ZL12/1 by ZOUT

14e/15e jaargang _ 12/2020 + 1/2021

zuiderlucht maandblad voor kunst en cultuur _

12/1

Echec compleet bij De Domijnen In Brabant is kunst een luxe Louise GlÃ¼ck voelt zich vrij De schilderdromen van Vera Gulikers Goede tijden van Peter Koelewijn Ninove: ga weg, leed van de wereld! + Lidewij Edelkoort Alberto Giacometti Yvonne Schroeten Mieke Werners +

De scherven van 2020

EEN ANDERE, BETERE FOTOGRAAF WILLEM DIEPRAAM

We staan voor u klaar! Een roman voor je (schoon)moeder, een luisterboek voor oom Piet en een dichtbundel voor je dochter. Wilt u het ingepakt? Mag er een mooie kaart of kalender bij?

Het team van uw boekenwinkel heeft zich dit jaar met enthousiasme en volharding nóg beter op uw wensen ingericht en biedt naast persoonlijk advies ook een snelle bestel- en leverservice.

foto Marc Bolsius

De boekhandel, de aangewezen plek voor uw boeken en cadeaus. Tot ziens in de winkel of in onze online shop.

Boekhandel Krings SITTARD

Brandstraat 23, Sittard | 046-4528100 sittard@boekhandelkrings.nl | boekhandelkrings.nl ma 12-18, di/wo/vr 9.30-18, do 9.30-20, za 9.30-17, zo 12-17 21/22/23 dec open tot 20 uur; 1e & 2de kerstdag en 1 jan gesloten Aan huis bezorging binnen 15 km vanaf Sittard-Geleen en Landgraaf. Verder weg per post (maar bestel dan zsm ivm overbelasting). Betaling via pin, tikkie, VVVcard en Boekenbon. In de winkel, per mail of via de website, telefonisch bij voorkeur begin of einde van de dag. ook leuk: Leestips van Wim Krings in Dagblad De Limburger. Iedere donderdag een voorgelezen prentenboek op onze Facebook en Instagram. Gratis inpakken van boeken (ook op voorbestelling).

Boekhandel Malpertuis GENK Molenstraat 24, Genk | +32 (0)89-306167 info@boekhandelmalpertuis.be boekhandelmalpertuis.be openingstijden: ma 14-18.30, di-vr 9.30-18.30, za 9.30-18 ook open op zo 13 en 20 december, 14-18 uur Gratis levering in Genk. Buiten Genk gratis vanaf aankoop van 30 euro; onder de 30 euro verzendkostenbijdrage 3,95 euro binnen België. Via de webshop, mail, telefoon, of zelfs per brief! ook leuk: Mooie, grote afdeling kinderboeken en gratis inpakservice voor de feestdagen.

Boekhandel Adr. Heinen ‘S-HERTOGENBOSCH

Boekhandel Dominicanen MAASTRICHT

In heel Nederland. Indien dichterbij: persoonlijke thuisbezorging door medewerkers met de (bak)fiets of auto. Vandaag besteld, meestal de volgende dag in huis.

Via Demarrage Fietskoerier gratis bezorging in Groot-Maastricht. Pakjes verder weg gaan per post.

Kerkstraat 27, ‘s-Hertogenbosch | 073-3020100 info@heinen.nl | heinen.nl ma 12-18, di/wo/vr 9.30-18, do 9.30-20, za 9.30-17.30, zo 12-17

In de winkel, via de website, per mail of telefonisch.

Dominicanerkerkstraat 1, Maastricht | 043-4100010 info@boekhandeldominicanen.nl boekhandeldominicanen.nl ma 10-18, di/wo/vr/za 9-18, do 9-20, zo 12-18 4/19/21/22/23 dec tot 20 uur, 24 dec tot 17 uur

Winkel tijdens openingstijden. Telefonisch, per app of chat van 9 uur tot 21 uur. Of via de website.

ook leuk: Adriaan Kinderboekenwinkel zijn onze directe buren. Op de website: boekentips van medewerkers, vijf cadeautips voor de feestdagen. Feestelijk inpakken en bezorgen van bestellingen op naam incl. uw persoonlijke boodschap.

ook leuk: Grote sortering CD’s en vinyl en lokale producten. Coffeelovers koffie to go. Feestelijk inpakken van uw cadeaus. Tijdelijke nevenvestiging Do(mini)canen in de Entre Deux met een mooie collectie Ramsj en spellen.

Boekhandel De Tribune MAASTRICHT

Boekhandel Van Piere EINDHOVEN

Kapoenstraat 8-10, Maastricht | 043-3251978 info@detribune.nl | detribune.nl openingstijden: ma 11-18, di-vr 9-18, za 9-17, zo gesloten (dan lezen wij) In Maastricht en het Heuvelland bezorgen wij zelf. Bij verzending betaalt u de porto tot bestelling van 25 euro, halve porto tussen 25 en 50 euro, portovrij boven 50 euro. Het beste via formulier op website; in de winkel, per mail of telefonisch kan ook. ook leuk: Onze rubriek kinderen jeugdboeken is gegroeid en op woensdagen en zaterdagen is schrijfster/verkoopster Yvonne de Vries aanwezig om deskundig advies te geven. Vraag ook naar haar jongste boek Hier zijn Ari en Loek.

Nieuwe Emmasingel 48, Eindhoven | 040-2492002 info@vanpiere.nl | vanpiere.nl openingstijden: ma 12-18, di-do 10-18, vr 10-20, za 10-18, zo 12-17 In heel Nederland. Binnen Eindhoven bezorgen we zelf of met een fietskoerier. Via de website is het makkelijkst. Voor bijzondere uitgaven en internationale boeken stuur je een mail. ook leuk: Cadeauservice, een speciale decembershop en heerlijke Coffeelovers Coffee to go.

Bonnefanten 29.09.2020 – 18.04.2021

Beeld: Brian Elstak (illustratie), Serana Angelista (grafisch ontwerp)

SAy It + Loud –

Wij zijn

Kunst maken in asielzoekerscentra vrolijkheid.nl

ETS TICK . V. A

â&#x201A;Ź5

We zijn altijd te zien ĂŠn horen Geniet thuis van klassiek met philharmonie zuidnederland Livestream Concerten MEER INFORMATIE

philharmoniezuidnederland.nl/Livestream

inhoud

colofon

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Zuiderlucht (oplage 20.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in ZuidNederland en Vlaanderen. Online: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZL ExtraTijd kan via zuiderlucht.eu/extratijd Begunstigers krijgen ZL voor 63 euro per jaar

7 editorial — Het jaar 2020 ‘Gelukkig zijn we gezond’ was de dooddoener die ons in leven hield

thuisbezorgd. Begunstiger worden kan via zuiderlucht.eu/begunstigers Capucijnenstraat 21 C10

8 De Domijnen: kroniek van een

aangekondigde mislukking

6211 RN Maastricht

als de burgemeester

info@zuiderlucht.eu

Christiane Gronenberg 0031 433 500591 0031 610 661205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu

12 Ga weg, leed van de wereld

Biënnale Ninove: ‘Halen we de stekker er uit of nemen we de tijd?’

16 Te veel voor een mensenleven Peter Koelewijn (80): ‘Ik heb precies in de goede tijd geleefd’

Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 433 500591 0031 653 338905

20 In Brabant is cultuur een overbodige

luxe

w.smeets@zuiderlucht.eu

‘Laten we stoppen met die neerbuigende houding richting politiek’

Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 654 966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu

22 Ik wou dat ik dat liedje was

0031 628 646578

26 feuilleton — De kunst van het wegknijpen

k.winkelmolen@zuiderlucht.eu

Alberto Giacometti in Luik | Lidewij Edelkoort in Eindhoven | Yvonne

Max Majorana

Schroeten in Weert en Roermond | Mieke Werners in Horst

0031 626 789236 m.majorana@zuiderlucht.eu ZL ExtraTijd:

28 Een andere, betere fotograaf De foto’s van Willem Diepraam zijn stuk voor stuk gruwelijk mooi

Jan Teeken (stagiair) j.teeken@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu

11 joep vossebeld

Wortels op wielen 15 adrienne peters

Zachte krachten 19 wido smeets

Stoere vrouwen

Louise Glück: ‘Ik ben vrij om me met andere dingen bezig te houden’

Commercie: Karin Winkelmolen

een jaar in scherven

Met 130.000 euro verdient directeur Tom de Rooij evenveel

0031 433 500591

Bladmanager:

2020

32 De geschiedenis als dagboek

25 dieter van den bergh

Merci, godverdomme 35

christiane gronenberg

Jarig

Het gaat hard met Vera Gulikers, soms schildert ze in haar dromen

36 bits — Vochtplekken ‘Gebleven is de fascinatie voor de vorm; de namen ben ik altijd kwijt’

Medewerkers: Abdelkader Benali, Sarah van Binsbergen, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Edo Dijksterhuis, Hugo Emmerzael, Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Rowland Jones,

36 blendr & filtr — Vergeten epidemie ‘Het totaal aantal aids-doden komt daarmee op bijna 33 miljoen’

36 zl boekentop-10 — Lieve mensen, lees Er zijn weer herten in het park!

Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Merlijn

37-47

TheaterSpecial Driemaandelijks katern met

Schoonenboom (Berlijn), Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld,

het theateraanbod uit Zuid-

Veerle Windels, Anneke van Wolfswinkel,

Nederland en Vlaanderen

Patrick van IJzendoorn (Londen). Tekstcorrectie:

48-56

Pieter Beek

Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus

dium

Druk:

De maandelijkse service-en

Coldset Printing Partners, Beringen

cultuuragenda met berichten

Bankrekening:

uit de sector, tips en columns

IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie: Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146

Cover: Willem Diepraam, Peggy, Amsterdam 1975. Zie pagina 28

Ontdek een ander Maastricht! Bekijk de ‘Sphinx, Stap, Sprong’, meer weten? www.sphinxkwartier.nl Ontvang ZL ExtraTijd, het online magazine van Zuiderlucht, elke zaterdagochtend gratis in uw mailbox. ZL ExtraTijd brengt u artikelen en columns uit kunst & cultuur en agendatips voor uw weekend.

