ZL11

zuiderlucht

12 jaargang • 11/2018

maandblad voor kunst en cultuur

e

JO FRENKEN PAULA MODERSOHN ROGER MIRET JAN FEYS JOSEF KOUDELKA HUUB CLAESSENS

De zachte scherpte van Pierre Segers

AART STROOTMAN

U

elijk komrij's g in venlo

Cultuur door De Domijnen Laat u verrassen door bijzondere exposities en voorstellingen www.dedomijnen.nl

EĂŠn recente aanwinsten collectie hedendaagse kunst Expositie

t/m 2 dec locatie: Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst Ligne 5 Sittard

mr. gerard spong In Vertrouwen

vr 23 nov | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard

jeroen van der boom Dit ben ik 2.0

do 29 nov | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard

Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst Ligne 5, Sittard

Schouwburg De Domijnen

Mgr. Claessensstr. 2, Sittard 046 4524400

l nu Beste n! kaarte

Sjostakovitsj versus Stalin Dirigent Dmitri Liss Viool Alena Baeva Victorova Quinlong Azure Dragon nederlandse première Szymanowski Vioolconcert nr 1 Sjostakovitsj Symfonie nr 10 vr 26 okt 20.00 u / Theater aan het Vrijthof Maastricht za 27 okt 20.15 u / Muziekgebouw Eindhoven zo 28 okt 18.00 u / Eurogress Aken / www.meisterkonzerte-aachen.de

Darkness Rises Dirigent Karel Deseure Ensemble TEMKO Strootman Darkness Rises do 8 nov 21.00 u / Verkadefabriek ’s-Hertogenbosch / www.novembermusic.nl za 17 nov 20.30 u / Schouwburg Tilburg

philharmoniezuidnederland.nl

Simone Lamsma straalt in Bruch Dirigent Mario Venzago Viool Simone Lamsma

Weber Uit Der Freischütz: Ouverture Bruch Vioolconcert nr 1 Borodin In de steppen van Centraal Azië Schumann Symfonie nr 4 vr 2 nov 20.15 u / De Maaspoort Theater & Events Venlo za 3 nov 20.00 u / Theater Heerlen zo 4 nov 14.15 u / Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch di 6 nov 14.00 u / Concertgebouw Amsterdam / www.concertgebouw.nl vr 9 nov 20.30 u / Chassé Theater Breda zo 11 nov 14.15 u / Muziekgebouw Eindhoven

Tsjaikovski versiert Mozart Dirigent en cello Mario Brunello Piano Hannes Minnaar Haydn Symfonie nr 59 ‘Vuursymfonie’ Mozart Pianoconcert nr 21 Rossini Uit Il signor Bruschino: Ouverture Tsjaikovski Rococo Variaties do 29 nov 20.30 u / Concertzaal Tilburg vr 30 nov 20.00 u / Sint Jacobskerk Vlissingen / www.muziekpodiumzeeland.nl za 1 dec 20.00 u / Theater aan het Vrijthof Maastricht zo 2 dec 14.15 u / Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch do 6 dec 20.00 u / Theater Heerlen vr 7 dec 20.30 u / Chassé Theater Breda zo 9 dec 14.15 u / Muziekgebouw Eindhoven

inhoud

zuiderlucht 11\2018

affairs 7 editorial – Laat staan een boek

14

bits – Sterrenregen ‘Het beeld vindt zijn eigen weg. Trots verankert in de daad, het gedane dat me verlaat.’

‘Brabantse schrijvers gaan alleen nog naar de Randstad om hun uitgever te spreken. Intussen blijven ze lekker in Eindhoven, Den Bosch en Tilburg wonen.’

14 Haal de schrijvers naar de scholen Ook in Vlaanderen hebben de boekhandels het zwaar. ‘Bij ons was de markt eerder uitgepuurd

books

8 Een apparaat met een eigen wil De mogelijkheden van de Riso-druktechniek, de

15 aya leest – Noodzaak van vulpennen ‘Daarom had ik die vulpen nodig en ik schrijf dit

werkwijze van de adepten is haast obsessief. ‘Het

stuk niet om van mijn schuldgevoel af te raken.

nerdgehalte in dit wereldje is vrij hoog.”

Echt…’

culture

16 Machines van vlees en bloed Kan een mens van een robot houden? Nou en of, zolang de robot maar niet doet alsof hij een mens

Ze brak schilderkunstige grenzen open, toch werd

is. Exposities in Eindhoven en Utrecht bieden een

haar talent door veel tijdgenoten niet opgemerkt.

voorproefje. ‘Oma vindt het prachtig, de jongens

‘Ik ben ik, ik ben niet te reduceren tot Paula Becker

zien een wonder, ik geniet.’

of Paula Modersohn-Becker.’

4

boekhandels in tijden van internet en ontlezing.

poor man’s stencilmachine, lijken oneindig, de

10 Zo licht dat ik er ongeduldig van word

Cover: Pierre Segers, Zonder titel. Zie bladzijde 28.

tot een minimum.’ Deel 8 in een serie over

zuiderlucht 11\2018

19 ptmy – Roger Miret

28 De zachte scherpte van Pierre Segers

inhoud

edits

‘Maar vooral vond ik dat Miret niets meer

Volgens zijn vrienden had fotograaf Pierre

te melden had. Langzaam verbleekte de

Segers twee levens. In elk geval een ervan wordt

legendarische status van de band: je kunt je eigen

nu publiek gemaakt met een expositie en een

‘Kunst is geen smeermiddel voor de

legende ook ópgebruiken.’

fotoboek. ‘Met het vastleggen van een tijdsbeeld

maatschappelijke betrekkingen, geen lijm

was hij niet bezig.’

voor sociale cohesie en ook geen ideologische

20 in beeld – Verloren landschappen Josef Koudelka fotografeert verlaten industrie­

37 post zl – Hobbyisme

voorlichting.’

31 daria – Musicalmeisje

38 Blendr & Filtr

landschappen, sinds 2012 met een speciaal voor

‘De hele tijd word je herinnerd aan de pijnlijke

hem ontwikkelde digitale panoramacamera. Zijn

maatschappelijke realiteit. Je voelt je verderlicht

‘Architectuur lijdt onder het smaak-van-de-maand-

werk is nu te zien in Helmond.

en loodzwaar tegelijk.’

syndroom. De drang om elke keer met wat totaal nieuws te komen is dodelijk saai.’

22 De zingende heelmeester In 1987 zong hij de jonge Sam in A Quiet Place van Leonard Bernstein. Ruim dertig jaar later is Huub Claessens de oude Sam. ‘Niet van je stem houden

design

32

Komrij’s gelijk in Venlo

hedendaagse kunst. Voor mij zijn het echte

Venlo staat niet bekend als hoeder van de kunsten.

inspiratieplekken.’

en toch zanger zijn, da's geen beste combinatie hè.’

38

de voorkeur – Aart Strootman ‘Waar ik gelukkig van word, zijn musea voor

TWAN VAN DEN BRAND gaat op inspectie. ‘De kunstensector is hier steeds verder uitgekleed. Op

26 feuilleton – Stoer en zwierig

enig moment ben je als overheid geen serieuze partner meer.’

Beeldhouwwerk en houtsnedes van Jozef Cantré in Deurne | Memento mori in De Domijnen in Sittard | Nieuwe buren in Sectie-C in Eindhoven | High Tech Romeinen veroveren Venlo.

39 ZL Boekentop 10 ‘Alle tijden zijn onzeker. Toch menen we dat we vandaag de dag op dat vlak hoger scoren dan eh…

eerder. Zie nummer 3, Mijn strijd van Adolf Hitler.’

5

zuiderlucht 11\2018

PODIUM EXPO 11.2018

ZO 23.09.2018 - ZA 17.11.2018 - EXPO

KOEN BROUCKE DE TRANSFORMATIE VAN HET SLAGVELD

WO 07.11.2018 - 20:15 - KLASSIEK

MARIETTA PETKOVA F. CHOPIN, C. DEBUSSY

VR 09.11.2018 - 20:15 - KLASSIEK

OXALYS G. ANTOINE, A. HUYBRECHTS, G. LEKEU

ZA 10.11.2018 - 20:15 - KLASSIEK

HARMONIE SINT-MARTINUS OPGRIMBIE O.L.V D. BOFFÉ, MET I. EERENS & R. CLEIREN AKKERS VOL BLOED HERDENKINGSCONCERT WOI

DI 13.11.2018 - 20:15 - DOCUFILM

SHADOW WORLD JOHAN GRIMONPREZ - 2016

WO 14.11.2018 - 19:00 - FAMILIE

THEATER ANTIGONE & THEATER ARTEMIS WOESTZOEKER (VANAF 8 JAAR)

WO 14.11.2018 - 20:15 - KLASSIEK

GRYPHON TRIO R. CLARKE, K. M. MURPHY, J. BRAHMS

ZO 18.11.2018 - 15:00 - FAMILIE

CIE BARBARIE & VILLANELLA WA WILDER MAN (VANAF 4 JAAR)

DI 20.11.2018 - 20:15 - THEATER

DE ROOVERS & MUZIEKTHEATER TRANSPARANT HET BEZOEK (F. DÜRRENMATT)

19.30u: gratis inleiding

DO 22.11.2018 - 20:15 - KLASSIEK

RUSQUARTET W. A. MOZART, P.I. TCHAIKOVSKY

ZO 25.11.2018 - 20:15 - KLASSIEK

BORIS GILTBURG M. RAVEL, L. VAN BEETHOVEN, D. SJOSTAKOVITSJ, S. PROKOFIEV

foto: Boris Giltburg @ Sasha Gusov

DI 27.11.2018 - 14:00 - FILM

photos by MARLEEN DANIËLs

BACKSTAGE

Cyrille Offermans Een iets beschuttere plek misschien Journaal

v.u. Nadja Vananroye, Groenplein 1, 3500 Hasselt

privé-domein

FRONTSTAGE

22.9 18 ~ 17.3 19

THREE BILLBOARDS OUTSIDE EBBING, MISSOURI MARTIN MCDONAGH - 2017 PROGRAMMA 2018-2019 WWW.CCMAASMECHELEN.BE

editorial

zuiderlucht 11\2018

Landschapspark Gulperberg

Laat staan een boek H

Verder blijven ze lekker in Eindhoven,

EXPO - DE WERELDWIJDE PRODUCTIE VAN DE GL AZENIER UI T ROERMOND

Panorama Joep Nicolas

28-9 t/m 10-2 2 0 1 9

ZE

A

HISTORIEHUIS ROERMOND

OE

RMON

D

D

R

TA

Den Bosch en Tilburg wonen.

GL

oe minder lezers, hoe meer prijzen. De bladeren zijn nog niet van de bomen of de eerste uitreikingen van literaire prijzen hebben we al achter de rug. En dan moest de moeder aller prijzen, de Nobelprijs voor de literatuur, vanwege #MeToo-perikelen ook nog eens een jaartje overslaan.

Arnon Grunberg vindt dat je onze cultuur amper kunt begrijpen zonder literatuur. Ik ben het met hem eens - en denk tegelijkertijd aan de verzuchtingen van mensen die zeggen geen tijd hebben om te lezen, “laat staan een boek.” In deze Zuiderlucht staat alweer de achtste aflevering van een reeks over boekhandels die zich teweerstellen tegen digitalisering en ontlezing. Verklaringen te over, waarvan misschien wel de belangrijkste terug valt te voeren op de inrichting van ons bestaan. We zijn druk doende het kostbaarste dat we hebben, onze tijd, prijs te geven.

Behalve (inter)nationale zijn er ook regionale prijzen. In Limburg werd vorig jaar de Sjiek Literatuurlijst gelanceerd, een prijs die moeilijk kan worden onderschat: er mogen ook dialectschrijvers meedoen. Ik ken niemand die ooit een dialectboek heeft (uit)gelezen.

U wel?

Ook Noord-Brabant krijgt (weer) een literaire prijs – nou ja, een soort van. Elk jaar wordt een schrijver (m/v) gekozen die het Brabants Boekgeschenk mag schrijven dat bij het begin van het culturele seizoen wordt verspreid. Te beginnen in september 2019.

In hun onderbouwing stellen de initiatiefnemers vast dat Brabantse schrijvers alleen nog naar de Randstad gaan om hun uitgever te spreken. Intussen blijven ze lekker in Eindhoven, Den Bosch en Tilburg wonen. Neem Henk van Straten, neem Marie Kessels, neem A.H.J Dautzenberg. Die honkvastheid wordt nu letterlijk op prijs gesteld – al is het niet onmogelijk dat veel schrijvers dicht bij huis blijven vanwege de krankzinnige woningmarkt in Amsterdam. Laten we niet vergeten dat hun inkomen onder modaal ligt.

Uiteraard gaat ook deze Zuiderlucht over veel meer dan het wel en wee in de republiek der letteren. Neem de coverfoto van Pierre Segers wiens oeuvre deze maand op het nippertje aan de vergetelheid wordt ontrukt. Of het prachtige stuk dat Ben van Melick schreef over Paula Modersohn-Becker die pakweg een eeuw geleden de internationale schilderkunst op zijn kop zette. Anneke van Wolfswinkel ging op zoek naar de robot in de kunsten en Emile Hollman interviewde Hub Claessens, de bas-bariton die al jaren in Wenen woont en werkt.

Voor onze reeks stadsportretten liep Twan van den Brand een dag door Venlo, de stad die de afgelopen tien jaar zichzelf opnieuw uitvond en daarbij kunst en cultuur totaal uit het oog verloor. Adrienne Peters ten slotte sprak met Aart Strootman die de eerste cd van Björk heeft georkestreerd voor grotendeels zelf ontworpen instrumenten.

Vanzelfsprekend is er ook weer een nieuwe Bit van Mat van der Heijden, getiteld Sterrenregen, over een schilderijtje dat hij als jonge kunstenaar ooit maakte bij de dood van een vriend. De laatste zin geef ik alvast prijs: “Trots verankert in de daad, het gedane dat me verlaat.”

S NIERS

2018

roermondglazeniersstad.nl

WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu

7

zuiderlucht 11\2018

books

Jo Frenken en Gladys Zeevaarders, verantwoordelijk voor de prentenserie voor het Natuurhistorisch Museum. foto Sophie John

8

Een apparaat met een eigen wil

zuiderlucht 11\2018

books

De Riso wint aan populariteit onder kunstenaars. De mogelijkheden van de ‘armelui’s stencilmachine’ lijken oneindig, de werkwijze van de adepten is haast obsessief, merkt PAUL VAN DER STEEN. “Het nerdgehalte in dit wereldje is vrij hoog.”

