ZL11

— INGEBORG BACHMANN EN PAUL CELAN • BRAM BRAAM • ANNEKE EUSSEN • KIKI VAN EIJK • AAD DE HAAS STAN HEERKENS • CYRILLE OFFERMANS • VICTOR PAPANEK • ROMY EN GABLE ROELOFSEN • VICTOR SONNA

zuiderlucht maandblad voor kunst en cultuur _

14e jaargang _ 11/2020

11

Winnaar Prix du Festival de Hyères

20.10.2020 – 28.02.2021

Bonnefanten

Beeld: Effi & Amir, Places of Articulation: Five Obstructions (video still)

=

voice over +

DMDB-Papanek-adv-220x152mm.indd 1

19-10-2020 15:11

NEDERLANDS STEENDRUK DUTCH MUSEUM OF LITHOGRAPHY

t/m 27 sept 2020

ONTDEK ZIJN SPRAAKMAKENDE LITHOGRAFISCHE WERKEN!

RESERVEER

ONTDEK ZIJN SPRAAKMAKENDE LITHOGRAFISCHE WERKEN! NU ONLINE RESERVEER NU ONLINE. #ONTDEKMUCHA#ONTDEKMUCHA

WWW.STEENDRUKMUSEUM.NL VALKENSWAARD

PODIUM EXPO 11.2020 12.2020

18OKT 29NOV

CONTEMPORARY ART FROM BERLIN IN ‘DE CACAOFABRIEK’

DI 03.11.2020 — 10:00 — EXPO

LODE, GIDO & PETRUS VANLESSEN Vanlessen 3 (t.e.m. 11.12) Gratis rondleiding: check website

DO 12.11.2020 — 20:15 — KLASSIEK

GUIDO HEINKE Beethoven 2020 — Pianotune 2020 VR 13.11.2020 — 20:15 — LEZING

MICHAEL VAN PEEL Van Peel tot Evenaar

ZA 14.11.2020 — 20:15 — DANS, KLASSIEK

LISBETH GRUWEZ & CLAIRE CHEVALLIER Piano Works Debussy WO 18.11.2020 — 20:15 — THEATER

DE ROOVERS De lange nasleep van een korte mededeling 19:30: gratis inleiding

DO 19.11.2020 — 20:15 — KLASSIEK

FOUR ACES GUITAR QUARTET Wat als Mozart gitaar had gespeeld?

ZA 21.11.2020 — 20:15 — CLUBCONCERT

SCHOOL IS COOL Things That Don’t Go Right

ZO 22.11.2020 — 15:00 — FAMILIE

ARIANE VAN VLIET EN ALICE REIJS Ans en Wilma verdwaald (6+) DO 26.11.2020 — 17:00 EN 20:15 — KLASSIEK VR 27.11.2020 — 17:00 EN 20:15 — KLASSIEK

BRODSKY QUARTET Late Beethoven

DO 03.12.2020 — 19:00 EN 21:15 — CONCERT

RAYMOND VAN HET GROENEWOUD Glorieuze Bevrijding VR 04.12.2020 — 19:00 EN 21:15 — THEATER, KLASSIEK

JAN DECLEIR & ENSOR STRIJKKWARTET Er was eens … Beethoven!

CURATED BY BRAM BRAAM IN COOPERATION WITH LAGE EGAL

foto: Ariane Van Vliet en Alice Reijs © Koralique

WOLFGANG GANTER PIERRE GRANOUX RIJNDER KAMERBEEK KARSTEN KONRAD ALANNA LAWLEY

SANDRA MEISEL MIRIAM TEMME RUTGER DE VRIES SINTA WERNER

LA VOIX HUMAINE/ L’HEURE ESPAGNOLE

DO 10.12.2020 — 20:15 — KLASSIEK

ILSE EERENS & INGE SPINETTE Lenzzauber – cd-presentatie VR 18.12.2020 — 20:15 — KLASSIEK

HILDEBRANDT CONSORT O.L.V. WOUTER DEKONINCK Nun singet … und seid froh!

INFO & TICKETS: WWW.CCMAASMECHELEN.BE

14, 17 & 22 NOV. 2020

Twee vrouwen wachten op liefde...

De een wacht met smart op een telefoontje en de ander doodt de tijd wachtend op haar minnaars.

>LIVE verbinding Vanuit OPERA ZUID Te beleven in theaters en filmhuizen in heel Nederland

Tickets verkrijgbaar via verkooppunten te vinden op operazuid.nl

Regie Béatrice Lachaussée

DAG BERLIN BRAM BRAAM ISABELLE BORGES JEROEN CREMERS WOLFGANG FLAD

Muzikale leiding Karel Deseure

CACAOKADE 1 5705LA HELMOND

JAN LEYERS Allah In Europa

Orkest philharmonie zuidnederland

CACAOFABRIEK.NL/EXPO

DI 08.12.2020 — 20:15 — LEZING

FRANCIS POULENC / MAURICE RAVEL

inhoud

colofon

zuiderlucht 11/2020

Zuiderlucht (oplage 20.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in ZuidNederland en Vlaanderen.

Online: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZL ExtraTijd kan via zuiderlucht.eu/extratijd Begunstigers krijgen ZL voor 63 euro per jaar

7 editorial — De lange adem Op wie kan je steunen als je niet zelf eerst een goede basis hebt gelegd?

thuisbezorgd. Begunstiger worden kan via zuiderlucht.eu/begunstigers Capucijnenstraat 21 C10

8 ‘Je moet er wel soul insteken’ Modeontwerper Tom Van Der Borght weet dat hij nergens bij hoort

6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zuiderlucht.eu

12 Ik weet nu hoe je gedichten zijn De noodlottige liefdesgeschiedenis van Ingeborg Bachmann en Paul Celan

Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 433 500591

16 bits — Angst Mat van der Heijden zoekt zijn weg tussen beelden, verhalen en toekomstvisies

0031 610 661205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur:

16 studio — Arm en rijk in één koor Eindelijk erkenning voor theatermakers Romy en Gable Roelofsen

Wido Smeets 0031 433 500591 0031 653 338905 w.smeets@zuiderlucht.eu

18 Cyrille Offermans over de tuinier van het leven ‘Degenen die met de armen over elkaar zitten, zeggen dat het ergste nog komt’

Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 654 966098

20 in beeld — Made in Brabant

d.vandenbergh@zuiderlucht.eu

Stan Heerkens mengt schimmige landschapsfoto’s met crime scenes

Commercie: Karin Winkelmolen 0031 628 646578

22 feuilleton — Donkere schilderijen die licht geven Time Matters in Kerkrade | Victor Sonna in Eindhoven | Aad de Haas in Venlo en Heerlen | Power to the Models in Breda

k.winkelmolen@zuiderlucht.eu Max Majorana 0031 626 789236 m.majorana@zuiderlucht.eu Administratie:

24 Gevormd door de Großstadt Berlijn resoneert in het werk van Anneke Eussen en Bram Braam

administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg

28 blendr & filtr — Terug: Zwarte Piet en de baard ‘Ik vind echt dat ik nog beter kan worden. En daar wil ik nog even mee door’

0031 610 661205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Abdelkader Benali, Sarah van Binsbergen,

28 de voorkeur van — Ontwerpster Kiki van Eijk ‘Eigenlijk heb je niet veel nodig om gelukkig te zijn’

Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Edo Dijksterhuis, Hugo Emmerzael, Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan

29 zl boekentop-10 — Boek en plaat ‘Er verschijnt een jubileumeditie die ik ga kopen. Het boek sla ik over’

van Herpen, Emile Hollman, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters,

30 ‘Is er hier iemand normaal?’

Designgoeroe Victor Papanek gruwde van het denken in doelgroepen

Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen).

Tekstcorrectie: Pieter Beek Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: Coldset Printing Partners, Beringen Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie:

33-40

p dium_ De maandelijkse service-en cultuuragenda met berichten uit de sector, tips en columns

Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146

Cover: Modeontwerper Tom Van Der Borght. foto Marleen Daniëls. Zie pagina 8.

5

?

E E M K O O E J E O D tien jaar is In ruim der itgegroeid u t h c lu r e id Zu aangevend n o o t n e e t to -Nederland id u Z in d la cultuurb papier en p o , n e r e d en Vlaan het virus‌ m a w k n e o T online. ebben we h n e v le r e v Om te o rd nodig. a h n u e t s s r eeniede ie van onze d n e n in g e Om te b ns publiek is o s n O . s r e z le ht. bestaansrec

cht u l r e d i u Z n u t i e ve e a t e r S c n n g ee

Ontwerp: Obidesign.nl

a a de i v en o ntv e i t a re st g op n i d n tegenp u f cro w d t 557 h 0 c 1 u / l r n e e t d Zui projec / l n . t s n u vo ordek ankt d e b t rbaa Bij vo o teun! s w u r vo o

hebben ons Velen van u elangrijk b e o h n e t e laten w e n dat wat w ze het vinde ren hebben n ja de afgelope lijft bestaan. ,b opgebouwd om dat we op aar o zo We hopen d en bij deze n e k e r n e g u mo dfunding. w o r c e k ij r g belan L-team,

tZ Namens he

manager

blad ronenberg, Christiane G acteur ts, hoofdred Zuiderlucht Wido Smee er Stichting tt zi or vo , an Peter Fransm

editorial

zuiderlucht 11/2020

De lange adem

O

ntwerper Tom Van Der Borght, hij staat op de cover van deze ZL11, won afgelopen maand de Prix du Festival de Hyères. Tom (42) is geen jonkie meer, zijn loopbaan kwam pas laat op gang. Hij haalde op het middelbaar zo’n goede punten dat zijn ouders in Bilzen een creatieve opleiding niet zagen zitten. Via een omweg kwam Tom toch waar hij wezen wilde: in de mode. Zijn ontwerpen zijn overdadig en kleurrijk, en ze hebben humor. Achter op een van zijn exuberante rokken stikte hij ‘Hier kan je niet mee naar de Delhaize.’ Het nam me meteen voor hem in. Op en rond de catwalks wordt immers zelden gelachen.

Romy en Gable Roelofsen, van dezelfde generatie als Tom, zijn theatermakers. Hun verhaal staat op pagina 16/17 van dit nummer. Ook zij opereren veelal buiten de gebaande paden, en vinden na jaren sappelen eindelijk erkenning. Het was deels gepland, zegt Gable, vanaf het begin gingen ze voor de lange adem. Want ’op wie kan je steunen als je niet zelf eerst een goede basis hebt gelegd?’ In het epicentrum van de theaterwereld komen ze zelden. Het is een cliché, zegt Romy, dat het allemaal in de Randstad gebeurt. ‘Daar maak ‘Op wie kan je steunen je vooral voorstellingen voor de collega’s uit het vak. Hier moeten we op zoek naar publiek.’ als je niet zelf eerst een De tegenstellingen tussen centrum en de goede basis hebt gelegd?’ ‘buitengebieden’ zorgen voor een gezonde dynamiek. Cyrille Offermans, schrijver/essayist ⏤ en een van de beste literatuurcritici van het land, werkt het grootste deel van zijn leven vanuit Sittard. Midden in het onbewoonbare, zijn 26ste boek in 47 jaar schrijverschap, verschijnt halverwege deze maand. Een voorpublicatie staat op pagina 18/19.

De spanning tussen ‘Großstadt’ en de buitengebieden is goed voelbaar in het werk van de veertigers Bram Braam en Anneke Eussen, Limburgse kunstenaars die gevormd werden in en door Berlijn. Hoe zich dat manifesteert in hun werk, is te lezen op pagina 24, en te zien in Tilburg en Helmond.

Dat het op het platteland lang niet altijd pluis is, maakt Stan Heerkens duidelijk in zijn fotoboek Made in Brabant (pagina 20), waarin hij schimmige en onheilspellende beelden laat zien van de drugsindustrie in verafgelegen loodsen en boerderijen in het Brabantse land.

Twintig jaar na haar afstuderen heeft ontwerpster Kiki van Eijk, alweer een veertiger, een overzichtstentoonstelling in het Textielmuseum in Tilburg. Ze komt uit Tegelen, woont in Eindhoven, en heeft veel gereisd, vooral door Afrika (pagina 28). ‘De mensen zijn leuk, kleurrijk en positief. Uiteindelijk hebben we niet veel nodig om gelukkig te zijn.’

Het zijn woorden die we, hier en nu, ons niet mogen laten ontgaan.

www.park013.nl

Via Belgica bank Kanjelbeek Maastricht

— TE KOOP RUIME LOFT (180 M2) MET TUIN, 10 KM VAN MAASTRICHT • ERIKBESSEMS.COM

ERIK BESSEMS m a k e l a a r d i j

Natuurhistorisch Museum Maastricht presenteert

WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu

Rock Fossils on Tour 8 FEB 2020 / 3 JAn 2021

museum@maastricht.nl / www.nhmmaastricht.nl

zuiderlucht 11/2020

8

Tom Van Der Borght: ‘We leven in een wereld waar normen als mooi, lelijk en fashionable heel erg omlijnd zijn en dat vind ik jammer.’ foto’s Marleen Daniels

zuiderlucht 11/2020

‘JE MOET ER WEL SOUL INSTEKEN, HÉ’

vandaag mijn grootste fans. Ze zijn apetrots op wat ik doe.’

Dus werd het…

‘Een jaartje politiek en sociale wetenschappen in Leuven en daarna een opleiding maatschappelijk werk in Gent. Ik ben hiernaartoe verhuisd, toen ik 19 was.

Mijn werk met achtergestelde jongeren heeft me veel inzicht gegeven in de wereld.

Ik kwam in een heel boeiende artistieke wereld terecht. Denk hiphop, psy trance en elektronische muziek. Mijn leefwereld was toen ook al erg kleurrijk. Ik droeg graag rokken, knipte het haar van mijn vrienden en de kringloopwinkel was mijn tweede

Ontwerper Tom Van Der Borght won half oktober de felbegeerde Prix du Festival de Hyères. VEERLE WINDELS sprak met de zelfverklaarde Einzelgänger. ‘Ik weet dat ik nergens bij hoor. En ik heb daar vrede mee.’

H

thuis.’

En nog kwam het niet in je op om echt iets met mode te gaan doen.

‘Ik was 25, toen ik te horen kreeg dat ik net als mijn broer aan de ziekte van CharcotMarie-Tooth lijd. Een erfelijke spierziekte die de motorische en gevoelszenuwen aantast. Een dik jaar na dat nieuws is mijn lijf gecrasht. Ik kon nauwelijks nog stappen en moest het bed houden. In die periode ben ik colliers beginnen maken.

Het resultaat van die ene hamvraag: hoe lang heb ik nog te gaan? En wat ben ik in godsnaam aan het doen met mijn leven?

uisgenoot Dakota komt even

‘Vijftien? Je bedoelt vijf! Mijn mama gaf les

Niet veel later ben ik stiklessen gaan volgen,

snuffelen maar gaat al snel weer

patroontekenen. Ik zat als kind naast haar

ik zat er als enige man in een klas vol

liggen. Zijn baasje Tom Van Der

op de grond en raapte al de stofresten op.

vrouwen die gewend waren uit de kleren te

Borght heeft geen tijd. Op de

Toen al besefte ik dat er twee lagen stof

gaan om hun rok te passen. Toen volgde de

werktafel in zijn atelier ligt een boek

nodig waren om een broek te maken. Ik

stap naar Sint-Niklaas.’

met sfeertekeningen en stofstaaltjes

vertoefde in imaginaire werelden. Soms

Daar was je een absolute hoogvlieger. Ik

van de collectie die hij vorig jaar nog

was ik met stof bezig, soms tekende ik. Ik

herinner me je eindjury.

maakte tijdens een extra masterstudie

ruimde mijn kamer op maar ik verplaatste

‘Als je heel lang schudt met een blikje

Performance Arts in Maastricht. Zijn

de meubels voortdurend. Uiteraard had

bruis, dan ontploft de boel hé. Het had ook

schetsboek vol slogans en beelden maakte

mijn zus Barbies en leefde ik me daarop

met de docenten te maken. En ik kwam

indruk; het vormt de basis voor de collectie

uit. Een stuk lint van kant en ik had al een

er terecht in een sterke klas waar ook wat

waarmee hij vorige maand het modefestival

trouwjurk voor ogen. Op mijn vijftiende

jongens zaten. Echte fashionista’s die bij

van Hyères won.

was ik iets serieuzer, maar ik trok nog

elk ontwerp op pop al namen noemden. Zo

stiekem naar de zolder om er de Barbies van

van: “ah, dat is zo Givenchy uit 1997”. Terwijl

Wat we zien is Tom Van Der Borght (Bilzen,

mijn zus te restylen.’

ik nooit dat soort referenties heb gehad.

1978) ten voeten uit. Zijn modebeeld is

Dus was de kunstschool je habitat?

Een magazine als Vogue kwam thuis niet

exuberant en kleurrijk. Vol humor maar

‘Ik had met gemak Latijn-Wiskunde

binnen. Dit is Belgisch slingerde bij ons rond,

evengoed onderliggend diepzinnig. Op een

afgemaakt. Vertel dan maar eens aan je

eind jaren tachtig. Ik herinner me de grote

waanzinnige rok vol borduursels en pittige

ouders in Bilzen dat je wat artistieks wil

volumes en brede schouders van toen. Dat

kleuren zit achterop de slogan ‘Hier kan je

doen. Mijn punten waren veel te goed,

zit ook wel wat in mijn esthetiek.’

niet mee naar de Delhaize’. Tom: ‘Als je echt

vonden zij, ook voor een theateropleiding,

Heb je die kleurrijke vrolijkheid altijd al

wilt wél natuurlijk. Er zijn geen grenzen.

een studie architectuur of productdesign

in je gehad of is die toegenomen door je

Maar ik snap het wel. Ik kan me zelf ook

in Genk. Ik was daar een vis in het water

veranderde kijk op het leven?

lekker exuberant kleden.’

geweest, maar zo ging dat twintig jaar terug

‘Vind je mijn werk zo vrolijk en positief?