Voel de energie van de toekomst!

met elke week: vlog Christiane Gronenberg • zl-agendatips • beeldrubriek bits Mat van der Heijden • exclusieve voorpublicaties • blog Wido Smeets

Meld u gratis aan op zuiderlucht.eu/extratijd

of scan de QR-code.

DMDB-Papanek-adv-220x152mm.indd 1

19-10-2020 15:11

editorial

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

BEZOEKERS OVER DE BONNEFANTENCOLLECTIE Met essays van Maria Barnas, Abedelkader Benali en Sarah van Binsbergen

Het jaar 2020

inkelend, stapje vooruit, stapje opzij, stapje achteruit, vallend en weer opkrabbelend, zo gaat 2020 het archief in. Een rotjaar, op tal van fronten, te veel om op te noemen. ‘Gelukkig zijn we gezond’ was de dooddoener die ons in leven hield. Niet iedereen, het was een jaar met veel aandacht voor ziekte, dood, en het verdriet dat ermee gepaard gaat. Wat Zuiderlucht betreft, we hebben het overleefd. Vooralsnog. Maar vraag niet hoe. Van april tot september kwam ZL niet uit. We misten het culturele leven, we misten onze lezers, en ja, we misten ook de helft van onze omzet. Van ons budget. Pogingen tot ondersteuning haalden weinig uit. De overheid, die een historische miljardenregen over het land liet neerdalen, liet het afweten. Op een andere plek werden we, door twee mannen in glimmende pakken met een plastic glimlach, zelfs geschoffeerd. Wie wel eens bij het Elisabeth Strouven Fonds op bezoek is geweest, weet wat we bedoelen. Half maart kwamen we met een online magazine, ZL ExtraTijd, om tijdens lockdown I in gesprek te blijven met onze lezers. We zijn ermee doorgegaan, ook toen vanaf september onze maandelijkse editie weer verscheen. Op Tweede Kerstdag ligt het veertigste nummer van het magazine in uw digitale brievenbus. Wie de voorgaande 39 heeft gemist, ga naar www.zuiderlucht.eu/extratijd en neem een gratis abonnement. ‘Gelukkig zijn we gezond’ Gelukkig staken onze lezers en enkele kleinere fondsen wél de helpende hand toe. Zo leverde was de dooddoener die de eind september gelanceerde crowdfunding ons in leven hield. ruim 36 duizend euro op, het was meer dan we verwachtten. ⏤ Met een voortwoekerende pandemie en een cultuursector die grotendeels on hold staat, hebben we nog weinig zicht op wat 2021 gaat brengen. Overigens is die rust grotendeels schijn, zo blijkt uit Kroniek van een aangekondigde mislukking, de bijdrage van Paul van der Steen in deze ZL over het echec van het gemeentelijk cultuurbedrijf De Domijnen in Sittard-Geleen. Twee vernietigende rapporten laten zien dat de vijf jaar geleden ingezette fusie van de cultuurinstellingen in die stad een moloch heeft opgeleverd met alle gevolgen van dien voor cultuuraanbod, gemeentekas en publiek. Gemeentebestuur en raad van toezicht stonden erbij en keken ernaar. Ten slotte. Vanwege de lockdown bieden we u noodgedwongen een dubbelnummer voor december en januari aan. Het is een lekker dikke state-of-the-art ZL geworden dat oud- en nieuwjaar met elkaar verbindt, met nieuws, reportages, interviews, beschouwingen, rubrieken en de traditionele terugblikken in Een jaar in scherven. Lees, behalve over De Domijnen-tragedie, over de survival-act van de Biënnale van Ninove, over de problemen van de kunstensector in Noord-Brabant en over leven en werk van Peter Koelewijn, Louise Glück, Yvonne Schroeten, Alberto Giacometti, Mieke Werners, Willem Diepraam en Vera Gulikers. We zien elkaar in 2021, waarin we u een snelle en doeltreffende vaccinatie toewensen en een behouden en leerzame vaart naar een betere toekomst. CHRISTIANE GRONENBERG, bladmanager WIDO SMEETS, hoofdredacteur

Uitgeverij Bodosz Maastricht Verkrijgbaar in het museum of via webshop.bonnefanten.nl

La Grande Suisse Maastricht

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Twee onderzoeksrapporten halen vernietigend uit naar het gemeentelijk cultuurbedrijf De Domijnen in Sittard-Geleen. PAUL VAN DER STEEN las ze en sprak met betrokkenen. Dringende adviezen van de consultants: benoem een artistiek-inhoudelijk directeur, geef de onderdelen een deel van hun zelfstandigheid terug en gebruik de naam De Domijnen alleen nog intern.

Saskia Hendriks, Alles trekt voorbij. Uit de expositie Sittard, wat verbeeld(t) jij je? uit 2018 in Museum De Domijnen. foto Myrthe Ingenhut

KRONIEK VAN EEN AANGEKONDIGDE MISLUKKING

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

et organiseren van culturele

profiel, moet je de professionals juist niet

merk is na jarenlang gedoe te besmet. Bij

evenementen in Sittard-

buitenspel zetten.’

die operatie hoort volgens de consultants

Geleen is de afgelopen

Het idee voor één groot cultuurbedrijf

ook het teruggeven van een grotere mate

jaren een kunst op zich

dateert van tien jaar geleden. Het ontstaat

van zelfstandigheid aan de verschillende

geworden. Sinds zes jaar

op de werkkamer van de inmiddels

onderdelen.

valt de stedelijke cultuur onder de koepel

overleden CDA-wethouder Yvonne Baeten

De bezuinigingsdoelstelling van zes ton

van De Domijnen. De kleinste zaken, zo

en de aanwezigen zien vooral voordelen:

per jaar wordt gehaald - maar niet zonder

vertellen medewerkers, moeten eerst

door veel van de overhead centraal te

prijs. Het aanbod wordt per jaar kleiner,

langs de centrale diensthoofden (in de

regelen, kan minstens zes ton worden

en volgens BMC is er geen enkele ‘lucht’

wandelgangen het Politburo genoemd) of

bezuinigd. Een nieuw, slagvaardig

meer voor groei en ontwikkeling bij de

langs directeur Tom de Rooij zelf: van de

cultuurbedrijf kan Sittard-Geleen de kleur

onderdelen. Volgens de opgave van De

papierkwaliteit van een uitnodiging tot een

op de wangen geven die een gemeente

Domijnen groeide het publiek van 497.367

kleine wijziging in de inrichting van een

met bijna honderdduizend inwoners

bezoekers in 2015 naar 614.369 in 2019. Het

van de vestigingen.

toekomt. Zo’n breed georiënteerde

filmhuis en het vorig jaar geannexeerde

cultuurcluster past in het vestigingsbeleid

poppodium Volt zetten naar verluidt grote

Het beeld van een ultra-strak aangelijnde

van de fusiegemeente die kenniswerkers

stappen, en het aantal activiteiten in de

organisatie komt overeen met de

wil aantrekken voor de prestigieuze

publieke ruimte neemt toe. Maar hoe wordt

bevindingen van adviesbureau BMC, dat in

Chemelot Campus waar wordt gewerkt aan

daar geteld? Geldt iedere toevallige passant

opdracht van de gemeente Sittard-Geleen

hoogwaardige materialen en biomedische

meteen als bezoeker van het Domijnen-

onderzoek deed naar het functioneren van

producten.

event?

De Domijnen, de stichting waar in 2015 de

Zoals bij elke verandering of reorganisatie

belangrijkste cultuurinstellingen van de

klinkt er intern gemor. Anderen zien

‘Met een jaarsalaris van

stad in opgingen. Eerder werd een kritisch

juist kansen. Een medewerker: ‘Projecten

rapport van bureau Berenschot over de

kunnen op meer plekken tegelijk een

130.000 euro verdient

podia van De Domijnen onder de pet

gezicht krijgen. En hoe mooi is het dan als

Domijnen-directeur Tom

gehouden.

je van elkaars kwaliteiten kunt profiteren.

de Rooij evenveel als de

In 2015 verloren schouwburg, museum,

Via een laagdrempelige instelling als een

bibliotheek en filmhuis hun zelfstandigheid,

bibliotheek is het bijvoorbeeld mogelijk

burgemeester.’

hun directeuren werden aan de kant

mensen te interesseren voor beeldende

gezet. Van de beloofde synergie van de

kunst en ze misschien zelfs naar een

⏤

samensmelting is echter weinig tot niets

museum te trekken.’

Andere instellingen verliezen terrein.

Diezelfde medewerker raakt al gauw

Zoals de schouwburg, die met ruim

Het hoofdkantoor is leidend geworden voor

teleurgesteld: ‘Waar je tot een heel scala

eenderde krimpt in zijn aanbod, van

de creatieve processen in de afzonderlijke

aan mooie culturele gerechten had kunnen

250 voorstellingen in 2015 naar 160

onderdelen. De Domijnen is meer een

komen, is het één grote appelmoes

voorstellingen in 2017, en minder risicovol

beheersorganisatie dan een vernieuwend

geworden.’ De beloofde synergie komt

gaat programmeren. Voor een gedurfde

cultuurbedrijf. De consultants vinden het

niet verder dan ‘een weinig inspirerende

theateruitvoering moet je niet in Sittard

verstandig om een artistiek/inhoudelijk

folder met aankondigingen van elkaars

zijn. Bij voorheen museum Het Domein is

directeur naast de bestaande directeur neer

activiteiten.’

het weinig anders. Het ooit spraakmakende

terechtgekomen, stellen de onderzoekers.

te zetten.

