij is ook

anno 2018 in Heerlen | Odapark Venray toont meer

trouw.’

39 ZL Boekentop 10

dan 200 vrouwenportretten uit Women's Lib Army

‘Hoewel het van de gedachtenpolitie niet mag,

van Jenny van Lieshout.

doen we het toch: onze wereld vergelijken met die

30 Roerige tijden in het Van Abbe Toen Jean Leering in 1963 directeur werd van het

edits

van 1938. Mannen als Trump, Erdogan en Poetin vergelijken met Hitler’.

37 post zl – Niet klikken, maar kijken

Van Abbemuseum in Eindhoven voltrok zich daar

‘Wist ik dat alle servers ter wereld samen meer

een radicale metamorfose. Voor Leering, zo blijkt

CO2 uitstoten dan de complete luchtvaart? Nee,

uit zijn biografie, was kunst geen vrijblijvende

dat wist ik niet.’

bezigheid, maar een noodzakelijke activiteit die niet zonder gevolgen mocht blijven.

38 Blendr & Filtr ‘Het lijkt wel alsof andere mensen er bang van worden als jij iets anders met je leven wil.’

Cover: Danila Tkachenko, Escape #21. Zie pagina 29

7

Thursday October 11 / 20.30 hrs Klokgebouw Strijp-S, Eindhoven Friday October 12 / 20.30 hrs Complex Maastricht

In collaboration with:

De traditie van Schubert en Mendelssohn Dirigent Lio Kuokman Viool Stephen Waarts

wilt u ook dat zuiderlucht u maandelijks verwelkomt met een eigenzinnige trip door kunst en cultuur? laat het grootste én mooiste cultuurblad van nederland dan voortaan als eerste op úw deurmat landen. elke maand opnieuw.

Schubert/Berio Rendering ‘Tiende Symfonie’ Mozart Vioolconcert nr 4 Mendelssohn Symfonie nr 5 ‘Reformatie’

Za 13 okt 20.15 u Muziekgebouw Eindhoven Zo 14 okt 14.15 u Theater aan de Parade Den Bosch philharmoniezuidnederland.nl

ga naar zuiderlucht.eu/begunstigers

photos by MARLEEN DANIËLs

BACKSTAGE

Cyrille Offermans Een iets beschuttere plek misschien Journaal

v.u. Nadja Vananroye, Groenplein 1, 3500 Hasselt

privé-domein

FRONTSTAGE

22.9 18 ~ 17.3 19

editorial

zuiderlucht 10\2018

Kijk op de Ruimtelijke Kwaliteit van Kanalen

Terneuzen

Sluiskil

Westdorpe

Sas van Gent

Inspiratie “I

k haal inspiratie uit de dingen die me boos maken”, schrijft Daria Bukvić op pagina 18, in haar eerste column in Zuiderlucht. Ze gebruikt die boosheid om als theatermaker en regisseur verhalen te vertellen die Nederland verrijken. Daria kwam op haar derde naar Nederland, op de vlucht voor de oorlog in voormalig Joegoslavië. Haar eerste roman, die ze nu voorbereidt, zal gaan over haar jeugd als vluchteling.

Schrijfster Lieve Joris haalde haar motivatie uit haar dorp van herkomst, het kleine Neerpelt, tegen de Nederlandse grens. Een leven lang beschreef ze de brandhaarden van de wereld, ook “om weg te komen van de Joris-clan, weg uit die kleine wereld”. Nu is ze 65 en gaat haar nieuwe boek juist over die Joris-clan en de kleingeestige wereld van haar geboortedorp. Paul van der Steen tekende nauwgezet haar verhaal op in een relaas waar boek en leven één worden, zie pagina 10.

Choreografe Krisztina de Châtel groeide op in de Hongaarse heuvels en kon, eenmaal in Nederland, maar moeilijk wennen aan de openheid van het landschap hier. De ruimtelijke beperkingen in haar choreografieën stammen uit haar Hongaarse jeugd. Met regelmaat keert ze terug naar haar huisje aan het Balatonmeer. Het mooie interview met haar, zie pagina 14, is van Anneke van Wolfswinkel.

In 2014, lang voor #Metoo, begon kunstenares Jeanny van Lieshout met het schilderen van vrouwenportretten, als ‘antwoord’ op de befaamde reeks historische mannenportretten van Gerhard Richter. Haar Women’s Lib Army bestaat intussen uit ruim 350 portretten, en ze is niet van plan ermee op te houden. Zie pagina 29.

Bukvić, Joris, De Châtel en Van Lieshout zijn sterke, onafhankelijke vrouwen van verschillende generaties die hun inspiratie uit zichzelf halen. Hun kunst komt voort uit een innerlijke noodzaak, niet uit subsidieregels over diversiteit. In hun diversiteit zouden ze kunnen figureren in een commercial over het belang van autonomie in de kunsten – al zie ik ze dat zo snel nog niet doen.

Voor een ander soort diversiteit in dit nummer zorgt Leon Thommassen, de Venlose theaterdirecteur die van Guns N' Roses, James Bond en snelle auto’s houdt en op zondag, ver weg van Venlo, stiekem zijn rode Ferrari laat ronken. Emile Hollman sprak met hem, zie pagina 38.

Ook Jean Leering, de legendarische museumdirecteur die ooit het Van Abbemuseum in Eindhoven op stelten zette, hoorde in zijn tijd niet bepaald tot de mainstream. Net als de andere hoofdpersonen in deze Zuiderlucht, zoals de columnisten Mat van der Heijden en Aya Sabi en de Helmonders die figureren in de mooie reportage van Twan van den Brand.

Het streven naar diversiteit, kortom, behoeft geen manifest of anderszins aansporingen van boven. In de kunst zijn andere dingen belangrijk. Zo zegt Daria Bukvić van zichzelf dat ze, behalve een aantal persoonlijke dingen, ook optimist, dromer en kunstliefhebber is.

Waren we dat allemaal, de wereld zou een betere plaats zijn.

Optimist, dromer en kunstliefhebber.

Waren we dat allemaal, de wereld zou een betere plaats zijn.

WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu

9

books

zuiderlucht 10\2018

Het vogeltje komt thuis

10

Lieve Joris aan het kanaal in Neerpelt: “Mijn broers en zussen lezen ongetwijfeld dingen die ze nog niet wisten, en een aantal zal zeggen: ‘Ons Lieve met haar fantasie’.” foto Bart Vos

zuiderlucht 10\2018

books

Lieve Joris beschreef in haar boeken oorlogen en omwentelingen in verre buitenlanden. Nu is er het verhaal van een oorlog en omwenteling in haar familie in Neerpelt.

PAUL VAN DER STEEN op bezoek bij de Vlaamse schrijfster die vrijuit spreekt over haar verslaafde broer. “Als ik jou was, zou ik alles opschrijven.”

Z

elf was ze er niet zo makkelijk op

Tegelijkertijd droeg ze al jaren een ander verhaal

gekomen, haar vriend Marek kwam

met zich mee, dat van haar familie. “Mensen in

jaren geleden met het idee. “Als ik

mijn omgeving zeiden dat ik er zo makkelijk over

jou was zou ik alles opschrijven.”

kon vertellen. Sommigen raadden me aan het op te

Lieve Joris begreep niet meteen

schrijven. Na de overlijdens van achtereenvolgens

waar hij op doelde. “Wat ze zeggen.

mijn broer Fonny, mijn moeder, mijn vader en mijn

Straks ben je het allemaal vergeten.

zus Hildeke dacht ik dat dat moment misschien

Je weet nooit waar het goed voor is. Doe maar,

gekomen was.” Het “vogeltje dat altijd maar in- en

anders heb je later spijt.”

uitvloog” schreef thuis in Amsterdam over haar

Marek was de laatste van wie ze zo’n raad

vroegere thuis.

Lieve Joris is de middelste uit een gezin van negen

verwachtte. Lieve Joris: “Hij, de man die altijd zei:

kinderen. “Fonny was nummer drie. Hildeke was

“De familie Joris, gimme a break!” Marek komt uit

nummer zeven. Hij, al vroeg verslaafd aan drugs,

een kleiner gezin. Dat woelige van onze familie, al

was de broer tegen wie je je moest beschermen. Zij,

die kinderen die steeds door elkaar heen praten,

geboren met het syndroom van Down, de zus die je

werd hem regelmatig te veel.”

wilde beschermen.”

Maar de Vlaamse schrijfster begon te noteren en

Rode draad in Terug naar Neerpelt is de teloorgang

maakte er, vele jaren later, dankbaar gebruik van

van Fonny en de weerslag daarvan op het gezin.

tijdens het werken aan haar nieuwste boek Terug

“Fonny was voor mij als jongere zus een voorbeeld.

naar Neerpelt. “Ik vond zoveel details die anders

Opgroeien in de jaren zestig betekende opgroeien

verloren waren gegaan.”

in een tijd waar alles aan het scheuren was. Fonny

Haar auteursbestaan bestond jarenlang uit

bracht de grote wereld naar onze kleine wereld

“de queeste om weg te komen van de Joris-clan,

in dat huis aan het kanaal. Hij was aantrekkelijk,

weg uit die kleine wereld”. Lieve Joris volgde de

artistiek, trad met zijn bandje op tijdens het toen

voetsporen van een heeroom in Congo, toog onder

grote festival Jazz Bilzen. Hij zette de buitendeur

meer naar de Golflanden, Syrië en Mali en schreef

voor ons op een kier.”

daar veelgeprezen en vaak herdrukte boeken

Maar waar de andere broers en zussen

over. “In 2013, na het verschijnen van Op de vleugels

uitwaaierden en de juiste mensen om zich heen

van de draak, over Afrika en het mij voorheen

verzamelden, kwam Fonny niet weg uit Belgisch

onbekende Azië, ben ik gaan reizen langs plekken

Limburg. “In al onze argeloosheid hebben we lang

en personages uit mijn vorige boeken, in de hoop

gedacht dat Fonny zijn leven wel weer op orde zou

dat ik onderweg zou stuiten op een verhaal. Ik

krijgen.” Het tegendeel bleek het geval. “Fonny,

bezocht een vluchtelingenkamp in Zuid-Libanon.

die een turbulente geboorte kende, misschien

Hoe schrijnend de situatie daar ook was, ik had

wel adhd had – een term die indertijd onbekend

een sterk déjà vu gevoel: het deed me denken aan

was, was nergens te handhaven. Veel verslaafden

de kampen die ik eerder zag in Congo, Rwanda en

kwamen uit gebroken gezinnen. In zijn geval was

Burundi. Om écht naar binnen te gaan voor een

er eerder sprake van verwenverwaarlozing. Hij

boek, moet je een enorme energie voelen. Daar

kreeg vaak zijn zin in de hoop dat het dan goed zou

ontbrak het me aan. Ik dacht: laat jongere mensen

komen. Terwijl het steeds slechter ging, bleef hij

deze geschiedenis maar vertellen.”

wel zoeken naar zingeving en hield een dagboek

>>

11

books

zuiderlucht 10\2018

‘Hij, verslaafd aan drugs, was de broer tegen wie je je moest beschermen. Zij, met het syndroom van Down, de zus die je wilde beschermen.’

boeken heb ik mijn pennetje gescherpt om dit verhaal te kunnen optekenen. Het beschrijven van de grote oorlogen waar ik getuige van was, hielpen me over de kleine oorlog binnen mijn familie te schrijven. De zanger Boubacar Traoré uit Mali blues en de rebellenleider Assani uit Het uur van de rebellen – ze lijken op Fonny. Traoré heeft dat muzikale, Assani hetzelfde gevaarlijke.

Beiden zijn rebellen en moeilijke mannen, die je soms toch weten te vertederen.

Precies zoals onze Fonny dat kon.”

Of Terug naar Neerpelt indachtig het van Eliot geleende motto ook een soort eindpunt in het oeuvre van Joris is, durft ze niet te zeggen. “Je hebt schrijvers die bij het afronden van een boek zeggen dat ze drie nieuwe ideeën op de plank hebben liggen.

Zo is dat bij mij nooit gegaan. Ik ben na het

Carnaval in Neerpelt rond 1970. foto internetgazet.be

schrijven altijd enige tijd zoekende. Nieuwe boeken vloeien bij mij altijd voort uit de

‘Na de overlijdens van mijn broer, mijn moeder, mijn vader en mijn zus dacht ik dat het moment misschien gekomen was.’

vorige.”

Maar misschien is de urgentie wel iets minder geworden. “Ik heb mijn hele leven gewerkt, was almaar bezig schrijver te

bij. “Ik ben een foetus van 47 jaar”, schreef hij een

vader. Bij het schrijven van Terug naar Neerpelt

worden. Misschien is nu, op mijn 65e, het

aantal maanden voor zijn dood. Het had iets van de

liep ze juist bij het schrijven over zijn verleden

moment wel gekomen om meer tijd te

lijdensweg van Christus.”

aanvankelijk vast. “Ik moest zoeken naar de juiste

maken voor andere zaken. Ik krijg straks

vorm. Zijn verhaal ging honderd jaar terug, naar zijn

AOW, heb geen kinderen en de generatie

kon. Lieve Joris woonde in Amsterdam, maar

vader die trots de geboorte van zijn zoon aangaf en

na ons lijkt boeken niet zo belangrijk te

was vanwege haar werk vaak op reis. Het leverde

vier maanden later overleed aan de gevolgen van

vinden als wij. Mijn ouders zijn 85 jaar

verwijten van hun vader op. “Maar op bepaalde

gasvergiftiging tijdens de Eerste Wereldoorlog. Maar

oud geworden. Ervan uitgaande dat het

momenten, zoals na een auto-ongeval van Fonny,

uiteindelijk is dit het hoofdstuk dat ik misschien

hiernamaals niet bestaat, heb ik nog twintig

kwamen we allemaal naar huis en hoopten we op

wel met het meeste plezier herlees. Omdat dit het

jaar.”

beter. Terwijl Fonny in het ziekenhuis alweer begon

verhaal van mijn familie tot drie generaties terug

te gebruiken.”

laat gaan en het plaatst in het grotere verhaal van

De broers en zussen hielden afstand waar het

Haar moeder geloofde het hardst van allemaal in genezing. “Wat wist ze van drugs? Ze was ook druk met wat ze ‘het menselijk opzicht’ noemde: wat zouden de mensen wel denken? Ze heeft veel trots af moeten leggen. Uiteindelijk zijn mijn ouders deels daarom verhuisd van Neerpelt naar Hasselt.”