Hoe was jij als jonge kerel van vijftien?

in Limburg. Maar pas op, mijn ouders zijn

Ik niet, de laag eronder kan soms een

9

in schunck museum Tegendraads - aad de haas - 100 jaar oeuvre-tentoonstelling t/m 21 feb 2021 Souvenir installatie - jan Rothuizen t/m 30 nov 2020 Theofanie - up and out muurschildering - Gijs frieling t/m 30 nov 2020 if then is now muurschildering - vera gulikers Doorlopend

Uitsnede uit: Aad de Haas, Tooneel (1943), olieverf op board, 41x35cm, verworven met steun van het Mondriaan Fonds.

brieven aan de hemel Film - zorba huisman t/m 21 feb 2021

schunck.nl

zuiderlucht 11/2020

‘Voor de modewereld ben ik te extravagant en te artistiek, en voor de kunstscène te modieus.’

⏤ heel ander verhaal vertellen. Kleurrijk is

een kantelpunt aankomt.’

mijn werk zeker, voor natuurtinten moet

Besef je dat de Hyères-wedstrijd een

je niet bij mij zijn. Laat het maar clashen.

springplank kan zijn? De laatste winnaars

Ook al ben ik kleurenblind, stel je voor,

tekenen nu de collecties van Nina Ricci en

ik heb mezelf geleerd naar kleuren te

wonen in Parijs. Of beangstigt dat je?

kijken en ze te herkennen door referenties

‘Angst is nooit een goed idee. Ik zie er zelfs

aan het verleden. De dokter die me dat

de humor van in. Hoe abstract is het om

verdikt meedeelde, vond het geen groot

hier in mijn atelier in Wondelgem een outfit

probleem. Ik kon alleen maar beter geen

voor Chanel of Chloé te maken. Ik heb al

modeontwerper worden.’

veel gezien en meegemaakt. En alle Hyères-

Je speelde al met gender voordat dat een

finalisten zijn mensen met een unieke stem.’

hype werd.

Waar droom je nog van?

‘De rok hier op de paspop hoort bij de

‘Van een samenwerking met Björk, een

mannencollectie voor Hyères, maar kan

artieste die me al jaren boeit en die zichzelf

evengoed door een vrouw gedragen

telkens weer heruitvindt. Hoe zij blijft

worden. Mijn afstudeercollectie in Sint-

experimenteren, dat vind ik geweldig.

Niklaas was ook een mannencollectie. In

Misschien komt het er ooit van. Naast de

Parijs deed ik een fotoshoot met zowel

spiegel in mijn badkamer hing een post-

een man als een vrouw en zag ik dat die

it met dromen. Björk stond erop, maar

mannenkleren ook een vrouw mooier

ook een show in Parijs of Londen. Na

maakten. Ik werd meteen gebombardeerd

Sint-Niklaas kreeg ik de kans op korte tijd

tot uniseksontwerper. Tegen wil en dank. Al

enkele collecties te tekenen. Er kwamen

geef ik toe: als ik zelf ga winkelen, zit ik ook

investeerders aankloppen die met me in zee

vaak in de verkeerde rayon.’

wilden. Maar dat was echt niet de richting

Vind je het jammer dat er zo weinig

die ik uit wilde. Het is nooit mijn ambitie

experiment in het straatbeeld te zien is?

geweest om duizend mensen in mijn kleren

‘Ik zie geweldige dingen, zeker in de wijk

te zien. Ik geloof niet in massaproductie

waar ik woon. Vorige week kruiste ik nog

en evenmin in een globale economie waar

een man die zijn hond uitliet. Hij droeg

schapen op één plek geschoren worden,

twee shorts boven elkaar en die clashten

die wol dan verscheept wordt naar nog

geweldig: een witblauwe ruit met een

een andere plek en ga zo maar door. Maak

camouflageprint. Je kan het zo gek niet

je unieke stuks, met de hand, zelf dus, dan

bedenken, maar ik heb het wel opgeslagen.

pas ben je duurzaam bezig. Dat is mijn

We leven in een wereld waar normen als

dagelijkse realiteit.’

mooi, lelijk en fashionable heel erg omlijnd

Je werkt al jaren met overschotten en

zijn en dat vind ik jammer.’

resten.

Is dat niet eigen aan de wereld waarin we

‘Ik verzamel al twintig jaar vondsten van

leven: zoveel regeltjes. De modewereld

rommelmarkten en kringloopwinkels, mijn

is toch ook een gesloten wereld met

zolder ligt vol. De beperking die daarin

specifieke regels.

ligt, zorgt ervoor dat ik niet in overdrive ga.

‘Dat zal zo zijn, maar niet voor mij. Ik heb

Mijn hoofd bruist zo al genoeg. Eerlijk: een

zelf nooit ergens bij gepast. Dat is mijn

tweedehandswinkel genereert bij mij meer

sterkte én mijn zwakte. Het maakt me

creativiteit dan een chique stoffenbeurs

tot wie ik ben en staat me toe om in een

à la Première Vision in Parijs. Ik werk ook

uniek perspectief te werken. Maar voor de

dikwijls met plastic. Een materiaal dat zeker

modewereld ben ik te extravagant en te

de laatste jaren verguisd wordt. Maar het is

artistiek en voor de kunstscène te modieus.

zoals Björk ooit reageerde op de bewering

Dat ik er nooit echt bij hoor, heeft me vaak

dat elektronische muziek geen soul in zich

gefrustreerd, al voel ik dat er nu misschien

had. Je moet er soul insteken hé.’ ZL

wie is tom van der borght? Geboren in Bilzen / Klassieke opleiding, daarna studie maatschappelijk werk / Vanaf 2008 modestudie aan de academie van Sint-Niklaas / Art work voor The Van Jets / 2018-2019: master performance arts in Maastricht / 2020: winnaar Modefestival van Hyères

11

zuiderlucht 11/2020

Een van de weinige foto's waar Bachmann en Celan samen opstaan, gemaakt tijdens een bijeenkomst van Gruppe 47 in 1952.

Ik weet nu hoe je gedichten zijn Honderd jaar geleden werd Paul Celan, de beroemdste dichter over de holocaust, geboren. CHRISTIANE GRONENBERG herontdekt hem door de ogen van zijn geliefde, de dichteres en schrijfster Ingeborg Bachmann. ‘Een dochter van daders met een slachtoffer van de holocaust, hoe gaat dat samen?’ 12

zuiderlucht 11/2020

Die gestundete Zeit Es kommen härtere Tage.

Die auf Widerruf gestundete Zeit wird sichtbar am Horizont.

I

Bald mußt du den Schuh schnüren und die Hunde zurückjagen in die Marschhöfe. n mei 1948 kruisten zich in

konden weten, lijken ze zich toen al bewust

Denn die Eingeweide der Fische

Wenen de wegen van twee

van het symbolische karakter van hun

sind kalt geworden im Wind.

mensen met twee totaal

relatie. Een dochter van daders met een

Ärmlich brennt das Licht der Lupinen.

verschillende achtergronden.

slachtoffer van de holocaust, hoe gaat dat

Dein Blick spurt im Nebel:

Ingeborg Bachmann,

samen?

die auf Widerruf gestundete Zeit

Oostenrijkse, was de dochter van een voormalig lid van

Als dichters voerden Bachmann en Celan,

wird sichtbar am Horizont.

ieder op een eigen manier, een gevecht om

de NSDAP. Paul Celan, statenloze jood op

‘het woord na 1945’. Ze maakten deel uit

Drüben versinkt dir die Geliebte im Sand,

doorreis naar Parijs, had beide ouders aan

van de voorhoede van intellectuelen die

er steigt um ihr wehendes Haar,

de naziterreur in het concentratiekamp

de weg effenden voor de befaamde Duitse

er fällt ihr ins Wort,

verloren en zelf een Roemeens werkkamp

‘Vergangenheitsbewältigung’. In hun teksten

er befiehlt ihr zu schweigen,

overleefd. De ontmoeting tussen de

draait het veelal om de vraag of en hoe je

er findet sie sterblich

21-jarige studente filosofie en des zes

over de verschrikkingen van de Tweede

und willig dem Abschied

jaar oudere dichter was het begin van

Wereldoorlog en de holocaust kunt spreken

nach jeder Umarmung.

een gecompliceerde relatie die tot Celans

en hoe deze geschiedenis voortduurt in

zelfmoord in 1970 zou voortduren.

het nu. Vaak bespreken ze deze vragen

Sieh dich nicht um.

op een poëtisch-filosofisch niveau; heel

Schnür deinen Schuh.

Hun intrigerende briefwisseling, die in 2009

soms klinken, in de vroege werken van

Jag die Hunde zurück.

voor het eerst werd uitgegeven onder de

Bachmann, ook politieke gedachten door.

Wirf die Fische ins Meer.

titel Herzzeit, biedt inzicht in Bachmanns

Ook in hun persoonlijke brieven draait het

en Celans verhouding. Je leeft met ze mee,

bijna altijd om ‘het woord’. Vaak letterlijk,

van liefdesrelatie naar vriendschap en

wanneer ze bijvoorbeeld schrijven ‘Laat ons

terug, door periodes van zwijgen, verwijten

de woorden vinden’ of ‘Zeg mij of je nog

en wrok. Hun liefde sloot andere relaties

woorden van me wilt’. Ook figuurlijk lijkt

trouwens niet uit, Celan trouwde in 1952

elk woord op het gram precies afgewogen

met de kunstenares Gisèle Lestrange en

op betekenis en context.

Bachmann leefde enkele jaren samen met de schrijver Max Frisch.

Lösch die Lupinen!

Es kommen härtere Tage.

INGEBORG BACHMANN

Waar zit het lichte, het spontane, het alledaagse, wil je de twee dichters soms vragen. In hun geschreven woord kom je

aandringt op een uitnodiging aan Celan

aan Celan schrijft ‘de vorige herfst dringt

het niet tegen. Je begint te hopen dat ze zich

voor de bijeenkomst van Gruppe 47.

in deze herfst’ heeft ze het dan ook niet

in hun persoonlijke contact iets vrijer zullen

over de seizoenen. Het is haar manier om

hebben gevoeld. Foto’s van toen zouden ons

spijt van gehad. Nadat Celan daar uit zijn

te zeggen: ‘Nu ben ik met Frisch. Maar ik

een hint kunnen geven, maar er is slechts

gedichten had voorgelezen, nam Hans

denk nog aan ons samenzijn.’ De poëtische

één foto te vinden waar Bachmann en Celan

Werner Richter, de oprichter van Gruppe 47

taal maakt hun correspondentie zo mooi,

samen op staan.

het woord. Celans stijl van voorlezen deed

Wanneer Bachmann in november 1958

maar ze heeft ook een bedrieglijke kant.

De betreffende opname, uit 1952, werd

Misschien heeft zij daar achteraf wel

hem aan Joseph Goebbels denken, Hitlers voormalige minister van propaganda.

Soms vergeet je dat achter elke metafoor

gemaakt tijdens een bijeenkomst van

een echte emotie schuilt van soms groot

Gruppe 47, een gezelschap van schrijvers

verlangen of diepe deceptie.

dat zich het bevorderen van een naoorlogse

nationaalsocialistische gezindheid en

Duitse literatuur ten doel stelde. En al

eiste excuses. Volgens Richter ‘huilden

kent de mentale obstakels die op je weg

mag je nooit te veel hineininterpretieren

Ilse Aichinger en Ingeborg Bachmann en

kunnen liggen, van onbedwingbare

in één enkele foto, zo lijkt dit toevallig

smeekten mij onder ware tranenstromen

woordenstromen tot urenlange black

vastgehouden moment toch een weergave

steeds weer, mij te verontschuldigen, wat ik

outs. Bachmann en Celan zijn meesters

van de relatie tussen de twee in deze

uiteindelijk ook deed.’

van het geschreven woord en daar getuigt

periode. Bachmann buigt zich naar voren en

hun briefwisseling letter voor letter

kijkt naar Celan die aan het praten is terwijl

intellectuelen in die tijd, en nog vele jaren

van. Niettemin is er één register dat zij

hij langs haar heen kijkt.

daarna, met de thematiek van de holocaust

Iedereen die weleens een brief schrijft,

niet beheersen: het lichte, onschuldige

Op professioneel gebied schijnt het in de

Celan op zijn beurt verweet Richter een

Het voorval laat zien hoe ongevoelig

zouden omgaan. Het geeft ook een idee

babbelen van twee verliefden. Zij lieten het

eerste jaren vooral Ingeborg Bachmann te

van de naïviteit en de blindheid voor

waarschijnlijk niet toe.

zijn die zich intensief bezig houdt met het

antisemitisme waarmee Celan, als jood en

literaire werk van haar collega. Zij zet zich

slachtoffer van de holocaust, de literaire

en Celan als de twee belangrijkste

bij uitgevers en schrijvers voor Celan in; de

wereld instapte.

Duitstalige dichters van na 1945 beschouwd.

verwijzingen naar zijn werk in haar eigen

Het zou hem voor de rest van zijn leven

Hoewel ze dat als jonge volwassenen niet

gedichten zijn talrijk. Het is Bachmann die

achtervolgen. Wellicht op zoek naar enige

Door literatuurhistorici worden Bachmann

13

Deze tentoonstelling is onderdeel van Kunstproject Spiegelbeelden met een dubbelexpositie in ECI Cultuurfabriek Roermond en activiteitenprogramma: www.kunstprojectspiegelbeelden.nl

De Annex — Meikoel 3 — Weert Openingstijden woensdag, donderdag, vrijdag en zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur. Koopzondagen van 14.00 tot 17.00 uur. Toegang gratis.

büro G29

Powered by Museum W

naar het museum!

Concert in huis

Het combiticket voor 28 musea in het hart van de Euregio Maas-Rijn.

Verkrijgbaar in de musea of online op naarhetmuseum.eu.

BEGAS HAUS Heinsberg • Burgenmuseum Nideggen • Columbus earth center Kerkrade • Continium discovery center Kerkrade • Cube design Kerkrade • De Vondst Heerlen • Deutsches GlasmalereiMuseum Linnich • Energeticon gGmbH Alsdorf • IKOB – Museum für Zeitgenössische Kunst Eupen • KuK Monschau • Kunsthaus NRW Kornelimünster • Leopold-Hoesch-Museum Düren • Ludwig Forum für Internationale Kunst Aachen • LVR Freilichtmuseum Kommern • LVR Rheinisches Industriemuseum Euskirchen • Museum Vieille Montagne Kelmis • Museum Zinkhütter Hof Stolberg • Museum Zitadelle Jülich • Nederlands Mijnmuseum Heerlen • Papiermuseum Düren • Römerthermen Zülpich – Museum der Badekultur• SCHUNCK Heerlen • Stadtmuseum Düren • Stadtmuseum Eupen • Suermondt-LudwigMuseum Aachen • Thermenmuseum Heerlen • Töpfereimuseum Raeren • Vogelsang IP Schleiden

Geniet thuis van klassiek met philharmonie zuidnederland Livestream Concerten MEER INFORMATIE

philharmoniezuidnederland.nl/Livestream

naarhetmuseum.eu

zuiderlucht 11/2020

afstand tot het Duitstalige literaire circuit vestigde hij zich in Parijs. Tegelijkertijd voelde hij zich verplicht aan de Duitse taal en het literaire vak. Aan de Zwitserse schrijver Max Rycher schreef hij in 1946: ‘Ik wil u vertellen hoe moeilijk het is als jood gedichten in het Duits te schrijven. Als mijn gedichten verschijnen, komen ze ook naar

‘De hand die mijn boek openslaat, heeft misschien de hand van de moordenaar van

Duitsland en - laat u mij het afschuwelijke

mijn moeder gedrukt.’

benoemen - de hand die mijn boek

⏤

openslaat, heeft misschien de hand van de moordenaar van mijn moeder gedrukt. […]

Maar mijn lot is het schrijven van gedichten.

INGEBORG BACHMANN (1926-1973)

En als de poëzie mijn lot is, dan ben ik blij.’

moed waar deze brief van getuigt zit hem

(vertaling CG)

in het feit dat zij voor één keer vriendschap

Bachmann steunde Celan waar zij maar

en liefde boven de geschiedenis plaatst.

studeerde filosofie en psychologie en legde

kon. Tegelijkertijd had zij haar eigen strijd

Als vriendin roept ze hem op om te durven

zich in haar proefschrift toe op de filosofie

te voeren in de literaire wereld, een toen

leven, om te zien dat er wél vrienden zijn

van Martin Heidegger. In 1953 verscheen

nog heel sterk door mannen gedomineerd

die voor hem instaan – maar volgens haar

haar eerste dichtbundel Die gestundete

terrein. Daarnaast kampte zij regelmatig

wil Celan zich liever ‘laten begraven’ onder

Zeit. Naast poëzie schreef Bachmann

met geldzorgen, een thema waarvan Celan

kritiek, roddels en laster. ‘Je wil slachtoffer

ook hoorspelen, verhalen en romans. Na

zich door het trouwen van een welgestelde

zijn, maar het is aan jou het niet te zijn.’

periodes in Wenen, München, Zurich en

vrouw had ontdaan.

Berlijn verhuisde zij 1963 naar Rome waar ze woonde tot haar dood.