Vanaf het begin wordt De Domijnen

museum met landelijke uitstraling

geleid door Tom de Rooij, een organisatie

was jarenlang een platform voor jonge

gemeenteraad zich begin 2021 zal buigen,

deskundige uit Almere met ervaring in de

kunstenaars uit binnen-en buitenland.

klinken als varianten van waarschuwingen

culturele sector. Met een jaarsalaris van

In vijf jaar tijd is het vrijwel onzichtbaar

die al voor de start van De Domijnen

130.000 euro verdient hij ongeveer evenveel

geworden, ook letterlijk: het zit verstopt in

klonken. ‘Cultuur in crisis in Sittard’, kopte

als de burgemeester van Sittard-Geleen.

een gebouw van Hogeschool Zuyd. Volgens

Zuiderlucht in maart 2014. Volgens de

Volgens medewerkers is hij vooral druk met

opgave komen er jaarlijks nog zo’n 4500

ondernemingsraad waren de ambities

het uitrollen van zijn organisatieschema.

à 5000 betalende bezoekers. Toen het

De harde conclusies van BMC, waarover de

indertijd ‘niet helder en transparant’ en de

De afzonderlijke instellingen verliezen

museum nog Het Domein heette, was dat

drijfveren ‘te veel financieel gericht en te

bij de operatie hun naam. Ze krijgen

het viervoudige. Ook de stichting Vrienden

weinig kwalitatief inhoudelijk’. ‘Het leidt

rugnummers: Domijnen 01, Domijnen 02,

van het Domein is geen schim meer van

tot eenheidsworst’, voorspelde de Sittardse

Domijnen 03. Het onzalige idee wordt later

wat die ooit was, zegt oud-voorzitter Henk

schrijver/cultuurcriticus Cyrille Offermans

deels teruggedraaid. De onderzoekers van

Hollemans. ‘Toen Stijn Huijts directeur was,

in Zuiderlucht. ‘Als je zo nodig wil streven

BMC pleiten nu voor het zo min mogelijk

trokken bijeenkomsten met kunstenaars

naar een onderscheidend cultureel

gebruiken van de naam ‘Domijnen’. Het

en spraakmakende gasten van buitenaf

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

makkelijk 100 tot 150 bezoekers. Dat is nu

‘TE VEEL NADRUK OP HET BEDRIJFSMATIGE’

ondenkbaar.’ De werkomstandigheden van het personeel verslechteren. Overleg tussen gemeente, Domijnen en vakbonden wordt op het scherpst van de snede gevoerd. Terwijl De Domijnen een verzelfstandigde organisatie is, werken veel werknemers nog op detacheringsbasis, bang als ze zijn om hun arbeidsvoorwaarden als ambtenaar in te ruilen voor een ongewis avontuur bij het cultuurbedrijf. Die vrees is alleen maar groter geworden nu de organisatie achter blijft bij de verwachtingen en de werksfeer gespannen is. Hoe zeker zijn ze van hun toekomst? Nog altijd is niet iedereen over naar De Domijnen. Bij het personeel dat wel onder die organisatie valt, is het ziekteverzuim hoog. In de eerste jaren kruipt het zelfs richting acht procent. In de jaarverslagen wordt aangetekend dat langdurig zieken het cijfer vertekenen. ‘Wat ze niet melden is dat veel mensen overspannen of vanwege een arbeidsconflict thuis zitten’, vertelt een medewerker. Niet zelden komt het tot slepende juridische procedures. ‘Wie niet vertrokken is, doet braaf wat hem wordt opgedragen. Omdat tegengeluiden door de directie niet worden gewaardeerd, is er weinig initiatief vanuit de organisatie.’ Zo vocht museumconservator Roel Arkesteijn met succes zijn ontslag aan bij de rechter. De Domijnen moeten hem terug in dienst nemen. Arkesteijn, op papier nog steeds gemeenteambtenaar, zou zich jarenlang hebben verzet tegen de nieuwe opzet van het cultuurbedrijf. Bij de opbouw

Wethouder Andries Houtakkers (CDA, cultuur) zegt ‘niet geschrokken’ te zijn van het BMC-rapport. ‘Het is hard, maar in balans. Ik vind De Domijnen nog steeds een goed idee: de backoffice wordt in één keer geregeld, het verlaagt de kosten en het brengt ondernemingszin. Maar de nadruk is te veel komen te liggen op het bedrijfsmatige. Het heeft te lang aan evaluatie en goed gesprek ontbroken. Toen cultuurinstellingen Domijnen 01, 02, 03, enzovoort gingen heten, heb ik – toen nog als raadslid – aan de bel getrokken. Dat is daarna veranderd. We hebben ons als raad destijds onvoldoende gerealiseerd dat het een symptoom was van meer. Dit voorjaar ga ik aangeven hoe we aan de aanbevelingen van BMC gevolg gaan geven. De nadruk moet op de kunsten komen te liggen. Het lijkt me goed ook andere culturele instellingen in de gemeente zoals Het Laagland, VIA Zuid en Ad Mosam daarbij te betrekken. Of de huidige directeur kan aanblijven, is niet aan de gemeente. Daar moet de Raad van Toezicht van De Domijnen over oordelen. Dat De Rooij ongeveer 130.000 euro per jaar verdient, is nieuw voor me. Maar ook daar gaat de gemeente in eerste instantie niet over.’ Ook Odile Wolfs, voorzitter Raad van Toezicht De Domijnen, steekt de

hand deels in eigen boezem. ‘Achteraf kan worden geconcludeerd dat we met te weinig randvoorwaarden en te weinig middelen een te ambitieus project zijn gestart. Er is ook veel goed gegaan, maar kijkend naar de artistieke inhoud is het totaalplaatje onvoldoende. Een concept als dit kan alleen slagen als iedereen er de schouders onder zet. De laatste beleidsnota cultuur van de gemeente dateert van 2009. Het was destijds en weloverwogen beleidskeuze. Met de wijsheid van nu zegt men: dat doen we anders. Binnen De Domijnen hadden we te maken met bloedgroepen. Bibliotheekmedewerkers en gedetacheerde gemeenteambtenaren hebben eigen cao’s en pensioen regelingen. Mensen, die na 1 januari 2015 in dienst zijn gekomen, worden intern ‘Domijners’ genoemd. Misschien hadden we als Raad van Toezicht zelf eerder een algehele evaluatie moeten oppakken. We hebben er in elk geval – geheel onbezoldigd – veel tijd in gestopt. Inmiddels is het zelfs dagelijks werk. In overleg met de gemeente gaan we de aanbevelingen van BMC oppakken en een streep zetten onder het verleden. Op de positie van De Rooij en zijn salaris ga ik niet in. Daar gaat het nu niet over.’ Directeur Tom de Rooij van De Domijnen wilde niet reageren.

van een tentoonstelling zou hij zich volgens De Domijnen op niet te tolereren wijze hebben opgesteld. De rechter oordeelde dat er weliswaar wat op zijn houding viel aan te merken, maar dat ontslag zonder

Na het muziekonderwijs verdwijnt het

bestuurders over het dossier: wethouder

vergoeding een veel te zware sanctie was.

onderkomen aan de Broeksittarderweg

Jos Bessems (DNA, cultuur) en wethouder

Bovendien had de gemeente moeten kijken

onder de slopershamer. Het maakt plaats

Pieter Meekels (GOB, financiën, gebouwen

naar herplaatsingsmogelijkheden binnen de

voor een nieuwe brandweerkazerne.

en personeel), allebei van lokale partijen.

De grip van Sittard-Geleen op het

De organisaties van de instellingen binnen

organisatie. Ook schuurt het bij het (verplicht) opgaan

cultuurbedrijf, dat dit jaar 9,1 miljoen euro

De Domijnen zijn dusdanig met elkaar

van instellingen in het cultuurbedrijf.

aan gemeentelijke subsidie incasseert, is

verweven dat het lastig is om de exacte

Tussen De Domijnen en muziekschool

beperkt. Bij de totstandkoming van De

pijnpunten te benoemen.

Artamuse komt het ook na lang overleg en

Domijnen zijn nauwelijks inhoudelijke

rechtsgang niet tot overeenstemming. De

criteria vastgelegd. Waar moet je bij een

Zijn we er klaar voor? van Giep Hagoort,

gemeente stopt met de subsidiëring, het

objectieve, kwalitatieve toetsing dan naar

voormalig hoogleraar Kunst en Economie

betekent de nekslag voor de muziekschool.

kijken? Binnen het gemeentehuis gaan twee

aan de Universiteit Utrecht. Hierin stelt

Vorig jaar zomer verscheen het ‘opstel’

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

‘In plaats van een scala aan mooie culturele gerechten is het één grote appelmoes geworden’.

⏤ Hagoort vast dat veel managers in de

cultuurbedrijven) niet. In hun perceptie is

cultuursector niet berekend zijn op hun

De Domijnen een zo uniek concept dat elke

taken. Hij wordt wél enthousiast van de

vergelijking of parallel met wat elders op

aanpak van De Domijnen, waar hij op

cultuurgebied gebeurt, onzin is.

uitnodiging van directeur De Rooij nader

Zes jaar na zijn aantreden ziet directeur

heeft mogen kennismaken - de twee hebben

Tom de Rooij De Domijnen nog steeds als

een gemeenschappelijk verleden bij de

lichtend voorbeeld voor cultuurbedrijven

Hogeschool Utrecht.

elders in het land. Zijn organisatie loopt

volgens hem zelfs voor de troepen uit. In

n Sittard-Geleen komt het tot echte

het onderzoek van Hagoort zegt hij: ‘Ons

samenwerking tussen de afzonderlijke

eerste cultuurondernemingsplan uit 2014

instellingen en kunstenaars, krijgt

luidde: Dichter bij mensen. Het recente

het publiek zeggenschap en jaagt het

advies van de Raad voor Cultuur over

cultuurbedrijf het debat over de kunsten

cultuurregio’s luidt Cultuur dichtbij, dicht bij

aan. Aldus Hagoort, die tot in dagblad

cultuur. We zien het als een cadeautje, maar

Trouw de lof zingt over De Domijnen, ‘een

bovenal als aanmoediging!’

koploper’ die er in slaagt de verschotting

Het interne debat over het Berenschot-

te doorbreken en nieuwe publieksgroepen

rapport verdampt in de zomer van 2019

aan te boren. Hagoort is niet tot diep in

als de zittende coalitie in de gemeenteraad

de krochten van De Domijnen gekropen.

haar meerderheid verliest door een breuk

Als bronnen noemt hij ‘verschillende

met de lokale DNA-fractie, de partij

beleidsstukken, programma’s en folders,

van cultuurwethouder Jos Bessems. Pas

digitale kanalen, een bezoek aan

begin 2020 komt er een nieuwe coalitie.

verschillende locaties en een toelichtend

De net aangetreden CDA’er Andries

gesprek met de directeur-bestuurder.’