Vader Joris was vertrouwder met verslaving. “Hij werkte bij de belastingen, het was algemeen bekend dat er in die kringen werd gedronken. Het vechten

D

de geschiedenis.” e familie Joris las niet mee. “Dé werkelijkheid bestaat natuurlijk niet.

Alleen maar interpretaties daarvan.

Mijn broers en zussen leren uit het boek ongetwijfeld dingen die ze nog

niet wisten, maar een aantal van hen zal zeggen: “Ons Lieve met haar fantasie.” Je schrijft natuurlijk

voor Fonny gaf misschien ook zin aan zijn leven

ook, zoals Auke Hulst het noemde, over de

nadat hij gestopt was met werken. Je zoon laat je

herinneringen van je familie heen. En over je eigen

niet vallen. Ik kan me dat voorstellen, maar kan

herinneringen heen, door ze te fixeren.”

het niet helemaal bevatten. Ik heb geen kinderen.

‘We shall not cease from exploration/And the

Maar zeker voor hem, enige zoon van een vroeg

end of all our exploring/Will be to arrive where

overleden vader, was het een opdracht.”

we started/And know the place for the first time’,

Lieve Joris schreef al eerder over haar jeugd en

luidt een van de motto’s van Terug naar Neerpelt.

haar familie, zoals in Brief aan mijn jongere ik en

De Britse schrijver T.S. Eliot tekende die woorden

Bollieke, een radioboek over haar dementerende

ooit op. “Tijdens het schrijven van mijn vorige

12

ZL

Lieve Joris, Terug naar Neerpelt. Atlas Contact, 256 pagina’s, 19,99 euro

zuiderlucht 10\2018

pleased to meet you

De kunst van de oneliner V

Je ziet de jongenskamer, de platenspeler, de posters aan de muur, de schooltas ongeopend in de hoek.

olgens Herman Brusselmans weet je bij de eerste zin van een roman of het een goed boek wordt. Als iemand dat mag zeggen, is het wel Brusselmans, koning van de oneliners als openingszin van een roman.

Schrijver van deze: ‘’Omdat mijn vrouw de smerigste teef en de goorste hoer van heel België was, heb ik een redelijk moeilijke scheiding achter de rug.” En zijn beste ooit: “Ik heb alweer niks te melden en dat zal ik doen in een pagina of zeshonderd à zeshonderdvijftig, we zullen zien.”

Wat voor literatuur geldt, en trouwens ook voor politiek, geldt wat mij betreft ook voor popmuziek: niets zo leeg en lelijk als een verzameling van alleen maar oneliners, maar weinig zo opwindend als af en toe een oneliner die eruit springt, blijft hangen en uitgroeit tot een lijfspreuk, een mantra. Die een universele waarheid lijkt te vatten in een paar woorden, behendig om het cliché heen loopt, de open deur nét op een kier houdt, of wel degelijk herhaalt wat je al lang vond of wist, maar dan met andere woorden, bétere vooral, of gewoon minder.

Je komt niet ver in de hiphop als je niet snedig kunt zijn. In de eredivisie van het genre vind je eigenlijk niémand die er niet in uitblinkt. Van Nas (“I never sleep, ‘cause sleep is the cousin of death”) en Eminem (“The best part about me is I am not you”) tot Jay-Z (“I’m not a businessman, I am a business, man”).

In de rock kan Bruce Springsteen het als weinig anderen.

“We learned more from a three-minute record baby, than we ever learned in school.” Een volledige jeugd samengevat in een universeel romantisch beeld. Je ziet de jongenskamer, de platenspeler, de posters aan de muur, de schooltas ongeopend in de hoek. “You’ve got to learn to live with what you can’t rise above” is dan weer een totaal andere categorie: dat is geen beeld, maar een gebod.

Nieuwer in de muziekwereld, onbekender, maar ook een uitblinker in oneliners: BJ Barham van American Aquarium uit Raleigh, North Carolina, vernoemd naar een tekst van Wilco. Wie op de site van de band kijkt hoe vaak ze spelen en waar (van Chattanooga, Tennessee tot Amen, Drenthe) weet genoeg: BJ Barham leeft om te spelen, voor wie hem maar wil horen, van kroeg tot club, van koffiebar tot festivalweide. Vastbesloten zijn verhalen te vertellen, over het Amerika van de ranches, niet de wolkenkrabbers. Hij kan dat fantastisch, maar ook Barham beheerst de kunst daar zinnen tussen te plaatsen die het volledige verhaal samenvatten in een enkele zin. Op het nieuwe album Things Change: “Somewhere between hypocrite and hallelujah”: het Zuiden in vijf woorden. En ook bij Barham de kunst van het gebod. Deze laat zich meezingen, maar ook beitelen in steen: “We must go boldly into the darkness and be the light.” Van Amen naar amen.

LEON VERDONSCHOT

American Aquarium speelt 4 november met Tim Knol op het festival Southern Roots in de Nieuwe Nor Heerlen. nieuwenor.nl

13

culture

14

zuiderlucht 10\2018

Krisztina de Châtel: “Ik maak me wel een beetje zorgen, eerlijk gezegd: of het mij lukt een structuur te maken die monumentaal is, en niet banaal wordt.” foto Marlena Waldthausen

zuiderlucht 10\2018

culture

MEESTERES VAN DE BEPERKING

Aan de openheid van het Nederlandse landschap heeft ze nooit kunnen wennen, zegt choreografe Krisztina de Châtel tegen ANNEKE VAN WOLFSWINKEL. Ze geeft graag grenzen aan, zoals het minimalistische Thron. “Eerst weet je niet hoe je moet kijken, maar er komt een moment dat je je overgeeft.”

“T

hron is waanzinnig zwaar om

gelegd. Ze bakenen onverbiddelijk de ruimte af

te dansen”, zegt Krisztina de

waarbinnen de vijf dansers zich kunnen bewegen.

Châtel. “De dansers tellen zich

De muziek van Patricio Wang heeft een dwingend,

suf, het komt ongelooflijk

gestaag doortikkend ritme. De Châtel: “Alles aan

precies. Als je per ongeluk

de vormgeving is streng. Die lijnen, maar ook de

misstapt en een plank raakt, is de betovering direct

mannenkleding die de vrouwelijke dansers dragen.

verbroken.”

Zelfs hun gezichtsuitdrukking. Het verbeeldt de

Krisztina de Châtel, net 75 geworden, is met haar

eeuwige macht, die niet beweegt. De uitdaging

rijzige gestalte, haar lange, ontembare haar en

voor mij was om binnen die strenge beperking de

indringende blik een imposante verschijning. In

mogelijkheden van beweging optimaal te benutten.

haar appartement, op de bovenverdieping van

Met ritmische en ruimtelijke verschuivingen kan je

een statig Amsterdams grachtenpand, vertelt de

ongelooflijk veel doen.”

geboren Hongaarse over het stuk dat ze in 1984

Het contrast, misschien wel het gevecht, tussen

maakte, en dat tijdens de Nederlandse Dansdagen

strikte ruimtelijke beperkingen en de beweging

in Maastricht opnieuw te zien zal zijn.

van de dansers, daar draait het steeds weer om bij

De reprise van Thron stamt eigenlijk van vorig

De Châtel. Vaak vraagt ze een beeldend kunstenaar

najaar, de recensies waren unaniem lovend. De

om een ruimte vorm te geven, waarna zij met een

choreografe is er blij mee. “Het is een stuk waar je

choreografie de gegeven grenzen aftast, oprekt,

aan moet wennen. Eerst weet je niet goed hoe je

en bevecht. Het stuk Föld (1985) is een klassiek

moet kijken, wat je ervan moet vinden. Maar dan

geworden voorbeeld van haar stijl: kunstenaar

komt er een moment dat je je er aan overgeeft. Als

Conrad van de Ven maakte een ringvormige wal van

het afgelopen is, na 82 minuten, heb je het gevoel

aarde, die in een uitputtende dans geslecht wordt.

dat het nog veel langer had mogen duren.”

Rollend, trappend en stompend gaan de dansers de

Thron is een door en door minimalistisch werk. De

materie te lijf. In andere stukken en dansfilms die

Duitse kunstenaar VA Wölfl maakte een structuur

ze maakte geven bijvoorbeeld een grote bolvorm,

van veertien zwarte planken, plat op het podium

smalle kokers, een dijk of een brug de grenzen aan. >>

15

LUXE?

VERANDERENDE VERLANGENS

Nu te zien in Cube

Cube design museum is het eerste museum in Nederland volledig gewijd aan design.

Info & tickets cubedesignmuseum.nl

gesubsidieerd door de Provincie Limbur g

zuiderlucht 10\2018

culture

Ze voelde het al jong: het Westen, dáár gebeurde het, dáár kon gedroomd, geleefd, gedanst worden.

tentoonstelling over het werk van Krisztina de Châtel. Ook hier draait het om ruimte. Er zijn originele objecten en installaties te zien uit haar voorstellingen: de neonlichtbakken uit Lines bijvoorbeeld, en een glazen koker van één meter doorsnee, die in verschillende stukken is gebruikt. Dansers hebben zowel om als in de koker gedanst.

De curator van de tentoonstelling, de choreograaf Stephen Shrophire, brengt haar werk in verband met de filosofie van de Amerikaanse “postmodern geograaf” Edward Soja (1940-2015). De Châtel gaat er goed voor zitten, met papieren vol aantekeningen, om Soja’s idee van de “third space”, de derde ruimte, uit te leggen. “De eerste ruimte is de fysieke ruimte. Je ziet bijvoorbeeld neonbuizen, een aarden wal, of een dijk. De tweede ruimte is de mentale ruimte, met je eigen symbolische associaties Beeld uit Thron. foto Robert Benschop

en herinneringen die de ruimte oproepen.

Die zijn voor iedereen verschillend, en dus volkomen subjectief. Dan komt de derde ruimte, een combinatie, een verlenging,

“Alles draait bij mij om ruimte”, zegt De Châtel.

Gevraagd naar waar die drang vandaan komt,

de dag van vandaag in choreografieën gebruik.”

Ook omdat haar moeder Nederlandse was, lukte

van de eerste en tweede. Deze derde ruimte wordt mogelijk gemaakt door het kunstwerk

vertelt ze over haar jeugd in Hongarije. Haar moeder

het haar om in 1963 het communistische Hongarije

dat zich in de ruimte afspeelt, de dans in

was Nederlandse, haar vader een Hongaarse arts.

te verlaten. In Nederland baarde ze in 1979 opzien

mijn geval. Die creatieve ingreep biedt een

“We woonden op een heuvel, en waar ik ook uit het

met haar choreografie Lines, een samenwerking

alternatieve mogelijkheid voor de ruimte, één

raam keek, overal zag ik bergen: een begrenzing.

met beeldend kunstenaar Jan van Munster die een

waardoor je als toeschouwer aan het denken

Aan de openheid en platheid van het Nederlandse

toneelbeeld ontwierp met zestien rechtopstaande

wordt gezet en van opvatting verandert. Het

landschap heb ik nooit echt kunnen wennen.”

lichtbakken. Met de “gebalde spanning” van de

gaat daarbij om het herbeschrijven van de

minimale bewegingen gaf ze het startschot voor

wereld waarin we leven.”

Ook de binnenruimtes van het ouderlijk huis zijn geëtst in haar geheugen. “De kamers waren

een lange reeks werken. Al snel was ze één van de

vijf meter hoog, met smalle hoge deuren erin.

toonaangevende namen van de hedendaagse dans

als een “fantastisch cadeau” voor haar 75ste

Dat ademde enorm.” Ze herinnert zich haar jeugd

in Nederland.

verjaardag. Maar spannend vindt ze het ook.

ook als beklemmend. Het communistisch bewind vormde een beperking van een meer mentale, emotionele ruimte. Krisztina voelde het al jong: het Westen, dáár gebeurde het, dáár kon gedroomd, geleefd, gedanst worden.

Klassiek ballet zag ze als kind wel, op hoog niveau,

N

Krisztina de Châtel ziet de tentoonstelling

Vooral omdat ze ook iets nieuws maakte:

et 75 geworden piekert ze er niet

een installatie. Een trap, met een flinke bocht

over zich terug te trekken in haar

erin, “anders vind ik het saai”. Een ruimte dus,

huisje tussen de wijngaarden aan het

mét muziek, maar zónder de bewegingen van

Hongaarse Balatonmeer. Een eigen

dansers. “Ik maak me wel een beetje zorgen,

dansgroep heeft ze niet meer, maar

eerlijk gezegd: of het mij lukt een structuur

onder de naam ‘Krisztina de Châtel sur place’

te maken die monumentaal is, en niet banaal

ontwikkelt ze nog steeds projecten, zoals de

wordt. In een trap zie ik de mogelijkheid om

houding te verbeteren. Doordat ik zo lang was, ging

herneming van Thron, en maakt ze ook nieuw werk.

jezelf te overstijgen, en alles vanuit een ander

ik een beetje krom lopen. Het was mijn geluk dat

Op de Nederlandse Dansdagen in Maastricht

zij in haar gymnastiek moderne danselementen

reikt ze haar eigen prijs uit, de Krisztina de

perspectief te bekijken.” ZL

gebruikte. Ik vond dat onmiddellijk geweldig,

Châtel Award voor jong choreografietalent. Het

en begon al snel eigen dingen te bedenken. Ik

tableau danseressen dat Thron danst is bovendien

voelde een lichamelijke drift die je terugzag in de

genomineerd voor een andere prijs die daar

bewegingen die ik maakte. Soms bewoog ik als een

ook wordt uitgereikt: de Zwaan voor de ‘meest

machine, maar was ervan overtuigd dat dat óók

indrukwekkende dansprestatie’.

maar nooit iets moderns. “Mijn vader stuurde me op mijn zestiende naar een gymnastiekjuf, om mijn

dans was. Ik heb nog foto’s waarop ik, zestien jaar

Tegelijkertijd brengt het Maastrichtse

oud, bepaalde handbewegingen maak die ik tot op

architectuurinstituut Bureau Europa een

De Nederlandse Dansdagen, van 10 t/m 14 oktober op diverse locaties in Maastricht. nederlandsedansdagen.nl

17

aad de haas: weet je nog? t/m 16 dec 2018

EN VERDER IN SCHUNCK:

nomadic mountains t/m 2 dec 2018

Marieke Coppens: Mine t/m 2 dec 2018

copy/paste-remix t/m 14 dec 2018

the end of sitting t/m 31 dec 2018

femmy otten:mural t/m 31 dec 2018

SCHUNCK Glaspaleis bongerd 18 heerlen / T 045-5772200

zuiderlucht 10\2018

daria

Vers brood E

'Ik vind weinig dingen zo onverbiddelijk mooi als herfst zonder regen.'

en nieuw seizoen, een nieuwe columnist. Aan mij het grote genoegen om u, lezer van Zuiderlucht, het komende jaar mee te nemen in mijn wereld. Maar niet voordat ik mij eerst netjes heb voorgesteld. Best wel spannend, want ik kan u niet recht in de ogen kijken, stevig de hand drukken noch vriendelijk toelachen. Ik ben veroordeeld tot vijfhonderd woorden op een stukje koud papier om een goede eerste indruk op u te maken.