Pas eind jaren vijftig lijkt Celan zich écht

Het lukte Celan niet om zich van zijn last te bevrijden. Eind 1962 werd hij voor

met het werk van Bachmann in te laten.

het eerst psychiatrisch behandeld. In

Als lezer voel je plaatsvervangende pijn

1965 en 1967 probeerde hij zijn vrouw

wanneer hij schrijft: ‘Ik weet nu hoe je

te vermoorden en werd hij opnieuw

gedichten zijn.’ Ze kennen elkaar op dat

opgenomen. In 1970 maakte hij een einde

moment al bijna tien jaar.

aan zijn leven door zich in de Seine te

Ondertussen bleef het thema van het antisemitisme aan Celan knagen. In

storten.

De briefwisseling gaat na zijn dood

een recensie van één van zijn gedichten

verder: Celans weduwe Gisèle Celan en

ontdekte hij antisemitische elementen;

Ingeborg Bachmann hielden contact en

van collega-schrijvers eiste hij dat ze

ontmoetten elkaar nog een keer in Rome,

publiekelijk achter hem gingen staan. Maar

waar Bachmann de laatste jaren van haar

zijn vakgenoten waren een stuk minder

leven woonde. In 1973 overleed zij aan de

uitgesproken, hielden zich op de vlakte of

gevolgen van een brand.

waren een andere mening toegedaan.

Deze laatste brieven, geschreven in het

In een brief van Max Frisch aan Celan

Frans, zijn emotionele, openhartige teksten,

wordt duidelijk dat deze zich door Celan

en ontroerend omdat deze correspondentie

in het nauw gedreven voelt. De rol van

een gedeeld rouwproces laat zien. Celan-

‘betrouwbare anti-nazi’ die Celan hem

Lestrange sluit haar brieven meerdere keren

toebedeelt, past hem niet.

af met zinnen die als mantra’s klinken.

Ook Bachmann distantieerde zich in

‘Beschouw mij als vriendin. Ik ben uw

PAUL CELAN (1920-1970) was enig kind

deze periode van Celan. Of liever: zij

vriendin’. Alsof ze wist dat ze met haar

van Duitstalige, joodse ouders die werden

emancipeerde zich van hem. In september

vermoord door de nazi’s. Celan, een

1961 schrijft zij een brief die Celan

woorden een groter lot kon bezweren. ZL

pseudoniem/anagram van zijn achternaam

waarschijnlijk nooit heeft gelezen, maar die

Antschel, verwerkte zijn persoonlijke

voor de schrijfster als een verlossing moet

ervaringen van de holocaust in zijn poëzie.

hebben gevoeld.

Tot zijn bekendste werken behoren de

Ondanks, of vanwege haar loyaliteit

Todesfuge uit 1948, Mohn und Gedächtnis

en liefde voor haar dichtersvriend legt

(1952) en Sprachgitter (1959).

Bachmann alle kaarten op tafel: ze zegt

Ingeborg Bachmann, Paul Celan. Een dramatische liefde. Brieven. Vertaald door Paul Beers. J.M. Meulenhoff, 2010.

dat Celan zichzelf tot slachtoffer maakt. De

15

zuiderlucht 11/2020

Angst

T

erwijl cijfers en grafieken in kranten, tijdschriften en tv-

programma’s voorbij schieten,

Het Geluid maakt muziektheater buiten de gebaande paden.

Oprichters Romy en Gable Roelofsen gebruiken hun studio steeds minder als werkplek. ‘Het zou vreemd zijn om te werken met mensen die afhankelijk zijn van de voedselbank, en dan veel geld uit te geven aan een decor.’

wordt het geheel steeds minder overzichtelijk. Ernst en afstand worden relatieve

Bits

begrippen en de nabijheid van het kwaad hangt als het zwaard van

Damocles boven ons.

Jeroen Bosch schilderde in de late middeleeuwen een prachtig drieluik Tuin der lusten

Arm en rijk in één koor

(1480-1490) , waarin het goed en kwaad van de wereld/de mens op raadselachtige wijze in duizelingwekkende figuren,

vaarwater: ze krijgen voor vier

beesten en fantasieën wordt

jaar ondersteuning van het

verbeeld.

Fonds Podium Kunsten en de

Als eenling word ik bedolven

Provincie Limburg.

We lopen door een donkere

en tracht op slinkse wijze mijn weg te vinden in de overdaad

gang, overal werkruimtes en

van beelden, verhalen en

studio’s, het is stil achter elke

toekomstvisies. Angst is een

deur. De ramen in het atelier

slechte raadgever maar valt in

zitten net boven ooghoogte,

mijn dagelijkse omgeving (even)

ze geven uitzicht op een egaal

niet meer weg te denken.

grijze lucht en een rij dichte

Ik hobbel door de jaren en zie

boomkruinen. Tussen de

gekleurde herinneringen aan me

takken glinstert het water van

voorbij drijven.

de Maas. Het andere raam biedt

We zijn er nog.

uitzicht op een stilstaande transportband. Een plek waar je de tijd makkelijk vergeet. ‘Die

MAT VAN DER HEIJDEN

kast stond hier de laatste keer nog niet, die zal mijn broertje er wel neer hebben gezet’, zegt Romy (1978).

De metalen stellingkast is gevuld met dozen, kratten en

R Mat van der Heijden, Do count (2020). Olie, wol en board, 40 x 48 cm.

bevindt zich naast de ENCI,

opschriften in een geheime

de deur open van AINSI,

de grote cementfabriek bij

codetaal: Bedomtrek “Er zijn

een groot industrieel

Maastricht die eerder dit jaar

dingen gebeurd” / WELTATEM

gebouw: ‘Ik was hier al een

de deuren sloot. Het lijkt haast

/ gerookte zalm / “Life is too

tijdje niet meer, deels vanwege

symbolisch: in een jaar dat de

good” / Calvarienberg. Bovenop

corona, deels omdat we dit

oude industrie tot stilstand

de kast tientallen pastelroze

jaar een transitiejaar hadden

komt en ook grote theaters en

geverfde fruitkistjes. In de

gepland. Laten we naar binnen

gezelschappen het moeilijk

andere hoek een rek met

gaan, Gable zal zo wel komen.’

hebben, komt Het Geluid

boeken en een vaal wit flesje:

voor het eerst in rustiger

Cementsluierverwijderaar.

De studio van Het Geluid

16

houten kisten, gelabeld met

omy Roelofsen zwaait

zuiderlucht 11/2020

‘We maakten acht jaar geleden al voorstellingen over onderwerpen waar men toen nogal allergisch op reageerde.’

⏤ ‘Zo kan je het zeggen ja. Weet

Dan komt Gable (1982) binnenlopen: ‘Tot een paar jaar

je, het fijne van de financiële

terug kregen we hier om de

zekerheid voor de komende jaren

zoveel weken een aankondiging:

is niet alleen het geld. Het is de

“LET OP, stofemissie!”. De dagen

mogelijkheid om nu nog dieper

erna zat alles in onze studio

in de materie te duiken, om met

onder een grijze waas. Als er dan

meer mensen samen te werken.

operazangers kwamen repeteren,

Er gaan nu meer stemmen mee

kregen die na een minuut of tien

spreken.’

een hoestbui.’

Gable: ‘En ons misschien een keer

Het Geluid bestaat al sinds 2006,

wat uitbundigheid veroorloven

het gezelschap groeide sindsdien

in de vormgeving. In het begin

heel geleidelijk. Was dat het plan?

maakte we voorstellingen met

Gable: ’We hadden vanaf het

bijna geen budget. De focus lag

begin het idee om voor de lange

daardoor volledig op het idee

adem te gaan. Je kan als jong

en dat zorgde voor een soort

talent snel gelanceerd worden,

minimalisme op het podium.

maar vaak verslapt die aandacht

Een paar stoelen, een TL-bak en

net zo snel weer. En op wie kan je

een stem. Dat werkte prima, als

steunen, als je niet zelf eerst een

beeld en idee. De komende tijd

goede basis hebt gecreëerd?’

willen we een voorstelling met

Vandaar de keuze om vanuit

Limburgse boeren maken, een

Limburg muziektheater te maken?

ander project maken we samen

Romy: ‘We hadden nooit zoveel

met game-verslaafden. Dat wordt

interesse in het centrum van de

allemaal wat minder minimal

theaterwereld, het aloude cliché

denk ik.’

dat het in de Randstad allemaal

Iets meer de extravagantie van

gebeurt. Daar maak je vooral

opera af en toe?

voorstellingen voor de collega’s

‘Zeker. Vaak klopte dat

uit het vak, hier moeten we op

minimalisme overigens perfect

zoek naar publiek. We hebben

waren rollen gebaseerd op een

thema’s wil doen.’

met ons idee. Toen we met

daar onze eigen methodes

cliché-beeld van de samenleving:

Romy: ‘We worden de laatste tijd

Common Chorale een voorstelling

voor ontwikkeld: we spelen bij

Nederlanders en Marokkanen.

ook vaker benaderd door musea,

wilden maken waarbij arm en

mensen thuis, werken samen

Door onze Indonesische roots

daar lijkt steeds meer interesse

rijk in één koor samen zouden

met de voedselbank, schrijven

pasten we qua uiterlijk nooit in

te zijn voor theater. Zo zijn we nu

zingen, had Davy allerlei ideeën.

teksten met game-verslaafden.

het plaatje, je bent het allebei

gevraagd door het Amsterdam

Maar uiteindelijk werd het steeds

Je probeert je zoveel mogelijk in

niet. Dus als we iets wilden doen,

Museum om een voorstelling te

minimaler, totdat hij deze gouden

te leven in de gemeenschappen

dan konden we het beste voor

maken over de Gouden Koets, die

vloer bedacht.’ Gable wijst naar

waarmee je werkt. Als je een

onszelf beginnen.’

daar tentoongesteld wordt.’

een aantal rollen isolatiefoam in

koor wil van bijstandsmoeders,

Het lijkt alsof jullie al de afgelopen

In de hoek van de studio

de hoek. ‘Het klopte perfect, het

ga je geen casting bij Theater

tien jaar experimenteerden met

staat een piano, hij gaat gebukt

glimt, het is goud en het kostte

aan het Vrijthof organiseren,

Corona-proof theater: een opera in

onder een gereedschapskist,

bijna niks.’

dat zijn een hoop drempels

virtual reality, voorstellingen voor

een stapel boeken en een doos

Romy: ‘Het zou vreemd zijn

teveel. Geen casting, maar een

een klein publiek op locatie, zoals

operatiehandschoenen. Onder

om te werken met mensen

kennismakingsgesprek bij het

parken en woonkamers.

de piano staan twee grote

die afhankelijk zijn van de

kindercafé, dan hoeven ze geen

Gable: ’Ja gek he? Maar het is niet

gasflessen. Romy: ‘Die gasflessen

voedselbank, en dan veel geld uit

oppas te regelen.’

alleen de vorm. We maakten acht

zijn van een kunstenaar die

te geven aan een decor.’

Je creëert als het ware je eigen

jaar geleden al voorstellingen

onze studio soms gebruikt om

theaterwereld?

over onderwerpen waar men toen

glas te blazen. Ook onze vaste

Gable: ’Ook door onze eigen

nogal allergisch op reageerde.

decorontwerper Davy van Gerven

ervaringen. De afgelopen jaren

Vluchtelingenproblematiek,

werkt hier aan maquettes en onze

Dit is het negende deel in een reeks

is het aanbod in toneelrollen

kolonialisme, de kloof tussen arm

studenten van I-Arts gebruiken

over kunstenaars en ontwerpers in

veel diverser geworden, maar

en rijk. Nu lijkt het alsof iedere

deze studio.’

hun werkomgeving.

toen wij begonnen als acteurs

culturele instelling iets met die

Jullie familie groeit…

JOEP VOSSEBELD

17

zuiderlucht 11/2020

V

andaag de hele middag in de tuin gewerkt. Flink opgeschoten, dus met voldoening. En naar het zich nu laat aanzien, een paar uur

later gedoucht en wel in mijn werkkamer tweehoog boven de grond, gelukkig zonder noemenswaardige spierpijn. Tuinwerk is voor mij geen corvee, ik zie het ook niet als therapie voor de gestreste, op advies van huisarts of psychiater naar evenwicht zoekende stadsmens, nee, ik doe het graag, als zodanig, zeker als er geen dringende andere dingen te doen staan.

En het hoeft ook niet per se stralend lenteweer te zijn om mij gehoor te laten geven aan de lokroep van de buitenlucht.

Vanmiddag waren de omstandigheden zelfs nogal bedenkelijk, het was druilerig, de bodem zompig, de lucht bedekt met nevelige wolkenslierten. Toch lukte het de zon om af en toe met wat timide licht het dikke, de hele tuin bedekkende tapijt van herfstbladeren in een warme, afwisselend goudgele en roodbruine gloed te zetten. Op die momenten vroeg ik me af of ik me niet beter als esthetisch begenadigd toeschouwer kon terugtrekken om het voor de hernieuwde De Tsjechische schrijver Karel Čapek in zijn tuin.

groei en bloei noodzakelijke opruimwerk aan de zachte maar ontzagwekkende en

De tuinier van het leven

grotendeels onzichtbare krachten van de natuur over te laten.

Maar dan dacht ik aan mijn vader, aan de woorden ‘winterklaar maken’, aan wat hij intuïtief moet hebben geweten over het verschil tussen een oorspronkelijke, aan haar eigen herscheppende potenties overgelaten natuur en de gecultiveerde stukken natuur die we tuin en park plegen te noemen en die nu eenmaal, net als die van de boeren, land-, tuin- en wijnbouwers, om gedisciplineerde toewijding van de mens

‘Net als de tuinier is de schrijver een stille hoeder van de continuïteit’, schrijft CYRILLE OFFERMANS in zijn deze maand te verschijnen Midden in het onbewoonbare. Een voorpublicatie.

vroeg. Grondbewerking is het begin van alle cultuur.

Ik zag mijn vader bijna verzaligd kijken naar de geurige bosgrond, waarvan hij elk jaar een paar forse zakken weggroef in het heuvelgebied in de omgeving. Ik zag hem verrukt de lucht opsnuiven, ik zag hem aan het werk, nooit gehaast, altijd nauwgezet en alleen, hij had geen behoefte aan hulp en verafschuwde de kletsende mens in zijn nabijheid. Als puber irriteerde die solistische traagheid me; later, toen hij ernstig ziek

18

zuiderlucht 11/2020

‘Alleen degenen die met hun armen over elkaar blijven werd en de tumor met vlammende pijn door zijn beenderen joeg, geneerde ik me voor die irritatie. Hij moet, denk ik nu, in

zitten, zeggen dat ons het

hardnekkige blokkade in het centrale zenuwstelsel plotsklaps ongedaan maken.

Maar er is meer. Net als de tuinier is de

de stilte en de traagheid van de natuur ook

ergste te wachten staat.’

schrijver een pleitbezorger, ja een stille

troost voor zijn eigen lot hebben gezocht.

⏤

hoeder van de continuïteit. Zijn schrijfdrang

De liefdevolle zorg voor zijn planten zou

komt voort uit het verlangen dingen te laten voortbestaan in woorden, hij zoekt

straks, als hij er niet meer was, beloond worden met veelbelovend nieuw leven voor

aanrichten. De tuinier is uit krommer hout

formuleringen die een afglans van de

wie achterbleven.

gesneden. Hij kent de cycli van de natuur.

wereld beloven, een concentratie van

Hij weet dat het bladgroen zich bijtijds

waarnemingen, ervaringen en inzichten

stille pleitbezorger van de continuïteit

heeft teruggetrokken in de takken, ziet

die het verdienen te worden doorgegeven.

genoemd, en zo voelde ik mezelf nu ook. Ik

midden in de winter al overal glanzende

Aan dat verlangen danken we de taal, het

snoeide heesters en bomen, ten dele met

kiemen en knoppen en verkneukelt zich op

alfabet, het schrift. De schrijver – en in zijn

de snoeischaar, maar ook, voor het ruigere

het moment waarop hij ze ziet openbarsten.

spoor de lezer – is bij uitstek de hoeder

Ik heb hem toen weleens op papier een

van de onbegrensde potenties van de

werk van forse, te ver uitgegroeide takken

Dat maakt de tuinier een opgewekt mens.

van zilverberken, magnolia, krentenboom

Als hij tegen eind augustus weet dat alles nu

geschreven taal, zeker in tijden als de onze –

en gingko, met de zaag; ik groef te dicht

snel zal verwelken en dat ‘spoedig de tijd

ruwe, onverschillige tijden, waarin we bijna

bij elkaar staande elzenstruiken met een

aanbreekt van herfstasters en chrysanten,’

dagelijks worden opgeschrikt door nieuwe

flinke kluit wortels uit en herplantte ze

schrijft Čapek, gaat hij niet bij de pakken

gapende afgronden van discontinuïteiten

in een meer overlevingskansen biedende

neerzitten, want hij weet dat ‘de lente het

op elk gebied.

omgeving; ik harkte de bladeren op het

hele jaar duurt en de jeugd het hele leven.

gazon bij elkaar, stampte ze in een teil tot

Er groeit altijd wel iets. Als men zegt dat

van het slothoofdstuk van Ruimten rondom

hanteerbare, aan elkaar klevende blokken

het herfst is, dan bedoelt men dat bij wijze

(1974), van Georges Perec, bij uitstek een

en vulde er behalve de groenbak wel zes

van spreken. We bloeien op dat moment

door de stad gevormde schrijver; maar ook

of zeven vuilniszakken mee, die ik morgen

gewoon op een andere manier: we groeien

hij ontkomt niet aan metaforen die in de

of overmorgen naar het milieupark drie

onder de grond en maken nieuwe uitlopers

buurt van de tuinier komen: ‘Ik zou willen

kilometer verderop zal brengen.