Houtakkers geeft als cultuurwethouder

Hagoort rept met geen woord over het

aan consultancybureau BMC de opdracht

rapport dat onderzoeksbureau Berenschot

om het functioneren van De Domijnen

in opdracht van Sittard-Geleen maakte

als geheel te onderzoeken. Het kritische

over de exploitatie van de podia van De

Berenschot-rapport haalt de gemeenteraad

Domijnen. Berenschot kraakte harde noten.

nooit, laat staan de buitenwacht. Binnen de

Het cultuurbedrijf heeft moeite om cijfers

gemeente krijgt het de status van ‘memo’,

en kengetallen te leveren die vergelijkbare

het wordt verwerkt in het BMC-onderzoek.

instellingen op afroep paraat hebben; de

Onduidelijk blijft waarom de

baten en lasten per onderdeel zijn lastig

gemeenteraad en B en W van Sittard-

duidelijk te krijgen, en Sittard-Geleen

Geleen de zaak zolang op hun beloop

heeft door het jaarlijks overmaken van

lieten. Had een zo afwijkend concept geen

één bedrag aan De Domijnen nauwelijks

eerdere evaluatie verdiend? En hadden de

mogelijkheden om bij te sturen.

alarmbellen bij de Raad van Toezicht met

Vooral de schouwburg laat volgens

kopstukken uit politiek en bedrijfsleven

Berenschot een dramatisch beeld zien.

na zoveel signalen niet veel eerder moeten

Zelfs met eenderde minder opvoeringen

afgaan? Valt directeur De Rooij na twee

en publieksvriendelijk programmeren

vernietigende rapporten wel te handhaven?

doorstaat de schouwburg geen enkele

Terugdenkend aan de lyrische woorden

vergelijking met andere theaters van die

die oud-hoogleraar Hagoort en De Rooij zelf

omvang. Zelfs met vijftig procent meer

aan de koploperspositie van De Domijnen

inkomsten of vijftig procent minder kosten

wijdden, dringt de vraag zich op waarom

dan nu het geval is, zou Sittard-Geleen nog

Sittard-Geleen met het unieke concept

relatief duur uit zijn.

van zijn cultuurbedrijf elders in het land

Directeur De Rooij en de Raad van

maar geen navolgers vindt. Waar zijn ze, de

Toezicht, het bestuursorgaan dat hem vijf

wachtenden in de rij die staan te trappelen

jaar geleden binnenhaalde, verzetten zich

om deze gouden formule te mogen

fel tegen de conclusies van Berenschot.

kopiëren? ZL

In hun ogen deugen de zogenaamde

2020 een jaar

in scherven [

Wortels op wielen T

uinieren kost tijd. Het is daardoor voorbehouden aan diegenen die, tenminste voor een seizoen, een stukje aardbodem ter beschikking hebben. Niet alleen de planten moeten wortelen, de tuinder net zo goed. Reizigers, nomaden, vluchtelingen; ze tuinieren zelden, de onzekerheid is te groot. Kunstenaar Darcy Neven woont al jaren anti-kraak, in afbraakhuizen die gesloopt gaan worden, maar waar je tot die tijd nog even mag wonen. Soms voor een maand, soms een jaar, je weet nooit voor hoelang, en je contract kan binnen twee weken worden ontbonden. Geen goede basis om te wortelen, laat staan voor een moestuin. Dus bouwde Darcy met tweedehands materiaal een tuinkas op wielen. Al haar kweekbakken en potten konden erin, de grootste kregen nog een extra wielas. Afgelopen jaar moest ze uit haar huis. Gelukkig vond ze snel een andere (tijdelijke) woning in Valkenburg. Geholpen door een paar vrienden duwde ze de kas door de straten van Maastricht, stond braaf stil bij de stoplichten en reed haar mobiele moestuin de Maas over. Die avond stuurde ze een foto: een eenzame tuinkas beklimt de ZuidLimburgse heuvels, nog net een paar voeten zichtbaar, de ondergaande zon in de achtergrond. Een pelgrimstocht van courgetten en tomaten. Daar kon ik een jaar op teren. JOEP VOSSEBELD

benchmarks (de vergelijkingen met andere

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

GA WEG, LEED VAN DE WERELD

Door de lockdown werd de Biënnale van Ninove tot twee keer toe afgelast. Één kunstwerk ontsprong de dans en werd alsnog geplaatst, in de buitenlucht. WIDO SMEETS ging kijken. ‘Het kind in u begrijpt schoonheid van nature.’

acht even. Ninove, is dat niet dat Oost-Vlaamse stadje dat in 2018 de internationale pers haalde toen de rechtse

Forza Flandria-partij veertig procent van de stemmen haalde, en toch werd geweerd uit het stadsbestuur? Inderdaad, dat is Ninove. De Muur van Geraardsbergen, heilige grond voor klassieke wielerliefhebbers, is niet ver van hier. Even verder weg komen ook boekenliefhebbers aan hun trekken; in de nabuurstad Aalst ligt de Kapellekensbaan waar Louis Paul Boon zijn gelijknamige meesterwerk situeerde. En in Ninove zelf, pal aan de doorgaande weg, ligt brouwerij Slaghmuylder, een naam die doet denken aan het personage Bert Vanderslagmulders van absurdist Kamagurka, over wie zo meteen meer.

Het kunstwerk op het grasveldje bij de OLV Hemelvaartkerk. foto Robbert&Frank Frank& Robbert

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

‘Halen we de stekker er in stilte uit of nemen we de tijd om ons werk op te stellen en te hopen dat er af en toe dagen zijn dat het gezien kan worden?’

⏤ Op deze frisse, maar heldere herfstochtend staat de geblokletterde naam van de brouwerij te blikkeren boven de toegangspoort aan de Denderhoutemlaan, aan de rand van de stad. De opkomende zon trekt lange schaduwen in het uitgestorven centrum. De winkels, de horeca, alles is dicht en blijft dicht. Ook Ninove is door de pandemie veranderd in een spookstad. Aan de achterkant van de OLV Hemelvaartskerk, laatste restant van de voormalige Norbertijnenabdij en een van de mooiste barokkerken van de lage landen, is het zo stil dat je je eigen adem hoort. Toch zijn er tekenen van leven, er staat wat te gebeuren hier. Schepen Henri Evenepoel, in spijkerbroek en bodywarmer, is als eerste op de afspraak, samen met een ambtenaar. Ze zijn vergezeld van een hoogwerker met bemanning die lijdzaam wacht op wat

Laatste deel van het manifest Het kind in u. foto Zuiderlucht

komen gaat. Even later arriveert Griet Menschaert, de

werk van 25 kunstenaars, verspreid over

De laatste zin is momenteel van toepassing op vrijwel de hele kunstwereld.

in het nabijgelegen Vollezele opgegroeide

zeven locaties in de stad, zou eigenlijk

kunstenares. Ze is curator van Krasj, de

in september worden gehouden. Maar

vijfde editie van de biënnale voor actuele

toen de staafdiagrammen met de

tijdens dat officieuze overleg, één

kunst in Ninove. Het thema dat ze bedacht

coronabesmettingen weer als pijlen

kunstwerk glipte door de mazen van de

is Het kind in u. Kamagurka maakte de

de lucht inschoten, werd het parcours

corona-restricties. De installatie Ga weg,

tekening voor het affiche.

afgeblazen. Op verzoek van Menschaert, die

leed van de wereld van het kunstenaarsduo

Haar gedicht met die titel, tevens het

in een brief aan het stadsbestuur bezwoer

Robbert&Frank Frank&Robbert zal deze

manifest van Krasj, schreef Griet op een

een kleurrijk, toegankelijk én coronaproof

ochtend worden opgebouwd op dit met een

muur van het in restauratie verkerende

traject te hebben samengesteld, werd de

schapenhek van de abdijkerk afgescheiden

gebouw van de Liberale Kring. In de

opening uitgesteld tot november - toen de

grasveld. Schepen Evenepoel (Open VLD)

afsluitende regels is het moeilijk om

tweede lockdown over stad en land was

wil met zijn presentie laten zien dat Ninove

toespelingen te missen op de wankele

neergedaald.

de biënnale blijft steunen. Hij heeft er

situatie in de plaatselijke politiek:

Niemand wist nog hoe en wat. Was er

Eén geitenpaadje werd er gevonden

weinig woorden voor nodig. ‘De stad is in

nog hoop op een derde poging? En zo

afwachting om de draad weer op te pakken.

Het kind in u begrijpt schoonheid van nature

ja, wanneer zou dat kunnen? Sommige

We zijn nog steeds beschikbaar.’

weet altijd even wat het wil en

kunstenaars lieten hun werk achter, op

klampt zich niet krampachtig vast

hoop van zegen. Anderen pakten hun

juist in deze tijd. Niet voor niets

Het leert dat het moet delen

boeltje en vertrokken. Eind oktober

organiseerde de stad deze zomer, in het

dat je met gejengel niets verkrijgt

schreef Griet Menschaert een brief aan de

interbellum tussen eerste en tweede

Het eet om te groeien

deelnemende kunstenaars. ‘Halen we de

lockdown, op dit grasveld elke vrijdag een

het zorgt voor de vrienden

stekker er in stilte uit of nemen we de tijd

openlucht filmvoorstelling. Op de koer

het laat zich zonder angst vervoeren

om ons werk op te stellen en te hopen dat

van het stadhuis was op elke maandag een

en doet niet aan taboes. Het kind in u houdt

er af en toe dagen zijn dat het gezien kan

concert, en er was straattheater. Maar in

dag en nacht

worden?’ In afwachting van hun antwoord

augustus, toen het virus zich opmaakte

uw hand vast

nam ze een time out van twee weken. Ze zat

voor zijn comeback, moest alles weer dicht.