In tegenstelling tot bij de theatervoorstellingen die ik regisseer kan ik niet stiekem achterin een hoekje van de zaal gaan zitten om te zien hoe u op mijn werk reageert. Of u huilt van het lachen, uw adem inhoudt van de spanning of onrustig op uw stoel heen en weer wiebelt. Dat is voor mij als beginnende schrijver een geheel nieuwe ervaring.

Doodeng, ook. U krijgt via mijn woorden de kans om uw verbeelding op mij los te laten en zich een voorstelling te maken van wie ik ben, hoe ik klink en wat mij beweegt.

Andersom tast ik echter in het duister. Ik moet er simpelweg op vertrouwen dat u er bent. Simpelweg vertrouwen dat ik in staat ga zijn om u te raken.

Ik vertrouw erop.

Hallo, anoniem mens aan de overkant van dit stuk papier! Mijn naam is Daria Bukvić. Ik weet niet of u Sophie, Leo of Achmed heet, maar ik geniet bij voorbaat al van onze stille ontmoeting.

Ik ben geboren in 1989, het jaar waarin de Berlijnse muur viel en de halve wereld Eternal Flame meeblèrde. Drie jaar later ben ik als kind met mijn moeder uit Bosnië naar Nederland gevlucht. Ik ben opgegroeid in Midden-Limburg en heb zeer redelijk ‘plat lere kalle’. In Limburg heb ik zowel de basisschool, middelbare school en de Toneelacademie doorlopen voordat ik verhuisde naar Amsterdam. Ik ben theaterregisseur, schrijver, dochter, zus, geliefde, optimist, dromer en kunstliefhebber. Ik ben dol op goede boeken, Amerikaanse tv-series, chocola en Beyoncé. Ik vind het onredelijk vervelend als iemand naast me in de trein een appel zit te eten. Ik vind weinig dingen zo onverbiddelijk mooi als herfst zonder regen.

Mijn voorstellingen zijn humorvolle beschouwingen van actuele maatschappelijke kwesties. Soms ben ik bang dat alles wat ik doe en maak geen enkele zin heeft. Vaker denk ik het tegenovergestelde. Theatermaken is mijn manier om grip te krijgen op het leven.

Ik haal inspiratie uit dingen die me boos maken. Ik vind dat de media ons een eenzijdig beeld van Nederland voorspiegelen. Ik doe mijn best om verhalen te vertellen die dat beeld van Nederland verrijken. Mijn voorstelling Melk & Dadels toert momenteel door heel Nederland.

Ik kan slecht tegen m’n verlies. Ik begin binnenkort aan mijn debuutroman. Mijn ambitie is om ooit een heel goede dichter te worden.

Als ik geen kunstenaar zou zijn zou ik in een bakkerij werken. Ook vers gebakken brood is goed voor de ziel. Misschien zou ik u dan wel tegenkomen. En me niet zo druk maken over of ik wel een goede eerste indruk achterlaat.

Nice to meet you, stranger.

DARIA BUKVIĆ

19

zuiderlucht 10\2018

BELICH

20

zuiderlucht 10\2018

in beeld

HTING

D

Fotografie Kuit. Van 13 september t/m 20 oktober in De Annex/Museum Jacob van Horne, Meikoel 3 in Weert. erfgoedhuisweert.nl

e eerste klap was meteen een daalder waard. Meer dan dat zelfs. Zijn eerste foto als persfotograaf maakte Jeroen Kuit (Amersfoort, 1964) in 1988 van de IRA-aanslag op de markt in Roermond. De foto, van een van de slachtoffers, zittend in een auto, ging de wereld over en eindigde zelfs in Time Magazine.

De foto werd in het vliegtuig naar de VS gebracht.

Jeroen was net begonnen als collega van zijn broer Jan-Paul Kuit (Den Bosch, 1956) die al een tijdje actief was als persfotograaf.

Inmiddels zitten de broers, wier werk nu wordt tentoongesteld in De Annex in Weert, meer dan dertig jaar in het vak. De belichting en het kiezen van een ongebruikelijk perspectief beschouwen ze als hun specialiteit.

21

zuiderlucht 10\2018

culture

Laten zo! et is 21.00 uur als we aanschuiven naast een

Een datingavond voor boekenlief­

grote en zwaar brommende koelkast vol drank,

hebbers. Waarom niet, vindt Jan

H

tiramisu en andere lekkernijen. Rood-wit geblokt kleed op een tafeltje waaronder ik mijn benen

Verhagen van Boekhandel Van

nauwelijks kwijt kan. Verderop zit een wat ouder stel

Piere in Eindhoven. Hij laat geen

te genieten van brood en wijn. Naast ons verorberen vijf mannen van middelbare leeftijd luid gesticulerend

middel onbeproefd om mensen

hun avondmaal onder het genot van drie karaffen

(terug) te lokken naar de klassieke

water, witte en rode wijn. Het verbale gesteggel

boekenwinkel. Waar ze ook andere

Bits

in combinatie met hun druk gebarende handen en grimassen

dingen kunnen kopen.

doet soms het ergste vermoeden, maar ho.... dit is Italië.

Ooit moet Hij zijn laatste restje klei ietwat achteloos zo links en rechts in het Italiaanse landschap geworpen hebben. Zonder pardon, hoppakee tegen de meest steile bergwandjes. Zijn kleurapostel Mathias (toeval) heeft deze gehuchtjes vervolgens van pasteltinten voorzien, waarna de druiven- en olijfoogst het aanwezige volk van het nodige genot

Weg van het web

straalt de streek ook van trots, van ambacht, van “kijk-

S

dat-hebben-we-toch-maar-mooi-voor-elkaar-hier”.

manshoge letters uitgestrekt op de glazen

kon voorzien. Helemaal af, laten zo!

Lavaggiorosso is enkele dagen ons verblijf aan de Bloemenrivièra. Behalve de toeristische bedrijvigheid

Het is weldadig hier te zijn, maar in al zijn

ommige dingen zijn zo groot dat je ze niet ziet. Zoals de versregel ‘Je verkoopt boeken maar eigenlijk geef je

liefde door’, over tientallen meters in bijna pui van Boekhandel Van Piere in Eindhoven.

zelfgenoegzaamheid, ambachtelijke kunde en het

Behalve de beginregel van Anne Vegters

zonovergoten klimaat is het gevoel te vernieuwen, te

gedicht Het geheim van de boekverkoper is het

ontdekken, te experimenteren ver te zoeken. Ze zijn er

ook het motto dat directeur Jan Verhagen

zelf eigenlijk ook best wel klaar mee.

graag aan zijn personeel, en daarmee

boekwinkels in Zuid-Nederland, met de megastore

aan zijn publiek voorhoudt. Zo vertaal je

in de gloednieuwe Heuvelgalerij in Eindhoven als

managersjargon als ‘customer experience’

vlaggenschip.

Laten zo!

MAT VAN DER HEIJDEN

in de alledaagse verkooppraktijk van een boekenwinkel.

Terwijl de digitalisering aan haar opmars begon, leken de bomen tot in de boekenhemel te groeien.

BGN ging onder de naam Selexyz vijftien grote

Van Piere is een door en door Eindhovense

boekwinkels, verspreid over heel Nederland,

boekhandel met, sinds het oprichtingsjaar

exploiteren. Maar de prognoses werden niet

1848, een lange geschiedenis. Waarvan de

gehaald. Bij lange na niet zelfs: in 2012 ging

laatste tien jaar zonder twijfel de meest

Selexyz failliet. Opvolger Polare, die de vrije val

turbulente zijn. Aan de hand van de

nog wist te versnellen, onderging twee jaar later

beeldschermgrote presentatie in de winkel legt

hetzelfde lot. En dus moest ook de Eindhovense

Jan Verhagen (41) uit hoe Martinus Franciscus

vestiging, inmiddels verhuisd naar het oude Philips-

van Piere en zijn vrouw Catharina in het

hoofdkantoor in hartje stad, in februari 2014 van de

revolutiejaar 1848 - toen, om maar iets te

ene dag op de andere de deuren sluiten.

noemen, ook het Eindhovens Kanaal in gebruik werd genomen - een kantoorboekhandel

lood geslagen werknemers elkaar moed probeerden

begonnen. Anderhalve eeuw later was Van

in te spreken, plakten buiten verontruste klanten

Piere een van de grotere boekhandels van

brieven en oproepen op de deur om te laten weten

Nederland.

wat ze ervan vonden. De veerkracht van stad en

Net voor het 150-jarig bestaan verkocht

Lavaggiorosso

22

Het bleef niet onopgemerkt. Terwijl binnen uit het

winkel bleek groot. De Eindhovense ondernemer

Bernard Kessels, vierde generatie na Martinus

Arjen de Koning, eigenaar van computerbedrijf

Franciscus, de zaak aan de Boekhandelsgroep

Paradigit, nam een meerderheidsbelang in de zaak;

Nederland (BGN). Het waren hoogtijdagen: het

twee werknemers ontfermden zich over de rest van

moederbedrijf Van Piere had intussen diverse

de aandelen. Op 8 maart ging de winkel, met de

zuiderlucht 10\2018

cultuurwetenschappen) goed begrepen. Uit het activiteitenprogramma van Van Piere blijkt dat weinig hem te veel is om de lezer los te weken van het web en terug de winkel in te lokken. Een groot scherm in het midden van de winkel laat een maandprogramma

culture

Dansen tot de morgen Aya Sabi doet maandelijks verslag van haar leeservaringen.

zien met in september zeven activiteiten.

Zoals: klassieke boekpresentaties, de

Mensen met een lievelingsboek of een lievelings­

Boekie Night met Wim Daniëls, de Young

gedicht zijn zo bijzonder. Ik wou dat ook ik zonder

Adults Leesbeesten, een filosofiecafé op

enige twijfel een boek of gedicht kon aanwijzen dat

zondagmiddag, de Boekenpubquiz (‘welke

ik helemaal van mij had gemaakt. Dat ver boven alle

pasta staat er op de cover van het laatste

andere boeken uitstak.

boek van Jamie Oliver?’) en, elke laatste

Het zegt veel over een mens. Vraag mensen niet naar

vrijdag van de maand, een inloopspreekuur

hun diepste droom of grootste nachtmerrie. Vraag

van ‘Liefdesdokter’ Annet Schottert. Die

hen naar hun lieveling uit de literatuur – een vers, een

komt in haar gratis liefdesconsult bijna altijd

gedicht, een boek, een fragment. Dat is het antwoord

uit bij een verhaal. En dus bij een boek. En

op veel meer vragen. Als literatuur raakt, raakt het

dus bij een leestip. Het volgende project dat

alles in ons. Het neemt ons zoals we zijn, zelfs de delen

Verhagen voorbereidt is een datingavond

die we graag negeren, vergeten zijn of waarvan we

voor boekenliefhebbers. Waarom niet?

zelf niet weten dat we ze meedragen. Het is vaak ook

Wat hij zelf leest? Meestal zijn het meerdere

daarom onmogelijk voor mij om te zeggen waarom een

boeken tegelijk. Op dit moment Mythos van

Aya leest

Stephen Fry, Sapiens van Yuval Noah Harari en Harnas van Hansaplast van Charlotte

naam Van Piere weer op de pui, open. Net op tijd voor de Boekenweek.

De inhaalslag die gemaakt moest worden was

bepaald fragment me zo raakt: omdat het te complex is.

Mutsaers. “Heerlijk, zoals ik me herken in

Ik heb wel

haar associaties.” Verder houdt hij van de

lievelingsboeken: elk boek dat ik heb veroverd,

boeken van J.M. Coetzee en Salman Rushdie;

waarbij ik het gevoel had dat het meer van mij werd

dichter bij huis van het werk van Arnon

dan van de schrijver, is mijn lievelingsboek. Maar ik

Grunberg en Lize Spit. “Ja, Het smelt vond ik

kan er niet echt één kiezen. En een keer in de zoveel

een erg goed boek.”

tijd heb ik een nieuw ‘lievelingsboek’, meestal het boek

Zelf kreeg Verhagen het lezen met de paplepel ingegoten, het begon op de dag

dat recentelijk de meeste indruk op me heeft gemaakt.

Zo heb ik ook lievelingsgedichten: gedichten die

enorm. De bovenste verdieping werd afgestoten,

dat zijn moeder hem meenam naar de

ik zo vaak gelezen heb dat ik ze uit mijn hoofd ken.

wat een stevige kostenbesparing opleverde. “Qua

bibliotheek. Daar ging een wereld voor

Gedichten die ik mezelf influister als ik me minder

omzet”, zegt Jan Verhagen, die na de doorstart

hem open. Juist bij de bibliotheken, meent

voel, die ik aan mijn vrienden voordraag als zij zich

werd binnengehaald als nieuwe directeur, “zitten

Verhagen, ligt de maatschappelijke taak om

niet oké voelen of als ik gewoon heel erg dramatisch

we nu boven het niveau van 2013, met een derde

de ontlezing tegen te gaan. En bij de ouders.

wil doen. Mijn moeder is mijn naam vergeten van Neeltje

minder winkeloppervlak.” Naar zijn zeggen

“Het begint bij liedjes zingen bij de wieg.

Maria Min bijvoorbeeld, Voor een dag van morgen van

scoorde Van PIere een omzetgroei van ruim

Daarna komt het voorlezen.”