– er is altijd wel iets te doen. Alleen degenen

dat er plekken bestonden die blijvend

die met hun armen over elkaar blijven

waren, onbeweeglijk, onaantastbaar,

mezelf met het herlezen van een paar

zitten, zeggen dat ons het ergste te wachten

onaangeraakt en haast niet aan te raken,

aangekruiste fragmenten in het origineelste

staat. Alles wat bloeit en alles wat vrucht

onveranderlijk en geworteld; plekken

en verfrissendste tuinboek dat ik ken;

draagt, zelfs in november, weet niet wat

die konden dienen als referentie, als

sinds kort, moet ik zeggen, ik bedoel Het

herfst is maar kent alleen de goudgele

vertrekpunt, als bron.’

jaar van de tuinier door Karel Čapek. De

zomer; weet niet van verval maar alleen van

titel geeft het genre aan: Čapek voorziet de

ontkieming. Het jaar is zo lang dat er geen

proberen iets vast te houden, iets te laten

tuinier van een gebruiksaanwijzing voor

einde aan komt.’

voortbestaan: een paar scherp omlijnde

Morgen of overmorgen… nú beloon ik

het hele jaar, te beginnen in januari, want

Aldus bevestigt Čapek een gevoel dat ik

Ik citeer de eerste en de laatste alinea

En: ‘Schrijven: pijnlijk nauwgezet

brokstukken aan de groeiende leegte

het is een onvergeeflijk misverstand te

allang ken: dat van de nauwe verwantschap

ontrukken, ergens een vore, een spoor, een

veronderstellen dat er dan voor hem geen

van tuinieren en schrijven. Maar al te

werk aan de winkel is, tot en met december,

vertrouwd zijn mij de gelukkige momenten

afdruk of een paar tekens achterlaten.’ ZL

als ‘alles goddank klaar is’.

waarop de verbeelding zich tijdens de

Schrijver/criticus Cyrille Offermans is

ontspannen zorgzaamheid van het tuinwerk

medewerker van Zuiderlucht.

De tuinier is zorgzaam en geduldig. Hij weet dat de moeite die hij zich getroost

ongemerkt losmaakt van de bewegingen

vooralsnog nauwelijks iets zichtbaars

van de handen om een eerder aan het

oplevert, maar dat deert hem niet, hij weet

toetsenbord vastgelopen zin op sleeptouw

dat de vruchten van zijn arbeid zich pas

te nemen naar nieuwe, nog onbetreden

over maanden of zelfs jaren laten zien – het

verten. Vermoedelijk is dat trouwens geen

woord ‘resultaten’ probeert hij te vermijden,

privilege van de schrijver. Ook de niet-

het klinkt hem te clean, te berekend, te zeer

schrijvende tuinier, ja elke ontvankelijke

ontdaan van het beslissende, zijn schema’s

geest kan overvallen worden door iets

negerende aandeel van de natuur. Een strikt

wat wel een epifanie wordt genoemd,

lineair mens, iemand die eraan gewend

bijvoorbeeld door het overrompelende

is te bevelen, of het nu om zijn kinderen,

wonder van een ontluikende bloem of

zijn personeel, zijn apparaten of machines

een talige fluistering uit het diepst van

gaat, kan in een tuin alleen maar rampen

het geheugen, gebeurtenissen die een

Cyrille Offermans, Midden in het onbewoonbare.

Uitgeverij De Arbeiderspers, 624 pagina’s, 27,50 euro.

19

zuiderlucht 11/2020

MA DE

20

I N

BRABA N T

zuiderlucht 11/2020

in beeld

M

et Frank Lammers heeft de Brabantse

eenheid bestrijding synthetische drugs. Hij

drugsindustrie een gezicht gekregen,

seinde me in wanneer ze een lab binnenvielen en

dat van de gezellig-gevaarlijke

vertelde me waar dumpplekken waren. Ik stond

psychopaat Ferry Bouman in de Netflix-

continu op stand-by en de auto stond klaar om als

serie Undercover. In werkelijkheid speelt de

een soort persfotograaf snel ter plekke te zijn.’

productie en handel van drugs zich af buiten

Naast de vrij klinische beelden van crime

de schijnwerpers en zien we er niet veel van,

scenes plaatst Heerkens bijna traditionele

op de krantenberichten over ontmantelde labs,

landschapsfoto’s die hij in de directe omgeving

opgerolde plantages en ontdekte martelcontainers

nam. De weilanden met hier en daar een laantje

na. Pillendrukmachines draaien in lege stallen op

ogen sereen. Vaak hangen er versluierende slierten

afgelegen erven en de wietteelt op zolderkamers

mist boven. ‘Het zijn ogenschijnlijk onschuldige

wordt gecamoufleerd met stevige koolstoffilters.

landschappen. Deze foto’s heb ik genomen in de

Het is een stille, parallelle economie waarin

uren dat nacht overgaat in dag of andersom. Dat

miljarden euro’s omgaan en zo’n tienduizend

is het moment waarop de bovenwereld en de

mensen actief zijn, grotendeels in Zuid-Nederland.

onderwereld langs elkaar heen schuren.’

Voor Made in Brabant, het project waarmee hij

Heerkens heeft het werk dat hij tot nu toe

onlangs afstudeerde aan de Koninklijke Academie

maakte gebundeld in een digitaal gedrukt boek in

voor Beeldende Kunst in Den Haag, dook Stan

gelimiteerde oplage. Hoewel hij nog een uitgever

Heerkens in de drugswereld van de provincie waar

zoekt gaat hij voorlopig door – ‘zolang ik nog mee

hij opgroeide. Voor eerdere projecten verdiepte hij

mag met de politie’ – om het overzicht van de

zich in verborgen aspecten van de maatschappij.

Brabantse drugsindustrie zo volledig mogelijk te

Zo reconstrueerde hij het leven van een familielid

maken. ‘De kaart achterin de publicatie waarop

dat tijdens de Tweede Wereldoorlog bankier van

alle opgerolde druglabs staan, zal uiteindelijk

het verzet was maar daar altijd over had gezwegen.

helemaal ingevuld zijn.’

Ook maakte hij een fotoserie over spionage bij bedrijven en ambassades in Den Haag.

EDO DIJKSTERHUIS

Bij Made in Brabant kostte het hem ruim een halfjaar voordat hij een bruikbare ingang had.

‘Mijn eerste contact was een boswachter die regelmatig chemisch afval vond en daarover aan de bel had getrokken’, vertelt hij. ‘Via-via ben ik terechtgekomen bij het hoofd van de politie-

Stan Heerkens, Made in Brabant. Te bestellen via stanheerkens.com

21

zuiderlucht 11/2020

f

e

u

Bijdragen van Dieter van den Bergh, Pascalle Mansvelders, Wido Smeets en Anneke Wolfswinkel

ter ere van zijn honderdste geboortejaar, in Venlo, Heerlen en Rotterdam, richten de spotlights op het ‘verboden’ aspect van zijn

i

De illusie van de tijd

Aart van Asseldonk oogt als een traditionele, esthetisch schouw. De gouden sokkel duidt op

van het verzet in het Limburgs

design museum in Kerkrade. Om

eeuwigheid, de wormgaten in de

Museum in Venlo presenteert ‘wat

ons nog maar eens in te wrijven hoe

houten kast daarentegen vertellen

niemand tot nu toe mocht zien’ -

we ons leven laten beheersen door

het verhaal van verval en eindigheid.

terwijl het werk van De Haas juist

de manisch doortikkende klok.

een schrijnende aanklacht tegen

Terwijl we verdomd goed weten dat

dus is er ook hier een app in het

hypocrisie is. De presentatie

de registratie van tijd een illusie is.

spel: de Smarter Time App (2015)

Tegendraads. Aad de Haas – 100

Chronologie is een mind fuck, een

slaat op hoeveel tijd de gebruiker

jaar in Schunck Heerlen is qua

povere poging tot ordening. ‘Het

besteedt aan werk, privéleven en

integriteit, indeling, presentatie

verschil tussen verleden, heden

rust. Laat minister Hugo de Jonge

en vormgeving een juweel. Ze

en toekomst is een illusie’, zei

het niet weten – al is het Vaticaan

geeft alle ruimte aan de grote

Albert Einstein al, ‘maar wel een

hem hoe dan ook voor. De katholieke

expressionistische doeken,

hardnekkige.’

voorhoede in Rome lanceerde vorig

overschreeuwend in vorm en

Gelukkig zijn er in Time Matters,

We leven in de surveillance society,

jaar Erosary, een in een armband

zoals de tentoonstelling over tijd

geïntegreerde app waarmee de kerk

de mens als onderdeel van dat bijna

heet, ook klokken die stilstaan.

jongeren in hun digitale domein wil

onmenselijk spektakel dat leven

Nacho Carbonell ontwierp de

bereiken. De app registreert hoe

heet. Tegelijkertijd krijgen de kleine

Fleeting Clocks (2014), een metalen

lang de gebruiker bidt; het ding

ingetogen doekjes alle rust om

borstel die heen en weer schuurt

wordt geactiveerd door er een kruis

fijntjes maar vilein tot in de ziel te

over een stuk zeep. De borstel legt

op te slaan.

snijden. Het is alsof ze licht geven

voortdurend andere lagen, kleuren

Het oeuvre van de kunstenaar Aad

– terwijl De Haas hier juist intens

en structuren bloot: door de tijd

dwangneuroses volop de ruimte

de Haas (1920-1972) brengt ons oog

donkere kleuren gebruikt.

veranderen we voortdurend van

geven. Al bestaat er nog hoop. De

Het is die paradox die toegang

gedaante. In Cube staat het ding

samenstellers van Time Matters

dat ‘gevolgen van bezetting en

verschaft tot de diepere lagen van

bewegingloos stil; een video laat

halen de Amerikaanse schrijver Gore

bevrijding’ genoemd kan worden.

zijn werk, dat tot de dag van vandaag

zien dat hij wel degelijk werkt.

Vidal aan: ‘Het meest interessante

Bijna een halve eeuw na zijn dood is

huiveringwekkend interessant is. De

zijn werk nog opvallend relevant.

inkijk in zijn ziel laat ons voelen wat

Now (2012), een kinetische klok

tijd uitwist. Drie uur verstrijken alsof

Bij zijn eerste grote tentoonstelling

zich aan moois en gruwelijks afspeelt

met een klepel die afhankelijk van

het drie minuten waren.’

in zijn geboortestad Rotterdam in

in een mensenleven, en hoe dat

de hoeveelheid zand die door een

Het schrijven van een stukje als

1943 werd het werk van De Haas

met elkaar kan samenhangen. Hier

trechter loopt op een gong slaat.

dit kost al gauw een uur of drie. U

door de Duitse bezetters in beslag

is een kunstenaar aan het werk die

Maar niet hier. De trechter is leeg,

als lezer bent er in nog geen drie

genomen en ‘ontaard’ verklaard.

met een in de huidige tijd bepaald

en wordt niet bijgevuld. Een omissie

minuten doorheen. Dat wringt.

De Haas werd gearresteerd, de

niet alledaags lef zijn verborgen

van het museum, of een statement

Het lijkt niet eerlijk. Een schrale

intensieve verhoren en maanden­

kwetsbaarheid en angsten toont,

– om het tijd-is-een-illusie-concept

troost voor de schrijver is dat de tijd

lange opsluiting die volgden hebben

en ons daarmee een niet altijd even

hem voor het leven gevormd. Na

prettig ogende spiegel voorhoudt.

zijn vrijlating verhuisde hij met

(PM)

zijn vrouw naar Zuid-Limburg,

Tegendraads. Aad de Haas – 100

waar hij als katholieke kunstenaar

jaar. Van 22/9 t/m 21/2 in Schunck

warm werd onthaald. Hij kreeg

Heerlen. Ook over Aad de Haas:

opdrachten, maar zijn werk werd

Verboden kunst in het Limburgs

ook regelmatig afgekeurd en zelfs

Museum Venlo. schunck.nl

verwijderd. Zijn beeldtaal werd als te

limburgsmuseum.nl

in oog met een stukje geschiedenis

kleur, die alle nadruk leggen op

Maarten Baas ontwierp Just About

heftig ervaren.

De Haas vermengde universele



thema’s als religie, vrijheid, dood en seksualiteit met een persoonlijk mensbeeld. Drie tentoonstellingen

22

The Time Is Ticking (2015) van

Er hangen veel klokken in Cube

Aad de Haas

Donkere schilderijen die licht geven

van Einstein te benadrukken?

verantwoorde klok voor op de

oeuvre.

De tentoonstelling In de geest

l

The Time Is Ticking (2015) van Aart van Asseldonk

Het besef van tijd maakt dat we

aspect van het schrijven is dat het de

zuiderlucht 11/2020

l

e

er niet toe doet. Uiteindelijk zijn

t Sonna kocht 125 gobelins,

o bijdrage aan dat debat. (AvW)

zowel schrijvers als lezers, net als

Europese wandtapijten uit de 18e ,

Victor Sonna, 1525. Van 18/7 t/m

alle andere mensen, niet meer dan

19 en 20 eeuw, met taferelen van

30/5 in het Van Abbemuseum in

sterrenstof. (WS)

jachtpartijen en plattelandsidyllen.

Eindhoven. vanabbemuseum.nl

Time Matters, van 1/6 t/m 3/1 in

Hij bewerkte die, of beter gezegd:

Cube Design Museum Kerkrade.

verwondde en vervormde die, met

cubedesignmuseum.nl

onder meer rubber en suiker. Die

expodarwin.be

materialen zijn een verwijzing naar

e

e

de producten waarmee Europeanen 

mede door de uitbuiting van de tot slaaf gemaakten hun welvaart

Twee kanten

n



De fotograaf moet hangen

vergrootten.

In de met rubber overgoten

Het moet maar eens gedaan zijn

doeken zijn afdrukken te zien van

met de macht van de fotograaf. Aan

In 2015 was de Eindhovense

ijzeren ketens en andere dwang-

het kruis met hem! Alle macht aan

kunstenaar Victor Sonna in een

en martelwerktuigen, en van

de modellen!

kringloopwinkel in New Orleans.

Afrikaanse sculpturen. Terwijl de

Lotte van Eijk Is dik. Wij mogen dat

Zijn oog viel op een vreemd

frivole dames op de wandtapijten

zeggen, want dat zegt ze zelf ook,

ding van ijzer, dat leek op een

nog zichtbaar zijn, laat Sonna

en is er zelfs damn proud of. Ze

set handboeien. ‘152’ stond erin

letterlijk een andere kant van de

bombardeerde zichzelf tot model en

gekerfd. Hij kocht het, en pas

geschiedenis zien. In de installatie

body positive activist. Dik zijn, maar

Gastcurator en fotograaf Jan

later kwam hij erachter dat het

zijn ook een zestal video’s te zien

toch verdomd sexy, het kan. Ook dat

Hoek (1984) draait in dit project

ketens waren, gebruikt om tot slaaf

met impressies van onder meer

mogen wij zeggen van het Monster

de klassieke rolverdeling tussen

gemaakten te boeien.

straatbeelden in een niet nader

van Wokeness, want zo noemt ze

fotograaf en model radicaal

Het werd het begin van een

aangeduid land in Afrika en de

zich zelf. En okay, ze laat het ook

om, om zo de traditionele

zoektocht naar de geschiedenis van

kerkers van een slavenfort.

zien in haar smaakvolle lingerie.

machtsverhoudingen ter discussie

Bruin Parry. foto Leo Veger

de trans-Atlantische slavenhandel,

1525 was twee jaar geleden al

die ook deel is van de geschiedenis

klaar, maar pas nu was er bij Van

op de expo Power to the Models in

(een keer) tegen te gaan. De

van Nederland. Sonna zelf is

Abbe ruimte in de programmering.

het Stedelijk Museum in Breda,

gefotografeerde krijgt zelf alle

geboren in Kameroen, en kwam

Wereldwijd en ook in Nederland

in het kader van BredaPhoto.

macht, van locatie tot aankleding en

toen hij twintig jaar was naar

zijn felle discussies gaande rond de

Sommige modellen lijken moetjes,

tot het auteurschap en auteursrecht

Nederland. Hij studeerde aan de

doorwerking van de geschiedenis

zoals de lokale superster DJ Tiësto

aan toe. Het is een prikkelend

Design Academy in Eindhoven en de

van slavernij, met dringende vragen

(die laat zien hoe je dromen

uitgangspunt.

AKV|St. Joost in Den Bosch. 1525 is

over schuld en erkenning. Het

bewaarheid kunnen worden – het

zijn eerste grote solotentoonstelling

uitstel van de presentatie van 1525

zal wel), en de duurzame veehouder

multidisciplinair kunstenaar Bruin

in zijn woonplaats. De titel verwijst

blijkt achteraf een gelukkige timing:

die hier mag uitpakken met een

Parry komt de discussie tot een

naar het jaar waarin het eerste

deze poëtische en indringende

promocampagne.

kolkende climax. In een clip op een

trans-Atlantische slaventransport

tentoonstelling vormt een zinvolle

Van Eijk is een van de elf modellen

Spannender zijn de foto- en

te stellen, en stigmatisering

In de discohoek van fotomodel en

videoscherm danst en zingt Parry,

videoseries rond Jyoti Westrate, een

geboren met het syndroom van

schilderachtig mooi door Dagmar

Down, zijn onnavolgbare versie van

– ze liggen op een sokkel – laat

van Weeghel in beeld gebracht

Michael Jacksons Thriller. Om hem

Sonna de resultaten zien van

gelegenheidsmodel dat meer over

heen danseressen. En fotograaf

zijn onderzoek, dat hem onder

de dubieuze praktijken achter haar

Jan Hoek. Hij hangt, half naakt,

andere naar Suriname en Ghana

adoptie wil weten. Of de sessies

vastgenageld aan een kruis. Lekker

voerde. Dat doet hij in een

rond The Ghost Rider, een stijl-icoon

pûh, eigen dikke schuld, altijd

ronduit spectaculaire installatie,

op een customized motor uit een

maar de macht willen hebben, lijkt

die voor de steigerbouwer van

sloppenwijk in Nairobi, en de serie

Parry te willen zeggen. Hoek kijkt

dienst een enorme uitdaging

over Mohan, een medewerker van

schuldbewust toe: hij had het nog zo

moet zijn geweest: 25 meter

Defensie die niet voldoet aan het

goed bedoeld. (DvdB)

hoog, onregelmatig gevormd, met

militaire stereotype (wit, masculien

Power to the Models, van 9/9 t/m

platforms en trappen. Daarin zijn

en über-hetero), maar queer is en

29/11 in het Stedelijk Museum

125 kunstwerken opgehangen, vrij

van Indiase komaf. Hoe hem dat

Breda. stedelijkmuseumbreda.nl

zwevend zodat je ze van alle kanten

afgaat in de kazerne wordt er hier

plaatsvond.