Het trekt ons door alles heen.

er even doorheen.

De schepen vertelt het ‘om maar te zeggen

Het gelobby achter de schermen ging

Cultuur is belangrijk, zegt de schepen,

hoe gekluisterd we zijn.’ Tegen elven, vanwege een opstopping bij

Krasj 5 werd bedacht in een wereld

door. Deze ochtend, op het grasveld achter

die nog geen weet had van corona en

de abdijkerk, zegt Menschaert, terwijl ze

een bouwwerf een uur later dan gepland,

covid, van overbevolkte ziekenhuizen,

de condens uit haar mondkapje blaast: ‘Het

arriveert een gemeentelijke camion met

besmette verpleeghuizen, lockdowns

is typerend voor deze Krasj. Er gebeurt van

in de laadbak de onderdelen van het

en quarantaines. Het parcours, met

alles, maar je ziet het niet.’

kunstwerk: een stalen sokkel van een meter

büro G29

naar het museum! 28 musea in het hart van de Euregio Maas-Rijn die met één enkel combiticket

toegankelijk zijn! Of het nu om kunst, geschiedenis of natuur en technologie gaat, deze musea hebben voor iedereen wat te bieden. Verkrijgbaar in de musea of online op naarhetmuseum.eu.

BEGAS HAUS Heinsberg • Burgenmuseum Nideggen • Columbus earth center Kerkrade • Continium discovery center Kerkrade • Cube design Kerkrade (tot 24 januari) • De Vondst Heerlen • Deutsches Glasmalerei-Museum Linnich • Energeticon gGmbH Alsdorf • IKOB – Museum für Zeitgenössische Kunst Eupen • KuK Monschau • Kunsthaus NRW Kornelimünster • Leopold-Hoesch-Museum Düren • Ludwig Forum für Internationale Kunst Aachen • LVR Freilichtmuseum Kommern • LVR Rheinisches Industriemuseum Euskirchen • Museum Vieille Montagne Kelmis • Museum Zinkhütter Hof Stolberg • Museum Zitadelle Jülich • Nederlands Mijnmuseum Heerlen • Papiermuseum Düren • Römerthermen Zülpich – Museum der Badekultur • SCHUNCK Heerlen • Stadtmuseum Düren • Stadtmuseum Eupen • Suermondt-Ludwig-Museum Aachen • Thermenmuseum Heerlen • Töpfereimuseum Raeren • Vogelsang IP Schleiden

naarhetmuseum.eu Dit project wordt ﬁnancieel ondersteund door:

naar het museum: een project van de Region Aachen regionaachen.de

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

2020 een jaar

in scherven [

Terwijl de hoogwerker in stelling wordt gebracht en de vrachtwagen zich ontdoet van zijn lading, komt schepen Evenepoel terug van even weggeweest. Tegen het decor van een langzaam overeind komend kunstwerk ontstaat er een spontaan overleg tussen de schepen, inmiddels Overleg ter plekke tussen curator Griet Menschaert (2e van links), schepen Henri Evenepoel (2e van rechts) en twee ambtenaren. foto Zuiderlucht

geflankeerd door twee ambtenaren, en curator Griet Menschaert. ‘Wanneer de situatie

in het kwadraat, een daarop te monteren

het toelaat, moet de biënnale worden

huls en een elf meter hoge lichtpaal die de

hernomen’, vindt de schepen. ‘We staan

hoogwerker er zo meteen in moet laten

klaar als de tijd er is.’

glijden. Bovenop komt, als sluitstuk, het

‘Was het maar zo eenvoudig’, riposteert

frame met de tekst Ga weg, leed van de

Menschaert. ‘Ik kan geen twintig agenda’s

wereld.

beheren. Sommige kunstenaars hebben

Het concept van het kunstwerk stamt uit

soms nog niet voltooid werk achtergelaten.

2008, toen het inmiddels ook gearriveerde

Anderen zijn vertrokken. Moet ik ze

kunstenaarsduo Robbert&Frank

vervangen? En past het werk van de

Frank&Robbert in het laatste jaar van het

nieuwkomers bij datgene wat er al staat?’

middelbaar zaten. Bij toeval belandden ze op dezelfde kunstacademie, sindsdien vormen ze een duo. Er bestaan twee versies

‘Voor 2021 is er nog budget beschikbaar’, zegt een van de ambtenaren geruststellend. ‘Zolang we maar niet opnieuw voor een

van het werk. Meestal is het duo op stap

heel concept moeten betalen’, geeft de

met de mobiele versie: een koffertje met

schepen als disclaimer mee. Maar hij draait

daarin een kleine sokkel, een paal van drie

er niet omheen: aan de gemeente zal het

meter en de tekst. Ze trekken er de hele

niet liggen. ‘Alle zalen blijven beschikbaar.’

wereld mee over. ‘Van elke actie maken we

Als de klok van de kerktoren twaalf uur

een foto en een postkaart’, vertelt Frank.

slaat, laat de hoogwerker de elf meter hoge

‘Inmiddels hebben we 159 van die kaarten.’

paal in de huls glijden. De gemeentewerkers

Vaak treden ze op in winkelstraten.

pakken hun boeltje om te gaan lunchen.

En al hebben ze dan een vergunning,

Na de schaft zetten ze de kroon op het

toch worden ze vaak opgepakt door

werk: om kwart over een gaat het frame

politieagenten die de anti-terreurinstructies

met de tekst in top; daarna leggen ze de

serieus nemen. Frank, lachend: ‘Een

boomstammen op de sokkel, voor extra

koffertje in een volle winkelstraat waar een

gewicht, maar toch ook wel decoratief.

vreemde constructie uitkomt, dat wordt

Rond twee uur zit de klus erop. Achteraf

niet altijd begrepen. Het heeft ons al heel

gezien ging het vrij makkelijk, zeggen de

wat processen-verbaal opgeleverd.’

kunstenaars.

Ga weg, leed van de wereld (de kreet

‘Ook vanwege de boodschap is het

is bedacht door Robbert) mag gezien

belangrijk dat het is gelukt’, zegt Frank

worden als een mantra, bekend van het

met een tevreden blik. Dan komt een trein

boeddhisme. Voor boeddhisten heeft het

voorbij, vaart minderend om te stoppen bij

eindeloos reciteren van zo’n mantra een

station Ninove. Frank: ‘En al die mensen in

magische betekenis. Frank: ‘Wanneer

de trein gaan het zien, hé.’ ZL

mediterende monniken het blijven

Zachte krachten I

k pak Stedevaart van Jan Brokken maar weer eens van de stapel. Aan de hand van kunstenaars, schrijvers en filosofen neemt hij mij mee naar alle hoeken van Europa, een enkele keer daarbuiten. Als er niets te reizen valt, rest in elk geval nog de verbeelding. Verder dan Putten ben ik dit jaar niet geweest. In Putten houdt de wereld namelijk op en wil je nog maar één ding: heel snel weer naar huis. Kijk ik uit mijn raam dan lees ik 2020 IS MY YEAR op de gevel aan de overkant. Inmiddels staat er een stevige streep doorheen met daaronder: cancelled. Humor in barre tijden. ‘Cancelled’ kun je dit jaar bepaald niet noemen. De wereld is in beroering: musea veranderen van naam, standbeelden worden in de Maas gegooid, social media profielen kleuren zwart, de turnwereld staat op zijn kop en ook kunstinstituten komen uit hun krochten door een ernstig gevalletje #metoo. Ik moet denken aan een kunstenares die ik ooit interviewde voor Zuiderlucht. Ze schilderde bloemen en had het over zachte krachten die uiteindelijk zouden winnen en de wereld beter zouden maken. Toen moest ik er een beetje om gniffelen, nu hoop ik dat ze snel gelijk krijgt. Tot die tijd blijf ik met Brokken op de bank. ADRIENNE PETERS

herhalen, ontstaat er een vibratie in het universum. Dan gebeurt er echt iets.’

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Teveel voor één mensenleven Zonder hem had de Nederpop anders geklonken - al was hij indertijd meer bezig met meisjes dan met geschiedenis schrijven. DIETER VAN DEN BERGH sprak Peter Koelewijn, de peetvader van de Nederlandse rock-’n-roll die deze maand tachtig wordt. ‘Ik heb precies in de goede tijd geleefd.’ 16

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

moeten krijgen. Hoe meer je die tekst analyseert, hoe dieper die wordt.” Ik kreeg hem niet aan het verstand gebracht dat ik dat liedje in amper een kwartier had geschreven.’ Tuurlijk, trots is hij wel. ‘Iedereen kent het, zelfs de jeugd van tegenwoordig. Al weten ze echt niet wie het geschreven heeft.’ De godfather van de Nederlandstalige rock? Hou toch op man, zegt hij. ‘Als je liedjes als Radar Love of Venus hebt geschreven, dan beteken je écht iets voor de Nederpop.’ Of Little Richard, met Long Tall Sally, díe had pas impact, in elk geval op hem. En uiteraard Elvis, van wie hij als 16-jarig jochie Don’t Be Cruel kocht, op 78 toeren. Maar toch, dat hij dit jaar Officier in de Orde van Oranje-Nassau werd vanwege zijn bijdrage aan de Nederlandse popmuziek, en van Buma/Stemra een

‘M

Lifetime Achievement Award kreeg, doet hem wél wat. ‘Het zijn de kersen op de taart van mijn carrière.’

ensen, komen

in levenden lijve te ontmoeten. Op 29

jullie net uit het

december wordt hij tachtig, hij zit qua

bejaardenhuis ofzo?

corona in de ‘absolute risicogroep’ en

klassieker Het beste in mij is niet goed genoeg

Het is een beetje een

verblijft met zijn vrouw Els, die aan de

voor jou uit 1977 voor het eerst als cd in

dooie boel hier.’ Op

telefoon meeluistert, in een privé-bubbel

de winkel lag, met krakers als Je wordt

het podium staat een man van bijna tachtig.

in zijn villa aan de Loosdrechtse Plassen.

ouder papa en KL204 (Als ik God was). Een

Of beter: hij rént over het podium. Hij wil

Afgezien van ‘af en toe een kwaaltje’ gaat

kroon op zijn eigen Nederlandstalige

rocken. Maar zijn fans van weleer, grijze

het hem goed af. ‘Maar het is afkloppen.

werk. ‘Nederlandstalig werd vaak niet

zeventigers, zitten deze zondagochtend

Zoiets als Rob de Nijs kan mij ook gebeuren.

goed opgenomen, te kleinkunsterig. Zoals

vastgekoekt aan hun stoelen, alsof ze net

Verder moet ik geen gekke dingen doen.