Hans Andreus, My angry cat van Nizar Qabbani of Ik

boven het marktgemiddelde. Die omzet bestaat

Ook de scholen moeten hun

schrijf je neer van Hugo Claus.

trouwens niet alleen uit boeken. Het aandeel

verantwoordelijkheid nemen. Goed

non-books (van tassen tot mokken, van brillen tot

leesonderwijs is ontzettend belangrijk,

zou kiezen, omdat het wat zegt over wie ik ben, maar

koelkastmagneetjes) is intussen zo groot dat de

zegt Verhagen. Het moet levendig zijn,

meer ook over wie ik wil zijn, is O, ik weet het niet van

winkel niet meer zonder zou kunnen. Verhagen,

en voldoening geven. Zonder het te

Herman de Coninck. Omdat het van het leven een

realistisch: “We zijn ook een cadeauwinkel.”

romantiseren. “Lezen is een schoolvak dat

groot feest maakt. Een groot feest waarop iedereen

Maar wat mij altijd bijblijft, het gedicht dat ik toch

je even serieus moet nemen als wiskunde.

is uitgenodigd, ook de mensen die je liever niet

titels, 1300 vierkante meter vloeroppervlak,

In het dagelijks leven is lezen erg belangrijk,

tegenkomt, maar je groet iedereen vriendelijk en

inclusief koffiehoek) moet Van Piere voornamelijk

net zoals het best handig is dat je goed kunt

danst dan de rest van de avond met degenen die je

concurreren met webshops. Vooral qua personeels­

rekenen. Toch?”

heel graag ziet. En als je af en toe in elkaar zakt, dan

Als klassieke boekhandel (35.000 verschillende

kosten (15,5 voltijdsbanen) is het verschil groot; een webshop als bol.com is niet veel meer dan een

trekken diezelfde mensen je omhoog. “Het is niets”,

WIDO SMEETS

inpakstraat in het Centraal Boekhuis in Culemborg.

De boodschap achter die realiteit heeft Verhagen (hij studeerde communicatie en

zeggen ze en je danst weer tot de zon opkomt.

■

Dit is de zevende aflevering in een reeks van twaalf over boekhandels in tijden van internet en ontlezing.

23

culture

zuiderlucht 10\2018

Waartoe

De bezuinigingen in de cultuur laten zich ook voelen op kunstacademies, leidt EDO DIJKSTERHUIS af uit een gesprek met betrokkenen. Er is een nieuw soort student ontstaan, het kunstenaarschap wordt anders gedefinieerd en er is kritische aandacht voor ondernemerschap. “Ze krijgen een hoofdstukje Marx te lezen, en geen lesjes over btw en de Kamer van Koophandel.�

24

Vlnr Edo Dijksterhuis, Erwin Goegebeur, Erik de Jong en Leen Bedaux. Foto's John van Hamond

zuiderlucht 10\2018

culture

leiden wij op?

D

raconisch waren de bezuinigingen die het kabinet Rutte I zeven jaar geleden

doorvoerde op kunst en cultuur. Ruim 200 miljoen moest de sector inleveren, en dat bleef niet zonder gevolgen.

Gezelschappen hieven zichzelf op, instellingen gingen dicht en kunstenaars lieten zich omscholen. Zij die stug

de beeldende kunst aan, niet vormgeving. De

HOE HEEFT HET ONDERWIJS ZICH DE LAATSTE JAREN ONTWIKKELD?

Maar hoe hebben de kunstopleidingen,

deeltijdopleiding werd gesloten waardoor de

Bedaux: “Toen ik hier vijf jaar geleden

kraamkamers van de sector, de periode

voltijdsopleiding in zijn geheel kon blijven

begon, was er gelukkig geld beschikbaar

na de bezuinigingen doorstaan? We

bestaan.”

om het onderwijs te vernieuwen. Daarbij

praten erover met Leen Bedaux van de

Erik de Jong: “Ik denk dat het meest opvallende

werd ook gekeken naar het eigen,

AKV|St. Joost in Breda en Den Bosch,

gevolg van die bezuinigingen is dat het

onderscheidende profiel. Vergeleken met

Erik de Jong van de Maastricht Academy

rendementsdenken echt heel hard werd.

de Randstad, waar de traditionele kunst

of Fine Arts and Design en Erwin

Vooral vanuit het College van Bestuur werd

directe aansluiting heeft met galeries

Goegebeur van de PXL-MAD School of

dat flink aangezet en daar word je ook op

en kunstenaarsinitiatieven, moet je hier

Arts in Hasselt.

afgerekend.”

zelf een pad zoeken. Er is een curriculum

In Vlaanderen is de nood minder hoog, zegt

gemaakt waarin we ondernemerschap

WELK DIRECT EFFECT HEEFT U GEVOELD VAN DE BEZUINIGINGEN?

Erwin Goegebeur: “Ik zit nu vier jaar in mijn

hebben proberen te definiëren. We

huidige positie. In die tijd heb ik niet veel

hebben stages geïntroduceerd en een

gemerkt van bezuinigingen. Ja, de financiering

praktijkgericht onderzoek. Er is iets minder

Leen Bedaux: “Wij kregen een verplichte

gaat niet vooruit, maar er wordt ook niet op

nadruk komen te liggen op het kunstwerk

reductie van vijftien procent in het

beknibbeld.”

en meer op het kunstenaarschap.”

doorgingen met het beoefenen van hun vak deden dat voor steeds minder geld.

studentenbestand opgelegd. Dat ging alleen

>>

25

culture

zuiderlucht 10\2018

‘Een maatschappij waar geen ruimte is voor kunstenaars en ontwerpers is een soort dictatuur waar het niet goed toeven is.’

De Jong: “Wij staan wat kritischer tegenover dat

organiseren wij bijvoorbeeld een excursie. We

klaarstomen voor de arbeidsmarkt. Wij vinden

laten een keer zien hoe dat werkt en de volgende

dat kunstenaars zich vooral kritisch moeten

keer moeten ze het zelf doen. Bij ons zijn afgelopen

verhouden tot de samenleving en dat is niet

jaar ook voor het eerst studenten als collectief

hetzelfde als de arbeidsmarkt of de markt. Dat is

afgestudeerd. Dat was lastig met beoordelen en

een cynische gedachte.”

diploma’s toekennen. Het schuurde aan alle kanten

Bedaux: “Maar dat is ook niet zoals het bij

van het onderwijs maar het was verrassend om te

ons gebeurt. Onze studenten leren vanuit de

zien hoe studenten een rolverdeling vonden die

theorie het ondernemerschap kennen. Wat is

echt anders is dan de traditionele.”

nou dat neoliberalisme en welke positie heb je

Goegebeur: “De kunstenaar van nu is multi­

daarbinnen als kunstenaar? Ze krijgen zelfs een

disciplinair. Onze ateliers zijn daar ook op

hoofdstukje Marx te lezen en geen lesjes over btw

ingericht en zullen dat in de toekomst nog meer

en de Kamer van Koophandel.”

zijn. Multidisci­plinair betekent ook werken in

Goegebeur: “Al wat ik hoor is relevant. Je kunt

teamverband. Of je na je opleiding terechtkomt in

niet wereldvreemd alleen in de kunsten opleiden.

een ontwerpbureau, je eigen bedrijfje opricht of

Er is ook een markt en een maatschappij.

als kunstenaar gaat werken, je zult moeten samen­

Maar studenten zijn na het afronden van hun

werken. En natuurlijk sluipen de toverwoorden

academische bachelor/master-opleiding niet per

‘ondernemingszin’ en ‘innovatie’ ons discours

se klaar voor het werkveld. Daarin onderscheiden

binnen. Maar wie niets onderneemt, komt nergens.”

Leen Bedaux

Goegebeur: “Niet altijd. Er komt veel op ze af:

DE TOON VAN HET DISCOURS ROND KUNST IS NA 2011 INDERDAAD NEGATIEVER GEWORDEN. KUNSTENAAR WERDEN WEGGEZET ALS UITVRETERS EN HOBBYISTEN. HEEFT DAT WEERSLAG GEHAD OP BIJVOORBEELD HET AANTAL AANMELDINGEN EN DE SFEER BINNEN ACADEMIES?

afleiding en opwinding. Vandaag de dag nog zoveel

Bedaux: “In de eerste jaren wel. Maar je ziet een

meer dan toen ik zelf studeerde. Je bent vooral bezig

gelatenheid ontstaan en het veld groeit ook weer

met het goed afleggen van je examens.”

en kijkt vooruit. Dit jaar hebben we bij beeldende

De Jong: “En met het maken van keuzes. Ik denk

kunst meer studenten aangenomen dan in alle

dat we ze dat ook moeten leren. Hoe iemand

voorgaande jaren dat ik hier werk: veertig in Breda

van een opleiding komt en op welk deel van de

en dertig in Den Bosch.”

maatschappij hij of zij aansluiting vindt, heeft te

Goedgebeur: “Ik denk dat er wel degelijk effect

maken met keuzes. Anders wordt zo’n opleiding

is. In Vlaanderen worden vooral de technische

amusement. Je kunt je studie gebruiken om het

opleidingen gepromoot omdat die de rode loper

kunstenaarschap opnieuw uit te vinden en te

uitrollen naar duidelijk omschreven beroepen met

bepalen hoe het betekenis kan krijgen voor de

direct economische opbrengst. Dat geldt minder

omgeving waarbinnen je wilt gaan werken. Dat is

voor de menswetenschappen, letteren en beeldende

idealistischer dan opleiden voor de galerie, softer

kunst. Maar een maatschappij waar geen ruimte

IS DE NIEUWE GENERATIE KUNSTSTUDENTEN ZICH MEER BEWUST VAN DE ARBEIDSPERSPECTIEVEN?

misschien ook, maar juist voor kunstonderwijs

is voor kunstenaars en ontwerpers is een soort

is het belangrijk dat er een bepaalde radicaliteit

dictatuur waar het niet goed toeven is.”

De Jong: “Kunststudenten stellen zichzelf nu veel

de kunsten zijn geworden of faculteiten van

minder rigide de vraag: wil ik wel kunstenaar

hogescholen waardoor je wordt gelijkgeschakeld

worden? Ze zijn meer hybride en denken over een

met beroepsonderwijs en arbeidsmarkt. Dat maakt

plaats in de arbeidsmarkt die niet noodzakelijk

het moeilijk die academische discussie te voeren:

MAAR VINDT DE MAATSCHAPPIJ DAT ZELF OOK? MOETEN ACADEMIES NIET VEEL BETER OVER HET VOETLICHT BRENGEN WAT ZE DOEN EN WAT HET BELANG ERVAN IS?

de kunstmarkt is. We zetten in Maastricht al jaren

waartoe leiden wij op? Bij iedere bezuiniging

De Jong: “Dat vind ik een soort Pavlov-reactie. Dan

met succes in op de veranderende positie van het

worden de mogelijkheden voor het kunstonderwijs

ga je voortdurend legitimeren wat je doet om maar

kunstenaarschap.”

om zich vanuit de kunst te ontwikkelen verder

niet elitair gevonden te worden. Ik denk dat het een

Bedaux: “Er zijn heel ambitieuze studenten die

beperkt. Sterker nog: ze worden als verdacht

kwestie is van verkeerd of op het verkeerde moment

doelbewust andere vormen zoeken om de kunst

gezien.”

geïnformeerd zijn. Vergeleken met Duitsland en

zij zich van een professionele bachelor. Maar je kunt wel een kritische houding verwachten die hen helpt zich verder te ontwikkelen.“

Erik de Jong

MAAR ZIJN STUDENTEN ZICH DAAR VOLDOENDE VAN BEWUST?

in blijft zitten. Dat is inmiddels lastig geworden omdat kunstacademies ofwel hogescholen voor

een plek te geven. Dat brengt ons docenten, die over het algemeen in de traditionele hoek zitten, in een andere verhouding. De docent wordt meer begeleidend coach dan degene die het voorbeeld neerzet, de vakdocent. Voor de tweedejaars

26

‘Vergeleken met Duitsland en België voeden we mensen in Nederland cultureel achterlijk op.’

zuiderlucht 10\2018

‘Kunstenaars moeten zich vooral kritisch verhouden tot de samenleving en dat is niet hetzelfde als de arbeidsmarkt of de markt. Dat is een cynische gedachte.’

België voeden we mensen in Nederland cultureel achterlijk op. Tekenen, CKV, handvaardigheid zijn allemaal wegbezuinigd en dat is net zo kwalijk als

Tom Goossen (1964-2018)

de bezuinigingen op het kunstonderwijs zelf. De gevoeligheid voor de waarde van kunst en cultuur wordt niet aangeleerd.”

MAAR MOETEN ACADEMIES ZELF NIET HET PUBLIEK INFORMEREN OVER DIE WAARDE? Goedgebeur: “Het zou niet moeten. Maar ik heb me wel eens afgevraagd of een deel van

Erwin Goegebeur

de problematiek niet zit in het feit dat de beleidsmakers op het hoogste niveau, de mensen

Goegebeur: “Natuurlijk, je ziet onder de

die het geld toewijzen, meestal niet letteren of

jonge generatie mensen die vinyl draaien

beeldende kunst hebben gestudeerd. Ze bezoeken

en hun eigen koffiebonen malen. Ze

concerten en tentoonstellingen beroepshalve – als

vragen aandacht voor het tactiele. Maar

het al gebeurt. Dat is geen verwijt, maar zij maken

dat zal altijd een zich onderscheidende

wel het beleid. Anderzijds moeten kunstenaars

minderheid blijven. De mainstream staat

ook de hand in eigen boezem steken. Zij hebben

in een zeer technologische maatschappij.

doorgaans niet de ambitie om de wereld te

Dat moeten we niet willen terugdraaien.”

veranderen via de politiek. Dat proberen ze via hun

Bedaux: “Dat ben ik met je eens. We

werk te doen. Maar dat is een moeilijke taal.”

moeten ook niet de slow cookers van de maatschappij zijn of worden. Maar

ER WORDT VAAK GEZEGD DAT ER EEN OVERAANBOD IS AAN KUNSTENAARS. ZOUDEN ACADEMIES MINDER MENSEN MOETEN AANNEMEN?

wat meer dan ooit gaat opvallen is dat

Bedaux: “We hebben al te maken met die verplichte

belangrijker.”

korting van vijftien procent. Maar wat je ziet

De Jong: “Ik denk dat over tien jaar

gebeuren is dat terwijl er een beperking is op

samenwerking nog belangrijker is

beeldende kunst de vormgevingsstudies veel

geworden. De mythe van de hyper-

autonomer worden. Er ontstaat een verschuiving.

individualistische kunstenaar of ontwerper

We zitten nu ieder jaar te tellen. Wij mogen niet

wordt ontmanteld. Daarnaast zal de vraag

meer dan 221 beeldende kunststudenten hebben in

waartoe academies opleiden steeds losser

Den Bosch en Breda samen. Dat getal is lastig want

komen te staan van een bepaalde techniek

je hebt een bepaalde kritische massa nodig om

of technologie. Het hangt samen met wat

docenten aan te trekken en divers onderwijs aan te

je verstaat onder ‘maken’. Dat is een vrij

bieden. Ik denk: laat het gewoon los en er ontstaat

rekbaar begrip. Ben je alleen maker als je

een natuurlijk evenwicht.”

met beide handen iets produceert en er je

de maatschappij niet kan zijn zonder bezinning. En als dat ver wegdrijft, wordt een plek als een kunstacademie des te

handtekening op zet? Of kan het ook zijn

WAAR STAAT HET BEELDEND KUNSTONDERWIJS OVER TIEN JAAR?

dat je uit een anoniemere positie iets in

Goegebeur: “Het is altijd een work in progress.