Met de ketens als beginpunt

kan bekijken.

De installatie van Victor Sonna in het Van Abbe.

jammer genoeg niet bijverteld.



23

zuiderlucht 11/2020

24

Anneke Eussen en Bram Braam in kasteel Oud-Rekem: ‘Het kunstenaarsbestaan is nooit echt zeker. Je moet je aanpassen, aanpakken en doorgaan.’ foto Harry Heuts

zuiderlucht 11/2020

Gevormd door de Großstadt Los van elkaar vielen Anneke Eussen en Bram Braam voor de rauwheid, de doe-het-zelf-mentaliteit en anarchistische inslag van de kunstenaarsstad Berlijn. Die invloeden, constateert EDO DIJKSTERHUIS, komen nu samen in een duo-tentoonstelling.

Z

e zijn geboren

Maastricht, allebei heel behapbaar. Mijn

haar kunstenaarschap was een toegenomen

Limburgers, behoren

tweede fase opleiding was het HISK in

focus. ‘Te vaak wilde ik alle ideeën in mijn

tot dezelfde generatie

Antwerpen, dat ook erg gezellig is. Maar

hoofd in het volgende werk stoppen. Nu

en maken allebei

als het te comfortabel wordt, zit dat

volstaat één verhaal, en beperk ik me tot de

sculpturaal werk

verandering in de weg en gebeurt er creatief

essentie.’

waarin de link naar

te weinig. Ik moet frictie voelen.’

architectuur nooit ver

Die dacht ze te vinden in Brussel ,maar

Ook bij Braam heeft de grootstedelijke omgeving een directe invloed op zijn werk.

weg is. Onbegrijpelijk

haar toenmalige vriend kwam daar

Hij zoekt de visuele poëzie die opgesloten

eigenlijk dat het werk

vandaan en die wilde iets anders. Dus werd

zit in lantaarnpalen, vuilnisbakken, hekken

van Anneke Eussen (Kerkrade, 1978) en

het Berlijn. ‘Ik had de stad een paar keer

en brokken sloopafval, en verwerkt die

Bram Braam (Sittard, 1980) nooit eerder

bezocht en ik snapte er niets van. Stapte

tot Mondriaaneske collages of sculpturen

samen te zien was – zoals nu, met de

je in een taxi en vroeg je naar het centrum

waarbij de grens tussen readymade en

presentatie Cycle in het Tilburgse Park.

dan werd je vreemd aangekeken. Er ís geen

constructie bewust vaag blijft. De grondstof

centrum. Ik liep er verloren en begreep

voor zijn kunst vindt hij op de talloze

Het zaadje voor de samenwerking werd

eerlijk gezegd niet waarom iedereen die

bouwplaatsen in Berlijn of gewoon bij het

geplant tijdens Art Rotterdam 2015. Daar

stad nou zo geweldig vond. Wij huurden

grofvuil.

werd Braam door een vriend geattendeerd

een fabrieksetage in Neuköln en pas via

op het werk van Eussen. ‘Braam: Hij

collega-kunstenaars die ik ontmoette bij

over het organisme van de grote stad.

noemde het werk dat hij daar had gezien ‘de

een werkplaats leerde ik Berlijn kennen. De

Dan kun je beter terecht in Berlijn dan

vrouwelijke versie’ van mij. En ik herkende

omslag kwam toen ik de informatie leerde

in een kleine stad in Nederland’, vertelt

daar wel wat in.’ Eussen knikt: ‘Wij delen

lezen die in mijn materiële omgeving lag

Braam, die in 2010 voor een residency in

een bepaalde gevoeligheid voor dingen

opgeslagen, de geschiedenis die achter

de Duitse hoofdstad terecht kwam. ‘In de

in de openbare ruimte die voor anderen

en onder de lelijke nieuwbouw zit. Toen

drie maanden dat zo’n programma duurt,

onzichtbaar zijn.

pas begon ik Berlijn te koesteren als

kun je zo’n stad niet leren kennen. Maar de

onuitputtelijke bron van verandering.’

rauwheid van de omgeving sprak me enorm

Wat ze nog meer delen is een Duits verleden. Eussen trok in 2006 naar Berlijn.

Eussen maakte werk met objecten die hun

‘Ik wilde na mijn afstuderen werk maken

aan. Toch was het de eerste jaren moeilijk

‘Ik ben opgegroeid in Vaals en heb daarna

oorspronkelijke functie hadden verloren.

en heeft het even geduurd voor ik mijn plek

gestudeerd aan de kunstacademie in

Maar het belangrijkste effect van Berlijn op

gevonden had.’

25

1 1 feb 24 jan

Hedendaags design rond leven en dood

Een reis in en door de tijd

Info & tickets cubedesignmuseum.nl

Fotografie: gesubsidieerd door de Provincie Limbur g

Serge Technau Francesco D’Angelo

zuiderlucht 11/2020

‘Als het te comfortabel wordt, zit dat verandering in de weg en gebeurt er creatief te weinig. Ik moet frictie voelen.’

⏤

Wel was hij meteen gecharmeerd van

alleenstaande moeder van een zoontje. Het

de Berlijnse doe-het-zelf-mentaliteit.

was de omgekeerde wereld dat mijn familie

‘De kraakbeweging was en is actief, er

telkens naar mij toe reisde. Ik had ook wel

zijn urban gardeners en veel initiatieven

zin in Nederland, ik was er intussen vijftien

van bewoners die actief invloed willen

jaar weg. Ik ging niet terug naar oud en

uitoefenen op hun leefomgeving. Dat tegen

bekend, maar naar iets nieuws.’

de regels ingaan zit in het DNA van de stad, en ook in mijn sculpturen.’

‘Elke week zaten wij met een groep

Inmiddels woont en werkt ze in Vaals, het stadje waar ze opgroeide, binnen bereik van Aken, Keulen en Brussel maar toch low

kunstenaars in een barretje aan de

budget. ‘Doordat ik uit de stroomversnelling

Kottbusser Damm’, herinnert Eussen

van de stad was gestapt, kon ik eindelijk

zich. ‘Wanneer de politie kwam om de

reflecteren op twintig jaar dag en nacht

drankvergunning te controleren, wezen

doorwerken. Ik heb nu voor het eerst een

we op een schilderij aan de wand: kijk, dit

privéleven, met hobby’s. Ik realiseer me: dit

is een opening van een expositie. En dat

ben ik ook. Je wordt completer.’

mocht dan gewoon. Later begon ik met

Braam voelt zich nog steeds op zijn

vrienden aan de Potsdammerstrasse een

gemak in Berlijn. Hij heeft een door de

eigen ‘Produzentengalerie’ genaamd LSD.

stad gesubsidieerd atelier op loopafstand

Ook dat kon zomaar.’

van zijn huis; de straten, binnenhoven

Die vrijheid heerst er nog steeds, zegt

en pleinen blijven een ideale vindplaats

Braam, ondanks de gentrification, snel

voor de materialen waar hij mee werkt.

stijgende huren en opkomst van blue chip

Toch denkt ook hij wel eens over de verre

galeries die waardevast werk verkopen van

toekomst. ‘Ik voel me verwant met de stad

vinden. ‘Lekker hard doorwerken in het

bekende kunstenaars. ‘In Nederland moet

maar ik ben nog steeds een Nederlandse

atelier’, vat Braam de afgelopen periode

je voor het openen van een pop-up bar of

kunstenaar in Berlijn. Met mijn vriendin

samen.

tentoonstellingsruimte eerst naar de Kamer

hebben we het wel over Gent als volgende

van Koophandel en allerlei formulieren

woonplaats, of anders Eindhoven of

goede beurs gehad in Miami, waar al

invullen.’

Rotterdam.’

mijn werk werd verkocht, zelfs aan een

Bram Braam, How Long Is Now, 2019. foto M. Temme

‘Ik heb in december vorig jaar een heel

Dat Eussen en Braam elkaar voor dit

bestuurslid van het Guggenheim Museum’,

jaar in Berlijn blijven; het werden er tien.

dubbelinterview ontmoeten in Kasteel

vertelt Eussen. ‘Dan maakt je carrière echt

‘Voor mij was het een geweldige plek om

Oud-Rekem, waar Braam meedoet aan

een sprongetje. Nu is het zaak om dat

te wonen en werken. Berlijn is de jongste

de groepstentoonstelling Mirrors of Time,

niveau vast te houden.’

stad van Europa, zij het dat wij sneller oud

is uitzonderlijk. Ze hebben een druk

Braam: ‘In deze bizarre crisis heb ik voor

worden dan de stad. Op enig moment was

tentoonstellings­programma, terwijl door

het eerst werk verkocht via Instagram.

ik toe aan een nieuwe fase. Er was een ander

corona het sociale verkeer op een laag

Maar ik maak me zorgen over de beurzen

soort frictie ontstaan: ik was inmiddels

pitje is komen te staan. Niet dat ze het erg

die dit jaar massaal zijn geannuleerd. Daar

Aanvankelijk wilde Anneke Eussen twee

ben ik grotendeels van afhankelijk en het is de vraag of mensen straks nog durven te komen.’ Eussen stelt hem gerust. ‘Als ze voor voetbalwedstrijden een sneltest invoeren, dan zullen ze dat bij beurzen niet nalaten. Met timeslots en controles zullen de beurzen weer opstarten. Bovendien: het kunstenaarsbestaan is nooit echt zeker. Je moet je aanpassen, aanpakken en doorgaan.’ ZL

Anneke Eussen, 3 Leap Seconds, 2020, glasplaten en verweerde autoruiten.

Berlin Baustelle, van 18/10 t/m 29/11 in Cacaofabriek Helmond. cacaofabriek.nl Bram Braam en Anneke Eussen, Cycle. Van 7/11 t/m 20/12 in Park, Tilburg. park.nl

27

zuiderlucht 11/2020

Blendr & Filtr MISOOGSTEN _ ‘Het is aannemelijk

De voorkeur van...

Kiki van Eijk

dat de ondergang van het West-Romeinse Rijk in 476 deels veroorzaakt werd door klimaatschommelingen en misoogsten.

Minstens even belangrijk was het feit dat het Rijk te zwak was om daar adequaat op te reageren.’

Klimatologe Valerie Trouet wil dat we vaart maken met het repareren van de toekomst.

Douchen met bronwater

Johan Simons (74) vindt dat een regisseur een

D

bedrijven door deelt ontwerpster

vochten niet voor een ideaal, ze vochten op

zekere leeftijd moet hebben om King Lear te

Kiki van Eijk wat ze leest en luistert.

bevel.’

regisseren.

‘Eigenlijk heb je niet veel nodig om

PEDANT _ ‘Het klinkt misschien pedant, maar ik vind echt dat ik nog beter kan worden. En daar wil ik nog even mee door.’

ruk is ze, met haar eerste

gedronken en liederen gezongen met

overzichtstentoonstelling

elkaar. Door het boek werd ik weer met

Gedachtenspinsels. Tussen de

mijn neus op de feiten gedrukt: die soldaten

gelukkig te zijn.’

RECHT OP CULTUUR _ ‘Ons volk heeft recht op een eigen cultuur. Als

BOEK _ ‘Ken je het boek Oom

Met Joost, mijn man, zijn we tijdens de

oorlogsverslaggever weet ik: de genocide begint

Oswald? De schurk in een verhaal

meubelbeurs van Milaan naar het Teatro alla

altijd met het vernietigen van de cultuur.’

van Roald Dahl bedenkt een manier

Scala geweest. We huurden een ruimte bij

Opperpiet Arnold Karskens legt uit waarom

om geld te verdienen en begint een

heel lieve mensen en na dagen hard werken

Ongehoord Nederland met een Zwarte

handel in sperma. Voor ongelukkige

nodigden ze ons uit met hen mee te gaan.

Pietenjournaal komt.

vrouwen die een kind willen krijgen

Heel bijzonder was dat. Normaal gesproken

van beroemdheden ontfutselt hij

wandel je daar niet zomaar naar binnen

BASISBEHOEFTE _ ‘Het is een

sperma van Nietzsche, Picasso,

maar ineens zaten wij in hun familiesuite.

basisbehoefte. Een concert kan een verlichte,

sommige koningen. Toen, in de

Dat blijft mij altijd bij, ook al ben ik

spirituele gebeurtenis zijn.’

jaren zeventig, leek dat misschien

helemaal geen operafan. Klassieke muziek

De nieuwe Paradiso-directeur Geert van Itallie

toekomstmuziek, maar daar zitten

vind ik mooi, maar ik word er ook wat triest

heeft er nog alle vertrouwen in.

we op dit moment helemaal niet

van. Het doet mij denken aan de kerk waar

ver vanaf. Heel grappig en amusant

ik vroeger altijd naartoe moest.’

TERUG: ZWARTE PIET _ ‘Zo lang de

beschrijft hij de maakbaarheid van

Nederlandse onder- en middenklasse de luxe

de samenleving.

heeft zich druk te maken om Zwarte Piet, kan

Onlangs las ik het boek van Rutger

FILM _ ‘David Lynch vind ik een van de beste filmmakers. Ik houd van het abstracte

de economische elite comfortabel achterover

Bregman, De meeste mensen deugen.

in zijn werk zoals in Lost Highway en de

leunen en doorbouwen aan haar dynastieën.’

Ik kan mij zo in de basisgedachte

onvoorspelbare sfeer van Twin Peaks.

Volgens presentator Sander Schimmelpenninck is

van zijn verhaal vinden. Als ik de

Tegelijkertijd vind ik het creepy en eng,

Nederland te calvinistisch voor linkspopulisme.

keuze heb om iets te wantrouwen of

maar dat fascineert mij dan ook weer.

niet, dan doe ik dat niet. Liever kost

Een andere geniale film is Dancer in the

EN: DE BAARD _ Bij Jinek beweerde

het mij iets, dan dat ik bij voorbaat

Dark van Lars von Trier. Hij is duister en

journalist Jeroen Smit, die tegenwoordig ook

het geloof in de mensheid verlies. Ik

ongezellig, je gaat er echt niet blij van

een baard heeft, dat we na corona ‘met zijn

vind het wel stoer van hem dat hij

naar huis maar er zit iets in waardoor je

allen verantwoordelijkheid moeten nemen.’ Ja,

dat zo groot uitdraagt.

meegezogen wordt. Björk, die de hoofdrol

dat zal wel, dacht ik, maar vertel ons liever over

28

THEATER _ ‘Ik heb een heel mooie herinnering aan een specifiek bezoek.

Wat mij het meest is bijgebleven

speelt en de muziek schreef, heeft een

je baard. Waarom hij er is, wat hij betekent en

uit het boek, en ik was verbaasd

absolute eigenheid. Wat ik mij herinner

bezweert. Dan zien we daarna wel verder.’

dat ik dat niet wist, is dat in de

is hoe iets alledaags, een arbeidster uit

Journaliste Daniela Hooghiemstra onderzoekt de

Eerste Wereldoorlog Franse en

de fabriek die eentonig werk doet, een

relatie tussen hoofd- en bijzaken.

Duitse soldaten op de grens samen

sprookje wordt en hoe zij opgaat in het

Kerstmis hebben gevierd. Op de

ritme van de machines die op en neer

grenslinie hebben ze bier en wijn

stampen.

zuiderlucht 11/2020

Boeken top 10 1 — Marieke Lucas Rijneveld De avond is ongemak (8)

De eerste grote overzichts­ tentoonstelling van ontwerpster Kiki van Eijk (Tegelen, 1978) is nu te zien in het Textielmuseum in Tilburg.

Kiki woont met haar man, ontwerper Joost van Bleiswijk, en hun twee zoontjes in Eindhoven.

Kiki van Eijk, Gedachtenspinsels.

Van 26/9 t/m 12/9/21 in het Textielmuseum Tilburg. textielmuseum.nl

2 — Arthur Japin Mrs. Degas (-)

3 — Rutger Bregman De meeste mensen deugen (1)

4 — Ottolenghi Flavour (-)

5 — Raynor Winn De wilde stilte (3)

6 — Peter Waterdrinker De rat van Amsterdam (2)

7 — Merlijn Kamerling Nu ik je zie (-)

8 — Elena Ferrante Het leugenachtige leven van

‘Klassieke muziek vind ik mooi, maar ik

volwassenen (-)

word er ook wat triest van.’