Neerlands Hoop of Robert Long: prima

vanachter hun rollators zijn weggerukt. In

Toch, Els?’

liedjes, maar de begeleiding was zo truttig

sommige gevallen is dat ook zo, zo bewijst

Peter Koelewijn werd in 1940 geboren als

2020 was ook het jaar waarin zijn

en cabaretesk. Alleen Boudewijn de Groot

de rij tweewielers in de foyer van het

zoon van een visboer aan de Heezerweg

deed dat goed, met de juiste muzikanten.

theater. ‘Misschien hebben we backstage

in het Eindhovense Stratum. Zestig jaar

Met Het beste in mij sloeg ik een brug

nog wel wat stuff liggen’, grapt de rocker,

geleden bracht hij met zijn Rockets de

van kleinkunst naar serieuze pop.’ De

terwijl hij grijnzend – microfoon in de hand

boogiewoogie Kom van dat dak af uit,

luxe heruitgave bevat ook een Engelse

– door de zaal stuift. ‘Doen we net alsof het

ontstaan in de trein van Eindhoven op

uitvoering. ‘Die heeft om vage redenen

vroeger is. Kom op, allemaal, de hele stad is

weg naar de studio in Heemstede, ‘maar

meer dan veertig jaar liggen te verstoffen.

gek en dol!’

dat verhaal gaan we echt niet nóg een keer

Ik baalde er toen enorm van dat die niet

vertellen.’ Peter en zijn Rockets brachten

werd uitgebracht.’ Zijn carrière had een

Peter Koelewijn dus. En zijn even bevlogen

vervolgens nog een hele trits strakke

heel andere wending kunnen nemen, denkt

Rockets. Als hij praat, klinkt hij nog steeds

rock-‘n’-roll-tracks uit (en rariteiten), zoals

hij. ‘Een artiest die zegt dat hij niet wil

als het jochie van weleer. ‘Weet je wie daar

Speel die Dans, Jenny, Janus, 24.000 Kussen

doorbreken in Amerika of Engeland, die

ook in de zaal zat?’, zegt hij bijna een jaar na

en Marijke, met exact 2 minuut 30 op de

liegt.’

het concert in Breda. ‘Irene! De Ireen uit Doe

teller het perfecte Nederlandstalige rock-

maar net alsof (een Buddy Holly-achtig lied

’n-roll-liedje. ‘We hadden geen idee dat we

Engelstalige singles met de ruige beatgroep

van Peter en zijn Rockets uit 1960, DvdB).

onderdeel waren van iets historisch. Dat

4PK, inmiddels collector's items. “Dave von

Een Eindhovense jeugdliefde. Ik dacht dat

maakten andere mensen er later van. Zo

Raven van The Kik heeft al mijn oude platen.

wij verkering hadden, zij dacht daar heel

iemand als journalist Jip Golsteijn: “Weet je,

4PK maakte, vindt hij, de beste Engelstalige

anders over. Ik had haar nooit meer gezien.’

Peer”, zei hij, “voor Kom van dat dak af had

platen uit die tijd. Mooi om te horen, maar

je de hoogste Nederlandse literatuurprijs

destijds deed het weinig.’

Het zit er niet in om Peter Koelewijn

In de jaren zestig maakte Koelewijn drie

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

2020 een jaar

in scherven [

kinderen zag ik nauwelijks, ik leefde in de studio. Platen maken was big business. Al verdiende ik nooit tonnen per jaar. Nou vooruit, geen miljoenen. Intussen is de markt ingestort. Er wordt nauwelijks meer iets verkocht, iedereen met een computer en keyboard thuis kan een plaat maken. Ik heb precies in de goede tijd geleefd.’ Niet alles wat hij aanraakte, veranderde in goud en platina. Flops waren er meer dan genoeg. Hij lacht, en stelt voor ze te vergeten. Op eentje na, een flop waar hij trots op is. Accordeonist Harry Mooten, in die tijd bekend als de grote grijze geitenbreier uit het kinderprogramma van Ome Willem, had een droom: hij wilde in 1974 Das Wohltemperierte Klavier van Bach opnemen. ‘Dat was nog nooit vertoond Peter Koelewijn: ‘Komen jullie net uit het bejaardenhuis ofzo? Het is een beetje een dooie boel hier.’ foto Jorn Baars

Toen hij onlangs zijn discografie aan

op accordeon.’ Omdat Koelewijn niks met accordeons en Bach had, werd dirigent en oud-Rocket Harry van Hoof ingevlogen. ‘Toen hij met Mooten de partituren

het archiveren was, kwam hij platen

doornam, zag hij boven een pagina ‘3B’

tegen waarvan hij dacht: ‘Heb ík dat

staan. Bleek te staan voor ‘drie borrels’.

gemaakt?! Het is eigenlijk teveel voor één

Dat gedeelte was zó moeilijk dat Mooten

mensenleven.’ Hij kan zijn huis behangen

eerst drie borrels nodig had. Het werd

met zeker 35 gouden en twintig platina

een artistiek hoogstandje, maar helaas zat

albums; alles bijeen verkocht hij miljoenen

niemand er op te wachten.’

platen. Werk van zeer divers pluimage,

Dat hij juist nu, nu het nog zo lekker

laverend tussen kunst, kitsch, kermis en

gaat, niet kan optreden, het zij zo. Dat hij

carnaval. Hij schreef smartlappen als Kom

zijn tachtigste verjaardag niet groots kan

uit de bedstee, m’n liefste, Dokter Bernard,

vieren idem. ‘Alle artiesten hebben er mee

Margrietje en Ik ben gelukkig zonder jou

te dealen, al heb ik met de toppers van de

en was producer van acts als Armand,

Nederlandse muziek geen medelijden. Die

Bots en Mr Albert Show uit Eindhoven,

verdienen nog steeds tonnen. Ik heb vooral

beatbands Bintangs, Q65 en Ronnie & De

te doen met iedereen die betrokken is bij

Ronnies en nederpopacts als Normaal

het organiseren van concerten en festivals.

en Pater Moeskroen. Hij was ook de man

Dat zijn er in Nederland heel erg veel. Die

achter damestrio Babe, Bonnie St. Claire en

zitten nu werkeloos thuis.’

variétéartiest Helmut Lotti.

‘Het is afkloppen. Zoiets

Nu hij zelf ook aan huis gekluisterd zit, luistert hij weer veel muziek. ‘Ik heb de fifties herontdekt via GotRadio. Jerry Lee Lewis,

als Rob de Nijs kan mij ook

Little Richard, de doo-wopbandjes van de

gebeuren.’

het ontstaan van mijn eerste eigen liedjes.

⏤

Mijn vrouw zeurt al de hele tijd dat ik zelf

Als er iemand heeft geprofiteerd van de gouden tijd van de platenbusiness is het Peter Cornelis Koelewijn, muziekliefhebber én gewiekst zakenman. Alleen al van de royalties zou hij kunnen leven. ‘In de

highschools. Dan ben ik weer even terug bij

weer liedjes moet gaan schrijven, toch Els? Want daar ben ik goed in, zegt ze.’ Els, op de achtergrond: ‘Dóe nou maar gewoon!’. ZL

Stoere vrouwen D

e Chinese miljardair Liu Yiqian kocht drie jaar geleden voor 170 miljoen dollar Slapend naakt van Modigliani – die tijdens zijn korte leven geen nagel had om aan zijn gat te krabben. Het bedrag werd uitgeserveerd in Maverick Modigliani, de biopic over de meest gekopieerde, geplagieerde en vervalste schilder in de geschiedenis. Maar laten we het hebben over zijn werk, en over zijn vrouwen. Over hun uitdrukkingloze gezichten die doen denken aan maskers en aan de middeleeuwse fresco’s van Duccio di Buoninsegna en zijn kameraden. Met die levenloze uitdrukking, zo leerde ik van de film, wilde Amedeo Modigliani (1884-1920) de toeschouwer verder laten kijken dan het knappe smoeltje en op zoek te gaan naar haar ziel. Ik vermoed dat de kunstenaar wist dat die zoektocht vergeefse moeite is. Zijn naaktportretten dan? Zit ook al geen leven in. Die stereotypering zou Modigliani hebben ontleend aan de kariatides, de als vrouwenlichamen gebeitelde zuilen in de Griekse tempels. Stoere vrouwen die de wereld op hun hoofd droegen. Bij Modigliani zien we boven de vrouwelijke kruin vooral lucht. Mogelijk was het zijn vriend Brancusi, de beeldhouwer van de oneindige zuilen, die hem op het idee van de kariatides bracht. Ook zijn zuilen hebben, naar verluidt, de niet misselijke taak om de wereld, dan wel ons beeld ervan, op haar plaats te houden. Maar waar waren ze het afgelopen jaar, de stoere kariatides en de oneindige zuilen, toen we ze nodig hadden om de wereld overeind te houden?

seventies heb ik het hardst gewerkt. Maar dat had ook een schaduwkant. Mijn

WIDO SMEETS

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Brabantse cultuurmakers protesteren bij het provinciehuis in Den Bosch tegen de voorgenomen bezuinigingen. foto Henk Klaassen

In Brabant is cultuur een overbodige luxe

Pinxteren. Het goede nieuws kwam een maand later, in juni: nooit eerder kregen de Brabantse cultuurinstellingen zoveel geld uit Den Haag toegezegd als voor de komende vier jaar. Het aantal instellingen in de landelijke Basisinfrastructuur (BIS) ging van zes naar twaalf. Minder gejuich was er bij andere organisaties en de vele duizenden zzp’ers die de komende jaren zullen moeten worstelen om boven te blijven.