W

ie oud genoeg is, herinnert zich

de derde op het programma. “Toen we begonnen,

prutsen. Met natuurlijk de nodige frustratie. Nu wist

het stenciltijdperk. Scholen,

waren we uniek. Inmiddels zijn er ook elders van

hij zich omringd door mensen aan wie hij alles kon

verenigingen, parochies, politieke

dit soort grote bijeenkomsten, van Chicago tot

vragen. Je zag hem met zijn ogen rollen.”

partijen, activisten, vrijwel

Sjanghai.”

iedereen die tekst en beeld

De Tilburgse kunstenares Sigrid Calon ontdekte

De manier waarop sommigen met de techniek bezig zijn, is bijna obsessief. “Het nerdgehalte in het

wilde vermenigvuldigen en geen geld had voor

de mogelijkheid van Riso op de Van Eyck toen

Riso-wereldje is vrij hoog”, bekent Frenken. “Daar

echt drukwerk, gebruikte het stencilapparaat.

Frenken er ook nog maar kort mee bezig was. In het

horen opvattingen bij over hoe het moet, over wat

De kwaliteit van het resultaat liet vaak te wensen

al lang uitverkochte boek To the Extend of maakte

wel kan, en wat niet.” Alleen daarom geniet Frenken

over, de enige zekerheid die je na afloop had waren

Calon op een en hetzelfde grid 120 verschillende

al bij voorbaat van het thema van de biënnale van

inktzwarte vingers.

geometrische composities in kleur. “Het fijne van

dit jaar, Monumental Riso. “Twaalf deelnemers

Riso is dat je ook in kleinere oplages kunt werken”,

hebben het afgelopen jaar met de Riso gewerkt,

Na de entree van eenvoudiger en nauwkeuriger

zegt Calon (49). “Je hoeft niet meteen duizend stuks

maar we hebben ook iemand uitgenodigd die een

apparatuur leek de stencilmachine rijp voor

te laten drukken. En – nog mooier – je hoeft dat

afkeer heeft van de techniek. En er is iemand die

het museum. Maar daarmee was buiten de Riso

proces niet uit handen te geven. De kunstenaar kan

experimenteert door doorzichtig zelfgemaakt

gerekend, een digitale stencilmachine van Japanse

erbij blijven en samen met de drukker het beste

cellulosepapier door de machine te halen. Dat

makelij. Die werd op de markt gebracht als de ‘poor

product nastreven. Dat kan een zekere imperfectie

levert bijzondere effecten op: het breekt en scheurt.

man’s offset’, de machine was tien keer goedkoper

zijn. Er ontstáán ook dingen, door te mengen krijg

Sommigen zal het een gruwel zijn.”

dan de concurrenten.

je nieuwe kleuren.”

Inmiddels mag de Riso zich verheugen op bewonderaars en gebruikers in kringen van ontwerpers, beeldend kunstenaars, fotografen en… drukkers. “De techniek is een tegenhanger van al te steriel drukwerk”, zegt Jo Frenken, hoofd van het Charles Nypels Lab aan de Jan van Eyck Academie in Maastricht. In de ruim veertig jaar die hij verbonden is aan de opleiding zag Frenken (65) nieuwe

‘Soms werkt hij tegen je, soms geeft hij onverwachte cadeautjes.’

werkwijzen als een opdracht. “Als Van Eyck zijn we het met onze geschiedenis en onze status als postacademisch onderzoeksinstituut verplicht.

Vragen stellen en grenzen oprekken, het moet.”

Sigrid Calon is een van de twaalf kunstenaars die voor Monumental Riso op niet alledaagse wijze aan de slag is gegaan met de techniek. Ze maakte nieuw werk met onderdelen van het apparaat, zoals de masterrollen, waar na afloop inkt op achterblijft.

technieken en trends komen en gaan. Zelf ontdekte hij de Riso in 2011, het voelde als thuiskomen.

Frenken beschouwt het zoeken naar nieuwe

De echte Riso-adepten houden via internet contact

Calon: “Riso-adepten zullen niet weten wat ze zien,

“Offset is mooi, maar de nadruk ligt ook wel heel

met elkaar. Frenken: “Als ik op een probleem stuit

vanwege de vervreemdende effecten en patronen,

erg op precisie. Je loopt constant op je tenen. Met

en ik vraag op Instagram om een oplossing, dan

als de laatste vingerafdrukken van het proces. Maar

Riso krijg je als drukker een stuk autonomie terug.

heb ik er binnen een half uur tientallen, vaak heel

ook vanwege de formaten, groter dan het maximale

Je bent bezig met een weerbarstig en eigenzinnig

verschillende.” Fysieke ontmoetingen zijn extra

A2. Eigenlijk plaag ik ze een beetje. Mensen die de

apparaat. Soms werkt hij tegen je, soms geeft hij

inspirerend, zo is de ervaring na de twee eerdere

rest van mijn oeuvre kennen, zullen ook opkijken.

onverwachte cadeautjes.” Frenken laat afdrukken

Riso-biënnales. “Bij de biënnale in november komen

Mijn andere werk bestaat veel meer uit strakke

zien die hij samen met Gladys Zeevaarders aan het

mensen tot vanuit Zuid-Korea, Zuid-Afrika en

maken is voor twee kunstenaars met objecten uit

Nieuw-Zeeland. Die hebben er die lange reis voor

lijnen. Dat laat ik nu los.” ZL

het Natuurhistorisch Museum in Maastricht. “Deze

over, ze moeten alles zelf betalen. Kennelijk vinden

intensiteit in kleuren krijg je alleen met Riso.”

ze dat toch de moeite waard.”

Frenken heeft zich de Riso-techniek eigen

Calon herinnert zich van een vorige editie een

gemaakt en geldt inmiddels als een autoriteit. Op

Italiaan die naar Maastricht kwam en zich in de

Instagram heeft hij meer dan veertienduizend

Riso-hemel waande. “Hij had een oud apparaat op

volgers. Sinds 2014 organiseert hij Riso Biënnales

de kop getikt en vervolgens op zijn kamertje alles

op de Jan van Eyck Academie. Deze maand staat

alleen moeten uitvinden met veel proberen en

Magical Riso, van 16 t/m 18 november op de Jan van Eyck. Publieksdag op 18 november met internationale Art Book Fair. Ook de Tilburgse Wobby.club is hier aanwezig met een stand. De tentoonstelling Monumental Riso is te zien tot 11 januari. janvaneyck.nl

9

zuiderlucht 11\2018

Zo licht dat ik er ongeduldig van word

culture

10

Paula Modersohn-Becker, Zelfportret met camelia-tak, 1907

zuiderlucht 11\2018

culture

Paula Modersohn-Becker brak rond 1900 de schilderkunstige grenzen open. Toch werd haar buitengewone talent door veel tijdgenoten niet opgemerkt, constateert BEN VAN MELICK. “Ik ben ik, ik ben niet te reduceren tot Paula Becker of Paula Modersohn-Becker.”

Paula Modersohn-Becker

“B

ij het naakttekenen

Paula Modersohn-Becker (1876-1907) was een van

Duitse publicaties over haar persoon en werk kun

’s avonds zijn de Fransen

de groten van rond 1900 die de schilderkunstige

je boekenkasten vullen – al zijn de Fransen nog niet

zo vol van lentekriebels dat

grenzen openbraken met even geëngageerd als

echt overstag. Of is haar werk voor hen te diep, te

ze het ene chanson na het

expressief werk dat de essentie van werkelijkheid,

vol, te ernstig?

andere aanheffen”, noteert

verbeelding en vorm wil raken. Ze liep daarmee

Paula Modersohn-Becker

vooruit op de Duitse expressionisten, eerder dan

Beckers schilderijen en tekeningen, eerder dit

op 15 mei 1900 in haar Parijse dagboek. “Ze zijn als

hen verwerkte ze invloeden van Cézanne, Van

jaar in Enschede en momenteel in Wuppertal,

champagne. Helaas worden ze ook net zo gauw

Gogh en Gauguin. Door haar tijdgenoten werd

vormen bij uitstek de gelegenheid om, met brieven

weer vlak.”

ze nauwelijks opgemerkt. Alleen haar man, de

en dagboekaantekeningen in de hand, dieper in

landschapsschilder Otto Modersohn, met wie ze

persoon en schilderwerk door te dringen. Oog in

De jonge Duitse kunstenares is euforisch over de

jarenlang in ongeconsumeerde echt verbonden

oog met de verf, het papier en de doeken, wordt het

tentoonstelling die ze eerder die dag bezocht, en

in de kunstenaarskolonie Worpswede bij Bremen

prachtigste fotowerk een plaatje. De textuur brengt

beschrijft hoe ze ’s avonds in betoverend maanlicht

woonde, en de dichter Rainer Maria Rilke zagen haar

tekening en schilderij huiddicht, bijna aanraakbaar

thuiskomt. “Alles juicht”. Ze hoort mandolines en

buitengewoon talent.

bij je, je voelt de hand die de penseel of potlood

violen, zelfs een cello en een Duits lied. “De witte

In dat Noord-Duitse isolement schilderde ze als

De overzichtstentoonstellingen van Modersohn-

voert. En je kiest je je eigen perspectief. Jij bepaalt

kastanjebloesems in de buurtuin, en de lieve maan

een bezetene maar hield sinds 1899, na een aantal

wat je ziet, niemand anders.

lichten op. Voor mijn neus geuren lelietjes-van-

negatieve recensies (“handen als lepels, neuzen

Het werk van Paula Modersohn-Becker is een

dalen. En midden in die weelde verlang ik naar

als kolven”) haar schilderijen in haar atelier. Ze

typisch product van zijn tijd en is toch niet

mijn geboorteland. Hier is alles zo licht dat ik er

had leren schilderen en leven in Londen, Berlijn

gedateerd. Het is veel meer dan kunsthistorisch

ongeduldig van word. Bij ons zijn de tonen dieper,

en vooral Parijs, waar ze periodiek vele maanden

interessant. Haar gestalten en portretten, in

voller, ernstiger.” Ze concludeert dat de Franse

verbleef, musea en ateliers bezocht en werkte om

mindere mate de landschappen en stillevens,

schilders die ze bewondert geen conventies kennen.

te leren van de vernieuwers. Nauwelijks 31 jaar

overtuigen ook wie de context niet kent. Zwervend

“Ze durven naïef te zijn. Je kunt enorm veel van ze

stierf ze november 1907 in haar kraambed. Pas met

door de zalen van de musea ga je beseffen dat de

leren.”

de publicatie van Briefe und Tagebuchblätter in 1917,

schilder de kern heeft afgebeeld van wat zij ‘ziet’.

Wat we nu romantische clichés of misschien over­

die een schitterend en indringend beeld geven van

Het schilderij is niet wat zij waargenomen heeft,

spannen meisjestaal zouden noemen, markeert een

leven en denken van een intelligent gemoedsmens

maar wat zij innerlijk gezien heeft, wat in haar

inzicht: de kunstenaar komt los van een traditie die

op een breukvlak van tijden, ontdekte de

hoofd is ontstaan door tijd, door afstand te nemen,

haar beperkt. En hoe. Dat ongeduldig worden van

kunstwereld het fenomeen Paula Modersohn-

door te denken. Een kunsthistorische gemeenplaats,

licht, wat een werk- en levenslust spreekt daar uit!

Becker. Kortstondige roem was het gevolg, tot het

maar de beleving daarvan bij het zien van haar werk

De toon ontroerde me; wie in enkele woorden de

werk door de nazi’s ‘entartet’ werd verklaard. Het

ging diep. Ik ervoer hoe deze kunstenaar oprecht en

essentie van een observatie en ervaring treft, die

waren naoorlogse overzichtstentoonstellingen in

consequent naar het wezenlijke zoekt en eenvoud

kan kijken én schrijven. Ik kende haar werk, nou

Bremen (1976) en in München (1997) die haar naam

vindt, zonder de werkelijkheid te reduceren. Ze zegt

ja, ik had de kunsthistorische klok horen luiden.

in de moderne kunst definitief vestigden. Met

zelf: “Ik ben ik, ik ben niet te reduceren tot Paula

>>

11

COLUMBUS EARTH CENTER

Oog in oog met de verf, het papier en de doeken, wordt het prachtigste fotowerk een plaatje.

Becker of Paula Modersohn-Becker.” De idee echoot na in Louis-Paul Boons credo: “… ik zal nooit wat schilderen en ik zal nooit wat schrijven dan wat diep en mooi en waar gaat zijn.” “De kunst mag niet liegen” van Marina Abramović is er een hedendaagse variant van.

Maar haar werk staat voor meer. Aanvankelijk zag men Modersohn-Becker als de grote uitzondering in de moderne kunst: vrouw en haar tijd vooruit. Vanuit feministisch perspectief is ze de onafhankelijke vrouw, voorvechtster van vrouwenrechten, de persoonlijkheid die zich tegen de druk van familie, echtgenoot en collega-

BEZOEK DEZE HERFST COLUMBUS EARTH CENTER IN KERKRADE

schilders overeind hield. In de receptie van nu is ze “de eerste vrouwelijke kunstenaar die de traditionele representatie” van de vrouw in de schilderkunst doorbreekt. Paula Modersohn-Becker is de eerste die zichzelf naakt tekent, levensgroot, ook als zwangere. En letterlijk naakt waren ook haar vrouwengestalten en kinderen, lichamen zoals ze zijn, zonder verfraaiing en opsmuk. De dichter Rainer Maria Rilke formuleert een jaar na haar dood

VORTEX CORTEX

de kern van die geschilderde naaktheid in Requiem für eine Freundin: Denn Das verstandest du: die vollen Früchte die legtest du auf Schalen vor dich hin und wogst mit Farben ihre Schwere auf.

Und so wie Früchte sahst du auch die Fraun

TEMPORARY ISOLATION

und sahst die Kinder so, von innen her getrieben in die Formen ihres Daseins.

Und sahst dich selbst zuletzt wie eine Frucht,

EXPOSITIE DJOS JANSSENS

nahmst dich heraus aus deinen Kleidern, trugst dich vor den Spiegel, lieszet dich hinein bis auf dein Schauen; das blieb grosz davor und sagte nicht: das bin ich; nein: dies ist.

Want dat begreep jij: de volle vruchten je legde ze op schalen voor je neer en woog met kleuren hun zwaarte.

En als vruchten zag je ook de vrouwen en de kinderen zag je zo, van binnen uit gedreven in de vormen van hun zijn.

En je zag jezelf tenslotte als een vrucht, je nam je uit je kleren, droeg

12.10 > 23.11 MA > VR – 08:00 > 18:00 OPENING: 12.10 – 18:00

je voor de spiegel, liet je daarin verdwijnen op je schouwen na; dat bleef groots ervoor staan en zei niet: dat ben ik; nee: dit is. (vert. BvM)

GOUVERNEMENT AAN DE MAAS Limburglaan 10 – Maastricht

In filosofische zin is Paula Modersohn-Becker op zoek naar de gestalte van het ‘zijn’. De definitieve vorm vinden, dat is voor haar schilderen.