9 — Stefan Hertmans

⏤

Opgang (-)

10 — Kluun Familieopstelling

Films hebben een sterk effect op mij

en design in. Zijn werk is heel autonoom

omdat ik gevoelig ben voor prikkels. Neem

en gaat de ene keer over architectuur

die psychedelische film Fear and Loathing in

en dan weer over een product. Hij is

Las Vegas, ik werd er kotsmisselijk van, alsof

een van de leden van Memphis, een

ik zelf in een trip zat.’

designcollectief uit de jaren tachtig dat heel baanbrekend was. Ik had er niks

MUZIEK _ ‘Sinds twee jaar luister ik veel

mee toen ik op de designacademie zat,

naar Michael Kiwanuka. Ik kan helemaal

pas later zag ik hoe revolutionair het

opgaan in zijn sfeervolle muziek, gelukkig

was. De kunstenaars gingen totaal weg

niet zo heftig als in films of klassieke

van de bestaande normen en esthetiek.

muziek. Voor Afrika, waar hij vandaan

Zij combineerden allerlei materialen,

komt, heb ik een zwak. Ik heb er veel

de functie werd ondergeschikt aan de

gereisd en ga ook altijd naar North Sea

vorm. In de productvormgeving was

Jazz, met invloeden van wereldmuziek.

deze manier van kijken naar dingen niet

Dat primitieve van landen als Madagaskar

eerder vertoond.’

en Kameroen, daar houd ik wel van. De landen zijn ongerept en puur, de mensen

ADRIENNE PETERS

leuk, kleurrijk en positief. Zelf ben ook een buitenmens. Uiteindelijk hebben we niet veel nodig om gelukkig te zijn. Dat houd ik mijn kinderen ook regelmatig voor.

The Missing Inks

Want eigenlijk is het toch bizar dat we hier douchen met bronwater en er onze auto mee wassen.’

KUNST _ ‘De beeldhouwer John Chamberlain maakt heel bombastisch werk. Totaal tegenovergesteld aan wat ik doe, maar daarom zo interessant. Ik vind hem onorthodox in zijn kleurgebruik en

BOEK EN PLAAT _ Zou Utopia Avenue van David Mitchell deze top-10 gaan halen? Het boek gaat over een fictieve popband die door de schrijver als vehikel wordt gebruikt om het belang van de muziek in de jaren zestig te karakteriseren.

Er zijn mensen, ik ben een van hen, die zich afvragen hoe hun bestaan er uit zou zien zonder muziek en zonder boeken. De vraag is onbeantwoordbaar. Zo’n leven is letterlijk onvoorstelbaar.

Maar boeken óver muziek? Op aanraden van een vriend las ik ooit De cellosuites (inderdaad, over Bach) van Eric Siblin. Heerlijk boek. En verder?

Opgegroeid met popmuziek heb ik nog nooit één boek over het genre uitgelezen. Ik had genoeg aan de muziek.

In Remain in Love beschrijft drummer Chris Frantz de geschiedenis van Talking Heads. In een recensie lees ik dat het Brian Eno was die David Byrne, het brein van de band, losweekte van de rest. Heel vreemd is dat niet. Byrne heeft in één vinger meer talent dan de drie andere bandleden in zes handen.

Over Byrne gesproken. In Bicycle Diaries beschrijft hij de steden die hij tijdens zijn tournees met de fiets verkende. Uit de fragmenten die ik las, klonk een man die zichzelf interessanter vindt dan zijn omgeving. Prima, zo lang hij goede muziek blijft maken, en ik zijn boek aan de kant kan leggen.

Nog verder terug in mijn jeugd was er Black Sabbath. De hitsingle Paranoid bracht me als bibberende puber in een ander universum. Hun eerste plaat is 50 jaar oud, er verschijnt een jubeleditie. Ik ga hem kopen, for old times’ sake.

Het boek dat ongetwijfeld gaat volgen, sla ik over. (WS)

zijn vormentaal, met al die stapelingen.

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers

Het lijkt of hij gewoon dingen op elkaar

van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten

stapelt, maar er is wel over nagedacht. Niet

Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard),

minimalistisch, wel verfrissend en puur.

Andrea Branzi zit tussen beeldende kunst

Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune

themissinginks.com

(Maastricht).

29

zuiderlucht 11/2020

Victor J. Papanek, Gallery of Living Arts, Corona Del Mar, CA, Entrance Lobby, ontwerp voor een tentoonstellinsruimte, 1949 – 1952 © University of Applied Arts Vienna, Victor J. Papanek Foundation

‘IS ER HIER IEMAND NORMAAL?’ Victor Papanek, een van de grondleggers van social design, zocht graag de extremen op. WIDO SMEETS bezocht de presentatie Design for the Real World. ‘De problemen die hij aan de kaak stelde, zijn nog steeds niet opgelost.’

30

zuiderlucht 11/2020

H

et romantische beeld over de

en halfnaakt door straten

revolutionaire jaren zestig mag

en parken trokken en

intussen zijn bijgesteld, toch is

onvermoeibaar vochten

de melancholie nooit ver weg

voor een betere wereld

wanneer begrippen als flower

– ook al is die er niet

power, Woodstock en ‘make

gekomen.

love, not war!’ voorbij komen.

Vooral op universiteiten werd voluit gedebatteerd

Voor wie recenter op aarde viel en er geen

over thema’s die ook

weet van heeft dat ‘de jaren zestig’ veel

nu weer - of moeten

meer hebben voortgebracht dan de met

we zeggen: nog steeds

hasjiesj verdoofde bloemenrevolutie: denk

– razend actueel zijn,

aan de Black Lives Matter demonstraties

zoals de uitputting van

van afgelopen voorjaar. De eerste zwarte

grondstoffen, de vervuiling

emancipatiegolf stamt uit dezelfde periode.

van lucht, bodem en water,

Het was op de Olympische Spelen van

de opwarming van de

Mexico in 1968 dat de sprinters John Carlos

aarde en de aanhoudende

en Tommie Smith bij de huldiging hun Black

stroom wegwerpproducten

Power-vuisten omhoogstaken – en werden

en verpakkingsmateriaal.

geschorst.

Verbrande bossen, een

ouderen en mensen met een beperking. Rijk

smeltende ijskap, een uitgeput rakende

en beroemd werd hij er niet van. Veel meer

waren om gelijkgestemden te mobiliseren

planeet, het zijn geen minor problems die

dan zijn ontwerpen gelden zijn colleges,

hadden de demonstraties die de Westerse

opklinken uit de echo’s van de jaren zestig.

zijn publieke optredens en zijn geschriften

Hoewel er toen nog geen sociale media

wereld overspoelden, tegen racisme, tegen

Victor J. Papanek en James Hennessey, Work Cube, detail van Nomadic Furniture 1, 1973 © James Hennessy and University of Applied Arts Vienna, Victor J. Papanek Foundation

Een van de aanjagers van het universitaire

nog steeds als leidraad van veel ontwerpers en designers van nu.

de Vietnamoorlog, tegen het establishment

debat over een betere omgang met de

in het algemeen, een vergelijkbare impact

spullen die ons omringen was Victor

als die van Black Lives Matter. En ja, het

Papanek (1923-1998), industrieel ontwerper,

invloedrijk is, komt door zijn in 1970

waren de vermaledijde boomers die

universitair docent en een van de

verschenen Design for the Real World, een

indertijd zingend en dansend, langharig

invloedrijkste denkers over design. Hij

standaardwerk dat intussen een cultstatus

was geen designheld zoals

heeft bereikt. ‘Zijn belangrijkste ontwerp

generatiegenoten Ray

was zijn boek’, zegt Alison Clarke van de

en Charles Eames; zijn

Papanek Foudation in Wenen zonder een

biografie beschrijft het

spoor van twijfel. Al sinds vóór corona trekt

leven van een criticus, een

ze met de gelijknamige Papanek-expositie

activist en een ongrijpbare

door Europa. De presentatie die afgelopen

outsider.

voorjaar vroegtijdig dicht moest vanwege

In de designpraktijk

de pandemie, is nu te zien in het Design

van na 1945 raakt de als

Museum in Den Bosch. ‘Het boek is een

ontwerper opgeleide

manifest tegen de kapitalistische kijk op

jonge Papanek al snel

design’, zegt Clarke. ‘De problemen die hij

gedesillusioneerd.

aan de kaak stelde, zijn nog steeds niet

Het door nieuwe

opgelost.’

marketingmethodes

Victor J. Papanek in Buffalo, New York, april 1959 © Donation from Nicolette Papanek, courtesy Victor J. Papanek Foundation

Dat zijn kijk op design nog steeds

Design for the Real World was niet alleen

ingegeven denken in

een baanbrekend werk over sociaal

doelgroepen stond hem zo

en ecologisch duurzaam design, vanaf

tegen dat hij al snel naar

1970 vormden boek en Papanek samen

andere manieren zocht

de belichaming van een tegencultuur.

om zijn ideeën onder de

Papanek stelde niet alleen de gevaren van

mensen te brengen. Zijn

de massacultuur en de nadelen van de

conceptuele ontwerpen

consumptiemaatschappij, die net op volle

waren met name bedacht

toeren raakte, aan de kaak, hij beschreef

voor subculturen, zijn

ook de rol van het design in dat geheel.

interesse ging vooral naar de leefwereld van kinderen,

Volgens Papanek dragen designers een grote verantwoordelijkheid voor de

31

zuiderlucht 11/2020

‘Er zijn beroepen die schadelijker zijn dan dat van industrieel ontwerper – maar het zijn er niet veel.’

⏤

Hoe hij dat voor zichzelf rechtvaardigde?

Alison Clarke heeft er geen antwoord op, behalve dat zulke morele dilemma’s van alle tijden zijn. ‘Het was het preinternettijdperk. Hij greep elke gelegenheid aan om zijn ideeën onder de aandacht te brengen. De grootste research-budgetten zaten in die tijd bij defensie; ook daar maakte hij gebruik van. Het is dezelfde vraag die een ontwerper zich nu zal stellen als hij of zij een door Google gefinancierd onderzoek mag doen.’

Vanuit zijn interesse in de antropologie leefde Papanek een tijdlang tussen indianen en eskimo’s. Ook werkte hij in een psychiatrische kliniek – waar hij constateerde dat vrijwel alle gebruiksvoorwerpen niet pasten in de omgeving waar ze werden gebruikt. Over ‘vergeten minderheden’ als kinderen, vrouwen, ouderen en gehandicapten Victor J. Papanek, Tetrakaidecahedral, 1973-1975 (mobiele speelinstallatie ontworpen met een student, ouders, onderwijzers en kinderen) © University of Applied Arts Vienna, Victor J. Papanek Foundation

ontwikkelde hij ideeën onder de noemer ’Is er hier iemand normaal?’ Zijn kernvraag: kan design daadwerkelijk de zelfstandigheid en zelfbeschikking van

Victor Papanek wist als tiener

toebrengt aan de wereld. Tegelijkertijd

ternauwernood te ontsnappen aan de

ziet hij design als een instrument voor

nazi’s. In 1939 kwam hij met zijn moeder

moeten we Victor Papanek niet

politieke verandering. Ontwerpers staan

aan in New York. Als berooide immigranten

misverstaan, zegt Amelie Klein van Vitra

immers mee aan de wieg van alle producten

belandden ze vanuit de Weense bourgeoisie

Design Museum in Weil am Rhein, waar

waarmee we ons omringen: van speelgoed

rechtstreeks in de Lower East Side in

de tentoonstelling vandaan komt. ‘Voor

tot militair materieel, van sportkleding tot

New York. Materieel en mentaal was het

Papanek was social design geen middel om

beveiligingssystemen. En vrijwel altijd doet

een cultuurschok die Papanek voor de

de wereld te redden. Je kunt er wel vragen

zo’n ontwerp een uitspraak over zowel het

rest van zijn leven heeft getekend. Het

over stellen, en het debat beginnen.’ Dat

gebruik als de gebruikers.

gevoel van verantwoordelijkheid dat

proces duurt nog steeds; Klein maakt er zelf

hij op jonge leeftijd ontwikkelde voor

deel van uit, ze wordt betaald door Vitra,

enig moment zal stellen, luidt: voor wie

zijn moeder, vormde zijn karakter. Zijn

wereldwijde fabrikant van de belangrijkste

ontwerp ik eigenlijk? Wiens wereld maakt

beschermingsdrift ging ver. Er waren vijf

designmeubels van de afgelopen honderd

de Nike-ontwerper beter wanneer hij

vrouwen in zijn leven die ieder voor zich

jaar. ‘Bij de erfenis van Papanek hoort ook

modieuze maar ook ‘beschermende kleding’

niet van het bestaan van de anderen wisten.

de verantwoordelijkheid van een bedrijf als

De vraag die iedere ontwerper zich op

voor moslima’s op de atletiekbaan bedenkt?

Een security-systeem voor speeltuinen: is dat heilzaam voor de kinderen, of juist niet?

Louter op techniek en vorm gebaseerd design gaat volgens Papanek voorbij aan de echte behoeften van de mens. Hoewel

E

In al zijn maatschappelijk engagement

Vitra om de mensen via tentoonstellingen

en ontwerper heeft een bij

als deze op te roepen om vooral kritisch te

uitstek politiek beroep, met

blijven.’ ZL

grote maatschappelijke verantwoordelijkheid. ‘Er zijn

beroepen die schadelijker zijn dan dat van

hij al meer dan twintig jaar dood is, kunnen

industrieel ontwerper, maar het zijn er niet

we ervan uitgaan dat hij niet per se een fan

veel’, was zijn overtuiging. Volgens Papanek

zou zijn geweest van Apple-oprichter Steve

kun je je als ontwerper niet buiten de

Jobs en diens motto: het product creëert de

maatschappelijke realiteit stellen - al heeft

behoefte. De ecologische schade die deze

die medaille ook een keerzijde. Om zijn

zienswijze nog steeds aanbrengt, raakt de

publiek te bereiken gaf hij goedbetaalde

kern van zijn kijk op design.

lezingen bij Dow Chemical, een van de

De in Wenen geboren en opgegroeide

32

mensen bevorderen?

ecologische schade die massaproductie

meest vervuilende bedrijven van die tijd.

Victor Papanek - Design for the Real World. Van 17 oktober t/m 7 februari in Design Museum Den Bosch. designmuseum.nl

zl podium 11/2020

cultuuragenda

ZUID-NEDERLAND EN VLAANDEREN | 35 ONDERTUSSEN IN... DE REST VAN EUROPA | 39

columns

TIMO DE RIJK OVER DE REBEL PAPENEK | 35 TEL JE ZEGENINGEN, VINDT STIJN HUIJTS | 37

HET HUMANISME VAN ALBERTO GIACOMETTI 33

zl podium 11/2020

Luik, een stad met voor elk wat wils Luik is de toeristische hotspot van Wallonië, met tal van troeven en activiteiten: van de magistrale kapittelkerken tot hoogstaande kunstmusea en de Opéra, van de groene terrassen Les Coteaux de la Citadelle tot een tocht op de Maas – er is werkelijk voor elk wat wils. In 2020 ontdekt u in ZL Podium elke maand een ander hoogtepunt van Luik. Tot gauw bij een bezoek in La Cité Ardente, de vurige stad!

ALBERTO GIACOMETTI

Alberto Giacometti, Annette nue en buste de profil © succession Alberto Giacometti © SABAM 2020

Alberto Giacometti, Annette debout, rond 1954, bronze © succession Alberto Giacometti © SABAM 2020

Atelier d’Alberto Giacometti, 1966. foto Sabine Weiss © succession Alberto Giacometti SABAM2020

34

Het kan niet op in Luik, de komende maanden: Tegelijk met de Warholtentoonstelling in museum La Boverie wordt in La Cité Miroir in de expositie L'Humanité absolue de belangrijke Zwitserse beeldhouwer en schilder Alberto Giacometti (19011966) voor het voetlicht gehaald.

Als weinig anderen heeft Giacometti zijn stempel gedrukt op de geschiedenis van de kunst, in een niet aflatende zoektocht naar de representatie van de mens.

Onvermoeibaar heeft hij gewerkt aan de menselijke figuur, met name het vrouwenlichaam, het hoofd en de buste. Op haast obsessieve wijze heeft hij deze thema's steeds weer herwerkt, meestal met dezelfde modellen, vooral zijn vrouw Annette en zijn broer Diego.

Giacometti is in zijn werk sterk geïnspireerd door de filosofen van zijn tijd. In de bruisende intellectuele en culturele context van het naoorlogse Parijs kwam hij in aanraking met de existentialisten, met name het echtpaar Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir, wat een vruchtbare wederzijdse beïnvloeding tot gevolg heeft gehad.

Door het werk van Giacometti te zien in het licht van dat van Sarte en vice versa komt hier als het ware

een nieuwe lezing tot stand van de artistiek-intellectuele geschiedenis van de twintigste eeuw.

In een opzet die de bijzondere architectuur van La Cité Miroir, een voormalig zwembad, volledig tot haar recht laat komen, worden 35 bronzen meesterwerken uit de collectie van de stichting en uitzonderlijke lithografieën van Giacometti's mythische werk, Paris sans fin, geëxposeerd. De tentoonstelling L'Humanité absolue is een van de eerste grootschalige monografische tentoonstellingen van Giacometti in België en is tot stand gekomen als samenwerking tussen de Stichting Giacometti in Parijs en MNEMA-La Cité Miroir.

Van 17 oktober t/m 17 januari La Cité Miroir, Luik Reserveren verplicht via +32 (0) 4 230 70 50 of reservation@citemiroir.be citemiroir.be TIP Er is een duobiljet voor de expo's Alberto Giacometti - l’Humanité absolue in La Cité Miroir en Warhol - The American Dream Factory in La Boverie verkrijgbaar voor 24 euro / 17 euro (< 26 jr).

zl podium 11/2020 voor de stedelijke uitbreiding van Zülpich. T/m 31 december in Römerthermen – Museum der Badekultur. naarhetmuseum.eu

O

Timo de Rijk, directeur van het Design Museum Den Bosch, en Hans Gubbels, directeur van Cube design museum Kerkrade, schrijven hier een wisselcolumn over design en andere zaken.

column

Beeldende kunst AACHEN

Architectuur, design&mode

van het Glaspaleis, een ontwerp uit 1933 van Frits Peutz. T/m 30 december in Schunck Glaspaleis.

schunck.nl

DEN BOSCH

KERKADE

> The Poster is Dead. De opkomst van de digitale reclamevormgeving in de buitenruimte. T/m 15 november.