ZL

Een curriculum is nooit perfect. Maar bepaalde basiscompetenties zijn van alle tijden en worden over tien jaar nog aangeboden. Die experimenteer­ drang, die neiging tot innovatie maar ook technische vaardigheden. Daar komen er wel steeds meer bij: virtual reality, 3D-printing, interactiviteit.”

Bedaux: “Ik denk dat de maatschappij steeds meer aan onze lippen zal gaan hangen. Alles is

beweging zet wat ergens betekenis krijgt?”

Ça va?

Oui, ça va!

Brede grijns.

Brede grijns terug.

Ja, daar zijn we weer. Die expositie al gezien?

Op dat festival geweest? Al eens de muziek van die band gehoord? Nee? Ik stuur je wel een link.

Het werden er twee, drie, vier. Tom leverde altijd meer dan beloofd. Ça va?

Oui, ça va!

Goede kunst kun je ruiken, zei eens iemand.

Waar het rook naar goede kunst, was Tom nooit ver weg. Een opening, een presentatie, een bijeenkomst. Waar is Tom? Ah, daar staat ie. Glas in de hand, pretoogjes achter de donkere hoornen bril. Dan die raspende stem. Ça va?

Oui, ça va!

Tom was overal. We grapten wel eens dat hij op meerdere plaatsen tegelijk kon zijn. Nou ja, in elk geval ernaar onderweg.

Altijd ergens naar toe, met die grote, wijde stappen van hem. In rechte lijnen. Af en toe een stippellijn. Hoe dan ook, geen tijd te verspillen. Ça va?

Oui, ça va!

Toegewijd aan de kunst van het leven.

Verbinden is een mateloos misbruikt woord, Tom kende nog de authentieke betekenis ervan. Verbinden, dat is de ene kaars aansteken met de andere. In je werk, in je leven. Hij deed het bij Studio Kernland, daarna bij Schunck, het Bonnefantenmuseum en het Sphinxkwartier. Ça va?

Oui, ça va!

In zijn diepste zin was hij kwartiermaker van het leven. Kwartier maken voor iedereen die de wereld een beetje beter wilde maken. En mooier. Ook op plekken waar het niet voor de hand ligt. Juist daar. Tot de 29e augustus.

Zijn kaars bleek aan twee kanten te hebben gebrand. Ça va?

technologisch geworden en wij zijn sterk mens gebleven.”

WIDO SMEETS

27

zuiderlucht 10\2018

culture

f e u i l Bijdragen: Wido Smeets en Anneke van Wolfswinkel

tekeningen in haar atelier, tot anderen in haar werk binnenslopen. Ze ging samenwerken, met Oekraïense activisten en met gevangenen, het waren intensieve uitwisselingen tussen zeer verschillende mensen. In KONT gaat ze een stap verder: haar ‘kunstwerk’ bestaat uit het laten samenwerken van anderen. Er figureren Eindhovense kunstenaars als Lilia Scheerder, Vincent Dams en Jess Oberlin, maar ook buitenlandse kunstenaars op doorreis wist ze te strikken. Zoals de Guatemalteek Branly López, die een DIYhandleiding voor het maken van spirituele Maya-vliegers heeft gemaakt. Naar eigen zeggen koos Menschaert bewust

Ernstig en onnozel

voor kunstenaars wier werk ver van haar afstaat, om te voorkomen dat KONT een veilig onderonsje van kunstenaarsvrienden wordt.

Zo blijft KONT een tamelijk ongrijpbaar blad, in de woorden van Menschaert zelf in

kunstwerk en is ook een glossy

haar voorwoord “traag, maar stiekem ook

middeleeuwse bootvluchtelinge Is Oda,

historische vrouwen bestaan, moet Van

magazine. Het is het idee van

snel. Het is kunst maar ook rustig kitsch.

die alleen in een klooster bescherming

Lieshout hebben gedacht, en ging aan

één kunstenaar en bestaat uit

(…) ernstig en ook onnozel.”

vond tegen wat we tegenwoordig seksuele

de slag. Volgens een ander procedé dan

samenwerkingen. Je kan het in je hand

kontmagazine.nl

intimidatie noemen, actueler dan ooit.

Richter trouwens. Ze googelde foto’s van

“Bij elk bericht over vluchtelingen zie ik

vrouwen die ze bewondert, bewerkte ze

voor me hoe jij op een gammel bootje de

digitaal, printte ze uit op fotopapier (soms

zee overstak”, schrijft curator Pascalle

met halflege inktpatronen, waardoor de

Mansvelders op de Odapark-site. “Jong,

kleuren vervaagden), en schilderde ze

bloedmooi en blind. Hoe eenzaam moet

over. De zo ontstane portretten, soms

je je hebben gevoeld, dobberend over het

maakt ze er vijf of zes op een dag, plakte ze op gouachepapier.

houden en is ook ongrijpbaar.

Als we er toch een label op moeten

◆

plakken: KONT is een ‘slow magazine’.

Het verschijnt jaarlijks, afgelopen maand verscheen de tweede editie.

Vrouwenleger

Hoofdredacteur Griet Menschaert (1977) duikt in de lokale kunstscene van

Weil ich ein Mädchen bin heet de

water, waarvan je de onmetelijke diepte

Eindhoven, de stad waar ze zo’n vijftien

tentoonstelling in Odapark Venray

niet eens kon peilen?”

jaar geleden vanuit Vlaanderen naar toe

die, u raadt het al, over vrouwen gaat.

verhuisde om nooit meer weg te gaan.

Of over dé vrouw, het thema van

van #Metoo is in Venray geen sprake, al

‘vrouwenleger’ dat nog steeds groeiende

2017 dat ook het thema van 2018 is

is het maar door de ook buiten Odapark

is, en waarvan er nu dus 208 te zien zijn in

allerlei pluimage aan elkaar, in twee-

en wellicht ook van 2019. Het is een

opduikende rode pinguïns van William

Odapark. Hoogste tijd dat de oude Keulse

of drietallen, en daagt ze uit om een

groepstentoonstelling waar, gelukkig,

Sweetlove. Maar strijdbaar is Weil ich

meester afzakt naar Venray om te komen

gezamenlijk project te doen. Zoals een

ook mannelijke kunstenaars deel van

ein Mädchen bin zeker. Hoeveel is er

kijken wat hij teweeg heeft gebracht.

fotoserie met in de hoofdrol b-boy Ranil

uitmaken. Zo is er een mooie ode aan de

sinds Oda nu eigenlijk veranderd aan

Weil ich ein Mädchen bin. Van 19 juni

van Peperstraten, die dansbewegingen

begaafde, jong overleden kunstenaar

de positie van de vrouw? Dus zijn de

t/m 17 november in Odapark Venray.

maakt op (en onder) wonderlijke objecten.

Theo Lenders, in de jaren nul als curator

Guerilla Girls vertegenwoordigd met hun

odapark.nl

Fotograaf Tommy Köhlbrugge en beeldend

verantwoordelijk voor spraakmakende

activistische Why Do Women Have to be

kunstenaar Wessel Verrijt omschrijven

tentoonstellingen in Odapark.

Naked to Get into the Met? Op de muur

In KONT koppelt ze kunstenaars van

de samenwerking als die “tussen twee

Odapark, sinds de bezuinigingen een van

Van modieus meedeinen op de golven

de weinige nog resterende platforms voor

repliek van Odapark: Women’s Lib Army,

zich van zijn meest flexibele kant, als “de

hedendaagse kunst in Limburg, bestaat dit

208 vrouwenportretten van Jeanny van

WD-40 tussen twee stroeve regisseurs.”

jaar een kwart eeuw. Weil ich ein Mädchen

Lieshout, het klapstuk van de expositie.

bin is dus ook een jubileumexpositie.

Het resultaat is een imposant, intussen meer dan 350 portretten tellend

◆

ertegenover hangt, óók een statement, de

koppige hanen.” Gelukkig toonde Ranil

Die samenwerking, stroef of soepel,

28

Jeanny van Lieshout, Women’s Lib Army (detail), gemengde techniek.

Het presenteert zichzelf als een

Van Lieshouts levenswerk ontstond toen

Tekenen tussen de boeken

is wezenlijk voor Menschaert, die met

Het is een zoektocht naar Oda,

de kunstenares in het Ludwig Museum

KONT wil morrelen aan de verering van de

beschermheilige van Venray, naamgeefster

in Keulen de 48 Porträte zag die Gerhard

Voor tekenaar, schilder en graficus

individuele, meestal geniale kunstenaar.

van een (beelden)park én het kunsten­

Richter begin jaren zeventig maakte

Jan de Bie (72) is de bibliotheek

Zelf maakte ze ooit, uitermate individueel,

centrum dat er middenin ligt. Als

van historische mannen. Alsof er geen

een magische plek. Al jaren lang

zuiderlucht 10\2018

culture

l e t o n met boeken. Ook zoomt hij in, vooral in de

van Stefan Peters in Staged Views. En R.J.

Een van de getekende bouwsels van

schilderijen, op de rijen boekruggen van

Luijters maakte zijn eigen versie van de

Rob Voerman heet Belief: een gigantisch

de boekenkast, die hij omvormt tot een

berghut in het Thüringer Wald waarop

kegelvormig bouwwerk dat hoog boven

bijna abstracte compositie. Of hij tekent

Goethe ooit Wanderers Nachtlied achterliet

een stad uittorent en duizenden mensen

één boek, opengeslagen met de kaft naar

dat we ons nog herinneren van de

aantrekt. Op de weg ernaartoe ontstaat

boven, maar in die kaft verschijnen nog

middelbare school - toen daar nog Duits

een lint van tenten en andere pop-ups:

meer boeken, hele bibliotheken zelfs, alsof

op het lesrooster stond. Hier komt ‘ie nog

een klassiek beeld van een pelgrimsoord.

het boek zelf een ruimte is die je met je

een keer, omdat ie zo mooi is: ‘Über alle

Of zijn het ontheemden, vluchtelingen

geest, je verbeelding, kan binnengaan.

Gipfeln/ist Ruh, in allen Wipflen/spürest

die bijeen worden gedreven of elkaar

Du/kaum einen Hauch;/die Vögelein

opzoeken in een getto?

De kunstenaar zal tijdens de expositie Jan de Bie, De Aleph, 2018, olieverf. foto Dirk Kreijkamp

ook regelmatig werken in Willem

schweigen im Walde./Warte nur, balde/

Twee. Een dynamische tentoonstelling

ruhest Du auch.’

wordt het, met nieuw werk dat wordt

Koeman is niet in de valkuil getrapt

De afsluiting van Nomadic Mountains is exemplarisch voor de aanpak: een met foto’s en parafernalia gevulde, half

keert hij, met balpen, etsnaald of

toegevoegd, en ander werk dat van

om foto’s of, nog erger, maquettes te

opengeklapte jeep. Wie al te romantische

schilderskwast, terug naar die ruimtes

de muur gehaald wordt. De Bossche

tonen van de creaties van hedendaagse

gedachten krijgt bij zo’n stoere auto die

waar boekenkasten als muren, en

schrijvers Teddy Tops, Aloys van den Berk

sterarchitecten in berggebieden waar geen

je naar alle uithoeken van de aarde kan

stapels boeken als torens, een eigen

en Lucas de Waard reageren op het werk

mens komt – behalve de gefortuneerde

brengen, kan er beter even omheen lopen.

wereld vormen.

van Jan de Bie en verzorgen elk een eigen

opdrachtgevers en hun gevolg. Zijn visie

Aan de achterkant blijkt dat het een met

literaire avond.

op wonen in onherbergzame gebieden

kogelgaten doorboorde, kapotgeschoten

Willem Twee in Den Bosch verplaatste

Jan de Bie, De Aleph, 21 augustus t/m 28

wordt weerspiegeld in de foto’s van

UN-voertuig is. Jazeker, de wereld is een

hij een deel van zijn atelier naar de

oktober 2018, Kunstruimte Willem Twee

Danila Tkachenko: loners in de eeuwige

onherbergzaam oord.

expositieruimte. Onaffe werken,

in Den Bosch. willem-twee.nl

menselijke zoektocht naar onderdak, high

Nomadic Mountains, Schunck Heerlen,

tech dan wel extreem primitief.

1 juli t/m 2 december. schunck.nl

Voor zijn expositie in kunstruimte

twijfelgevallen, experimenten en schetsen: alles mag gezien worden.

◆

Want kunst maken is niet simpelweg tekenen of schilderen tot het klaar is, maar: heel veel kijken, wachten, zoeken,

Wonen in lucht

twijfelen, laten liggen en toch maar weer doorwerken. En, heel vaak: weggooien.

De titel van de expositie, De Aleph,

Voor de tentoonstelling Nomadic Mountains is het museum in de kelder

verwijst naar een beroemd verhaal van

van cultuurhuis Schunck in Heerlen

de Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges

ingericht als een verstild berglandschap.

uit 1945. De Aleph is een bol, liggend

Maar de gecreëerde rust is verraderlijk,

onderaan een keldertrap, en is “de plek

de serene aankleding is allesbehalve de

waar alle plekken op aarde onvermengd

voorbode van een romantisch verhaal.

aanwezig zijn, gezien vanuit alle hoeken, (…) het onbevattelijke heelal”.

De literatuur is wel vaker een

De titel is evenmin eenduidig.