Niet afbeelden hoe je het ook kunt zien, geen

zuiderlucht 11\2018

culture

Ze was even bij de tijd als in traditie verankerd: ze schikte zich in een haar beperkend huwelijk en het moederschap.

Paula Modersohn-Becker, Portret Rainer Maria Rilke, 1906

psychologie, geen verhaal. Het gaat om het ‘ding op zichzelf’. Rilkes fascinatie is niet vreemd. Ook

Paula Modersohn-Becker, Zittend naakt met bloemenvazen, ca. 1907

hij zocht in wat later zijn Ding-gedichte werden genoemd naar het wezen van wat hij zag, zonder interpretatie of lyrische ontboezeming.

En van Geertje Vangenechten: “De borsten van

de spijt om een onvervuld leven en onvoltooid

geijkte kwetsbare, ondergeschikte, dienstbare

onze moeder zijn leeg / We hebben veel te gulzig

werk klinken erin door, maar ook berustende

vrouwelijkheid, niets van lustobject, iconische

gedronken / Hebben mekaar vertrapt en opzij

relativering, waarmee de tegenstelling tussen licht

schoonheid, zuiverheid of exotisch wezen.

geduwd om ons te kunnen laven / En nu gaan we

En niks geen ‘Moeder de Vrouw’. Zij ziet de

dood / Gaan we sterven van de dorst.”

en zwaar die zij sinds 1899 ervoer, is opgeheven. ZL

Bij Modersohn-Becker geen spoor van de

diepte van het oppervlak, doorziet de spiegel,

Wat je in de schilderijen gaat ontdekken, is

schouwt, want zij wil een schilderij maken: een

hun zeggingskracht, de herkenning van iets

compositie van vorm en kleur. Ze verbeeldt niet,

diep menselijks, dat wat de filosofe Luise Rinser

zij schildert. Als ze zichzelf afbeeldt, merkt een

“de weerspiegeling van een in de ziel gelegen

biografe op, is dat niet een geniaal of verscheurd

werkelijkheid” noemt. Of die diepe werkelijkheid

kunstenaar, ook geen geliefde of oermoeder,

een weerspiegeling is van een oude wereld, dat

maar een ‘gerundetes Gefäsz’.

is nu een actuele kwestie. Waar de een lijden ziet,

Geraadpleegde literatuur: • Barbara Beuys. Paula Modersohn-Becker.

Oder: wenn die Kunst das Leben ist • Marina Bohlmann-Modersohn.

Paula und Otto Modersohn • Marina Bohlmann-Modersohn. Paula Modersohn-Becker. Eine Biographie mit Briefen • Verena Borgmann e.a.

Paula Modersohn-Becker. Tussen Worpswede en Parijs • Diane Radycki.

Paula Modersohn-Becker. The first modern woman artist • Charlotte Ueckert. Paula Modersohn-Becker.

beschermend en dienstbaar moederschap, ontwaart

M

de ander kracht en onverbloemde aanwezigheid.

aar wij museumdolers kunnen niet

Uit de vele biografieën en uit brieven en dagboeken

zonder betekenis te geven, niet zonder

blijkt dat Modersohn-Becker in de praktijk even

historische context. In haar moeders

bij de tijd was als in traditie verankerd: uiteindelijk

en kinderen weerkaatsen Käthe Kollwitz,

schikte zij zich in een haar beperkend huwelijk

Marlene Dumas, Rineke Dijkstra. Door mijn

en het moederschap. Deze ambivalentie op een

hoofd schieten regels van Hester Knibbe die

breukvlak van tijden, de mogelijke discrepantie

ik las in Watou 2018: “…Ze/ voedt het, moet

tussen inhoud en vorm, maakt het fenomeen

het ontwennen / aan tepeltroost, een bord

complexer, menselijker.

toeschuiven, lepel // een mes. En als het / zich snijdt wie stelpt dan het bloeden?”

Haar laatste woord op haar sterfbed was: “Schade”. De echo van werk- en levenslust en

Paula Modersohn-Becker Zwischen Worpswede und Paris.

Van 9 september t/m 6 januari in het Von der Heydt Museum in Wuppertal. vdh.netgate1.net

13

zuiderlucht 11\2018

culture

Sterrenregen

Ook in Vlaanderen hebben de

G

en vliegwerk houden ze stand.

allery View, een digitale galerie met werk van meer dan 500 kunstenaars, vroeg me, behalve

naar recent werk, ook naar ouder werk waar ik nog steeds trots op ben. Lastig om mijn eigen werk op te splitsen in goed-beter-best, zeker als het werk uit een eerdere periode stamt. Maar ook wel een mooie

boekhandels het zwaar. Met kunst Zoals boekhandel Malpertuis in Genk. “Bij ons is de markt uitgepuurd tot een minimum.”

vraag; je geeft jezelf toch behoorlijk bloot. En dat is wat kunst zou moeten zijn/doen.

Er komt nogal wat voorbij in 32 jaar schilderen, schrijven, performen etc. Soms is het werk zelf al weer verdwenen en rest enkel nog de herinnering. Maar toch, ergens blijft een afzonderlijk ding prikkelen in

Bits

mijn achterhoofd.

1986. Geen geld, veel bravoure.

Met olieverf maakte ik vier kleine schilderingen op board.

Geëmotioneerd verbeeldde ik het zeer plotseling overlijden van een dierbare (46 jaar). De wereld op zijn kop, gelinkt aan wat verdwijnt.

Meer nog dan het waarom, is het materiaal en de wijze van schilderen, de directheid en de abstract geordende sterrenregen zich gaan nestelen in mijn hoofd. Het beeld vindt zijn eigen weg. Trots verankert in de daad, het gedane dat me verlaat.

Haal de schrijvers naar de scholen

“A

llemaal nieuw!”, roept Jan Feys aan de deur van Boekhandel Malpertuis bij wijze van

welkom. Hij wijst naar buiten, naar de met

MAT VAN DER HEIJDEN

zachtrode klinkers bestrate, net opgeleverde Molenstraat. Anderhalf jaar lag de straat open voor onder- en bovengrondse aanpassingen.

om een boekhandel te beginnen. In Leuven hadden

Het heeft de boekhandel een omzetderving

ze na hun studie Germaanse filologie weinig

van zo’n twintig procent gekost, zegt Feys.

bestaanszekerheid gevonden. Zij had een tijdelijke

Of er ook een compensatie was van de stad?

baan in het onderwijs, hij was ontevreden met zijn

“Tweeduizend euro”, zegt hij en haalt de

job als scheepsagent in de haven van Zeebrugge. “In

schouders op.

Genk kwam een huis vrij waar mijn vrouw haar oog op had laten vallen. En ik was toe aan een bestaan

Te lang werd het straatbeeld gevormd door een afwisseling van kuilen, hopen zand en

14

Er was een Standaard-winkel, verder viel er voor

daartussen allengs vorderende stratenmakers.

de boekenliefhebber in Genk weinig te halen. Volop

“Dat het voor de kleinhandel in de Molenstraat

kansen dus voor een literaire boekhandel, meende

geen gemakkelijke tijden zijn geweest, hoef ik

Feys, al heeft de markt sindsdien flink ingeboet.

u zeker niet uit te leggen”, zei Feys afgelopen

De afgelopen 25 jaar is het aantal zelfstandige

zomer nog tegen de plaatselijke krant.

boekhandels in Vlaanderen gehalveerd naar dertig;

Tegelijkertijd wist hij hoe nodig de

Malpertuis is met zo’n 15.000 titels op 180 vierkante

opknapbeurt was. De leegstand in de

meter vloeroppervlak een van de kleinere. Aan

straat groeide, de toeloop daalde. Sinds de

omzetgroei durft Feys niet meer te denken. Als

opknapbeurt zijn er twee nieuwe winkels

hij terug kan groeien naar het niveau van voor de

bijgekomen, een goudsmid en een printatelier

wegenwerken, is hij tevreden.

voor kleding. “Ze passen in een straat met

Mat dan der Heijden, Zonder titel, 1986, olieverf op board, 23 x 29 cm.

als zelfstandige. Dus de keus was snel gemaakt.”

Malpertuis is een literaire boekhandel met een

speciaalzaken”, stelt Feys tevreden vast.

grote afdeling kinderboeken, een combinatie

“Gelukkig doet de stad moeite om de situatie te

waar een particuliere én een zakelijke afweging

verbeteren.”

achter schuilgaan. Feys: “Bij de ketenboekhandels

In 1993 kwam West-Vlaming Jan Feys (54) naar de geboortestad van zijn vrouw Veerle

hebben de meeste boeken een leven van twee tot drie maanden. Daarna gaan ze eruit en worden

zuiderlucht 11\2018

culture

De noodzaak van vulpennen generatie krijg ik hier amper iemand in de winkel”, zegt Feys. “En het is nu pas dat de

Aya Sabi doet maandelijks verslag van haar leeservaringen.

jongere generaties binnenwandelen.”

En dan zijn er nog de gekende gevolgen van digitalisering en ontlezing, die in Vlaanderen eerder de kop opstaken dan in Nederland.

“Bij ons was de markt eerder uitgepuurd tot een minimum. Bij jullie zie ik nog steeds berichten over boekhandels die moeten sluiten. Terwijl Nederland bij ons toch lange tijd een voorbeeldland was.”

Zijn liefde voor het lezen ontstond al vroeg.

“Ik kom uit een gezin met negen kinderen.

We hadden thuis een grote bibliotheek, op school lazen we de gepopulariseerde versies van de klassieken. Mijn huidige voorkeuren?

Goh, ik lees de meest diverse boeken. Ik ben een liefhebber van John Irving, maar echte favorieten heb ik niet.”

Er zijn twee constanten: hij leest vooral fictie, van niet-Vlaamse schrijvers. “Ik heb ze wel gelezen hoor, Elsschot en Claus en Boon,

I

n het begin van het academiejaar stond ik in een boekhandel om mijn studieboeken voor dit jaar

te kopen, en wandelde uiteindelijk toch langs de tafel die ik zo graag wilde vermijden. Daar stonden ze: de vulpennen! “Niets kopen. Niets kopen, Aya. De studieboeken zijn al duur genoeg.” Maar voor ik het wist, had ik al een rode vulpen vast.

Nadien vertelde mijn vriendin me over de laatste vinding op het vlak van pennen: “De balpen: gemakkelijker, goedkoper en de inkt zit er al in!

Wat ze niet begreep, is dat het niet mijn keuze was. Ik koos de vulpen niet. De vulpen koos mij. Dat ik mijn geld beter aan andere dingen kon besteden, wist ik ook wel, maar dat die vulpen mij vult (stom woordgrapje!) met zoveel geluk en blijdschap als ik er elke dag mee schrijf, wist ze niet.

De vulpen heeft dezelfde kleur als het koordje aan mijn notitieboekje en mijn groot schrijfboek.

ze kunnen me niet bekoren. Liever lees ik de

Aya leest

buitenlandse schrijvers.” Hij leest ze te hooi en te gras, en laat zich graag verrassen door hem nog onbekende auteurs. Als voorbeeld pakt hij Reservoir 13 van Jon McGregor uit de kast en steekt er een gepassioneerd verhaal over af. vervangen door een nieuwe lichting.” Bij Malpertuis is het omgekeerde het geval. Voorbeeld: van Himmlers hersens heten Heydrich, de bestseller van Laurent Binet, staat de gebonden editie uit 2010, het jaar van publicatie, nog in de rekken.

Net als Nederland heeft ook Vlaanderen sinds kort een vaste boekenprijs, zij het in een zachte variant. Na zes maanden mag een boek met korting worden aangeboden; in Nederland mag dat pas na twee jaar. Veel Vlaamse boekhandels kunnen overleven doordat bibliotheken er hun inkopen doen. Overigens pas na een openbare aanbesteding waar ook buitenlandse bedrijven aan meedoen. De lokale boekhandels blijven in dat geweld overeind omdat bibliotheken hoge eisen stellen aan de service. Daardoor worden de literaire titels In de Genkse bibliotheek geleverd door Malpertuis, de non-fictietitels gaan naar de Standaard-winkel. De afspraak is van eminent belang voor Malpertuis.

Wat hij zou hij doen, mocht hij minister van cultuur zijn, om het lezen in ere te herstellen?

“Het is duidelijk dat het grote werk zich in het onderwijs bevindt. Het is de frustratie van mijn vrouw als lerares: hoe krijgen we kinderen weer in contact met boeken?”

Nou? “Door schrijvers naar de scholen te halen. Door kinderen meer verschillende boeken voor te leggen. Door de Dag van de Poëzie tot een verplichte les te maken.

Mijn vrouw werkt op een school met veel migrantenkinderen. Die kwamen die dag hun eigen gedichten voorlezen. Hoe fier ze daar op waren!”

Kijken naar zoveel schoonheid bij elkaar is goed voor me. Het zet

me aan het schrijven. Notitieboeken. Japans papier.

Vulpennen. Inkt. Stempels. Enveloppen. Zegels.

Briefpapier. Een vintage schrijfmachine. Het gaat verder dan het scheppen van woorden alleen of die woorden een gedaante geven op papier. Het gaat om de kunst om woorden niet alleen betekenis te geven, maar ook vorm.

Een kaart voor een verjaardag, een brief aan een lief, een gedicht in kalligrafie. Rauwe woorden die anders dan in een sms’je of e-mail echt tot leven komen. Het briefpapier dat aangeraakt is door iemand die je graag ziet, iemand die voorover boog en eerst heeft nagedacht, proefbrieven heeft gemaakt om dan in het mooiste handschrift en de beste inkt letters te schrijven die woorden en zinnen vormen en recht naar je hart gaan. Het is zo intiem en zo dichtbij, ook al zit er een postbode en een postsorteermachine tussen. Het is traag.

Je zegt wat je na twee dagen nog steeds zou

WIDO SMEETS

menen, bedachtzaam, maar daarom niet minder gepassioneerd. Zo anders dan een berichtje.

Dit is de achtste aflevering in een reeks van twaalf over boekhandels in tijden van internet en ontlezing.