The Politics of Design. Over de visionaire ontwerper, criticus en activist Victor Papanek. T/m 7 februari in Design Museum.

> (Re)design Death. Vijftig Nederlandse en internationale ontwerpprojecten over de dood en de bijbehorende rituelen.

T/m 24 januari. Time Matters.

De tentoonstelling probeert het onbegrijpelijke fenomeen van de tijd vast te leggen. T/m 3 januari.

Wat is design? De diversiteit van design aan de hand van honderd projecten. T/m 31 december in Cube. cubedesignmuseum.nl

designmuseum.nl HASSELT

> DRESS.CODE. Anonieme kledingstukken naast iconische objecten van designers en modehuizen. T/m 9 mei in het Modemuseum.

MAASTRICHT

modemuseumhasselt.be

> Jo Coenen. 40 jaar werken in Europa. T/m 3 januari in Bureau Europa. bureau-europa.nl

HEERLEN

ZÜLPICH

> U bevindt zich hier.

Geschiedenis en architectuur

> En Zöllechs ahle Muure. Larina Brüggen presenteert een concept

> Matters of Mind. Werken van Christoph Mueller uit de afgelopen 15 jaar als tekenaar en illustrator.

T/m 10 januari. Bon Voyage! Reizen in de (hedendaagse) kunst. Van 13 november t/m 11 april. Highlights der Sammlung - alternating dependencies. Hoe beelden en betekenissen voortdurend worden bijgewerkt. T/m 31 december.

Highlights der Sammlung - Pop Art und Hyperrealismus. Figuratieve schilderkunst en beeldhouwkunst met ongeveer 30 hoofdwerken.

T/m 31 december in Ludwig Forum.

naarhetmuseum.eu BREDA

> Wanneer het water stil is. Nieuw kunstwerk van kunstenaar Peter Bouwmans op de binnenplaats van het museum. T/m 31 januari in Stedelijk Museum Breda

stedelijkmuseumbreda.nl DEURNE

> Van Armando tot Zadkine. 200 kunstwerken uit de collectie van Lex en Leonie van de Haterd die samen een eeuw moderne en eigentijdse kunst bestrijken (1920-2020). T/m 10 januari in Museum De Wieger.

dewieger.nl DUISBURG

> Objective. Realistic. Magical.

Kabinetstentoonstelling over de veelzijdige artistieke stromingen van het interbellum in Duitsland.

T/m 18 juli in Lehmbruck Museum.

lehmbruckmuseum.de DÜREN

> Piktogramme, Lebenszeichen, Emojis: Die Gesellschaft der Zeichen. Overwegingen, doelstellingen en verwachtingen voor de ontwikkeling van moderne picturale gebarentalen. T/m 7 februari in Leopold Hoesch Museum. naarhetmuseum.eu

I Do!

I

n 1939 verliet de 15-jarige Joodse Victor Papanek met zijn moeder net op tijd het fascistische Wenen.

Ze vestigden zich totaal berooid in de Verenigde Staten, waar de jonge Victor zich voorgenomen moet hebben voor altijd op zijn hoede te zijn. Victor Papanek werd architect, althans dat was zijn voornemen, toen hij aanmonsterde als een van de vele stagiaires van de wereldberoemde Frank Lloyd Wright. Vanuit de architectuur kwam hij in aanraking met het ontwerpen van producten, een discipline waarmee hij zijn leven lang een haat-liefdeverhouding zou houden. Papanek schrok van de materialistische cultuur en misschien ook wel van de rijkdom van de Amerikaanse klanten van Wright. Het maakte hem tot een vileine criticus van de cultuur van het land dat hem opgenomen had, hetgeen hem niet altijd geliefd zou maken.

Dat bleek toen Papanek zijn beroemdste boek Design for the Real World publiceerde, nu precies vijftig jaar geleden. In dat boek neemt Papanek onverkort zijn collega-industrieel ontwerpers de maat. Wat te denken van de openingszin van het boek: ‘er zijn beroepen slechter dan industrieel ontwerpen, maar het zijn er maar weinig’. Het kwam hem op uitsluiting van zijn beroepsgroep te staan, maar tegelijkertijd werd hij de lieveling van de jonge protestgeneratie die in Papanek een oudere en retorisch briljante medestander vonden.

Ik heb Victor Papanek aan het einde van zijn leven ontmoet, tijdens een congres dat onze opleiding aan de TU Delft had georganiseerd. Samen met hem wachtte ik even tot het moment dat zijn lezing zou beginnen.

Ondertussen sprak Barbara Radice, de weduwe van de Italiaanse ontwerper Ettore Sottsass. Ze toonde het publiek de wildste postmoderne ontwerpen van vooral meubelen en vazen. Toen een van mijn collega’s haar vroeg of dergelijke meubelen niet veel te kostbaar waren, antwoordde Radice schouderophalend: who cares? Het werd even stil in de zaal tot de oude man naast mij opstond, zijn vinger opstak en zei: ‘I Do!’.

Timo de Rijk 

DÜSSELDORF

> Simon Denny. Mine. Simon Denny onderzoekt hoe diep de ervaring en perceptie van cultuur verandert door aanpassingen in Ossip Zadkine, Le combat - quatre personnages © Pictoright Amsterdam 2020. Te zien in Museum De Wieger in Deurne in de expositie Van Armando tot Zadkine.

35

zl podium 11/2020 Letters to heaven, een documentaire van Zorba Huisman, kleindochter van De Haas. In Schunck Glaspaleis. schunck.nl HELMOND

> Berlin Baustelle. Veertien inter­nationale toonaangevende kunstenaars, samengesteld door Bram Braam. T/m 29 november in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl

citemiroir.be

museumhelmond.nl

> Vanlessen 3 - Overzichtsexpo.

Lode, Gido en Petrus Vanlessen zijn grootvader, vader en zoon, en allen kunstenaar. T/m 11 december in het cultuurcentrum.

> Commedia dell’Arte. Kunst met veel humor, met o.a. Jonas Vansteenkiste en Karin Borghouts.

T/m 21 februari in Kunstgalerij De Mijlpaal. demijlpaal.com HORST AAN DE MAAS

> Hulde. Werkoverzicht van textielkunstenaar Miele Werners. T/m 23 december in Museum de Kantfabriek.

museumdekantfabriek.nl technologie en politiek. T/m 17 januari. Hito Steyerl. Uitgebreide tentoonstelling gewijd aan kunstenaar, filmmaker en auteur Hito Steyerl. T/m 10 januari in K21.

EUPEN

kunstsammlung.de

> Francis Feidler. Ter gelegenheid van zijn 27ste verjaardag viert IKOB de kunstenaar Francis Feidler.

Van 24 november t/m 31 januari in IKOB. naarhetmuseum.eu

EINDHOVEN

GENK

> The Making of Modern Art. Deze presentatie integreert moderne meesterwerken in een experimentele ‘making of’ van de klassieke canon van moderne kunst. T/m 3 januari. The Way Beyond Art. Aan de hand van drie thema’s - Land, Thuis en Werk toont de expositie waarmee we nieuwe perspectieven op onze hedendaagse wereld ontwikkelen.

T/m 3 januari. Victor Sonna 1525. Voor zijn serie verzamelde Sonna 152 Europese gobelins wandtapijten, gemaakt tussen de 18de en 20ste eeuw. T/m 30 mei in van Abbemuseum.

> RESET - Emile Van Doren.

Kunstenaars Gert Robijns en Hugo Duchateau pakken het Emile Van Dorenmuseum in, letterlijk. T/m 20 juni in Emile van Dorenmuseum

vanabbemuseum.nl

HEERLEN

ESSEN

> Rettet die Liebe. Internationale posters tegen AIDS. T/m 29 november. Keith Haring.

Retrospectief van de Amerikaanse kunstenaar. T/m 29 november.

And they build that in Gelsenkirchen… Architectuur en culturele instellingen in het Ruhrgebied sinds 1950. T/m 10 januari in Museum Folkwang.

museum-folkwang.de

36

emilevandorenmuseum.be GENK

> LABIOMISTA. De belichaming van kunstenaar Koen Vanmechelens artistieke en filosofische visie. Een evoluerend kunstwerk over de mix van het leven. T/m 8 november bij LABIOMISTA. labiomista.be

> Theofanie - Up and Out. Muurschilderingen van kunstenaar Gijs Frieling voeren als een bergpad omhoog over verschillende verdiepingen naar de top van het Glaspaleis. T/m 21 februari. If Then Is Now. Vera Gulikers realiseerde diverse wandschilderingen. T/m 31 december. Tegendraads. In het kader van 100 jaar Aad de Haas brengt SCHUNCK een groot deel van het oeuvre van de kunstenaar bij elkaar. T/m 21 februari. Incl.

> Alberto Giacometti – l’Humanité absolue. Beelden en lithografieën van de Zwitserse kunstenaar Alberto Giacometti, ingebed in de context van de existentialistische filosofie van Jean-Paul Sartre. Van 17 oktober t/m 17 januari in La Cité Miroir.

> Abstract! Werk van kunstenaars uit de École de Paris en Cobra. T/m 28 maart in Kunsthal Helmond.

HEUSDEN-ZOLDER

Alke Schmidt, Pandemic Spring 20 juni 2020, Globe Thistle, te zien bij PontArte in Maastricht.

toonaangevende privécollecties samen. T/m 28 februari in La Boverie. laboverie.com

KORNELIMÜNSTER

> you are here - KünstlerInnen aus NRW auf Reisen. Groeps­ tentoonstelling samengesteld door Elke Kania over het thema beweging. T/m 31 december. sammlung mit losen enden 04. Structuren, patronen, lijnen, rechthoeken en hun samenstelling. T/m 28 februari in Kunsthaus NRW.

naarhetmuseum.eu LEUDAL

> Pelgrim. Petra Verhees exposeert dag en nacht vier grote glaspanelen en glazen vloertegels. T/m 30 november in de Missiekapel te Heythuysen.

LINNICH

MAASMECHELEN

ccmaasmechelen.be MAASTRICHT

> Beating around the bush #6: Scenes from the Anthropocene.

Over de dunne lijn tussen het gebruik maken van, en het breken met systemen die de mens zelf heeft bedacht. T/m 3 januari. Say It Loud. Groepstentoonstelling rondom diversiteit en het koloniale verleden. T/m 18 april.

Ger Lataster - Fragmenten uit zijn leven en oeuvre. Tentoonstelling ter gelegenheid van de 100ste geboortedag van de kunstenaar.

T/m 3 januari. Voice Over. Een scala aan werken die de politieke macht en de mogelijkheden van de menselijke stem verkennen.

T/m 28 februari. The Studio #3.

Kleinschalige solopresentaties van kunstenaar Kent Chan. T/m 24 januari in Bonnefantenmuseum.

bonnefanten.nl > Pandemic Spring. Werk uit twee projecten van de Duitse kunstenares Alke Schmidt. Van 7 november t/m 6 december bij PontArte. pontarte.com

RAEREN

> Das Leben der Raerener Töpfer. Historisch keramiek. T/m 31 januari. Faszination in Ton reloaded. Hedendaagse keramiek.

T/m 31 januari in Töpfereimuseum

naarhetmuseum.eu ROERMOND

> Spiegelbeelden.

Dubbelexpositie met diverse werken van kunstenaar Yvonne Schroeten. T/m 30 december in ECI Cultuur Fabriek.

ecicultuurfabriek.nl SITTARD

> Schoonheid & Verval. Werk van Dimitar Genchev en Peter Buggenhout over de schoonheid van verval. T/m 29 november in Museum De Domijnen.

dedomijnen.nl VALKENBURG

> Droom en werkelijkheid.

Werk van Georges Daemen en Claartje van Oosterum. T/m 6 december. Pierre van Soest.

Lyrische expressionist. T/m 6 december in Museum Valkenburg.

museumvalkenburg.nl VALKENSWAARD

> Alphonse Mucha. Overzicht van het werk van deze meester van de Art Nouveau. T/m 10 januari in Nederlands Steendrukmuseum.

steendrukmuseum.nl VELDHOVEN

> SOLO. Olieverfschilderijen en tekeningen van Guus Smeulders.

T/m 22 november in De Kunstpraktijk. dekunstpraktijk.nl VENLO

> Aad de Haas - Verboden Kunst. Zijn werk werd verboden, verbannen en hij werd ervoor gevangengezet. T/m 14 maart.

Machtige Maas. De rivier in

> Gesichter im Wandel der Zeit. Bijzonderheid en de verscheidenheid aan gezichtsuitdrukkingen. T/m 15 november. Licht Schatten Transparenz. Renato Santarossa ‘schildert’ met licht, met glas als enig materiaal dat hij gebruikt.

Van 12 november t/m 28 maart in Deutsches Galsmalerei Museum.

naarhetmuseum.eu LUIK

Warhol – The American Dream Factory. Deze tentoonstelling brengt de beroemdste werken van Andy Warhol uit ‘s werelds belangrijkste musea en

Foto van Matthias Jung in Begas Haus in Heinsberg.

zl podium 11/2020 Filmcursus door Jan Salden over de betekenis van de western voor het medium film, met vier theorielessen en drie filmvertoningen. Van 4 t/m 29 november in Royal Theater.

filmhuisdespiegel.nl

Stijn Huijts, directeur Bonnefantenmuseum Maastricht, en Dingeman Kuilman, directeur Stedelijk Museum Breda, denken in deze wisselcolumn schrijvend na over beeldende kunsten en andere zaken. column

> Revier. Matthias Jung fotografeert het leven rondom de Rijnlandse bruinkoolwinning in dagbouw. Van 22 november tot 10 januari in Begas Haus. onze verbeelding. Expositie samengesteld door Servé Hermans. Van 9 oktober t/m 5 april in Limburgs Museum.

limburgsmuseum.nl > Als Gegoten. Expositie over de kunst van het klei gieten. T/m 17 januari 2021 in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net WEERT

> Spiegelbeelden. Dubbel­ expositie met diverse werken van kunstenaar Yvonne Schroeten.

T/m 12 december 2020 in de Annex. weert.nl/deannex

O

Fotografie &film BREDA

> Maczek Momorial Breda. De oorlog in Brabant in 50 foto’s. T/m 1 januari bij het Poolse Militaire Ereveld. brabantremembers.com > Power to the Models. Fotograaf en curator Jan Hoek draait

de verhoudingen om: niet de fotograaf, maar het model bepaalt het beeld. T/m 29 november. De Collectie x. Verzameling van 500 videoportretten door Martin en Inge Riebeek. T/m 14 maart in Stedelijk Museum Breda.

stedelijkmuseumbreda.nl

naarhetmuseum.eu HELMOND

> Retrospective. Overzichts­ tentoonstelling van de Belgische Magnum-fotograaf Harry Gruyaert. T/m 28 februari in Kunsthal Helmond.

museumhelmond.nl DÜSSELDORF

> Thomas Ruff. Uitgebreide tentoonstelling met fotoseries van de afgelopen twintig jaar. T/m 7 februari in K20. kunstsammlung.de > Dustin Thierry: Opulence.

Individuele en groepsportretten geven een inzicht in de Europese Ballroom scene, een subcultuur binnen de LHBTQI+-beweging.

T/m 4 april in Van Abbemuseum.

vanabbemuseum.nl

JÜLICH

> Bildgewaltig. Foto’s van het vernielde Jülich. Van 8 november t/m 20 december in Zitadelle Jülich. naarhetmuseum.eu KELMIS

> Diorama Neutraal. Expositie door Steffen Ademmer over buitengewone gebeurtenissen van een microstaat. Van T/m 10 oktober 2021 in Museum Vieille Montagne. naarhetmuseum.eu

GENK

> Tim Walker - Wonderful Things.

De grootste tentoonstelling ooit over het uitgebreide en spraakmakende werk van de inventieve fotograaf Tim Walker.

T/m 3 januari in C-mine. c-mine.be

foto Robin de Puy

HEINSBERG

KEULEN

HEERLEN

> Sisi in Private: The Empress’s Photo Albums. Elisabeth van Oostenrijk-Hongarije, bekend als Sisi, verzamelde in de jaren 1860 portretfoto’s. Ze tonen o.a. leden van de adel. T/m 24 januari in Museum Ludwig.

> De terugkeer van de western.

museum-ludwig.de

ZEGENINGEN

S

inds de uitbraak van de Covid-19 pandemie hebben we ze opnieuw leren tellen, onze zegeningen. Van de ene op de andere dag was niets meer vanzelfsprekend: gezondheid, sociale contacten, werk, inkomen, reizen, horeca, festivals, theaters, musea, een simpele handdruk of een vriendschappelijke omhelzing.

Tijdens de sluiting van het museum, van half maart tot 1 juni heb ik me vaak afgevraagd hoe het zou zijn als het museum zijn deuren zou mogen openen voor publiek. Zou dat publiek überhaupt weer durven komen, of zou men angstvallig achter de geraniums in quarantaine blijven zitten? Hartverwarmend was het dan ook om te merken hoe gretig de bezoekers waren om vanaf 1 juni weer het museum te bezoeken, zij het in een anderhalve meter setting en met verplichte reservering vooraf. Kennelijk was de honger naar betekenisvolle esthetische, culturele, intellectuele en educatieve ervaringen sterker dan de angst voor een onzichtbaar virus en had ons publiek veel vertrouwen in de maatregelen die het museum had genomen om veilig bezoek mogelijk te maken. Dat die maatregelen in de praktijk niet al te ingrijpend hoefden te zijn, heeft alles te maken met de ruime opzet van ons museumgebouw, dat dit jaar zijn vijfentwintigste verjaardag viert.