Onherbergzaamheid is al lang niet meer voorbehouden aan berggebieden, pool­

inspiratiebron voor beeldend

landschappen of drooggevallen toendra’s.

kunstenaars, en Jan de Bie is ook niet

De meeste nomaden wonen tegenwoordig

de eerste die een boekenkast schildert.

in miljoenensteden, zoals Rufina Wu en

Die kruisbestuiving is niet zo gek: dat

Stefan Canham laten zien in Portraits

woorden en zinnen, in stilte gelezen,

from Above. Hun foto’s, tekeningen en

de verbeelding van de lezer in gang

teksten geven een ontluisterend beeld

zetten, beelden en zelfs zintuiglijke

van het leven van ‘bergbewoners’ die hun

gewaarwordingen oproepen, kunnen

heil hebben gezocht in illegale bricolage-

ontroeren of verlichten, dat is eigenlijk

bouwsels hoog in de lucht, op torenflats in

een wonder. De Bie danst om dit wonder

Hong Kong.

heen en probeert erin door te dringen.

Gastcurator Jean Bernard Koeman

Dat doet hij op verschillende manieren.

beweegt zich met verve tussen associaties

In zeer gedetailleerde tekeningen

die de weerbarstige titel kunnen

en etsen tovert hij die betoverende

oproepen. Het klassieke, pittoreske

ruimtes tevoorschijn, van bibliotheken

berglandschap is vertegenwoordigd in

en antiquariaten, tot de nok toe gevuld

de minuscuul geschilderde paneeltjes

Rob Voerman, Belief, 2009, ets en aquarel op papier, 60 x 50 cm.

29

culture

zuiderlucht 10\2018

E G I R E RO N E D J TI T E H IN E B B A N VA 30

Van boven naar beneden, van links naar rechts: Jean Leering | Expo De Straat, 1972. foto Hans-Joachim Strรถter | Werk van minimal art-kunstenaar Dan Flavin, 1966. foto Van den Bichelaer

zuiderlucht 10\2018

E

en bekentenis vooraf: van Jean Leering (1934-2005) had ik tot voor kort nooit gehoord. Wel was ik bekend met zijn werk, althans met

culture

Toen Jean Leering in 1963 directeur werd van het Van Abbemuseum in Eindhoven, voltrok zich daar een radicale metamorfose. CYRILLE OFFERMANS las in Leerings biografie dat kunst geen vrijblijvende bezig­ heid is, maar een noodzakelijke activiteit die niet zonder gevolgen mag blijven.

het werk dat dankzij hem al meer dan een halve eeuw in het Van Abbemuseum is te bewonderen: futuristische Russen uit de (post-)

revolutionaire jaren als Tatlin, Malevitsj

verslagen van zijn maatschappelijk onbelaste kijk-

ontmoetingen en exclusieve party’s, zoals in al

en bovenal El Lissitzky, en westerse avant-

en vergelijkexercities in De Groene Amsterdammer.

hun extravagante leegheid door Paolo Sorrentino

gardisten uit de jaren zestig en zeventig als

Inmiddels is er in de wereld van de beeldende

bijtend, met de verbaasde trefzekerheid van de

Jan Schoonhoven, Jan Dibbets, Dan Flavin,

kunst en dus in die van het museum veel veranderd.

ervaringsdeskundige die twijfelt aan zijn verstand,

Donald Judd, Joseph Beuys, Lucio Fontana,

Werden kunstenaars een halve eeuw geleden

vastgelegd in La Grande Bellezza.

Piero Manzoni, kortom de koene voorvechters

hier en daar nog afgerekend op hun bijdrage

Natuurlijk liet niet iedereen zich zo makkelijk

van minimal art, conceptuele kunst,

aan de klassenstrijd, liefst zo direct mogelijk,

inpakken, maar de echte dwarsliggers verdwenen

lichtkunst en kinetische kunst die hadden

inmiddels is kunst handel geworden voor de

grotendeels in de anonimiteit en de bijstand.

gebroken met de eeuwenoude traditionele

klaarblijkelijke overwinnaars van die strijd. En

In die omstandigheden moest ook onder

uitdrukkingsmiddelen van schilderij en

lang niet alle kunstenaars weigeren zich met de

jongere museumdirecteuren het verlangen naar

tekening.

verliezers te solidariseren, winstgevender is de rol

verandering, naar experimenten aan gene zijde

van schoothondje. Olafur Eliasson, de IJslandse

van ‘de grote schoonheid’, de corruptie en de

Maar nee, ik had geen idee welke nieuwsgierige

lichtkunstenaar, en voorwaar niet de eerste de

handel in lucht, wel wortel schieten. En dat heeft er

geest daar achter zat. Ter verontschuldiging

beste, vindt het geen probleem de façade van

ongetwijfeld aan bijgedragen dat men in Eindhoven

kan misschien worden aangevoerd dat

een Venetiaans palazzo van een miljardair te

af en toe met enige weemoed terugdacht aan het

Leerings woelige directeurschap nauwelijks

versieren; Jeff Koons, voor wie zo ongeveer elk

gedreven activisme van Jean Leering.

een decennium heeft geduurd, van 1963, pas

museum onmiddellijk de loper uitrolt, heeft geen

negenentwintig was hij bij zijn aanstelling, tot

flauw vermoeden wat er bezwaarlijk kan zijn aan

verbazingwekkende, maar al te prozaïsch getitelde

1973, toen hij teleurgesteld moest constateren

het enthousiasme waarmee hij de romp van het

expositie De Verzameling deel III. Aanwinsten uit de

dat hij er niet in zou slagen het museum van

reuzenjacht van een Griekse industrieel beschildert.

beleidsperiode Jean Leering, 1964-1973. Daarin waren

lustoord voor elitaire esthetische genoegens

Iedereen kent de voorbeelden, we kijken al niet

Al eerder, in 1999, leidde dat tot een kennelijk

bovengenoemde avant-gardisten te zien. Verbaasde

te veranderen in voorpost van een totale

meer op van de absurde bedragen waarmee de

reacties alom. Tsjonge, hadden we dat allemaal

maatschappelijke omwenteling. Nadien bleef

heren (het zijn nooit dames) in de Hall of Fame van

aan die Leering van toen te danken? De Leering

hij weliswaar onverminderd actief, maar

de populaire media worden vereerd. De kunstenaar,

van 1999, inmiddels gepensioneerd en na twee

op posities die minder aandacht trokken.

lange tijd trots toonbeeld van onafhankelijkheid

zware hartinfarcten veroordeeld tot de rolstoel,

Bovendien tapte zijn opvolger, Rudy Fuchs,

en vrijheid, desnoods tegen de klippen op, is niet

moet het met voldoening hebben ondergaan. Ik

uit een heel ander vaatje. Fuchs was het weer

zelden veranderd in serviel slippendrager van de

moet dit stille eerherstel destijds gemist hebben,

primair om de intrinsieke kwaliteiten van het

rijken der aarde. En zijn werk: onderdeel van een

vermoedelijk omdat ik de meeste minimalisten

kunstwerk te doen, zoals hij tot op de dag van

‘event’ voor wie een glimp van de glamour wil

van toen, alsook de grote verzameling grafiek

vandaag wekelijks bewijst met de minutieuze

opvangen, passende achtergrond voor koninklijke

van El Lissitzky, allang kende en weinig nieuws

>>

31

‘Het waren goede jongens, ze maakten goed gerei.’

“Een monument van het menselijk tekort.” ✶✶✶✶ Ad van Liempt inDe Volkskrant

“ Je kunt niet anders dan versteld staan van de nauwgezetheid waarmee de verschillende verhaallijnen een naad­ loos geheel vormen.”

Marnix Verplancke in Trouw

www.goedgerei.nl

zuiderlucht 10\2018

culture

De kunstenaar, lange tijd trots toonbeeld van onafhankelijkheid en vrijheid, is niet zelden veranderd in serviel slippendrager van de rijken der aarde.

verwachtte. Zodoende kon het gebeuren dat Jean

een bak met flitspuiten, waaraan niets te zien was

museum, er werden in het Van Abbe naast

Leering pas in het namenregister van mijn geheugen

wat er niet ook buiten het museum aan te zien was,

educatief gerichte zaalinrichtingen of

werd opgenomen toen ik recentelijk het aan hem

maar nu het gesprek van de dag, met dank aan

sociale projecten voor de “ongeletterden”’

gewijde boek van Paul Kempers las, getiteld ’Het

Warhol, Christo en Arman.

(museummedewerker Reedijk), wel

gaat om heel eenvoudige dingen’. Jean Leering en de

Dat moest, met enthousiaste instemming

degelijk ook min of meer traditionele

van Leering, een eind maken aan alle

tentoonstellingen georganiseerd, zoals die

Daarin leren we de latere directeur van het Van

interpretaties, aan het gedroom en gemijmer, aan

van Reinhardt en Tajiri, maar die werden

Abbe kennen als architectuurstudent in Delft die

ondoorgrondelijkheid en meerduidigheid. Leering

te midden van al het straattumult en het

al vroeg wist dat hij geen architect zou worden.

prees dat fatale concept ook met succes aan op de

verbale geweld van Leering nauwelijks

Hij ontpopte zich als een bezeten en bloedserieuze

internationale podia, met name in Duitsland. Hij

waargenomen. September 1973 gooide Leering

theoreticus, “zeer cerebraal”, maar ook geestig,

raakte onder de indruk van Joseph Beuys (“Jeder

de handdoek, verkaste naar het Amsterdamse

een gretig lezer in alle richtingen maar vooral in

Mensch ist ein Künstler”), werd in 1968 curator

Tropenmuseum maar stuitte ook daar op

die van messianistische vernieuwers als de eerder

van de Documenta in Kassel en bedolf zijn gehoor

zoveel tegenstand dat hij nog geen twee

genoemde Russische futuristen en hun Nederlandse

onder een lawine van uitspraken over de noodzaak

jaar later alweer ontslag nam. Hoewel hij

geestverwant Theo van Doesburg, ‘mannen die niet

de kloof tussen kunst en samenleving te dichten,

geenszins op zijn lauweren ging rusten, raakte

terugschrokken voor ferme tabula rasa-statements

over “interactieve participatie” en noodzakelijk

hij daarna uit beeld.

waarin een radicaal herbegin van kunst en

geachte buiten-esthetische doelen en vergezichten,

samenleving werd gepredikt volgens de wetten van

culminerend in de zin: “Door het zien van kunst

eenvoudige dingen’ van Paul Kempers, waarin

de abstractie’. Die abstractie was ook kenmerkend

kan mijn opvatting over Vietnam gewijzigd en

al het bovenstaande uitgebreid aan bod

voor het krakende proza dat de waarheidzoekende

verhelderd worden.”

komt. Na vijftig jaar zijn de gemoederen

kunst.

Tot de publicatie van ’Het gaat om heel

student in ontelbare artikelen en discussies

gekalmeerd, het boek is hagiografie noch

afscheidde. Leering, hoewel karakterologisch niet

openbare terechtstelling. Kempers geeft op

het type dat naarstig naar compromissen zocht, streefde - in zijn eigen woorden - naar een vorm van “insluitend denken”, waarin de “tweeheid van zelfstandig geachte polariteiten, die in dialoog met elkaar zijn, uitdrukking vindt”.

De belangrijkste van die zelfstandig geachte polariteiten moeten voor de katholieke Leering de godsdienst en de kunst zijn geweest. Hij zocht “een beredeneerde bevrijding van het geloof” en vond die in een veronderstelde verwantschap met de abstracte kunst, die immers ook wilde doordringen tot het “ware wezen” der verschijnselen, “het universele”, “de ware structuur van het Zijn”. Nog

Niet alleen Frits Philips werd het te gortig, ook geestverwanten als Jan Dibbets en Peter Struycken maakten zich zorgen over Leerings ‘gezeur over sociale en maatschappelijke relevantie van kunst’.

basis van een uitgebreide bronnenstudie en veel contextuele informatie een genuanceerd beeld van de overspannen verwachtingen, de gekte en de illusies die een halve eeuw geleden in de beeldende kunst - veel meer dan in de literatuur, de muziek en zelfs het theater - gangbaar waren. Dat doet hij in soepele, ironische gekruide formuleringen die het boek een bijzondere plaats geven in het niet zelden door knarsende zinnen en hoogdravende vaagheid geplaagde kunstdiscours. Jean Leering blijkt daarbij een dankbare hoofdpersoon: vrijwel alles wat

in Delft organiseerde hij een tentoonstelling over

het revolutionaire tijdperk zo interessant

hedendaagse religieuze kunst, gevolgd door een

én bedenkelijk maakte, komt in zijn

maar liefst driedaags congres, alias retraite, waarin

Begrijpelijk dat dit alles niet alleen Frits Philips

allerlei katholieke kopstukken zich bogen over

te gortig werd, ook aanvankelijke geestverwanten

de precaire positie van religieuze kunst in een

als Jan Dibbets en Peter Struycken maakten zich

geseculariseerde wereld.

zorgen over Leerings “gezeur over sociale en

Enfin, het vervolg liet zich raden. Toen hij

maatschappelijke relevantie van kunst”, die, aldus

directeur werd van het Van Abbe, als opvolger

Struycken, “een dieptepunt bereikte in het begin

van Edy de Wilde, voltrok zich daar een radicale

van de jaren zeventig”, toen de directeur ‘de straat’

metamorfose. De bezoeker moest desnoods met

in het museum haalde. “Aandacht of interesse voor

harde hand worden gedeconditioneerd: kunst

kunst (was) daarbij ver te zoeken.” Dat klopte in

kijken was niet langer een recreatieve, vrijblijvende

zoverre Leering alleen nog in ‘de buitenmuseale

bezigheid, maar een “noodzakelijke activiteit” die

functie van kunst’ geïnteresseerd bleek, het

niet zonder gevolgen mocht blijven voor zijn sociale

museum moest afrekenen met het verderfelijke

betrokkenheid. Dat leek volgens hem het beste te

illusionisme van de elite, het moest liefst “de

lukken met kunst die in geen enkel opzicht meer

emancipatie van de hele bevolking bevorderen.” Dus

kunst wilde zijn, maar werkelijkheid, niets dan

mocht ook het eendimensionale vormingstoneel

ondubbelzinnige, materiële werkelijkheid, een

van Proloog op zijn steun rekenen.

stapel wasmiddeldozen, geblindeerde winkelpuien,

onverschrokken eenduidigheid samen. ZL

Toch was dat niet het enige richtpunt van het

Paul Kempers, ‘Het gaat om heel eenvoudige dingen’. Jean Leering en de kunst. Uitgeverij Valiz. 332 blz, 27,50 euro.