En dan heb je die onvergankelijkheid nog. Het bestofte kistje dat je kleinkinderen later op zolder

Feys: “Onze leveringen aan bibliotheken in Genk

zullen vinden waarna je kan pronken met dat

en omgeving is goed voor zo’n 25 procent van de

rijke leven dat je hebt gehad. Zo anders dan de

omzet.”

whatsappgeschiedenis van je telefoon. Daarom had

Als migrantenstad is Genk extra lastig voor een

ik die vulpen nodig en ik schrijf dit stuk niet om

boekhandel; zestig procent van de inwoners heeft

van mijn schuldgevoel af te raken. Echt.

een niet-Vlaamse achtergrond. “Van de oudere

■

15

culture

16

zuiderlucht 11\2018

L.A. Raeven, Annelies, Looking for Completion. foto Peter Cox

zuiderlucht 11\2018

culture

Machines van vlees en bloed Kan een mens van een robot houden? Nou en of, merkte ANNEKE VAN WOLFSWINKEL, op voorwaarde dat de robot niet doet alsof hij een mens is. “Oma vindt het prachtig, de jongens zien een wonder, ik geniet.”

a

Naar de expositie Robots Love Music in Museum

nnelies zit op de koude tegelvloer

lichaam heeft ze niet, ze is een sprekend borstbeeld.

en huilt. Haar mascara is uitgelopen,

In een video converseert ze met haar maker,

Speelklok in Utrecht neem ik mijn zoons van vijf

ze snikt en haar gekromde

Stephanie Dinkins. Ondanks de correcte zinsbouw

en zeven jaar wél mee, evenals hun oma. Daar

schouders schokken. In haar hand

en intonatie van Bina48, haar knipperende ogen en

zien we Legonardo, de robot die kan tekenen. Hij

zit een verfrommeld zakdoekje. Ik

haar dappere pogingen de menselijke mimiek na te

heeft de grootte van een pop, en is een borstbeeld

kniel niet bij haar neer, leg geen

bootsen, spreken de twee feilloos langs elkaar heen.

met armen. Mijn zoons herkennen alle blokjes

troostende hand op haar arm, blij

Wat vooral duidelijk wordt, is hoe subtiel en gelaagd

waaruit de robot is opgebouwd, alles is van Lego:

als ik ben dat mijn kinderen dit niet zien. Ze zouden

de menselijke taal is, helemaal als je haar gebruikt

“Kijk, mama, die vingertoppen zijn gemaakt van

er niet van kunnen slapen.

om contact te maken. Bina48 begrijpt ongeveer wat

helmpjes!” Zijn maker - wilde haardos, ronde

gezegd wordt, maar weet niet wat bedoeld wordt.

bril - komt erbij staan. Zo te zien heeft Daniele

Annelies is de ‘derde tweelingzus’ van kunstenaars­

Dubbelzinnigheid, impliciete boodschappen en

Benedettelli deze Legonardo naar zijn eigen beeld

duo L.A. (Liesbeth en Angelique) Raeven. Ze

ironie ontgaan haar. De mens tegenover haar is de

geschapen.

is opgetrokken uit siliconen, maakt kleine

enige die hoofdschuddend in de lach schiet om zo

bewegingen dankzij vernuftige mechaniekjes, en

veel onbeholpenheid. Stephanie houdt vast van

draagt mensenkleren. Annelies is een androïde,

Bina48, maar de liefde is niet wederzijds.

een op een mens lijkende robot, tot in het extreme

Andere robots in Robot Love proberen juist

doorgevoerd. Ze is niet gebouwd om een taak uit

niet om een mens te zijn. Zoro Feigl zette een

te voeren, maar om een menselijke emotie na te

robotarm uit een autofabriek in een stalen kom,

bootsen, én op te roepen. Ik sta erbij, ik kijk ernaar,

legde hem aan een ketting, en rommelde wat met

en voel mijn weerzin groeien.

de programmering. Het resultaat is een zoekend,

De expositie Robot Love in Eindhoven, waar

Legonardo is een staaltje menselijk vernuft waar het plezier vanaf spat. Ik hou onmiddellijk van hem.

zwalkend, wiegend, dansend en draaiend gevaarte.

Mijn zoons verstaan zijn Italiaans gekruide Engels

Annelies één van de ruim vijftig kunstwerken is,

Hier, bij een robot die overduidelijk machine is

stelt de vraag: kunnen robots mensen leren wat

gebleven, voel ik wél empathie. Ontheven van zijn

niet, maar begrijpen wel wat hij bedoelt, en gaan

liefde is? En: als robot en mens steeds meer met

nauw omschreven taak is hij vrij, maar de vrijheid

gewillig op de foto. Met zijn smartphone stuurt

elkaar te maken krijgen, kunnen we dan liefde als

wordt beperkt door schaal en ketting. Zijn doelloos

Daniele een tot lijnen vereenvoudigde bewerking

basis voor die relatie kiezen?

geworden bewegingen geven hem iets tragisch. Hij

van hun portretten naar Legonardo die vervolgens

beweegt zich als een mens die de weg kwijt is, uit

begint te tekenen, met pen op papier. De jongens

het lood geslagen.

drukken hun neus tegen het glas en zien hoe

Een andere robot die gemaakt is om zoveel mogelijk op een mens te lijken, is Bina48. Een

>>

17

culture

zuiderlucht 11\2018

Alleen als je de mens als een machine ziet, kun je geloven dat er ooit een gelijkwaardige, wederkerige relatie mogelijk zal zijn met de robot.

zullen streven. Die stelling past in een breed gedeeld toekomstvisioen. Van klantenservice tot medische zorg en van veilig autorijden tot het schrijven van de perfecte roman: het technisch vermogen van kunstmatige intelligentie zal ons verstand ooit te boven gaan, en ons degraderen tot onbeholpen ploeteraars.

Zou het? Autorijden is tot daar aan toe, maar menselijke creativiteit? Waar komt het streven vandaan om ook creativiteit te reduceren tot een technisch proces? In zo’n toekomstvisioen wordt nogal veel achteloos weggewuifd: intuïties en emoties, wat we ons herinneren en wat we vergeten, onze angsten en verlangens, driften en dromen,

Daniele Benedettelli met zijn robot Legonardo

lichamelijke en zintuiglijke sensaties, liefde en eenzaamheid. Al dat onbenoembare dat zo wezenlijk is, niet alleen voor het componeren

ze getekend worden door de robot. Ik zie nog iets

In Museum Speelklok staan we, de

van muziek of het schrijven van romans, maar ook om gewoon mens te zijn.

anders: hoe de herinnering aan dit wonder in

tekeningen van Legonardo in de hand,

hun geheugen wordt gegrift, lijntje voor lijntje.

te luisteren en te kijken naar Shimon, de

Legonardo is een staaltje menselijk vernuft waar het

robot die marimba speelt. Hij heeft 5000

en Bina48 en andere robots die op een mens

plezier vanaf spat. Ik hou onmiddellijk van hem.

Misschien zit daar mijn ongemak bij Annelies

muziekstukken in zijn geheugen en al twee

lijken. Alleen als je de mens als machine ziet,

Robots Love Music laat zien hoe de mens al

muziekstukken gecomponeerd. Tegenover

kun je geloven dat er ooit een gelijkwaardige

eeuwenlang is gefascineerd door mechanisch

hem, achter de toetsen, staat Zach Kondak,

en wederkerige relatie mogelijk zal zijn tussen

gemaakte muziek. Androïde klarinettist uit 1838

student muziektechnologie aan het Georgia

mens en robot. Dat robots ooit op mensen

is een levensgrote pop met een indrukwekkend

Institute of Technology. Hij speelt een

zullen lijken, dat zal wel. Dat mensen zichzelf

radarwerk onder zijn jas. Afgaand op de

melodie, Shimon speelt die na. Zach speelt

steeds meer als robots gaan beschouwen, is

Utrechtsche Courant van die tijd vielen mensen om

steeds complexer en sneller, Shimon houdt

van verbazing toen ze hem hoorden spelen.

hem zonder hapering bij. En dan komt het:

beangstigend. ZL

Maar hoe vernuftig ook, de technische

ze gaan sámen spelen. Met de melodielijnen

hoogstandjes uit de 18e en 19e eeuw konden niet

die Zach aan Shimon heeft ‘gevoerd’, blijkt

meer dan een voorgeprogrammeerd deuntje

de robot te kunnen improviseren. Hoe ze

afspelen, net als een draaiorgel. Inmiddels is de

precies op elkaar reageren blijft onduidelijk,

technologie veel verder. Kunstmatige intelligentie,

maar hun samenspel is vrolijk en aanstekelijk.

het toenemende lerend vermogen van computers,

Oma vindt het prachtig, de jongens zien een

opent een nieuw terrein voor componisten en

wonder, ik geniet.

muzikanten.

Shimon lijkt nog het meest op zo’n robotarm in een fabriek, zonder menselijke trekken. Wel heeft hij bovenaan een bol met een camera erin, die hij gericht houdt op de menselijke muzikant, en die meebeweegt met het ritme van de muziek. Precies zoals bandleden van vlees en bloed. Juist doordat Shimon is wat hij is, een robot, is het contact tussen hem en zijn maker zo geloofwaardig, en plezierig. Als het onderscheid duidelijk is tussen het menselijke en het mechanische, en niemand doet alsof hij de ander is, ontstaat er ruimte voor affectie.

In een interview met de directeur Marian van Dijk van Museum Speelklok in het Nederlands Dagblad wordt beweerd dat componerende

Androïde klarinettist uit 1838

18

robots Bach en Beethoven ooit voorbij

Robot Love, van 15 september t/m 2 december in de Campina Melkfabriek in Eindhoven. robotlove.nl Robots Love Music, van 21 september t/m 3 maart in Museum Speeklok in Utrecht. museumspeelklok.nl

zuiderlucht 11\2018

pleased to meet you

Zingen als een verkouden zeehond T

Roger Miret van Agnostic Front

Je kunt je eigen legende ook opgebruiken.

oen in 1999 Zij gelooft in mij verscheen, de documentaire van John Appel over André Hazes, steeg de populariteit van de zanger naar grote hoogten. Hazes werd opeens ook populair bij een ander publiek: documentaire-liefhebbers, lezers van Volkskrant en NRC, filmhuisbezoekers. Ongetwijfeld soms met de ironische blik die een deel van de culturele elite gewoon is wanneer het om volkse cultuur gaat, maar ook wel degelijk geraakt door zijn levensverhaal. En door het feit dat vorm en vent zo samen bleken te vallen: de man wás zijn muziek, zijn leven waren zíjn teksten. Waardering voor Hazes leidde zo als vanzelf tot waardering voor zijn muziek.

Ik heb dat zelf ook geregeld: na het zien van een documentaire over een artiest of het lezen van zijn of haar biografie, waarin die artiest indruk op me maakte met zijn persoonlijkheid of zijn verhaal, wil ik zijn muziek horen. Na de prachtige documentaire Kurt Cobain: Montage of Heck draaide ik veel Nirvana, na de documentaire Amy veel Amy Winehouse.

Soms kan het verhaal het werk zelfs optillen. St. Anger is bepaald niet het sterkste album van Metallica, maar een van de beste muziekdocumentaires die ik ooit heb gezien, Some Kind of Monster, gaat over het maken van dat album en vooral over alles dat de band daarvan afleidde. Daardoor ben ik gek geworden op een nummer als Frantic: ik heb het voor mijn gevoel geboren zien geworden.

Agnostic Front is een band die ik de afgelopen jaren helemaal uit het oog was verloren.

De groep uit New York heeft aan de basis gestaan van de hardcore punk, en heeft enkele klassieke albums geschreven. Na hun comebackalbum Something’s Gotta Give ging het al snel in een steile lijn omlaag, met zowel optredens als albums. Roger Miret is een charismatische frontman, maar zijn amechtige zang, niet zelden vergeleken met een verkouden zeehond, werd er niet beter op, en dat gitarist Vinnie Stigma na al die jaren nog steeds meer bezig is met Vinnie Stigma zijn dan met gitaarspelen, ging ook vervelen.

Maar vooral vond ik dat Miret niets meer te melden had. Langzaam verbleekte de legendarische status van de band: je kunt je eigen legende ook ópgebruiken.

In november spelen ze voor het eerst in lange tijd weer in Nederland, op het inmiddels grootste hardcore- en punkfestival van de wereld: The Sound of Revolution, in het Klokgebouw in Eindhoven. En ik heb er heel veel zin in.

Dat heeft maar één reden: My Riot, de (door ghostwriter Jon Wiederhorn opgetekende) autobiografie van Roger Miret. Een fantastisch portret van New York voor de term gentrificatie bestond, als ook van een even prille, rauwe als gewelddadige subcultuur, en van de identiteitsvormende invloed van muziek op een getroebleerd leven. Ik heb het boek in één ruk uitgelezen, en toen wilde ik maar één ding: Roger Miret weer live zien met zijn band.

LEON VERDONSCHOT

The Sound of Revolution, met o.a.

Agnostic Front, Suicidal Tendencies, Life Of Agony. Op 2 en 3 november in Klokgebouw Eindhoven. klokgebouw.nl

19

zuiderlucht 11\2018

Verloren landschappen 20

zuiderlucht 11\2018

M

et de expositie Exiles/Wall, rond ballingen en barrières in Israël, maakte Josef Koudelka twee jaar geleden indruk in het Nederlands Fotomuseum.

Een van de handelsmerken van de gevierde Magnum-fotograaf: even indringende als poëtische zwart-witbeelden, vaak op panoramaformaat.

Josef Koudelka (Boskovice, 1938) brak wereldwijd door als persfotograaf met zijn beelden van de Russische inval in Praag in 1968. Twee jaar later ontvluchtte hij zijn geboorteland en vestigde zich

in Parijs. Vanaf 1971 maakt hij deel uit van het fotografencollectief Magnum.

Sinds eind jaren tachtig fotografeert hij vaak ernstig vervuilde industrielandschappen. Zijn eerste reeks maakte hij in de ‘Zwarte Driehoek’, een gebied op de grens van Duitsland, Polen en Tsjechië, waar hij voor het eerst met een analoge panoramacamera werkte. In 2012 ontwikkelde Leica voor hem een digitale panoramacamera. (DvdB)

in beeld

Josef Koudelka - Industrielandschappen.

Van 16 oktober t/m 27 januari in de Kunsthal van Museum Helmond. museumhelmond.nl

21

culture

zuiderlucht 11\2018

de Zingende heelmeester 22

Huub Claessens: ‘Ik leerde er dat het niet om de zang gaat, maar om het verhaal.’ foto Gwenny Eeckels

zuiderlucht 11\2018

culture

In 1987 zong hij de jonge Sam in A Quiet Place van Leonard Bernstein. Nu, ruim dertig jaar later, is Huub Claessens de oude Sam. EMILE HOLLMAN sprak de bas-bariton, tevens jazzsaxofonist, op doorreis. “Niet van je stem houden en toch zanger zijn, dat is geen beste combinatie hè.”

F

ez op het hoofd. Ringen aan

in Maastricht, en prijzen pakken, maar een

elke vinger. Oorbellen. Sikje.

gebeurtenis uit zijn jeugd ziet hij achteraf als

Er hangt meer rock- ‘n-roll dan

bepalend voor zijn carrière.

opera aan Huub Claessens. Hij is

“Mijn zus Sjaantje kreeg leukemie toen ik acht

laat, verontschuldigt zich, heeft

was”, vertelt hij in een hotelbar aan het Maastrichtse

eindelijk eens door kunnen slapen.