Natuurlijk kunnen we minder bezoekers ontvangen dan normaal en hebben we veel evenementen en verhuringen moeten schrappen, waardoor het museum veel inkomsten misloopt, maar het feit dat we op het moment waarop ik dit schrijf nog steeds open zijn voor publiek voelt als een groot voorrecht, zeker als ik dat vergelijk met de collega’s die in de podiumkunsten werken. Voor veel bezoekers is de kwaliteit van het museumbezoek er zelfs op vooruit gegaan, niet alleen omdat er in het anderhalve meter museum veel meer rust en ruimte is om alles te bekijken, maar vooral ook omdat het besef dat tijdens een pandemie niets meer vanzelfsprekend is ertoe bijdraagt dat de kunstervaring intenser dan ooit wordt beleefd. Laten we dus vooral onze zegeningen tellen en hopen dat dit besef ook als de corona-crisis voorbij is in ons bewustzijn zal blijven resoneren.

Stijn Huijts 

Harry Gruyaert, Boom Fair, Belgium, 1981 © Harry Gruyaert / Magnum Photos. Te zien in de overzichtsexpositie over Harry Gruyaert in Museum Helmond.

37

zl podium 11/2020 LUIK

> Un siècle d’ornementation des façades liégeoises 1860-1960.

Fototentoonstelling die de enorme diversiteit aan gevelversieringen in Luik in beeld brengt. T/m 3 juni in Le Grand Curtius. grandcurtius.be

> Wandeling Markante Maastrichtse Vrouwen. Met verhalen, poëzie en liedjes door 600 jaar geschiedenis o.l.v. Jet van Aalst en Geertruida de Boer.

Op 19 november om 10.30 uur.

november. Brodsky Quartet. In dit concertweekend gaan de late werken van Beethoven in dialoog met andere componisten. Op 26 en 27 november in St. Pieterskerk Leut. ccmaasmechelen.be

vlammaastricht.nl MAASTRICHT

MAASTRICHT

> BLKNWS. Innovatieve filminstallatie van de uit Los Angeles afkomstige kunstenaar en filmmaker Kahlil Joseph. T/m 18 april in Bonnefantenmuseum.

bonnefanten.nl

O

Dans, muziek &toneel BEEK

MONSCHAU

> Das bin ich! Sicher? – That’s me! Sure? Fotogalerij met 130 werken over rollenspel met identiteiten, met Claude Cahun, Philippe Halsman, Jürgen Klauke, Martin Liebscher, Inge Morath.

T/m 13 december. Das Leben ist bunt. 140 kleurenfoto’s van Jacques-Henri Lartigue, een hommage aan de lichtheid van het leven. T/m 19 december in Kuk.

naarhetmuseum.eu TONGEREN

> t Oud Hospitaal. Jos Molenaers legde in de jaren tachtig fotografisch het dagelijkse werk in het toenmalige hospitaal vast.

T/m 31 juni in Julianuscomplex.

moment.tongeren.be TURNHOUT

> Meester-Leerling. Ervaren meester en drie leerlingen zijn ijverig aan het werk geweest om het vakmanschap van lithografie onder de knie te krijgen. T/m 31 mei in Nationaal Museum van de Speelkaart. speelkaartmuseum.be WUPPERTAL

> Over land en water. Acht grote land-art projecten, fotografisch vastgelegd door Ingrid Amslinger. T/m 10 januari in Von der Heydt-Museum.

> Het leven van Jacqueline du Pré. Theaterproductie door Doris Hochscheid e.a. Op 1 november om 15.30 uur in ASTA Theater.

festivalvocallis.nl BREDA

> De Stravinsky familie - van Russische aristocratie tot vuur en vlam. Muziekverhaal over meerdere generaties Stravinsky door pianiste Jetje van Wijk mmv Astrid Schijns cello. Op 17 november om 15.00 uur en op 19 november om 20.15 uur in Concertzaal Nieuwe Veste, Molenstraat 6.

> Nits. Al 45 jaar de meest ongrijpbare band van Nederland.

Op 6 november om 20.45 uur.

Brother Moon. De band legt al haar energie in het brengen van sterke, doordachte songs met een goed verhaal en veel sfeer. Op 13 november om 20.30 uur. Jacq Palinckx - Triggers.

Is een 63 minuten durende multimediaperformance voor altviool en film. Op 29 november om 16.00 uur. Idiot Prayer - Nick Cave. Nick Cave soloshow op het witte doek. Op 5 november om 19.30 uur in De Cacaofabriek.

cacaofabriek.nl

MAASTRICHT

> Letters bij de (avond) Lunch.

Lezing Nieuwe wegen voor Mariken door Monica Boschman, met muzikale omlijsting door Hildegard Moonen op de viola da gamba. Op 5 november om 19.30 uur in Boekhandel de Dominicanen. vlammaastricht.nl

38

> Piano Works Debussy.

Intrigerende performance door choreograaf/danser Lisbeth Gruwez, met Claire Chevallier aan de piano. Op 14 november. De Roovers spelen. De lange nasleep van een korte mededeling, een toneeltekst van de Nederlandse Magne van den Berg. Op 18 november in Cultuurcentrum.

ccmaasmechelen.be > Four Aces Guitar Quartet.

Mozart, Debussy, Rachmaninoff e.a. op minstens 24 snaren. Op 19

Jagd – Ein Schatz an Motiven.

Inspiratiebron voor de jacht. T/m 3 november in Zitadelle Jülich.

naarhetmuseum.eu WEERT

> MTOTO. Een muziektheater­ voorstelling door Nienke Nasserian, over wortels, groei en gemis. Op 8 november om 19.00 uur in Munttheater Weert.

KELMIS

viazuid.com

> Ausstellung Kelmis 1871. Het grensoverschrijdende netwerk en de stations in het gebied. T/m 31 januari in Museum Vieille Montagne. naarhetmuseum.eu

O

KERKADE

Diversen

> Earth & Zwart. 360 graden filmvoorstellingen over de aarde en over de mijnen. Tot 31 januari in Columbus. columbusearthcenter.nl

ALSDORF

> Stem en Percussie. Door Dominique Vleeshouwers, winnaar Nederlandse Muziekprijs 2020. Op 8 november om 16.30 uur. Wenen rond 1900. Door Het Collectief met piano, viool, cello en klarinet. Op 8 november om 13.00 uur in Theater a/h Vrijthof.

festivalvocallis.nl > Talentlab. Eindpresentatie van ontwikkelingstraject voor talenten uit de podiumkunsten, ism Fashionclash. Op 27 november in Bordenhal. viazuid.com

> Haldenführung. Geschiedenis en biologie van de drie Annaterrils. Young Energy. De wereld van de steenkoolwinning, de kracht van de zon en de vermenigvuldigingstabellen van energie. Steigerführung.

Rondleiding Wonen en werken boven en onder de grond.

Frühschicht. Rondleiding over de oorsprong van de energie van het begin tot de moderne technologie. Von der Sonne zur Sonne. Rondleiding over algehele tentoonstelling en de spanning van de energieomslag.

Doorlopend in Energeticon.

> Fantastische fiets. De werking van een van de meest ingenieuze uitvindingen. T/m 31 januari.

Reisen im Weltraum. Wereld van de ruimte en de wetenschap. T/m 16 september 2021 in Continium.

naarhetmuseum.eu KOMMERN

> Trüb und klar. Unser täglich Wasser. Zicht op de omgang met deze vitale hulpbron. T/m 10 januari. WirRheinländer.

Ga door de geschiedenis van het Rijnland. Doorlopend in LVR Freilichtmuseum.

naarhetmuseum.eu

naarhetmuseum.eu

HELMOND

MAASMECHELEN

Literatuur

> Sneak Peek. Theatrale blind dates voor publiek. Op 8 november in Theater a/h Vrijthof. viazuid.com

muzieksalonspronk.nl

von-der-heydt-museum.de O

> Wie is de baas? Voorstelling geschreven door jongeren met of zonder voorouders uit de koloniën.

Op 3 november om 20.30 uur in AINSI. viazuid.com

generaties. Op 24 november om 20.30 uur in De Link in het Cenakel. delink.nl

LUIK BERGEN OP ZOOM

> Dilemma Doolhof. Interactieve kunstinstallatie. T/m 30 november tussen het Canadese en Britse ereveld. brabantremembers.com DÜREN

ONLINE

> La Voix Humaine / L’Heure Espagnole. Beide opera’s van componisten Francis Poulenc en Maurice Ravel zullen rechtstreeks vanuit Opera Zuid gestreamd worden. Op 14, 17 en 22 november.

> Betrogene Hoffnungen.

Düren zwischen Aufbruch und Weltwirtschaftskrise 1919-1929.

De periode tussen de wereld­ oorlogen. T/m 1 april in Stadtmuseum. naarhetmuseum.eu

> Expo Moto. België, en vooral Luik, heeft een belangrijke rol gespeeld in de opkomst van de motorfiets. Deze geschiedenis wordt aan de hand van een collectie legendarische modellen uit de doeken gedaan. T/m 4 april in Musée de la Vie wallonne.

viewallonne.be

> Bartleby & Co. Bibliotheek­ tentoonstelling. T/m 8 januari in Van Abbemuseum.

> Toutankhamon – à la découverte du pharaon oublié.

De bezoeker van deze expo wordt de mogelijkheid geboden het beroemdste graf ter wereld, dat van de farao Toetanchamon, met eigen ogen te bewonderen. T/m 3 januari in Station Guillemins.

vanabbemuseum.nl

europaexpo.be

HEERLEN

MAASTRICHT

> Rondleiding. Elke woensdag.

Archeohotspot. Kennismaken met archeologie. Elke woensdagmiddag in DeVondst.

> Rock Fossils On Tour. Expo over fossielen die op rocksterren lijken.

T/m 3 januari. Workshop Bouw je eigen ROCK gitaar. Lekker jammen op je zelfgemaakte muziekinstrument. Op 4 november om 14.00 uur in het Natuurhistorisch Museum.

EINDHOVEN

operazuid.nl TILBURG

> Eklekto. Voorstelling van het Zwitserse slagwerkcollectief.

Op 8 december om 20.30 uur.

Eija Kankaanranta & Aino Peltomaa. Finland, waar de twee vandaan komen, is nadrukkelijk aanwezig in het programma.

Op 10 november om 20.30 uur.

Helena Basilova. Pianiste Basilova brengt een programma met drie componisten uit opeenvolgende

naarhetmuseum.eu JÜLICH

> Der reiche Herzog - Fürst Wilhelm V. und seine Residenz Jülich 1516-1592. Inzicht in belangrijke gebeurtenissen in het leven van hertog Wilhelm V. Die

nhmmaastricht.nl NIDEGGEN

> Rückblicke – Ausblicke –

zl podium 11/2020 Aktionen. Overzicht van 40 jaar museumwerk. Salzhandel im Mittelalter. Handelskraampje over zout en de zouthandel in de Middeleeuwen. Doorlopend in Burgenmuseum Nideggen.

ondertussen in...

alternatieve kunstengemeenschap in Hongarije die zich buiten het officiële socialistische systeem positioneerde. Tot 24 januari in Tate Modern. tate.org.uk

naarhetmuseum.eu

PARIJS

Matisse, comme un roman. Deze hommage aan Henri Matisse (1869-1954) is chronologisch opgebouwd en neemt als rode draad de verwevenheid van tekst en beeld in het werk van de Franse kunstenaar. T/m 22 februari in Centre Pompidou.

SCHLEIDEN

> Bestimmung: Herrenmensch.

Gebruik van architectuur voor macht en dominantie.

Doorlopend in Vogelsang IP.

naarhetmuseum.eu

centrepompidou.fr

STOLBERG

> Nadel. Geschiedenis van de naald. Messing. Over messing, het ‘Stolbergse Goud’. Zink.

Winning en verwerking van zink. Turbo Traffic Transport.

Voertuigbouw in de regio Aken.

Doorlopend in Zinkhütter Hof.

Prix Marcel Duchamp 2020.

Presentatie van de vier genomineerden van deze prijs voor veelbelovende Franse kunstenaars: Alice Anderson, Hicham Berrada, Kapwani Kiwanga en Enrique Ramírez. T/m 4 januari in Centre Pompidou.

naarhetmuseum.eu

centrepompidou.fr

VALKENBURG

> Een kijkje in de keuken.

Een kijkje in de keuken van de archeologie en restauratie. T/m 29 november in Museum Valkenburg.

ROTTERDAM

museumvalkenburg.nl VENLO

> Pottenbakken. Demonstratie Potten draaien op de pottenbakkersschijf. T/m 29 november 2020. Demonstratie 3D printer. Is de 3D printer de nieuwe pottenbakkersschijf ?

Op 4 november. Demonstratie exposant Dik Scheepers. Op 29 november in Keramiekcentrum Tiendschuur Tegelen.

tiendschuur.net VUGHT

> Kind onder Vuur. Verhalen van kinderen in oorlogssituaties. Tot 1 april in Nationaal Monument Kamp. brabantremembers.com

Natalja Gontscharowa, Orangenverkäuferin, 1916 © VG Bild-Kunst, Bonn 2020. foto Rheinisches Bildarchiv, Köln / Russian Avantgarde Research Project. T/m 3 januari zien in Museum Ludwig in Keulen.

Black Album / White Album. Een ontmoeting tussen beeldende kunst en popmuziek met onder andere fotografie van Wolfgang Tillmans en Anton Corbijn, videoinstallaties van Cyprien Gaillard en Arthur Jafa en schilderijen van Albert Oehlen en Emil Schult.

T/m 10 januari in de Kunsthal.

kunsthal.nl BERLIJN

Masculinities. Liberation through Photography.

Over de constructie van mannelijkheid in de kunst vanaf de jaren zestig, met werk van onder andere Laurie Anderson, Richard Avedon, Rotimi Fani-Kayode, Isaac Julien en Annette Messager. Van 16 oktober t/m 10 januari in Gropius Bau.

HAMBURG

Belgian Women. Een wandeling door de meest uiteenlopende vormen van de abstractie en tegelijkertijd door de Feministische Belgische kunstenscene. Met werk van Berthe Dubail, Francine Holley, Antonia Lambelé, Gisèle Van Lange en Marthe Wéry. T/m 7 november in La Patinoire Royale.

prvbgallery.com

berlinerfestspiele.de O

HAARLEM BRUSSEL

Molenbeek. Grote en kleine observaties op papier uit de wijk Molenbeek van Philippe Vandenberg. In zijn tekeningen en assemblages neemt hij de toeschouwer mee door een burlesk Molenbeek waar persoonlijke en collectieve trauma’s worden verweven met grootstedelijke problemen en wereldconflicten. T/m 3 januari in Bozar. bozar.be

Mag het ook mooi zijn? Werk van vijfentwintig bekende en onbekende Haarlemse impressionisten en realisten, onder andere Jacobus van Looy, Coba Ritsema en Kees Verwey. In een tijd van artistieke vernieuwing hielden zij bewust vast aan klassiek vakmanschap en de figuratieve traditie van de late negentiende eeuw. T/m 10 januari in Frans Hals Museum.

franshalsmuseum.nl

Weiblich – männlich. De veelzijdige en soms tegenstrijdige rollen van mannelijkheid en vrouwelijkheid in het oeuvre van Max Beckmann (1884-1950).

Van 25 september t/m 24 januari in Hamburger Kunsthalle.

hamburger-kunsthalle.de KEULEN

Original und Fälschung. Museum Folkwang presenteert eerste uitkomsten van een onderzoek naar de authenticiteit van zijn collectie Russische avant-garde.

Van 26 september t/m 3 januari.

museum-ludwig.de LONDEN

Dóra Maurer. De Hongaarse kunstenares Dóra Maurer, in de jaren vijftig opgeleid als grafisch kunstenaar, pushte het medium tot het uiterste en begon ook met fotografie, bewegend beeld en performance te werken.

Maurer was middelpunt van een

Atelier Nelly en Theo van Doesburg. De recente restauratie van hun architectuurarchief biedt een inkijk in de opbouw van de reputatie van Van Doesburg en De Stijl. Met in deze presentatie Nelly als sleutelfiguur en als stralend middelpunt hun meest uitgesproken gezamenlijk project, de atelierwoning in Meudon.

T/m 12 juli 2021 in Het Nieuwe Instituut. hetnieuweinstituut.nl WEIL AM RHEIN

Typologie. Eine Studie zu Alltagsdingen. Het Franse collectief Collections Typologie verzamelt en onderzoekt designobjecten die niet door één vormgever bepaald worden, maar door het gebruik door de eeuwen heen, zoals wijnflessen, kurken of Pétanque-ballen. T/m 24 januari in Vitra Design Museum.

design-museum.de O

COLOFON ZL Podium is het service en agenda katern van Zuiderlucht. ZL Podium bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de Zuiderlucht-redactie. Coördinatie en eindredactie: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 / 0031 6 10 661 205 / c.gronenberg@zuiderlucht.eu. Vormgeving: Andrea Bertus / Buro Bertus. Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zuiderlucht.eu/adverteren of neem direct contact op via 043 350 0591 of commercie@zuiderlucht.eu. Wilt u agenda-items aanleveren? Kijk voor de voorwaarden op zuiderlucht.eu/zl-agenda —

39

LA VOIX HUMAINE/ L’HEURE ESPAGNOLE

14, 17 & 22 NOV. 2020

Twee vrouwen wachten op liefde... De een wacht met smart op een telefoontje en de ander doodt de tijd wachtend op haar minnaars.

>LIVE verbinding Vanuit OPERA ZUID Te beleven in theaters en filmhuizen in heel Nederland

Regie Béatrice Lachaussée

Muzikale leiding Karel Deseure

Orkest philharmonie zuidnederland

Tickets verkrijgbaar via verkooppunten te vinden op operazuid.nl

FRANCIS POULENC / MAURICE RAVEL