De Brabantse cultuurwereld lijdt onder corona en bezuinigingen. Er is ook een lichtpuntje, constateert STAN VAN HERPEN: er komt meer geld uit Den Haag. ‘Laten we als sector ophouden met die neerbuigende houding richting politiek.’

Eerst over dat geld. Vanaf 2021 gaat er vier jaar lang 21 miljoen naar de Brabantse cultuur, dat is 6,5 miljoen meer dan in de afgelopen periode. Dat is vooral een verdienste van de instellingen zelf, zoals de zes nieuwkomers in de BIS: Dutch Design Week, urban-organisatie Emoves, festival November Music, jeugddansgezelschap De Stilte, Bio Art Laboratories en TextielLab. Wat ook heeft geholpen, denkt directeur Chris van Koppen van de Noord-

mei aankondigde fors te gaan bezuinigen

is het lobbywerk door BrabantStad, het

improviseren en incasseren als in

op cultuur.

samenwerkingsverband van de grootste

de cultuursector, maar nu hangt

Brabantse cultuurorganisatie Kunstloc,

ergens kunnen ze zo goed

Gevolg: felle protesten en een coalitie

Brabantse steden, en de jarenlange

het Brabants kunstvolk toch wat murw

die uiteindelijk, als mierendoekje voor het

financiële ondersteuning, via Kunstloc,

gebeukt in de touwen. Door de klappen

bloeden, toch weer het woord ‘cultuur’

door de provincie.

van corona en de dreun van het nieuwe

toevoegde aan de portefeuille van de

provinciebestuur dat bij het aantreden in

net aangetreden gedeputeerde Wil van

Juist die provinciale steun staat nu onder druk. Ergens in de komende maanden komt

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

’Een kunstwerk kan autonoom zijn, een kunstenaar niet. Die werkt altijd in een maatschappelijke context.’

⏤

de provincie met een uitwerking van de

erfgoedinstellingen. Bij de andere partijen

aanvaarden? ‘Laten we als cultuursector

cultuurplannen, waaruit moet blijken of er

is er van die vanzelfsprekendheid geen

eens ophouden met die neerbuigende

vanaf 2023 daadwerkelijk zeven miljoen per

sprake. Mark Rutte (VVD) en Thierry Baudet

houding richting de politiek’, zegt Chris

jaar wordt bezuinigd. Korten op provinciale

(FvD) mogen dan piano spelen, op warme

van Koppen van Kunstloc. Een andere

middelen die al zijn toegezegd, is juridisch

woorden voor kunst en cultuur zijn ze nog

kwestie is het hardnekkige imagoprobleem.

onmogelijk. Er zijn andere potten met

nooit betrapt.

Het begint al bij de associaties die veel

geld waar het provinciebestuur het vizier

Sociaaldemocraten en

Nederlanders bij het woord cultuur hebben.

op richt. Zo is het voortbestaan van het

christendemocraten hebben traditioneel

Ze denken dan niet aan de cultuur die

fonds Brabant C, dat jaarlijks 6,5 miljoen

een hart voor cultuur, bij neoliberalen

ze zelf consumeren (popmuziek, films,

aan provinciegeld mag verdelen, na 2021

en populisten is daarvan geen sprake. In

theater), maar aan klassieke muziek, opera

onzeker. De zogeheten Impulsgelden

het politieke landschap in Noord-Brabant

en beeldende kunst. Van Koppen: ‘Dat

die Kunstloc verdeelt over kansrijke

hebben de eersten fors ingeleverd ten

de cultuursector altijd weer begint over

cultuurprojecten, worden mogelijk

gunste van de tweede groep. In 2003 waren

de autonome en intrinsieke waarde van

gehalveerd naar 1,25 miljoen. Het zijn bij

CDA en PvdA nog goed voor zestig procent

kunst, versterkt het beeld van kunst als

uitstek fondsen die culturele organisaties

van de zetels in de Provinciale Staten, in

een hobby van individuen. Een kunstwerk

in de post-coronaperiode weer op gang

2011 was dat nog maar dertig procent. Bij de

kan autonoom zijn, een kunstenaar niet.

kunnen helpen.

Statenverkiezingen van 2019 werd ook in

Die werkt altijd in een maatschappelijke

Noord-Brabant de landelijke ruk naar rechts

context.’

Volgens Chris van Koppen, die komend

De aansluitende suggestie van Ap de Vries:

voorjaar afscheidt neemt van Kunstloc,

voltooid, met tien zetels voor de VVD, negen

houden de middelen die provincie en

voor Forum voor Democratie en vier voor

zoek als cultuursector meer verbinding met

gemeenten beschikbaar hebben voor de

de PVV, samen goed voor 42 procent van de

de samenleving. Werk samen met de zorg,

instellingen die niet onder de BIS vallen,

zetels.

het onderwijs, de wijken, het bedrijfsleven.

Het nieuwe provinciebestuur, bestaande

‘We moeten niet zelf hoeven roepen wat

van het Brabantse cultuuraanbod. Ap de

uit VVD, FvD, CDA en Lokaal Brabant, heeft

we bijdragen aan de samenleving. Het is

Vries, voorzitter van belangenorganisatie

weinig op met cultuur. Een optimist met

beter dat anderen dat doen. Dat is wel zo

De Kunst van Brabant: ‘Terwijl je juist

een hart voor cultuur zal denken: de soep

geloofwaardig.’

in die groep moet blijven investeren

wordt vast niet zo heet gegeten als ze in mei

omdat daaruit in de toekomst de nieuwe

is opgediend. Hoe lang houdt een coalitie

Cultuurwethouders als Marcelle Hendrickx

BIS-instellingen voortkomen, waardoor

met immers stand? De pessimist dan wel

(D66, Tilburg) en Marianne de Bie (D66,

rijksgelden naar Brabant vloeien.’

zelfverklaard realist zal zeggen: misschien

Breda) springen wél in de bres voor cultuur.

langer dan je denkt.

En de provincie kan moeilijk om steden van

geen gelijke tred met de groeiende kwaliteit

Het provinciebestuur kan ook besluiten

Hoop komt er uit de gemeenten.

VVD en CDA in Den Haag steunen het

die omvang heen. En misschien, misschien

instellingen als Kunstloc, Erfgoed Brabant

Brabantse experiment, regeren met FvD;

draait cultuurgedeputeerde Van Pinxteren

en Cubiss, de adviesclub voor bibliotheken

ze willen graag weten hoe het in praktijk

(LokaalBrabant) wel bij, mede onder druk

en leesbevordering. Ap de Vries: ‘Als je

werkt; zo wordt de Brabantse cultuursector

van de plaatselijke partijen die cultuur in

schaarse middelen moet verdelen, moeten

wellicht een

hun gemeente wél belangrijk vinden.

die in eerste instantie naar makers,

slachtoffer van Haagse Realpolitik. Hoe

producenten en presentatie-instellingen.’

sterk is de ruggengraat, vraagt de optimist

in dit geheel? Grote instellingen zullen zich

Chris van Koppen: ‘Voor de realisatie van

zich af. Het Brabantse provinciehuis mag

redden door financiële injecties; ze zijn

provinciale beleidsdoelstellingen heb je een

er met zijn modernistische looks streng

too big to fail. Organisaties die het (groten)

organisatie als Kunstloc nodig. De provincie

uit zien, het blijkt een burcht van glas.

deels moeten hebben van kaartverkoop

heeft daarvoor niet de mensen in huis.’

Zodra de boze boer met zijn trekker toetert

en horecaopbrengsten lopen inmiddels

om te korten op ondersteunende

Welke rol spelen de gevolgen van corona

of de theatermaker een stapel stoelen

op hun tandvlees. En dan zijn er nog

doorgang vinden, hangt af van het

voor de deur plempt, gaat de ophaalbrug

de tienduizenden muzikanten, acteurs,

draagvlak voor cultuur bij de politici in

gedwee neer. De realist: leuk, die

theatertechnici, decorbouwers en al die

Provinciale Staten. Politieke steun voor

wankelmoedigheid, maar in de provinciale

andere cultuur-zzp’ers die in stilte lijden

kunst en cultuur komen van oudsher van

politiek is er niemand die nog z’n nek

achter de voordeur.

PvdA en CDA. De sociaal-democraten

uitsteekt voor cultuur. Vraag statenlid

omdat de verheffing van het volk een van

Marcel Deryckere (CDA) om behalve Henri

aan. Mocht het nieuwe vaccin er komen,

hun klassieke doelstellingen is. Voor het

Swinkels (SP, oud-gedeputeerde voor

dan zal de cultuursector nog zeker twee jaar

CDA, in Brabant vooral het katholieke

cultuur) nog iemand in Provinciale Staten

nodig hebben om te herstellen. ‘Juist nu

smaldeel daarin, is cultuur een middel

te noemen met een hart voor cultuur en het

moet je zorgen voor rust en continuïteit. En

om de gemeenschap te stutten, in het

blijft akelig lang stil.

zeker niet gaan bezuinigen.’ ZL

Of de bezuinigingen daadwerkelijk

bijzonder harmonieën, amateurtheater en

Moet de sector dat als een gegeven feit

Ap de Vries durft wel een voorspelling

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Ik wou dat ik dat liedje was

Op 10 december kreeg de Amerikaanse dichteres Louise Glück de Nobelprijs voor Literatuur. Klinkt haar werk somber en gedeprimeerd? WIDO SMEETS bespeurt ook hoop en relativering, ‘in het volste vertrouwen dat jullie me niet meer nodig hebben.’ 22

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Retreating Light

Wijkend licht

You were always very young children,

Jullie leken net kleine kinderen,

always waiting for a story.

altijd tuk op een verhaal.