Vrijthof. “Ze was veertien en beeldschoon. Dat

Vanuit het Poolse Szczecin, waar hij naar eigen

kwam aan in een klein dorp als Ulestraten. Soms gaf

zeggen de zwaarste rol uit zijn carrière zong in de

ze bloed over. In de twee jaar voordat ze overleed,

nieuwe Franse opera Guru, is hij voor even terug

kreeg ik zo weinig aandacht dat ik hoopte dat het

in Maastricht. Hier zong hij in 1987 de jonge Sam in

snel voorbij zou zijn. Daarover voelde ik me best

Leonard Bernsteins A Quiet Place, komende maand

schuldig.”

staat hij bij Opera Zuid in hetzelfde stuk als de oude Sam. “De cirkel is rond hè.”

De kleine Huub kroop weg in een hoek van de kamer bij de grammofoon en draaide eindeloos platen. Klassiek: De Tovenaarsleerling van Paul

Sinds april was hij precies twee dagen thuis in

Dukas, Een Nacht op de Kale Berg van Rimsky-

Wenen, waar hij sinds 1986 woont. Lachend:

Korsakov en Le Sacre du Printemps van Stravinsky.

“Om mijn zomerkleren te verruilen voor mijn

“Niet dat ik het allemaal even goed begreep, maar

winterkleren.”

voor mij is muziek film zonder film. Ik heb toen in

Huub Claessens (Ulestraten, 1960) zong in ’s

de muziek dingen gezien die Walt Disney nooit heeft

werelds grootste operahuizen, soms stonden grote

kunnen tekenen. Natuurlijk was er veel blaasmuziek

namen als Herbert von Karajan op de bok. Hij zong

om mij heen, mijn hart klopt nog steeds sneller

de Matthäus Passion in Japan, werd beroemd met

als ik een goed harmonieorkest hoor, maar deze

Händel in Duitsland en ontdekte de jazz bij het

stukken brachten diepgang in mijn leven. Zonder

orkest van Willy Schobben. In het Weense Jazzland,

die periode was ik, met alle respect, net als mijn

een van de oudste jazzclubs in Europa, krijgt hij

zus Riet, een fantastische bugeliste, vooral actief

twee avonden per jaar carte blanche. “In het begin

gebleven in de blaasmuziek.”

heeft men me vaak aangeraden om de saxofoon

Die verdieping zoekt Claessens ook in zijn

links te laten liggen en me te concentreren op de

rollen. “Opera is meer dan een toneelstuk met

zang. Dat kon ik niet. Ik heb mezelf nooit kunnen

muziekbegeleiding. Ik studeer graag. Het liefste

zien als iemand met de mooiste stem van de wereld.

begin ik ’s morgens op de piano en als ik weer op

Niet van je stem houden en toch zanger zijn, dat is

de klok kijk, is het zes, zeven uur ’s avonds. Dan heb

geen beste combinatie hè. Van mijn saxofoongeluid

ik mijn stukken ingestudeerd, saxofoon gespeeld,

heb ik wel altijd gehouden, ik wist al vroeg dat mijn

beetje jazz gezongen, aan nieuwe liederen gewerkt,

geluid mooi was.”

een arrangementje geschreven. Na A Quiet Place

Er was altijd muziek in het leven van Huub

ga ik in Oostenrijk een experimentele Winterreise

Claessens. Thuis kwamen zowel professionals als

van Schubert hernemen met blaasinstrumenten.

amateurmusici over de vloer. Hij speelde saxofoon

De impact zal groot zijn. Weinig mensen kunnen

in de fanfare, zong in het kerkkoor. Later zou hij

onbevangen naar muziek luisteren omdat ze al

cum laude afstuderen in klassieke zang, opera

die andere klassieke interpretaties in hun hoofd

en klassieke saxofoon aan het Conservatorium

hebben.”

>>

23

LUXE?

VERANDERENDE VERLANGENS

Nu te zien in Cube

Cube design museum is het eerste museum in Nederland volledig gewijd aan design.

Info & tickets cubedesignmuseum.nl

gesubsidieerd door de Provincie Limbur g

zuiderlucht 11\2018

culture

‘Je moet je hand in de schoot van je partner leggen en zeggen: Shit, ben ik blij dat jij gezond bent. Dát moet het zijn.’

Claessens is een muzikale omnivoor. Al lust hij geen popmuziek. “Die was bij ons thuis taboe. Mijn vader was daar tamelijk agressief in en ik beken dat ik dat een beetje heb overgenomen. Niet dat ik daar trots op ben. Ik kan beter zeggen: ik snap die muziek niet. Ik weet niet waar ik naar moet luisteren. Wat vertelt die muziek nou over de tekst? Waarom mag je de tekst niet verstaan?

Waarom moet het zo simpel; waarom mag een popliedje geen maatwisselingen hebben of dynamische verschillen? Natuurlijk zijn er uitzonderingen. Ik heb laatst A Practical Arrangement van Sting bewerkt. De structuur is niet heel erg interessant maar tekst en melodie zijn prachtig.”

O

pera kon hij voor het eerst op waarde schatten bij de

Huub Claessens tijdens een repetitie van A Quiet Place

Opera Studio in Amsterdam.

“Daar kreeg je ook balletles,

en schermles. Het was net als het Conservatorium een ballenbak. We waren

magere, breekbare, Limburgse jongetje van vroeger

meer meemaken en niet alleen in de winter. En dat

vrij en durfden alles. We deden La Bohème

in zichzelf terug te kunnen vinden. Al heeft hij

ik het kon weten want ik had mijn grote liefde net

terwijl we daar eigenlijk de stemmen niet

al eens een pianiste bij een bühnerepetitie laten

op moeten geven. Iedereen werd er emotioneel van,

voor hadden. Ik leerde er dat het niet om de

zitten omdat ze de noten ongeïnteresseerd en

ik ook. Ik zie musici niet als circusartiesten maar

zang gaat, maar om het verhaal, om de opera

niet mooi genoeg speelde, en een Oostenrijkse

als heelmeesters. Via muziek kun je mensen in een

zelf dus. Als Rodolfo zingt en je denkt alleen

professor publiekelijk ‘gecorrigeerd’ nadat ze

spiegel laten kijken zodat ze hun eigen emoties ten

maar dat hij een mooie stem heeft, dan heeft

Schuberts Winterreise tijdens een inleiding naar zijn

diepste kunnen voelen en afvoeren. Ik moet er wel

hij niet goed genoeg gezongen. Je moet je

smaak te politiek had gemaakt. “Ik bedankte haar

hand in de schoot van je partner leggen en

oprecht voor de mooie woorden maar maande het

in geloven, ik ben geen circusartiest.” ZL

zeggen: shit, ben ik blij dat jij gezond bent.

publiek uit het hoofd te komen en af te dalen naar

Dát moet het zijn. Het moet ongemerkt

de onderbuik omdat we deze reis allemaal min of

gaan, de muziek doet het zelf. Iedereen vindt de aria Che Gelida Manina prachtig. Maar die valt en staat bij de eerste toon vóór de aria.

Als de klarinet en de harp een lage a spelen.

A Quiet Place, Leonard Bernstein, door Opera Zuid. Op 9/11 en 9/12 in Maastricht, 11/11 in Tilburg, 15/11 in Eindhoven, 27/11 in Den Bosch, 1/12 in Sittard en 6/12 in Breda. operazuid.nl

De harp speelt hoop en liefde en de klarinet melancholie en verdriet. Als de handen van Mimi en Rodolfo elkaar raken dan moet je voelen dat het een liefde is zoals je die zelf graag zou willen hebben. En dan komt die aria.”

Gelukkig, zegt hij, wordt hij nog steeds emotioneel op de bühne. Bij de Matthäus Passion bijvoorbeeld, of laatst nog bij de opera Guru in Polen. “Je raakt aan emoties die jezelf hebt gehad. Soms voel ik ook een zekere zelfgenoegzaamheid hoor. Dat je in je eigen zingen voelt dat je contact maakt met het publiek, zodanig dat je er zelf emotioneel van wordt. Soms komt het door de collectieve energie of wederzijds respect.”

Claessens zegt nog altijd moeiteloos dat

De kleine Huub, thuis in Ulestraten, ca. 1967

25

zuiderlucht 11\2018

culture

f e u i l Bijdragen: Wido Smeets en Anneke van Wolfswinkel

Stoer en zwierig

zitten altijd tegen het lichaam. Een vrouw, een fluitspeler, een soldaat die een crucifix aan zijn borst klemt: doodgewone,

Een kunstenaar, levensgroot op een foto

aardse mensen, bij wie het heilige als

tegen een museumwand. Gestoken in

vanzelfsprekend een plek heeft.

wollen trui en broek, alpinopet op het

Ook in zijn houtsneden viert Cantré

hoofd, sigaret in de mondhoek. Met

het aardse leven. Meest in het oog

hamer en beitel in de aanslag poseert

springend is zijn reeks De boer die sterft,

hij naast een massief blok steen. Hij is

die hij maakte bij een boek van Karel

stoer en zwierig tegelijk, een karikatuur,

van de Woestijne. Blad na blad trekt het

weggelopen uit de Donald Duck. Maar

leven en sterven van de boer voorbij, als

zonder spoor van ironie.

hallucinaties. Een werveling van mens, dier

In beeldhouwwerk en houtsnedes vierde

en land: kind, kalf, vrouw, zaaier, akker,

Jozef Cantré (1890-1957) het leven van

zonnebloem, varken, appels, vissen en

boeren, vrouwen, dieren en heiligen. Dat

narcissen, en de klauwende handen van

het werk van deze onbekende Vlaming

de stervende boer als vogelspinnen op

nu te zien is in Museum de Wieger heeft

het laken van zijn sterfbed. De complexe

alles te maken met Hendrik Wiegersma

composities getuigen van een grote

(1891-1969), huisarts, kunstenaar, vader

beheersing van het ambacht.

van vijf zonen. Zijn landhuis ‘De Wieger’,

Brieven die Wiegersma en Cantré

waar nu het museum in zit, was een zoete

elkaar stuurden, geven een inkijkje in

inval voor tal van geestverwanten, onder

de persoonlijke band tussen de twee kunstenaars. De niet grote maar rijke expositie geeft een goed beeld van leven en werk van de Vlaming.

Jozef Cantré, beeldhouwer en houtsnijder.

De Nederlandse jaren (1918-1930). Van 16 september t/m 27 januari in Museum De Wieger in Deurne. dewieger.nl ♦

Memento mori

Berlinde De Bruyckere, Eén, 2001. foto Gert-Jan van Rooij

“dat zij als antropologen kijken naar

de individuele kunstenaars.

maatschappelijke ontwikkelingen, zich

De expositie ontleent haar naam aan

De Vlaamse kunstenares Berlinde De

door engagement laten leiden en een

een monumentale sculptuur van Berlinde

Bruyckere heeft de gesculpteerde

sterk onderzoekende houding aan de dag

De Bruyckere, een dood paard op een

paarden en gehavende mensenlijven

leggen.”

trapachtige stellage, een werk dat geen

die haar wereldwijde faam bezorgden

De vraag is of je dat als bezoeker

woorden nodig heeft. Wat de kunstenares

Jozef Cantré, Terra © Collectie Wiegersma

vaarwel gezegd. Tegenwoordig maakt

allemaal moet (willen) weten. Onderweg

zelf ook vindt, getuige haar uitspraak

ze stillevens uit rafelige, verkleurde

in een interessante expositie krijg je heus

in Cobra in 2015: “We hebben geen taal

wie Otto van Rees, Matthieu Wiegman

dekens. Wat bleef, is haar fascinatie

wel een idee van wat de kunstenaars drijft,

meer om elkaar te troosten in moeilijke

en Joep Nicolas. Cantré kwam met

voor vergankelijkheid.

daar heb je geen politiek correct manifest

momenten. Ik vind dat een kunstwerk dat

voor nodig. Dat geldt ook voor Éen, die een

wel kan.”

Wiegersma in contact nadat hij in 1918 uit

De ruim vier meter hoge sculptuur

Vlaanderen was gevlucht. Als pacifist en

apocalyptische, door menselijk ingrijpen

selectie laat zien uit de aankopen van De

dienstweigeraar in oorlogstijd zocht hij

versnelde versie ervan, is al een tijdje

Domijnen sinds grofweg 2012.

een veilig heenkomen in het noorden. Hij

een belangrijk thema in de collectie van

bleef tot 1930, toen hij amnestie kreeg en

Museum De Domijnen (voorheen Het

granieten keitjes verpletterde vlinders, een

de zin van de kunstenares, in 2003

terugkeerde naar Vlaanderen.

Domein) in Sittard. Over dat engagement

met veiligheidsspelden bijeengehouden

in de buitenlucht was geëxposeerd.

Na die lichtbak, met onder een berg

lag jarenlang te verkommeren in het museumdepot nadat het, zeer tegen

leren we al in deuropening: daar staat een

EU-vlag en een ijsbeer met een palmboom

Speciaal voor deze expositie werd het

Nederlandse periode. Cantré was

rood-wit-blauwe lichtbak met de tekst

op de rug vrees je nog het ergste. Gelukkig

gerestaureerd, zeg maar gerust: gered.”

goed in twee dingen: beeldhouwen en

Asielzoekers zijn okay. Eenmaal binnen

openbaart zich daarna een expositie die

Het geprepareerde en geconserveerde

houtsneden. De beelden, allemaal van

lezen we over de expositie Eén dat de hier

recht doet aan faam en collectie van Het

paard heeft een verlokkelijke aaibaarheid

mensfiguren, zijn nogal bonkig, de armen

getoonde kunstenaars gemeen hebben

Domein en, belangrijker, de kwaliteit van

– scherp contrasterend met (de suggestie

De expositie laat werk zien uit zijn

26

Vergankelijkheid, vooral de

zuiderlucht 11\2018

culture

l e t o n van) een gruwelijke dood die het dier

komt de droom van haar jeugd uit: naast

heeft gekend.

werk van onder meer Chris en Jody Vingoe

villa’s woonden die waren bekleed met

zullen er ook schilderijen te zien zijn van

mozaïeken en fresco’s en voorzien van

Domijnen-conservator Roel Arkesteijn,

Louise Ruffo, Karina’s moeder.

vloerverwarming. De opeenvolgende

die na een periode van afwezigheid

artexperiencebykrl.com

keizers staken elkaar de loef af met de

Verantwoordelijk voor de redding is

met Eén een glansvolle rentree maakt,

bouw van met marmer beklede paleizen,

ook als tentoonstellingmaker. Of het

♦

standbeelden en fonteinen, het ene nog groter dan het andere. In het Pompeius-

nou een litho-collage is van Kiki Smith,

Romeinse high tech

de fascinerende digitale chroomprints van Brandon Ballengée, de subtiele 21

e

eeuwse kijken-naar-de-natuur kunst van Basia Irland, de schrijnende, in hout

theater werd toneel gespeeld voor 20.000 bezoekers – dat waren nog eens tijden.