33

design

U

helmond

zuiderlucht 10\2018

Ginne skrik

Helmond, de allenige fabrieksstad langs het kanaal, heeft een metamorfose ondergaan. De gevels veranderden, de geest moet vaak nog volgen, constateert TWAN VAN DEN BRAND. ‘De Helmonder mag rauw zijn, hij is ook trouw.’

34

De Cacaofabriek, industrieel erfgoed dat onderdak biedt aan filmhuis, expositieruimte, poptempel, horeca en creatieve bedrijven. foto Dave van Hout

zuiderlucht 10\2018

in Helmond

I

design

n december worden een paar honderd

rijst daar iets moois uit op”, zegt Jochem Otten

Helmonders opgehangen. Hun portretten

(46), met een stille verwijzing ook naar Theater ‘t

althans. De foto’s krijgen in de drukke maand

Speelhuis dat eind 2011 in de hens ging. Vier jaar

van Sint en kerst een plaats in het centrum,

later werd Otten, voormalig onderwijshoofd op

op groot formaat. Tegen gevels, in openbare

de Design Academy in Eindhoven, directeur van

ruimtes. Iedereen kan ze bewonderen.

zowel De Cacaofabriek als het níeuwe theater, dat inmiddels huist in de Onze Lieve Vrouwekerk.

De maand daarvoor verschijnen ze in het fotoboek

De oude koepelkerk is voorzien van een

Goeikes. Dertien fotografen zijn uitgezworven om

fonkelnieuwe glazen schil, die ruimte verschaft én

de stad gezicht te geven. Een van hen, Tahné Kleijn

open en bloot pronkt met de cultuur, lonkend naar

(28), zette de lijnen uit en vroeg haar collega’s na

Jan en Alleman.

gedane arbeid om hun modellen te beschrijven.

“Van nature is de Helmonder geen cultuurmens”,

De antwoorden kwamen op hetzelfde neer, zegt

zegt Otten. “Dat is niet erg, het geeft ons een

ze: “Grauwte smoel, ginne skrik.” Vrij vertaald:

duidelijke functie in de stad. Je moet hier beter je

grote mond, voor niets en niemand bang. Kleijn,

best doen dan in Amsterdam om mensen binnen te

afkomstig uit een Helmonds probleemgezin,

trekken. Dat gaat goed komen. De Helmonder mag

herkent het beeld. “Schulden, verslaving.” Maar ze

dan rauw zijn, hij is ook trouw. De kerk zat diep, ’t

verzet zich tegen het snelle oordeel. “Het was en is

Speelhuis had veel goodwill, het nieuwe theater is

óók een heel warm gezin.” Voor de stad geldt niets

de combinatie van die twee.”

anders. Helmond is niet alléén stad van grauwte smoel, ginne skrik. Al lang niet meer.

Vroeger, ja vroeger was de naam Helmond buiten

De goodwill voor het oude Speelhuis had zeker te maken met de eigengereide vormgeving. Het theater was ondergebracht in kubussen op palen, omringd

de stad een scheldwoord. De Zuid-Willemsvaart –

door de befaamde kubuswoningen van architect

hier niet hét maar dé kanaal – scheidde de elite toen

Piet Blom. Het theater mag zijn uitgebrand, aan

nog van de arbeiderswijken. Tegelijkertijd zorgde

het plein dat sinds kort naar Blom is vernoemd,

de neerbuigendheid van buiten voor solidariteit

bleef een reeks kubussen overeind. Je kunt er in

binnen de stadsgrenzen. Wij tegen de rest, kom

wonen, met enige goede wil tenminste. Door een

maar op. Nog altijd geldt enige reserve naar de

constructiefout wil het wel eens lekken, nogal vaak

buitenwacht. De Helmonders beschikken over

zelfs. Tahné Kleijn, die van de portrettenreeks,

zelfspot, maar op vooroordelen van een vreemde

woont in zo’n kubus en slaapt op de bovenste

zitten ze niet te wachten. En een vreemdeling ben

verdieping in een tentje.

je er al gauw, zo constateerde Amsterdammer

De eerste kubuswoningen werden in 1975

Abdelkader Benali, in 2015 voor een jaar

gebouwd, eerder dan waar ook in Nederland. Rond

binnengehaald als stadsschrijver. “Buitenlanders

diezelfde tijd werd Helmond door de regering

zijn voor Helmonders alle mensen die van twee

aangewezen als groeikern. Wie her en der in de

treinhaltes verderop komen”, noteerde hij.

stad informeert, krijgt als antwoord dat toen de

Textiel- en metaalindustrie zitten in het DNA

ommekeer is ingeleid. Stadshistoricus Giel van

van de stad. Er resten representanten. Zie Vlisco,

Hooff (66), gepensioneerd onderzoeker aan de TU

de fabriek van de kleurrijke stoffen die nog altijd

Eindhoven: “Het viel allemaal een beetje samen. De

een prominente plek heeft in het centrum. Denk

industrie zakte in, het sociale stelsel van directeur

aan Koninklijke Nedschroef, gevestigd aan de

en arbeider ging eraan. De verhoudingen werden

onvermijdelijke Zuid-Willemsvaart, ooit levensader,

anders. We moesten groeien, er kwamen andere

sinds een omleiding hier onbevaren.

mensen.” Van Hooff kan als geboren en getogen

Maar Helmond is ook andere paden ingeslagen,

Helmonder risicoloos de spot drijven met zichzelf:

gedwongen door de tijd. Wellicht symboliseert De

“Tegenwoordig hebben we, jippie joepie, vier

Cacaofabriek dat nog het best. In 1894 opgericht,

NS-stations.”

producent van cacaopoeder, van repen en pralines.

Een van de vier heet Brandevoort. De NS-halte

Tegenwoordig biedt de fabriek, industrieel erfgoed

leunt aan tegen de gelijknamige Vinex-locatie

inmiddels, onderdak aan filmhuis, expositieruimte,

waarmee eind jaren negentig een begin is gemaakt.

poptempel, horeca en creatieve bedrijven. Ze

Tegenwoordig wonen er zo’n 10.000 van de 90.000

huizen in het deel van de fabriek dat bij een brand

Helmonders, in huizen die tot de historiserende

in 2008 overeind bleef en werd opgekalefaterd. “In

architectuur worden gerekend. De wijk vooral door

Helmond komt eerst de verwoesting, vervolgens

de rest van Nederland en over de grens geprezen

>>

35

design

zuiderlucht 10\2018

’In Helmond komt eerst de verwoesting, vervolgens rijst daar iets moois uit op.’

wijk heeft veel weg van een vesting,. “Het is een eigen sociale wereld”, zegt Van Hooff. “De binding met de stad is beperkt. Als je op station Brandevoort staat, zie je richting Eindhoven veel mensen instappen, een paar gaan er naar Helmond.” En fotografe Kleijn: “Het hoort bij de stad, maar de echte Helmonder vind je er niet.”

T

heaterdirecteur Otten, zelf afkomstig uit het nabije Gemert, is het daar niet mee eens. “Brandevoort is wel degelijk

Helmond. De wijk is een statement, het getuigt van durf om zoiets te bouwen. Zoals ook voor kubuswoningen, De Cacaofabriek, het nieuwe Speelhuis en voor Boscotondo lef nodig was.” De Italiaans klinkende naam hoort bij het halfronde woon- en werkcomplex op de vroegere terreinen van machinefabriek Begemann, ontworpen door

Het vernieuwde theater Het Speelhuis in Helmond. foto Gerard van Hal

architect Adolfo Natalini.

De middenweg in het Brandevoort-debat:

zetten het vliegwiel van de toekomst als vanzelf in

Die boodschap kom je in varianten tegen.

de wijk is Helmond, maar een ander Helmond

beweging.” Stadshistoricus Van Hooff bepleit op

Tahné Kleijn werkt onder meer voor een

dan pak ‘m beet Het Haagje, de volksbuurt

zijn beurt de aanpak van “onderhuids sluimerende

communicatiebureau in Eindhoven. “Als ik daarvoor

waar de biertjes onder partytenten in verharde

problemen als de laaggeletterdheid.”

keurig gekleed naar het station loop, krijg ik meer

voortuinen worden genuttigd. Het is Armani

Wie Helmond aan de zijde van Van Hooff verkent,

commentaar dan wanneer ik zaterdags in mijn

versus trainingsbroek. Die nieuwe Helmonders

begint op een plek die veel inwoners na aan het

pyjamabroek door het centrum naar mijn vader

hebben ook een grote mond, maar een ander

hart ligt: het 14 -eeuwse kasteel, centraal in de

wandel. Dat kan ik hier gerust doen.” Ook zij heeft

vocabulaire, en misschien iets meer schrik.

stad aan het, sorry, dé kanaal. Tegenwoordig is het

Vroeger vormde de Zuid-Willemsvaart de

een museum. “Hier is Helmond geboren”, zegt Van

ginne skrik. ZL

scheidslijn tussen fabrikanten en arbeiders,

Hooff. Fotografe Kleijn, generaties jonger, zet haar

anno 2018 heeft de stad zijn eigentijdse parallelle

roze bril op: “Het mooiste kasteel van de wereld.

werelden.

Vierkant, met vier torens en een brug. Laat een kind

Tussen het gegoede Brandevoort en de Automotive Campus moet “de slimste wijk van de wereld” verrijzen. Het plan daarvoor

e

een kasteel tekenen en het tekent het kasteel van

Bomvolle literaire avond

Helmond.”

Op zomerse vrijdagen hebben in het belendende

In het heropende theater Het Speelhuis

getuigt van lef en ambitie. Het sinds kort door

groen Kasteeltuinconcerten plaats met zowel grote

had directeur Jochem Otten graag het

GroenLinks aangevoerde stadsbestuur - landelijk

namen als lokaal talent. Op dat podium lanceerde

maandelijkse Literair Café een plaats

kiest de Helmonder, àls ie gaat stemmen, voor

stadskunstenaar Thomas Pieters in augustus zijn

gegeven. De reden waarom dat niet

VVD en PVV - heeft in onder meer de Technische

ode aan Helmond. Wandelend door de straten, want

lukte is een bijzondere: de grote zaal in

Universiteit in Eindhoven een partner gevonden.

“mijn fiets is gejat”, zingt Pieters: “Hier in de stad

de oude kerk telt 432 plaatsen. En dat

Het gaat om een groene, gedigitaliseerde wijk,

waar de pure mens nog leeft.”

is te weinig. Te weinig? Ja, de literaire

zonder aardgas en met alternatieven voor

bijeenkomsten in Helmond worden

particulier autobezit. Werknaam: Brainport

doorgaans door vijf- of zeshonderd

Smart District. Vooralsnog is het de bedoeling dat

mensen bezocht. Het is drukker dan

volgend jaar de eerste woningen verrijzen in dit

waar ook in Nederland. De maandelijkse

laboratorium.

avonden zijn een traditie sinds 1990.

Ook voor de omkadering van het centrum -

Wie lid is, mag gratis een introducé

Havenpark, Piet Blomplein en de kades van de

meebrengen naar zalencentrum De

Zuid-Willemsvaart - liggen ambitieuze plannen.

Traverse. Intussen weet de schrijver

Maar, adviseren Otten én Kleijn, doe ook eens

die naar Helmond afzakt dat hij veel

je best om jongeren aan de stad te binden. Het

volk treft. Dat verleidt de grootsten.

grote Eindhoven ligt op slechts een steenworp.

Tegenwoordig bellen uitgeverijen óns,

“Haal onderwijsinstellingen hier naar toe,

meldde voorzitter Martin Thijssen

stel atelierruimtes beschikbaar aan jonge

onlangs.

kunstenaars. Plekken genoeg. Creatievelingen

36

De wijk Brandevoort.

zuiderlucht 10\2018

post zl

Niet klikken, maar kijken

‘W

‘Wist ik dat alle servers ter wereld samen meer CO2 uitstoten dan de complete luchtvaart? nee, dat widt ik niet.'

e mogen maar vier foto’s maken’, roept een van de kinderen met gespeelde verontwaardiging. Haar klasgenoten letten niet op haar, ze wapperen hun net gekiekte Polaroids droog, nieuwsgierig naar het resultaat.

Sommigen maken er een huppelpasje bij.

Het is woensdagochtend in het Chassé Park in Breda. De kinderen van groep 7 en 8 van basisschool De Springplank uit Teteringen zijn fietsend naar de stad gekomen, naar BredaPhoto, het fotofestival met als thema To Infinity and Beyond. Als hun onderwijzer hun dat niet vooraf heeft verteld, weten ze niet dat het een kreet is uit Toy Story, de eerste computergestuurde film uit 1995. Toen waren ze nog niet geboren.

Waarschijnlijk weten ze niet eens dat er ooit films werden gemaakt zonder computer.

Ook over zoiets onmogelijks als het bereiken van de oneindigheid maken ze zich niet druk.

Laat staan over de vraag of je nóg verder kunt. Ze willen weten wat er op hun foto's staat.

BredaPhoto wil vooruit kijken. Heeft de biologische mens nog wel een toekomst? En hoe ziet die eruit?

De zwaarte van het thema gaat voorbij aan de kids. Ze hebben de opdracht hun schamele vier polaroids te maken bij een met foto’s van Daesung Lee behangen kubus in het park.

Normaliter zouden ze met hun smartphone vijftig foto’s of zo maken, en er dan later de vier beste uitkiezen. Nu moet het anders. Ze moeten kijken, niet klikken. En hun klasgenootjes, die met de kubus van de Koreaanse fotograaf als achtergrond op de foto moeten, naar de juiste plek dirigeren. Ze doen het vol overgave. Zonder wanklank. “Iets naar links. Nu naar voren. Hou je arm iets hoger. Ja zo! Stop! Niet verder!”

Het lastige, zegt een met de kinderen meegefietste vader, is dat de Polaroidcamera geen schermpje heeft waarop ze vooraf kunnen zien hoe het wordt. Ze zien niks, ook niet als ze hebben afgedrukt. Ze moeten wachten tot het beeld opdoemt op het aanvankelijk witte fotopapier dat uit de camera opdoemt.

Zie ze wapperen met hun foto’s, in elke hand één. Waarom duurt een wonder zo lang?