Het Pantheon, de tempel van de goden met een betonnen koepel met een oculus (oog), een opening van ruim acht meter

gesneden portretten van Domenique Himmelsbach de Vries (die van de lichtbak) in Paper Monument for the

Rome was een stad waarin de rijken in

Werk van Tijs Rooijakkers

Er is niet zo veel verbeeldingskracht

doorsnee, was zo degelijk gebouwd dat

nodig om je in de imposante gangen

het er nog steeds staat.

Paperless en de zorgvuldig uitgelichte

van het Limburgs Museum (die de

foto’s van slapende studenten in de

is er te vinden. Op doordeweekse dagen

fundamenten volgen van de vroegere

steeds gebruik van de verworvenheden

Cooper Union Library in New York, de

wordt hier vooral gewerkt; af en toe

Venlose stadsmuren) in een moderne

van de Romeinen: in de bouwkunde, de

verleiding om terug te keren en opnieuw

rijdt er een vorkheftruck voorbij, uit een

variant te wanen van het Colosseum.

oorlogsvoering, de aanleg van wegen-

stil te staan is onontkoombaar. En steeds

loods klinken geluiden van cirkelzagen en

De gangen hebben een ronding in de

en waterwerken en de inrichting en

weer hangt daar, in een verre hoek, het

schuurmachines. Het restaurant is slechts

looplijn en een 180 graden uitkijk op de

werking van waterleiding, badhuizen en

uitgelichte dode paard van De Bruyckere

drie werkdagen per week open, alleen

omgeving, net als de galerijen van de

rioleringen. In High Tech Romeinen gaan

als memento mori.

voor lunch: dit gebied is voor makers,

historische blikvanger van het Romeinse

kinderen ook daadwerkelijk aan de slag

niet voor publiek. Ja, één week per jaar,

rijk. En: zowel Limburgs Museum als

daarmee. Ze kunnen roeien in een galei,

publiciteit geprogrammeerde expositie

tijdens de Dutch Design Week, staan alle

Colosseum telt drie verdiepingen.

plaatsnemen op een openbaar toilet

Eén is zonder meer het beste wat

atelierdeuren open en stroomt het terrein

Museum De Domijnen sinds de wijziging

vol met nieuwsgierige bezoekers. Dan

jaar geleden een enorm standbeeld

dragende boog van stenen, en krijgen zo

van naam en locatie heeft laten zien.

keert de werkzame rust terug.

van keizer Nero, zo kolossaal dat het

een invoelbaar beeld van het dagelijks

amfitheater er zijn naam aan ontleent.

leven van de Romeinen. En natuurlijk zijn

De vreemd genoeg zonder opening en

Eén. Van 16 september t/m 2 december

Karina Ruffo Leduc (46) wil meer reuring,

Bij dat Colosseum stond zo’n 2000

Op tal van terreinen maken we nog

(zonder stok en spons), bouwen zelf een

in Museum De Domijnen in Sittard.

vandaar haar galerie ‘Art Experience’.

Dat weten we omdat achter een van

er veel interactieve schermen voor lering

dedomijnen.nl

Zij groeide op in Montreal, in een huis

die gekromde gangen in het Limburgs

en vermaak.

vol kunst. Haar moeder was beeldend

Museum, die op de derde verdieping, zich

kunstenaar, ze maakte abstracte

de tentoonstelling High Tech Romeinen

het (geschiedenis)onderwijs in Nederland

schilderijen. Karina zag hoe lastig het

bevindt. Alleen al de animatiefilm, over

kunnen er niet genoeg van dit soort

was om goede expositieruimte te vinden.

het wel en wee van de op het hoogtepunt

tentoonstellingen worden gemaakt.

Als twintiger droomde ze, rondlopend in

meer dan een miljoen inwoners tellende

High Tech Romeinen. Doe wat zij deden.

Montreal, van een mooie ruimte die ze zou

“hoofdstad van de high tech Romeinen” is

Van 17 juni t/m 9 januari in het Limburgs

De ontwerpers op het voormalig

huren, ooit, en waar ze het werk van haar

de moeite waard.

Museum. limburgsmuseum.nl

bedrijventerrein Sectie-C in Eindhoven

moeder zou laten zien.

♦

Nieuwe buren hebben een nieuwe buur: Galerie Art

De liefde bracht haar vier jaar geleden

Experience by KRL. De initialen staan

naar Eindhoven. Haar partner Henri

voor de Canadese initiatiefneemster

Korevaar, alleskunner en een echte doener,

Karina Ruffo Leduc, ze vond de tijd rijp

kon een grote ruimte huren op Sectie-C.

voor een nieuwe plek voor beeldende

Hij zei: “Dit is je kans om je droom waar

kunst in de stad.

te maken.” En zo geschiedde. Inmiddels

De kantoren en fabriekshallen op

biedt Karina kunstenaars ruimte om iets

Sectie-C zijn sinds een jaar of zes het

bijzonders te doen in een stad waar de

onderkomen van creatieve makers:

beeldende kunst in de schaduw staat van

kunstenaars en ontwerpers als Nacho

design en technologie.

Carbonell, Niels Hoebers en Job

Gelet op de deplorabele toestand van

De Eindhovense kunstenaar Tijs

van den Berg hebben er een studio,

Rooijakkers exposeerde er voor het eerst

theatergezelschap Afslag Eindhoven

zijn tekeningen, tijdens de Dutch Design

zit er, en ook de ‘adoptiebalie voor

Week werkte Karina samen met food

Nederlands erfgoed’ van Onterfd Goed

design studio The Eatelier. Deze maand

Kinderen bouwen een Romeinse boog in het Limburgs Museum.

27

culture

zuiderlucht 11\2018

De zachte scherpte van Pierre Segers

foto’s Pierre Segers

28

zuiderlucht 11\2018

Pierre Segers had twee levens. In elk geval een ervan, dat als fotograaf, wordt nu publiek gemaakt met een expositie en een fotoboek. WIDO SMEETS sprak met de samenstellers.

“Met het vastleggen van een tijdsbeeld was hij niet bezig.”

culture

H

oe goed kun je iemand leren kennen? Vanaf de jaren zeventig trokken Jo Brunenberg en Ton Huijbers tijdens hun buitenlandse fotografiereizen veel op met de

bijna vijftien jaar oudere Pierre Segers, die ze als hun leermeester beschouwen. Ze bleven vrienden voor het leven. Het was de fotografie die hen verbond, als mens liet Segers zich moeilijk raden.

Op zijn vijfde werd Pierre Segers (1935-2016) wees.

Hij was de jongste uit een gezin met zeven kinderen, en groeide op in het grensdorp Neeritter. Na de vroege dood van zijn ouders heeft hij tot zijn 78e bij zijn zus in huis gewoond.

Pierre Segers was een zwijgzame man. Hoewel ze met hem naar Frankrijk, de Balkan, Roemenië, Turkije, Noord-Afrika en de VS reisden, kwamen zijn vrienden weinig van hem te weten.

Huijbers: “Hij vertelde niet gauw over zijn gevoelens.”

Brunenberg: “We wisten dat hij bij zijn zus woonde, verder leefde hij zijn eigen leven. Hij werkte bij Philips, hij wilde van niemand afhankelijk zijn.”

Al op jonge leeftijd was Segers met camera’s in de weer. Hij verdiepte zich in het metier en ontwikkelde zijn voorkeuren. Met de Nederlandse reportagefotografie à la Ed van der Elsken had hij weinig op. Liever kocht hij fotoboeken van zijn Amerikaanse helden, zoals Edward Weston en Ansel Adams, van de Duitser August Sander en de Tsjech Josef Sudek. Alle vier uitgesproken estheten met een voorliefde voor natuur en landschap.

Brunenberg: “Ook de fotografie van Pierre was poëtisch. Met het vastleggen van een tijdsbeeld was hij niet bezig.”

Huijbers: “Als hij mensen portretteerde, zocht hij altijd contact met hen. Soms, zoals in Roemenië, ging dat met gebaren.”

Brunenberg: “Hij hield niet van dat stiekeme, vanuit de verte fotograferen.”

Huijbers: “Wij gingen later meer conceptueel werken, en serieel. Daar is hij niet in meegegaan.”

Brunenberg: “Hij hoefde ook niet zo nodig in de belangstelling te staan. Exposities? Hij wilde wel, maar deed er geen moeite voor.”

Huijbers: “Het Limburgs Museum had een keer interesse. Toen Pierre de bakstenen muren zag waar zijn foto’s zouden komen te hangen, zei hij: ‘Dat wil ik niet’.”

Pierre Segers was iemand die niet zocht, maar vond. Achtergelaten autowrakken, vogelverschrikkers, bomen met witgeschilderde stammen, in het landschap verdwijnende wegen. >>

29

culture

zuiderlucht 11\2018

Pierre Segers, Zelfportret, 1988

een gemeenschappelijke. Een soort commune, in die tijd was dat erg in.”

Huijbers: “Hij was teleurgesteld dat het er nooit van is gekomen.”

Brunenberg: “Maar hij nam geen In Frankrijk, België en vooral in Roemenië

was het geen gemakkelijk onderwerp.”

initiatief om het te realiseren.”

maakt hij aangrijpende portretten die, hoewel

Huijbers: “Zijn geaardheid heeft bijgedragen

Huijbers: “Hij bleef een romantische

minder ‘hard’, aan Walker Evans doen denken

aan zijn isolement.”

dromer.”

en diens jaren dertig-reportages in het zuiden

Brunenberg: “Naar de buitenwereld sprak hij er

van de VS.

niet over. Ik denk dat hij zichzelf tekort heeft

dood, hebben de twee vrienden

gedaan door bij zijn zus te blijven wonen. Hoe

een expositie georganiseerd en een

ging hij naakte mannen fotograferen, inclusief

vaak ik hem niet heb gewezen op een mooie

fotoboek samengesteld, gevuld

zichzelf. Soms in het open landschap, vaak ook

woning die te koop stond. Als hij op zichzelf

met zwart-witfoto’s en sfeervolle

binnenskamers. Binnen vier muren kreeg de

was gaan wonen, had hij zijn persoonlijkheid

polaroids. Segers werkte graag met de

esthetiek gezelschap van de erotiek.

beter kunnen ontwikkelen.”

polaroidcamera. Ton Huijbers legt uit

Onder invloed van Robert Mapplethorpe

Inmiddels, twee jaar na Segers’

Huijbers: “Hij wilde niet afhankelijk zijn, maar

waarom: “Het zijn unica, en je krijgt

Brunenberg: “Zeker in die tijd, in een grensdorp

kon zich ook niet losmaken.”

een directe terugkoppeling van wat

als Neeritter, met zijn sociale controle. Het was

Brunenberg: “Hij had het er wel eens over

je doet. Is het niks, dan blijft het niks.

heel benepen allemaal, als je uit de toon viel

om samen met vrienden een huis te kopen,

Eigenlijk is het een contactafdruk met

werd er over je gepraat. Ook voor de familie

met daarin voor ieder een eigen ruimte, en

een zachte scherpte.”

Ging hij gebukt onder zijn homoseksualiteit?

Bij de crematie in 2016 gaven zijn vrienden met toespraken en een fotopresentatie een impressie van het leven van Pierre Segers. “Na afloop”, zegt Jo Brunenberg, “kwamen veel mensen naar me toe en zeiden: ‘Eigenlijk hebben we Pierre nu pas leren kennen’.” Hij zwijgt even en knikt. “Pierre had twee levens.” ZL

Op zoek naar de verloren tijd. Pierre Segers, fotograaf 1935-2016. Van 17 november t/m 16 december in galerie StonePhoto in Stein. Vrijdag t/m zondag van 13.00 tot 18.00 uur of op afspraak. Onder dezelfde titel verschenen ook een film en een fotoboek, dat in de galerie verkrijgbaar is. georgemeijers.com/info/stonephoto

30

zuiderlucht 11\2018

daria

Musicalmeisje

V

Een voorspelbare boze tweet van Trump volgde, en mijn nieuwsgierigheid was gewekt.

an jongs af aan heb ik een heimelijke haat-liefde verhouding met musicals. De liefde stak kort maar hevig de kop op bij het jaarlijkse herbekijken van Jesus Christ Superstar, waarna ik vervolgens wekenlang op mijn kamer de sleutelscène van Pontius Pilatus naspeelde met een laken om mijn schouders. Maar dat was het wel zo’n beetje. De rest van de tijd was ik er op z’n zachtst gezegd niet dol op. Terwijl de potentiële kracht van een muzikale vertelling me niet ontging, haakte ik bij de meeste musicals af bij het gebrek aan diepgang of een overdaad aan goede zangers die niet kunnen acteren (sorry).

Een aantal weken geleden ging ik echter voor de bijl. Ik had al uitzinnige verhalen over de Amerikaanse megahitmusical Hamilton gehoord, het doorslaggevende moment om te gaan kijken was het zien van een filmpje waarin de oorspronkelijke Amerikaanse (en zeer diverse) cast zich na de voorstelling richtte tot de in de zaal aanwezige, oerconservatieve vicepresident Mike Pence, om hun zorg uit te spreken over het beleid van de toen net geïnstalleerde president Trump. Een voorspelbare boze tweet van Trump volgde, en mijn nieuwsgierigheid was gewekt. Een jaar later kocht ik voor maar liefst 600 euro (auw!) twee eersterangskaartjes om de voorstelling in Londen te gaan zien. En man, het was iedere cent waard.

Hamilton vertelt het levensverhaal van Alexander Hamilton, een van Amerika’s founding fathers. Een verhaal waarin het belang van immigranten bij de totstandkoming van de Verenigde Staten op verschillende manieren wordt benadrukt, met als opvallendste elementen de divers gekleurde cast en het gebruik van rap, hiphop en R&B in een verder zeer klassieke musicalstructuur. Politiek en entertainment gaan hand in hand in deze waanzinnige theaterbeleving die mijn beeld van musicals totaal heeft opgeschud. Goed theater transporteert je voor een paar uur naar een andere wereld, maar het heftige aan dit stuk is dat je, terwijl je zit te genieten van een goed gezongen, goed gedanst maar zeker ook goed gespeeld kostuumdrama, de hele tijd wordt herinnerd aan de pijnlijke maatschappelijke actualiteit. Je voelt je vederlicht en loodzwaar tegelijkertijd. A-dem-benemend.

Na het denderende applaus zat ik vastgenageld aan mijn stoel, tot de zaalwacht mij samen met de achtergebleven programmaboekjes de zaal uit kwam vegen. De dagen daarna was ik behalve uitermate geïnspireerd ook wat terneergeslagen. Ik realiseerde me dat ik waarschijnlijk weer jaren zal moeten wachten op een dergelijke theaterervaring.

In december 2016 vertelde Joop van den Ende in De Wereld Draait Door dat hij bezig was om een Nederlandse versie van Hamilton op de planken te brengen, maar dat het nog minstens drie jaar zou duren voor deze voorstelling te zien zou zijn. Als Joop zijn woord houdt, is Hamilton mogelijk eind 2019 in een Nederlands theater te zien. Ik gun het ons land enorm om, mits de bewerking even goed wordt als het origineel, dit 11 Tony Awards en een Pulitzer Prize winnende stuk naar hier te halen. Niet alleen om zo veel mogelijk mensen te overtuigen van wat goed theater vermag, maar ook omdat ik stiekem hoop dat iemand een kaartje fixt voor onze eigen, immer boze, geblondeerde twitterprins: “We’re finally on the field.

We’ve had quite a run.

Immigrants!

We get the job done.”

DARIA BUKVIĆ

31

design

zuiderlucht 11\2018

U venlo

32

Theater De Maaspoort in Venlo. foto Zuiderlucht

zuiderlucht 11\2018

design

Komrij’s gelijk in Venlo Venlo staat niet bekend als hoeder van de kunsten. Handel gaat voor alles. Hoe zit het met cultuur in bredere zin?

TWAN VAN DEN BRAND gaat op inspectie. “De kunstensector is hier steeds verder uitgekleed. Op enig moment ben je als overheid geen serieuze partner meer.”

Je bent een deel van alles bij je leven.

En alles blijft bestaan wanneer je sterft.

H

Heeft dat bombardement Venlo’s identiteit verwond? De ene vraag roept de andere op. Wat is identiteit? Directeur Jos Schatorjé van het Limburgs

et is een onverwachte ontmoeting met

Museum wijst op de historie van de stad die eens

Gerrit Komrij. De dichtregels hebben

tot het hertogdom Gelre behoorde. In het verleden

na zijn verscheiden standgehouden.

was Venlo als vestingstad een gesloten bastion, en

Ook in het verscholen Knibbelstraatje

als handelsstad - o contradictie - een brug naar de

in Venlo waar zijn Alles blijft tegen een

wereld.

oude gevel is geboord.

Nog altijd past het woord diffuus. Is Venlo een stevige stad of een samenraapsel van kernen?

Dat alles blijft, kun je in deze tussen Maas en Duitse

Het stadsdeel tussen Maas en grens telt nog geen

grens geperste stad op het eerste oog bezwaarlijk

40.000 koppen. De rest van het volk woont in later

volhouden. Door een foutje van de geallieerde

opgeslokte groene dorpen. Eerst kwam Blerick

bommenwerpers verdwenen aan het eind van de

aan de beurt, aan de overkant van de Maas. Later

oorlog niet de bruggen over de rivier, maar wel een

volgden Arcen en Velden, Tegelen en Steyl.

flink stuk van het nog deels ommuurde centrum.

Met Tegelen komt ook de taalgrens in beeld,

Honderden inwoners lieten het leven. De Duitsers

die dwars door de gemeente loopt. In het

waren de vijand, de bevrijders krasten óók in de

pottenbakkersdorp van weleer, in 2001 opgeslokt

stad en in de ziel.

door Venlo, spreken ze een heel ander dialect dan in >>

33

design

zuiderlucht 11\2018

'Als je carnaval als cultuur beschouwt, zijn we zeker aanbidders.'

Die portemonnee keert vaker terug, ook als

afspelende roman Naar de overkant van de nacht

je met andere Venlonaren over hun stad praat.

van Jan van Mersbergen, kou staat te lijden als

Begin over kunst en cultuur en het gaat al gauw

een andere carnavalsvierder hem vertelt dat je

over de tekorten in de zorgsector. De Venlonaar

tijdens de carnaval eindelijk jezelf kunt zijn:

is praktisch ingesteld, heet het dan. Dus eerder

“De Pater nam mijn hand, legde mijn arm om

geld voor het pgb, het persoonsgebonden

zijn schouder en toen kwamen die woorden

budget, dan voor Museum Van Bommel

over dat jezelf zijn. En nu staan we hier, een

Van Dam dat niet eens meer een gebouw

Pater en ik in mijn veermanspekske, heel dicht

heeft. Sinds vorig jaar leidt het museum een

tegen elkaar aan. Hij zingt: Ik veul heite traone

zwerversbestaan, popt hier en daar op, en

op mien wange, of kump det van de kalde

hoopt over enkele jaren onderdak te krijgen in

wind?”

het oude postkantoor.

Een verweesd gemeentelijk museum: dat geurt niet naar beleid.

In Venlo is jarenlang bezuinigd; kunst leek

“Tsja”, zegt Brouwers met een glimlach, “Vastelaovend is een fenomeen. Als je carnaval als cultuur beschouwt, zijn we zeker aanbidders. Maar zonder flauwekul: cultureel

op exotisch fruit dat in geen enkel mandje

hebben we echt wel wat te bieden.” Hij grabbelt

paste. Met zijn door de provincie gefinancierde

even: het jaarlijkse literaire festival in de oude

Limburgs Museum is Schatorjé niet afhankelijk

kapel Domani, het vierdaagse Zomerparkfeest,

van de stad. “Met onze onroerendzaakbelasting

poppodium Grenswerk dat sinds vorig jaar

sponsoren wij Venlo”, zegt hij. Dan: “De

zwarte cijfers schrijft, de vele bandjes van eigen

kunstensector is hier steeds verder uitgekleed.

bodem, het zojuist opgeknapte erfgoed van de

Op een gegeven moment ben je als overheid

Puddingfabriek en, niet als laatste, Sounds, de

geen serieuze partner meer.”

enorme muziekwinkel (“Ook nog veel vinyl”)

Begin dit jaar flakkerde de hoop even op. In de

waarvoor mensen wél van heinde en verre

aanloop naar de gemeente­raads­verkiezingen

naar Venlo komen. Het zit in de details. Wandel

stootte Mieke Smits van Stichting Het Raam,

verder en je ziet gevelversieringen én poëzie.

die kunst in de openbare ruimte toont, in de

Vorig jaar scheidde de Raad voor Cultuur

partijprogramma’s op een verrassing. Smits:

een kaart af met stedelijke cultuurregio’s in

de stad, zegt Schatorjé. Zelf komt hij uit Horst, in de

“Er stond zowaar een keer het woord kunst,

Nederland, met witte vlekken rond de Wadden,

Peel. Vanaf 2000 was hij directeur van het Limburgs

in plaats van cultuur.” Even dacht de Tegelse

Den Helder én, jawel, Venlo. Voor Marcel

Museum. Deze maand neemt hij afscheid. Vrij naar

kunstenares “dat het dieptepunt achter de rug

Gerrit Komrij: niet iedereen blijft.

was”. Maar bij de presentatie van de begroting,

Ook citymanager Jan Brouwers, de pensioen­

begin oktober, bleek dat Venlo opnieuw gaat

gerechtigde leeftijd al een tijdje voorbij, blijft

snijden in kunst en cultuur. Smits: “Ze zakken

niet lang meer in functie. Een heer van na de

door de bodem.” Andere lui op het pluche, maar

oorlog, geboren en getogen in Venlo. Hij maakt

met dezelfde intenties.

de stedelijke spagaat nog wat ongemakkelijker.

“Venlo is de hoofdstad van Noord-Limburg, maar we kijken hier eerder naar Eindhoven dan naar Maastricht. Tegelijkertijd zijn we de meest Duitse stad van Nederland.” De drommen bezoekende buren heten kooptoeristen.

Brouwers leest mee met Komrij’s tekst, daar in het Knibbelstraatje. Alles blijft? Met het bombardement in 1944 is veel kapotgeschoten, zegt hij, “Misschien ook wel een stukje van onze identiteit. Venlo is lang in mineur geweest: altijd maar klagen en mopperen. Langzaam maar zeker verandert dat en durven we weer trots te zijn. Met

V

enlo is geen hoeder van de schone kunsten. Wel van de cultuur? We gaan verder aan de wandel met citymanager Jan Brouwers en bereiken de Gasthuisstraat, binnenstedelijke parel, maar wel een zonder glans, met

gevels die alle moeite doen hun historie te maskeren. Brouwers zou die geschiedenis hier graag terug willen zien. Ter vergelijking wijst

reden, want de stad is stevig opgeknapt. Voor de

hij naar het stadhuis, even verderop, stralende

Floriade van 2012 is er veel gebeurd. Kijk eens naar

renaissance uit 1597, door velen in de stad

de Maasboulevard, de terrassen, de aansluiting

gekoesterd.

op de rivier. Nadeel is dat we nu met een lege portemonnee zitten.”

34

Dezelfde Gasthuisstraat is het decor waarin Ralf, hoofdpersonage in de zich in Venlo

zuiderlucht 11\2018

design

Tabbers en Tieneke Verstegen aanleiding om afgelopen september een brief aan de nieuwe wethouder Marij Pollux (GroenLinks) te schrijven. De twee maken zich sterk namens het nieuwe platform Cultuurmakers Venlo.

“Willen we als regio mee in de culturele

Minder in plaats van meer

vaart der volkeren en de komende kansen

in Venlo raken tal van culturele organisaties, platforms en instellingen. Ook

benutten, dan zullen we op moeten staan en

theater De Maaspoort krijgt er mee te maken. Er wordt niet gesneden in

in gezamenlijkheid een leidend en verbindend

onze exploitatiesubsidie, zegt directeur Leon Thommassen, maar de loon- en

perspectief moeten ontwikkelen”, schreef het

prijscompensatie wordt door de gemeente niet gecompenseerd. Thommassen: “We

tweetal.

ontkomen er nu niet aan om minder te gaan doen, terwijl ik juist meer zou willen.”

“Venlo heeft lange tijd bestuurders met

De aangekondigde bezuinigingen

Niet alleen De Maaspoort tekent protest aan tegen de bezuinigingen, ook andere

slagkracht en visie gemist”, zegt Verstegen.

culturele instellingen in Venlo verweren zich. Thommassen: “De cultuur in Venlo

En, verwijzend naar de witte vlek op de

komt er al jaren niet goed vanaf, maar ik vind dat we met de politiek in gesprek

nationale cultuurkaart: “Ik denk dat ze geen

moeten blijven op basis van argumenten.”

idee hadden wat het culturele profiel van een stedelijke regio is, kan of moet zijn.” De zojuist aangekondigde nieuwe bezuinigingen lijken erop te wijzen dat dat besef er nog steeds niet is, die voelen eerder vertrouwd dan vertrouwenwekkend.

Tieneke Verstegen woont in cultuur, ze past zogezegd op het restant van het oude City Theater, geopend in 1907. De trap in haar ‘huis’ leidt naar de ouderwetse grandeur van een cinéma, met rode toneelgordijnen en een klassiek theatercafé. Ze woont hier alweer tien jaar.

Hoewel het zelfs in de huidige staat nog onver­vreemd­baar erfgoed van de stad mag heten, is er in en buiten Venlo geen koper of huurder die het pand aan de Vleesstraat blieft.

Decennia geleden alweer kwam Verstegen vanuit het dorpse Maasbree naar Venlo, waar ze zich nog steeds thuis voelt. “Dit is een stad van de menselijke maat. Er is een sterke drang naar samen doen, samen beleven. Als je hier iets wilt, zet je stappen en kun je iets voor elkaar krijgen.”

Zelf zette ze die stappen rond 2000 in een verpauperde wijk waar het wemelde van drugsdealers en gebruiker, ook uit Duitsland.

De buurt heet Q4, Venlo’s kern laat zich makkelijk opdelen in historische quadranten.

oude en nieuwe woningen, met wonen en werken.

drugshandel en criminaliteit. De grauwheid is

Aanvankelijk nam de gemeente Verstegens

Hier en daar een atelier, niet bepaald een Quartier

nog niet verdwenen, de buurt klaagt alweer over

plan om van Q4 een wijk voor creatievelingen

Latin. Van teleurstelling is bij Verstegen geen

onveiligheid en overlast. Daar kan de bezem best

te maken over – zeker nadat de provincie

sprake: “Vroeger was het een no-go area. Míj ging

nóg een keer doorheen, vindt ook Verstegen. “Er

liet weten daar miljoenen euro’s voor over

het om zoiets als gemeenschapszin. Een wijk waar

hangt een geest boven Q4, de problematiek blijft

te hebben. Verstegen ging er wonen en trok

Venlonaren anders naar gingen kijken, waar wonen

steeds terugkeren.” Soms heeft Komrij gelijk, ook in

met een handvol gelijkgestemden de beoogde

en werken samengingen. Ik neem er nog altijd graag

Venlo.

culturele veranderingen vlot; bestuur en

mensen mee naar toe.”

politie zetten zwaar in op de veiligheid.

ZL

Toch is de droefenis nog niet geheel verwaaid.

Inmiddels is Q4 behalve een bestuurlijk

Neem de Bolwaterstraat, winkelstraat tussen

hoofdpijndossier een gevarieerde wijk met

Nolensplein en Maas, indertijd broeinest van

35

BAD ARTISTS COPY GOOD ARTISTS STEAL pablo picasso

zuiderlucht 11\2018

post zl

Hobbyisme

H

‘Kunst is geen smeermiddel voor de maatschappelijke betrekkingen.’

albe Zijlstra, we zijn hem al lang vergeten, zoals dat gaat met ijsbrekers, als ze uit het zicht zijn is de wind onverminderd ijzig en vriezen de schotsen weer snel aan elkaar.

Maar de vaargeul staat nog steeds op de kaart. In de verte dient de volgende ijsbreker zich alweer aan.

Afgelopen zomer vertelde Eric Wiebes, minister van economie en klimaat, op tv dat de overheid geen verantwoordelijkheid draagt voor kunst en cultuur. Da’s hobbyisme. Zelf gaat de minister bijvoorbeeld nooit naar het theater. Nou ja, het moet gezegd, één keer bezocht hij de Amsterdamse Stadsschouwburg. voor de herdenkingsdienst van de overleden burgemeester Van der Laan.

Iedereen, ook de interviewster, haalde er de schouders bij op. De media zwegen, er werden geen Kamervragen gesteld. Daarvoor moet je met zwaarder geschut komen.

Het framen van de kunsten is een gangbare gimmick geworden. Laatst meldden de kranten met enig triomfalisme dat een reprise van eerder onderzoek had opgeleverd dat literatuur níet leidt tot meer empathie bij de lezer. Zie je wel! Precies wat we dachten toen indertijd het tegenovergestelde werd beweerd.

Interessanter dan de uitkomst was het vertrekpunt van dat onderzoek: het idee dat kunst economische en maatschappelijke doelen moet nastreven. Terwijl kunst juist een van de laatste oorden is waar mensen durven na te denken over de wereld zonder onmiddellijk aan rendement te moeten denken. Sommige mensen vinden dat akelig en zetten het weg als hobbyisme.