Als de plaatjes zijn opgedroogd, kijken ze opgetogen naar het resultaat. Naar de kwaliteit van de goede oude fotografie die nooit verloren gaat: de wereld stilzetten om even na te kunnen denken. Achteraf lijkt die vertraging in het afdrukken een slimme zet van Erwin Land, de uitvinder van de Polaroid. Hopelijk gaan ze zijn naam nog googelen.

Ik verbaas me over de concentratie en het geduld van de kinderen. De Springplank is een Jenaplanschool, licht de vader toe. Daar wordt geen klassikaal les gegeven. De kinderen moeten het samen oplossen.

Ik wandel verder de stad in waar BredaPhoto zich manifesteert als een rijk en aangenaam festival met een niet zelden verontrustende ondertoon. Zijn we met zijn allen onderweg naar een onmetelijke, onbereikbare oneindigheid, al dan niet veroorzaakt door uit de hand gelopen technologie? Ik denk erover na bij de ontroerende reportage van Nadia Bseiso over een waterproject tussen Rode en Dode Zee en de beklemmende foto's van Philippe Braquenier.

Wist ik dat een gemiddeld gezin per jaar 32 GB aan data produceert? En dat die worden opgeslagen in snel verouderende servers die samen meer CO2 uitstoten dan de complete luchtvaart?

Nee, dat wist ik niet. En ja, het maakt me ongerust.

Toch denk ik op het einde van de dag vooral terug aan die opgewekte, onbekommerde kinderen uit Teteringen die vandaag hebben geleerd hoe fotografie in elkaar steekt. Eerst kijken, dan klikken. De wereld stilzetten om even na te denken. De rest volgt dan vanzelf.

WIDO SMEETS

37

zuiderlucht 10\2018

De voorkeur van...

Leon Thommassen

De theaterdirecteur en zijn geheime Ferrari

Blendr & Filtr WE GAAN 2008 OVERDOEN _ “We staan nu op hetzelfde punt. Het besef van risico is weg. Alleen staan we er slechter voor. De

L

eon Thommassen houdt van

afgelopen jaren. Op zondag draai ik

actiefilms, thrillers, Udo Jürgens en

graag Bach en zo, heel mainstream, de

snelle, gestroomlijnde auto’s, en is de

verdieping moet ik daar nog in vinden.

gratis, iedereen leent. (…) In feite maakt het weinig uit wat je nu nog

baas van theater De Maaspoort in Venlo.

Je wordt ouder, je ontwikkelt je, het

doet, het gaat slecht aflopen, we gaan 2008 over doen.”

Op cultureel gebied is hij een omnivoor.

hoeft allemaal niet meer zo hard. In mijn

Macro-econoom Kees de Kort waarschuwde begin 2008 voor een financiële

“We waren afgelopen zomer in Museo

eerste autootje moesten subwoofers

crisis. En nu weer.

Guggenheim in Bilbao. Prachtig gebouw,

komen, nu vraag ik aan de kinderen of

maar de vaste collectie vond ik helemaal

het wat minder kan.”

schulden zijn enorm, mede doordat de rente zo goed als nul is. Geld is

GEEN FOTO OP ACHTERPLAT _ “Koop daarom vandaag allen een boek van een schrijver van wie de foto op het achterplat je

niks.”

film _“De afgelopen jaren kwam ik

niet bekend voorkomt of, mooier nog, van wie helemaal geen foto op

theater_“Wat zei Pippi Langkous

nauwelijks in de bioscoop. Toen ik in

het achterplat staat.”

ook alweer? “Ik heb het nog nooit

Brussel afstudeerde, ging ik wel vier

Wilma de Rek vraagt zich af wat de waarde is van publieksprijzen, die

gedaan, dus ik denk wel dat ik het kan.”

keer per week. Ik ben een waanzinnige

meestal gewonnen worden door schrijvers met het beste netwerk en de

Ik zeg: ik heb het nooit geproefd, dus

liefhebber van James Bond. De mooiste?

grootste vriendenkring.

ik denk wel dat ik het lekker vind. Het

Kan ik echt niet zeggen.

REANIMEREN? IK NIET _ “De geneeskunde zou zich meer moeten richten op het voorkomen van nare gevolgen van een langer

cultuuraanbod in mijn jeugd in het

Netflix vind ik geweldig. Op een zondag

Midden-Limburgse Neer beperkte zich

houden we wel eens een marathon,

tot carnaval en de fanfare.

kijken we naar The Staircase of Making a

Door te proeven van de podium­

Murderer. In die laatste serie word je al in

allemaal gereanimeerd worden bij een hartstilstand? Ik niet.”

kunsten heb ik een brede interesse

de eerste beelden op het verkeerde been

Arts en klinisch farmacoloog Anton Loonen pleit voor minder medische

ontwikkeld. Veertien jaar geleden zag ik

gezet, iets wat je in het theater ook kan

behandeling en korter leven.

de voorstelling De Redenaar van Victor

overkomen. Ja, de bank is onze grootste

Löw. Meesterlijk. Wat een vakman, wat

concurrent. Toch is het bezoekersaantal

een energie, zoveel prachtige tekst en

van de Maaspoort sinds 2010 met zestig

bewerkingen, inkortingen en biografieën zijn de rollators, botox en

zoveel personages. Ik heb het er laatst

procent gestegen. We bieden mensen

viagra voor de oude letterkunde.”

nog met hem over gehad. Hij wil de

een complete avond uit. Theater is steeds

Marita Mathijsen schetst de mogelijkheden om niet hippe literatuur onder

voorstelling best hernemen, maar het

vaker een mini-vakantie.”

de aandacht te brengen.

zou hem vier maanden kosten om die

leven. (…) De drang om te overleven is de mens eigen, maar willen we

VIAGRA VOOR DE LETTTERKUNDE _ “Hertalingen,

IETS ANDERS MET JE LEVEN _ “Ik wil ook in een kleine

weer onder de knie te krijgen.

Ik ben nu zeven jaar directeur hier,

boeken_“Ik ben eigenlijk pas opnieuw gaan lezen sinds ik

zaal, of, heel iets anders: ik zou best wel een tijd verpleegster willen

maar het is me nog nooit gelukt om Hans

directeur ben. Ik ging liever naar

zijn. Serieus. Wat dat oproept! Het lijkt wel alsof andere mensen er

Teeuwen binnen te halen. Niet dat er

school om te kaarten dan om te leren.

bang van worden als jij iets anders met je leven wil.”

veel kansen waren, maar toch. Nachten

Managementboeken hebben me

Actrice Tjitske Reidinga over projectie.

lang heb ik naar zijn dvd’s gekeken.

veel gebracht, in die zin ben ik een

Ik hou van zijn absurdisme, vervat in

autodidact. Good to Great van Jim Collins

waanzinnige verhalen.”

raad ik iedereen aan. Zijn theorieën

’N RADICAAL KARAKTER, HELAAS _ “Ik ben ervan overtuigd dat je politieke keuze bepaald wordt door je karakter, en

breng ik hier in de praktijk: we willen

ik heb een radicaal karakter. Dat betekent niet dat ik radicalisme

muziek_“Van André Hazes tot

ambieer, ik ben daar zelfs tegen. Maar helaas heb ik dus wel dat

AC/DC en van Udo Jürgens tot Elvis. Ik

energiecoach Remco Claassen heeft me

karakter.”

heb geen absolute favorieten, ik ben

dichter bij mezelf gebracht. Ja, dit soort

Journalist/schrijver Theodor Holman begrijpt zichzelf ook niet helemaal.

ook niet van het verzamelen – Spotify is

boeken lees ik ter ontspanning. Ik houd

wat dat betreft een uitkomst. Van Guns

van ook van thrillers, van John Grisham

GEMAAKT DOOR DE LEZER _

niet goed zijn maar de beste. Ik van

N’ Roses heb ik geloof ik alles. Twintig

en David Baldacci bijvoorbeeld. De hoge

zoekende, ik heb mijn verhaal over wat dit boek is nog niet helemaal

jaar geleden zag ik ze al in De Goffert.

literatuur lees ik wat minder.”

gevormd. Dat komt gaandeweg, door erover te praten. Een boek

Tegenwoordig draai ik ze niet zo veel

wordt toch echt voor de helft door de lezer gemaakt.”

meer, mijn vrouw houdt er niet zo van.

“Ik ben nog een beetje

Schrijver Jaap Robben over zijn net verschenen roman Zomervacht.

38

De klassieke muziek is iets van de

beeldende kunst_“We waren afgelopen zomer in Museo Guggenheim

zuiderlucht 10\2018

colofon Zuiderlucht is een onafhankelijk maandblad met een oplage van 20.000. Zuiderlucht is een uitgave van Bodosz, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht.

De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op

Boeken top 10

meer dan 600 plekken in Zuid-Nederland en Vlaanderen.

Digitaal: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via zuiderlucht.eu /nieuwsbrief

Sinds 20 Maasp 01 werkt Le on Tho o mmas werd v ort in Venlo sen bij d e theate wonin rbouwd. Da at de afgelo rD arvoor p gstich ti werkt en jaren ing e en hee ngen B ri h ft twe e kind lariacum en ij als accoun jpend eren. tant e Antare n bij s. Hij is getrou wd

1 — Paolo Cognetti De acht bergen (1)

Begunstigers krijgen ZL voor 59 euro per jaar thuisbezorgd. U kunt begunstiger worden via zuiderlucht.eu/begunstigers

2 — Murat Isik Wees onzichtbaar (3)

3 — Yuval Noah Harari Sapiens (8)

4 — Lucinda Riley

‘In mijn eerste autootje moesten subwoofers komen, nu vraag ik aan de kinderen of het wat minder kan.’

5 — Stephen Fry Mythos (7)

6 — Dan Brown 7 — Karen Slaughter Gespleten (2)

de totale emotie. Ik heb er in totaal

de vaste collectie vond ik helemaal

vier gehad.

Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu

De zeven zussen (6)

Oorsprong (4)

in Bilbao. Prachtig gebouw, maar

Adres:

8 — Yuval Noah Harari Homo deus (-)

Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 43 350 05 91 0031 6 53 338 905 w.smeets@zuiderlucht.eu

niks. Die grote stalen constructies

En nu? Ik weet niet of ik dat

van Richard Serra doen me niks. In

moet vertellen in de wereld van

De 100-jarige die uit het raam

Dieter van den Bergh

tegenstelling tot de wachters van

cultuur, maar ik had dus nog een

klom en verdween (5)

0031 6 54966098

Tajiri op de brug van Venlo. Tajiri

ultieme droom om een Ferrari te

is wereldwijd bekend, wat mij

hebben... Ik rijd er alleen privé in

betreft zou een museum van hem in

en in Venlo ziet niemand me erin

Venlo op kleinere schaal dezelfde

rijden. Alleen al het geluid van die

aantrekkingskracht kunnen hebben

motor! Ja, het is een rooie uit 2002,

als het Gugggenheim in Bilbao.

en mijn vrouw vindt het eigenlijk

Sorry, maar ik kan geen uren naar

niks. Maar mijn boodschap is: als je

schilderijen kijken. Al heb ik spijt

gaat voor je passie dan kun je veel

dat ik twintig jaar geleden niet een

bereiken.”

schilderij van Herman Brood heb gekocht tijdens een expositie in

EMILE HOLLMAN

Ittervoort. Brood was een absoluut fenomeen, hoe hoog die man boven het maaiveld uitkwam! Dat schilderij was te duur voor me, ik wilde het hebben omdat Jos Verstappen, de vader van Max erop was afgebeeld.”

The Missing Inks

design_“Ik ben een echte autoliefhebber. Toen ik een jaar of twaalf was, kwam er altijd een Porsche 911 voorbij op weg van Neer naar de middelbare school in Horn.

Ik dacht: als ik later rijk ben, koop ik er ook een. Ik ben nooit heel rijk geworden maar ik kocht mijn eerste, een tweedehandsje, op mijn 25ste. Het gaat me niet zo zeer om de snelheid als wel om de vormgeving, het geluid,

www.themissinginks.com

9 — Jonas Jonasson

10 — Wido Smeets Goed gerei (-)

E

en boek dat ontbreekt op deze vrij stabiele top10-lijst is Mijn strijd van Adolf Hitler. Opnieuw vertaald en veiligheidshalve uitgegeven in een dure uitgave (49,99 euro) met voetnoten, commentaren en verklarende uitleg. Kennelijk gaat men er van uit dat er genoeg halfgeletterden rondlopen die geen weet hebben wat het gedachtegoed van de auteur heeft opgeleverd, en die zijn dionysische bozigheid verwarren met heldere vergezichten.

Ze hoeven daarvoor trouwens niet naar de boekhandel. Een uit 1939 stammende vertaling staat al jaren op internet, zo letterlijk mogelijk omgezet naar het Nederlands door Steven Barends, een inlandse nazi die van voren eigenlijk Samuel heette maar dat te joods klinken.

Dat de massa nog steeds ontvankelijk is voor grootschalig gemarchandeer met de waarheid is geen gekke gedachte. Klap je mobieltje open, en de volksmennerij en haatzaaierij walmen je tegemoet. En, hoewel het van de gedachtenpolitie niet mag, doen we het toch: onze wereld vergelijken met die van 1938.

Mannen als Trump, Erdogan en Poetin vergelijken met Hitler. Ze gebruiken vergelijkbare methodieken, zetten dezelfde mechanismen in werking.

De geschiedenis herhaalt zich, al is het in een andere gedaante. Het voortdurend debiteren van alternatieve feiten is een strategie die niet alleen wordt gehanteerd door autocraten. De meeste leugens en provocaties komen tegenwoordig uit het volk. (WS) Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

Eindredacteur:

d.vandenbergh@zuiderlucht.eu Commercie: Karin Winkelmolen 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Daan Borrel, Twan van den Brand, Yannick Dangre, AHJ Dautzenberg, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Emile Hollman, Rowland Jones, Ben van Melick, Cyrille Offermans, Adrienne Peters, Theo Ploeg, Aya Sabi, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Richard Stark, Paul van der Steen, Mark van de Voort, Leon Verdonschot, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen).

Tekstcorrectie: Pieter Beek (a.i.)

Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: RBD Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie: Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146

39

Mis het niet!

Nog te zien t/m 28 oktober

© Melanie Bonajo, Economy of love, 2015, HD video, courtesy AKINCI, photo by Sophie Mörner