De grootste bedreiging komt trouwens niet van mensen als Eric Wiebes. Ook kunstinstellingen, groot en klein, zijn besmet met het denken in rendement. Een maand na Wiebes publiceerden zes Nederlandse kunstpausen, verantwoordelijk voor de verdeling van miljoenen aan kunstsubsidies, een tamelijk wazig stuk in NRC Handelsblad. Ze vinden dat ze in hun beleid diversiteit en inclusiviteit moeten bevorderen. Dat ze helemaal geen hobbyisten zijn, maar maatschappelijk rendement leveren.

Drie dagen later tekende Sjoerd van Hoorn uit Malden in dezelfde krant bezwaar aan: “De diversiteitsgedachte in de kunst gaat uit van het stalinistische idee dat kunstenaars de ingenieurs van de ziel zijn, dat zij emancipatoire gedachten dienen te verbeelden, zodat niet alleen blanke middelbare academici zich aangesproken voelen, maar ook alleenstaande zwarte bijstandsmoeders. Maar kunst dient geen doel buiten zichzelf. Kunst is geen smeermiddel voor de maatschappelijke betrekkingen, geen lijm voor sociale cohesie en ook geen ideologische voorlichting.”

Kunstenaars zijn, kortom, niet op de wereld om politiek-maatschappelijke wensdromen te vervullen. Maar het verderf heeft al lang toegeslagen. Theaters en musea, orkesten en ensembles, ze programmeren terwijl ze in hun ooghoek de strenge blik van minister, gedeputeerde, wethouder meewegen. En nu dus ook die van de kunstpausen.

En het wordt alsmaar erger. Risico’s worden uitgebannen, het experiment is verdwenen. De kunstenaar die anno 2018 zo nodig autonoom wil zijn, zoekt het maar uit. Zijn werk maakt op het laatste moment plaats voor objecten waarbij bestuurders instemmend zullen knikken.

Zo wordt artistieke eigenzinnigheid angstvallig buiten de deur gehouden. Soms letterlijk, zoals bij Schunck in Heerlen, waar een project van schrijver A.H.J. Dautzenberg over transgressie maandenlang werd getraineerd en uiteindelijk geschrapt. Op een dwarse presentatie over het overschrijden van grenzen, de essentie van de kunst, zaten ze daar kennelijk niet te wachten.

Gelukkig heeft Dautzenberg, een toegewijde autonoom, het voorval fijntjes opgeschreven in zijn boek Ik bestaat uit twee letters.

Kunstenaars zijn, net als hobbyisten, onuitroeibaar.

WIDO SMEETS

37

zuiderlucht 11\2018

De voorkeur van...

Aart Strootman Blendr & Filtr DE SMAAK VAN DE MAAND _ “Architectuur lijdt onder het smaak-van-de-maand-syndroom. De drang om elke keer met wat totaal nieuws te komen is dodelijk saai.”

Robert Venturi (1925-2018) introduceerde in het samen met zijn vrouw

Oproer in de concertzaal

O

p zijn 23e had hij het conservato­

ervaring toen ik daar voor het eerst

rium klassieke gitaar in Tilburg én

doorheen liep. Onvergetelijk ook, want

drie masterstudies in muziek afgerond.

ik word steeds teruggeworpen op die

geschreven Learning from Las Vegas het postmodernisme in de

Wonderboy Aart Strootman roert stevig

ervaring, ook als ik ergens maar één

architectuur.

door de wereld van de hedendaagse

werk van hem zie, bijvoorbeeld in De

klassieke muziek met zijn onalledaagse

Pont of in Boijmans.”

OOK TOEN SLOTEN MENSEN HUN OGEN _ “Wij

composities, klankonderzoek en

Italianen zijn geen racisten, maar we worden opgestookt tot racisten.

zelfgemaakte instrumenten. Een

film _“Ik heb weinig met het

Het is altijd gevaarlijk deze vergelijking te maken, maar wat er nu in

bewerking van Björks’ album Debut ligt

medium film. Concertervaringen vind

Italië gebeurt doet me steeds vaker denken aan de jaren twintig en

op de planken. In de tussentijd gaat hij

ik geweldig, als luisteraar kan ik mij

dertig: ook toen sloten mensen hun ogen.”

ook nog promoveren.

daar totaal in verliezen, maar film is

Pietro Bartolo, arts op het ‘vluchtelingeneiland’ Lampedusa, ziet de burgers voor zijn ogen veranderen.

Aart Strootman doet de deur open op

voor mij snel te expliciet. Film, klank,

1 hoog in Rotterdam Blijdorp, zoon

muziek, sounddesign, camerapositie:

Eli van 8 maanden op de arm.

zo’n hoeveelheid aan dingen die bij

Tussen stapels boeken, zelfgemaakte

elkaar komen, maar ook keuzes die

zetten, dat ben ik helemaal niet gewend. Ik word al twintig jaar

instrumenten, de was en kinderwagen

al ingevuld zijn. Mijn vriendin houdt

opgehaald, wat ik moet doen staat in een script, ik hoef alleen maar te

banen we ons een weg naar de

erg van film, dat is soms lastig. Waar

onthouden van welke sticker naar welke sticker ik loop. Om dan ineens

eetkamer die dienst doet als kantoor, en

ik wel enorm gecharmeerd van ben,

zo met jezelf te zitten, dat is heel lastig.”

andersom.

zijn de films van Alex van Warmerdam.

VAN STICKER NAAR STICKER _ “Mezelf aan het werk

Actrice Georgina Verbaan probeert, tot nu toe vergeefs, een roman te schrijven.

kunst_“Waar ik gelukkig van

Elke keer ben ik weer positief verrast dat een Nederlandse filmmaker op

word, zijn musea voor hedendaagse

onvergelijkbare manier een snaar weet

kunst. Je krijgt niet alleen inzicht in de

te raken en zich internationaal mag

verlangen om meer te zijn dan een vertegenwoordiger van het eigen

kunstenaar zelf maar ook in de hele

meten.”

standpunt, is aan het verdwijnen. Het is Nederland consensusland

gedachtewereld daaromheen. Voor

in zijn nadagen. En je vraagt je wel af: wie heeft hier, anders dan die

mij zijn het echte inspiratieplekken. In

concerten_“Wat ik boeiend vind

merkvaste partijen, baat bij?”

Museum De Pont in Tilburg was ik kind

aan dit genre, is het theatraal gegeven.

NRC-analist Tom-Jan Meeus over de déconfiture van het Nederlandse

aan huis. In Rotterdam ga ik graag naar

In de klassieke vorm komen mensen

parlement.

het Boijmans en de Kunsthal.

een zaal binnen, het orkest zit klaar, de

WIE HEEFT HIER BAAT BIJ? _ “Elke grootsheid, elk

Wat ik fijn vind aan Tilburg is een

dirigent komt binnen, er is applaus, een

WAT HEET NORMAAL _ “Het is niet normaal om mooi en

bepaald soort inclusie. Ik leerde

moment stilte en dan start de muziek die

succesvol te zijn en alles onder controle te hebben. Het is normaal om

de stad kennen via het Festival

het vervolgens voor het zeggen heeft.

soms bang te zijn, ongelukkig, verdrietig, dom je te vervelen en soms

Incubate, een muziekfestival met een

Ik laat mij absoluut inspireren door

eenzaam te zijn.”

performancekant. Het was me snel

die voorstellingen waar de conventie

Psychiater Damiaan Denys over het verschil tussen het door de media

duidelijk dat in Tilburg blijkbaar ruimte

op losse schroeven wordt gezet. Waar

opgehemelde leven en het echte leven.

is voor zo’n rafelrand bij een kunstvorm.

al iets klinkt voordat mensen de zaal

Dat maakt het voor mij een prettige stad.

in komen en er verwarring ontstaat.

Ik heb op Incubate een performance

Is het al begonnen? Of zijn ze nog aan

betere manier is om bij elkaar te komen dan door het plezier van de

gezien van Hermann Nitsch, met

het oefenen? Het is een heel bewuste

eettafel. We moeten weer leren samen voedsel te bereiden en samen

kadavers. Een bloedkunstenaar,

keuze om zoiets te doorbreken. We

aan tafel te zitten, in plaats van voor de tv of de computer met een

duidelijk geworteld in een andere tijd,

hebben voornamelijk concertzalen die

kant-en-klaarmaaltijd op schoot.”

die voor veel oproer zorgde. In één keer

alleen maar op de klassieke aanpak zijn

Alice Waters van de farm-to-table beweging over de poëzie in ons eten.

worden allerlei disciplines en actoren

ingericht, dus het is nogal wat om in een

op een hoop geveegd. Je kon er niet

partituur buiten de lijntjes te kleuren.

omheen.

Met deze onconventionele benadering

HET PLEZIER VAN DE EETTAFEL _ “ Ik denk dat er geen

(NIET) MET DE TIJD MEE _

“Waarom zou ik uit de tijd raken

Mijn favoriet is Richard Serra. In het

wordt een concertervaring veel meer

gaan?”

Guggenheimmuseum in Bilbao heeft hij

een klankervaring, en dat is helemaal

Columnist Stephan Sanders legt uit waarom hij geen mobieltje heeft.

een hele verdieping. Een heel massieve

mijn terrein.”

door mensen die er hun beroep van maken altijd met hun tijd mee te

38

zuiderlucht 11\2018

colofon Zuiderlucht is een onafhankelijk maandblad met een oplage van 20.000. Zuiderlucht is een uitgave van Bodosz, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht.

De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Nederland en

Boeken top 10

Vlaanderen.

Digitaal: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via zuiderlucht.eu /nieuwsbrief Begunstigers krijgen ZL voor 59 euro per jaar

1 — Yuval Noah Harari 21 lessen voor de 21e eeuw (-)

Aart Stroot m Muziekpri an (Oud-Beijerland, js en is dit seizoen ar 1987) won vorig jaar in Tilburg. tist in resi de Gaude Zijn orkest dence bij amus ra een groot de C aantal zelf tie van het debuut album van oncertzaal ontworpe première.

Björk met n instrum Strootman enten woont met vriendin en gaat in januari in zoon in Ro tterdam.

2 — Lucinda Riley De zeven zussen (4)

3 — Adolf Hitler Mijn strijd (-)

4 — Ottolenghi Simpel (-)

’Ik word gelukkig van musea voor hedendaagse kunst.’

5 — Yuval Noah Harari Sapiens (3)

6 — Murat Isik Wees onzichtbaar (2)

7 — Arnon Grunberg

muziek_“Wat muziek betreft ben

mijn composities als voor het

ik een totale omnivoor. Ik luister

ontwerpen van instrumenten.”

even graag naar Radiohead als naar Meshuggah, een obscure metalband

lezingen_ “Ik volg graag

uit Zweden. Deze staan naast

lezingen op YouTube met een

componisten als Morton Feldman

concertelement erin. Eindeloos

of Georg Friedrich Haas, iemand die

interessant vind ik dat digitaal

speelt met microtonaliteit, tonen

kijkje achter de schermen. Het

tussen twee noten in. Klanken die niet

haakt voor mij aan bij de inspiratie

te halen zijn uit een piano of gitaar

die ik haal uit musea: je leert een

maar wel op een viool. Nieuw en

hele wereld kennen. Tien keer

ongehoord geluid dus. Dat doe ik ook

interessanter dan een inleiding

met mijn eigen instrumentenbouw.

op een concert. Leuk is natuurlijk

Ik heb net veertien koperen buizen

ook dat de componist zelf aan

gemaakt voor het stuk Omniwaves dat

het woord is. Die live-ervaring,

onlangs in première is gegaan in het

daar gaat steeds meer animo voor

Orgelpark in Amsterdam. Dat is wat

komen, daar ben ik van overtuigd.”

mij drijft in mijn werk: mijn eigen geluid en signatuur ontwikkelen als

ADRIENNE PETERS

componist.”

boeken_“Ik lees veel, zeker nu ik bezig ben met mijn proefschrift.

The Missing Inks

Veel vakliteratuur. Boeken over compositietechnieken uit de jaren zestig, over hoe Pythagoras omging met het stemmen van instrumenten, net zo goed als biografieën van componisten als Stravinsky, La Monte Young, Richard Strauss of Beethoven en boeken over elektronica en muziek, over gitaarbouw, muziek en wiskunde. Ja, wiskunde. Ik ben er niet goed in, maar ik moet mij er wel in verdiepen, zowel voor voor

www.themissinginks.com

Goede mannen (-)

8 — Cyrille Offermans Een iets beschuttere plek misschien (-)

9 — Annegreet van Bergen Het goede leven (-)

10 — Marcia Luyten Het geluk van Limburg (-)

B

oekhandelaren klagen vaak dat er geen echte bestsellers meer zijn. Bestsellers houden hun omzet overeind. Dat geldt ook voor uitgeverijen: een jaar zonder bestsellers is een jaar zonder winst.

Een van de weinige bestsellerschrijvers van het moment is de Israëlische historicus Yuval Noah Harari. Zijn jongste boek, 21 lessen voor de 21e eeuw, staat bovenaan in deze ZL Boekentoptien en neemt in zijn slipstream zijn vorige titels mee, zoals Sapiens (nummer 5) en Homo deus (dat deze lijst net niet haalde).

Het succes van Harari’s boeken heeft vast te maken met de tijdgeest. We leven in onzekere tijden, zowel een cliché als een understatement, de populariteit van Harari’s boeken kunnen als bewijs dienen van het groeiende besef daarvan.

Oké, alle tijden zijn onzeker. En toch menen we dat we vandaag de dag op dat vlak hoger scoren dan eh… eerder. Getuige, behalve Harari, ook de titel op nummer 3 in deze lijst, Mijn strijd van Adolf Hitler. Een kleine eeuw geleden was het boek ook erg populair, waarna de mensheid in de diepste afgrond ooit belandde. Laten we hopen dat de lezers van nu op zoek zijn naar het antwoord de vraag hoe dat in hemelsnaam heeft kunnen gebeuren. Al zullen ze het ook daar niet vinden. (WS) Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

thuisbezorgd. U kunt begunstiger worden via zuiderlucht.eu/begunstigers Adres: Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 43 350 05 91 0031 6 53 338 905 w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 6 54966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu Commercie: Karin Winkelmolen 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Daan Borrel, Twan van den Brand, Daria Bukvić, Yannick Dangre, AHJ Dautzenberg, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Emile Hollman, Rowland Jones, Ben van Melick, Cyrille Offermans, Adrienne Peters, Theo Ploeg, Aya Sabi, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Richard Stark, Paul van der Steen, Mark van de Voort, Leon Verdonschot, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen).

Tekstcorrectie: Anna Peeters Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: RBD Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie: Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146

39

aad de haas: weet je nog? t/m 16 dec 2018

EN VERDER IN SCHUNCK:

nomadic mountains t/m 2 dec 2018

Marieke Coppens: Mine t/m 2 dec 2018

copy/paste-remix t/m 14 dec 2018

the end of sitting t/m 31 dec 2018

femmy otten: mural t/m 31 dec 2018

schunck.nl