And I’d been through it all too many times;

En ik had er al zo veel verteld;

I was tired of telling stories.

ik had genoeg verzonnen.

So I gave you the pencil and paper.

Dus gaf ik jullie potlood en papier.

I gave you pens made of reeds

Ik gaf jullie pennen van riet

n de onvergetelijke God’s Song

I had gathered myself, afternoons in the dense

dat ik zelf sneed, middagenlang in de dampige

van de onvergelijkbare Randy

meadows.

velden.

Newman richt een universele

I told you, write your own story.

Schrijf jullie eigen verhaal maar, zei ik.

God zich tot de mensen. Ze

After all those years of listening

Na al die jaren luisteren

hebben er zó’n janboel van

I thought you’d know

zouden jullie wel weten

gemaakt dat hij ze de rug heeft

what a story was.

wat een verhaal was dacht ik.

toegekeerd. Zoek het maar uit

All you could do was weep.

Zeuren was het enige wat jullie konden.

daar beneden, denkt hij, jullie

You wanted everything told to you

Alles moest jullie worden uitgelegd,

weten toch alles beter.

and nothing thought through yourselves.

op eigen kracht doorgrondden jullie niets.

Then I realized you couldn’t think

Toen besefte ik dat jullie niet konden denken

Dan stuurt de mensheid een delegatie van

with any real boldness or passion;

met werkelijke lef of passie;

vier priesters (een christen, een jood, een

you hadn’t had your own lives yet,

jullie hadden je leven nog niet geleid,

boeddhist en een hindoe) erop uit om

your own tragedies.

geen eigen rampen doorstaan.

God aan te spreken op zijn gedrag. ‘Plagen

So I gave you lives, I gave you tragedies,

Dus gaf ik jullie levens, gaf ik jullie rampen,

teisteren de wereld, vrijheden worden

because apparently tools alone weren’t enough.

want schrijfgerei alleen bleek niet genoeg.

beknot, de tempels die we voor u bouwden,

You will never know how deeply

Jullie zullen nooit weten hoe goed

zakken in elkaar. Als u niet langer voor ons

it pleases me to see you sitting there

het me doet jullie daar te zien zitten

zorgt, wilt u ons dan in elk geval met rust

like independent beings,

als onafhankelijke wezens,

laten?’

to see you dreaming by the open window,

jullie te zien dromen bij het open raam,

holding the pencils I gave you

potloden die ik jullie gaf in de aanslag

domme mensen, zijn antwoord druipt van

until the summer morning disappears into

tot de zomerochtend in woorden opgaat.

sarcasme: ‘Ik vernietig jullie steden, hoe

writing.

Het scheppen heeft jullie opgewonden,

blind kun je zijn? Ik neem je je kinderen af,

Creation has brought you

ik wist het van tevoren, dat doet het in het begin

jullie danken me daarvoor. Hoe gestoord

great excitement, as I knew it would,

altijd.

moet je zijn om in mij te geloven?’ En dan:

as it does in the beginning.

En ik ben vrij om te doen wat ik wil,

‘De reden dat ik van jullie hou, is dat jullie

And I am free to do as I please now,

me met andere dingen bezig te houden,

niet zonder me kunnen.’

to attend to other things, in confidence

in het volste vertrouwen

you have no need of me anymore.

dat jullie me niet meer nodig hebben.

God moet een beetje lachen om die

Hoewel zijn teksten zeker niet minder zijn dan die van Bob Dylan, zal Newman nooit de Nobelprijs voor de literatuur winnen.

(Vertaling Erik Menkveld)

De rol van poète maudit is hem vreemd, noch heeft hij zich omgeven met een waas van mysterie. Hij is minder poëtisch, zullen

jezelf als het ware in dat buitenmenselijke

ze op zoek naar openingen, naar licht aan

Dylan-fans wel zeggen.

te veranderen in de hoop er iets van te gaan

het eind van de tunnel, zoals in Retreating

Ja, laten we het over poëzie hebben. Op

begrijpen – het is wat mij betreft een van

Light. Om de mens te kunnen begrijpen,

10 december kreeg Louise Glück (New York,

de mooiste en belangrijkste vormen van

kijkt ze hier door de ogen van de schepper

1943) in Stockholm de Nobelprijs voor de

verbeelding.’

– zoals Randy Newman doet in God’s Song.

Literatuur. Buiten de VS hadden weinigen

Menkveld vulde die gedachte aan met een

Menkveld noemde het, bij Glück dus, een

van de Amerikaanse dichteres gehoord, ze

fraai beeld. Hij vertelde over zijn zesjarige

vorm van psychische zelfhulp. In het Raster-

stond 25e bij de bookmakers. Hoewel ze een

dochter die, toen ze iemand hoorde zingen,

stuk uit 2004 weet hij niet of hij The Wild Iris

kast vol (Amerikaanse) poëzieprijzen heeft,

zei: ‘Ik wou dat ik dat liedje was.’

was er in Nederland geen uitgever die haar werk wilde vertalen.

Desondanks had Menkveld aanvankelijk zijn twijfels bij de poëzie van Glück.

Toch bleef Glück bij ons niet helemaal

Ze schrijft vaak vanuit het perspectief

onvertaald. Erik Menkveld vertaalde haar

van anderen, van historische figuren

gedicht Retreating Light in 2004 voor literair

bijvoorbeeld, maar ook vanuit voorwerpen

tijdschrift Raster, en hij deed er een even

en planten, zoals in The Wild Iris. De reden

welluidende open brief bij. ‘Dichters die

daarvoor is, zo lijkt het, een zekere mate

stem trachten te geven aan iets buiten

van onbegrip. Wie iets echt wil begrijpen,

henzelf hebben me altijd gefascineerd’,

doet er goed aan verschillende standpunten

schreef Menkveld aan Glück. ‘De poging

in te nemen. Een houding die vandaag de

je te identificeren met iets dat je niet

dag niet meer vanzelfsprekend is.

kunt kennen of doorgronden, er met je inlevingsvermogen in door te dringen,

Glücks werk wordt wel eens beschreven als deprimerend en troosteloos. Toch is

Erik Menkveld (1959-2014)

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

‘En ik ben vrij om te doen

2020 een jaar

wat ik wil, me met andere

in scherven [

dingen bezig te houden’

⏤

Merci, godverdomme A

Louise Glück met Barack Obama. foto Alex Wong

nu grote poëzie vindt of niet. De opbouw

maar zijn inspanningen zijn vergeefs. De

en het spel met diverse stemmen bevalt

mensen snappen er geen biet van, alles

hem wel, maar ‘wat taal en vorm betreft is

moet ze worden uitgelegd. Dan beseft hij

het allemaal nogal gewoontjes, al zijn er

dat schrijfgerei en lessen alleen niet genoeg

prachtige details, en met de klanken heeft u

zijn. Het leven leer je alleen door het leven

nauwelijks iets gedaan.’

zelf, inclusief de rampspoed en de drama’s

Omdat hij zijn eigen oordeel niet vertrouwde, besloot Menkveld twaalf

die daarbij horen. Waar de huichelachtige God van Randy

gedichten uit The Wild Iris te vertalen, ‘altijd

Newman zich de liefde van de mensen

een goede manier om meer greep te krijgen

laat aanleunen (‘You really need me’),

op poëzie die je niet goed snapt.’ En nu

constateert Glücks versie van de Schepper

komt het. Bij Wijkend licht, zijn vertaling

dat de mensen echt wel lering trekken

van Retreating Light, constateerde hij dat er

uit hun bestaan. Hier is een begripvolle

allerlei (binnen)rijmen opdoken. Zelfs toen

leraar aan het woord die beseft dat mensen

hij die had weggewerkt, bleef hij het idee

moeten rijpen voordat ze zich kunnen

houden dat zijn vertaling beter liep dan

manifesteren als onafhankelijke wezens.

Glücks origineel.

Aanspraken op de eeuwigheid, laat staan

Over de (on)vertaalbaarheid van literatuur

op een laatste oordeel over goed en kwaad,

is al veel gezegd en geschreven. Toch had

maakt deze laconieke en relativerende God

Menkveld, zelf dichter, geen ongelijk. Zelfs

al lang niet meer:

na zijn zelfcensuur klinkt Wijkend licht

‘And I am free to do as I please now,

soepeler en ritmischer dan het origineel

to attend to other things, in confidence

– het is alsof de poëzie van Glück een

you have no need of me anymore.’

andere stuwkracht heeft, met een andere frequentie. Genoeg daarover. Terug naar het origineel.

Literair tijdschrift Raster werd in 2008 opgeheven. Erik Menkveld overleed, veel te jong, in 2014. De toekenning van de

Hoewel ook Glück een teleurgestelde God

moeder aller prijzen aan Louise Glück is een

opvoert, eindigt die niet in sarcasme, zoals

passend moment om zowel het tijdschrift

bij Newman, maar bij hoop en relativering.

als de dichter/criticus uit de vergetelheid

Al komen die niet uit de lucht vallen.

te halen. Het bereik van de poëzie mag

In hun kindertijd geeft God de mensen

kleiner zijn geworden, haar vitaliteit blijft

schrijfgerei, zodat ze hun verhalen kunnen

ongebroken. Dat geldt trouwens ook voor

opschrijven en doorgeven. Hij doet het uit

de platen van Randy Newman. ZL

verantwoordelijkheidsgevoel en liefde,

rno aan de telefoon. Geridderd rocker uit Brussel. Of we elkaar niet in het café, maar bij hem thuis kunnen ontmoeten, om de hoek. In zijn woonkamer moet de 70-jarige zanger eerst iets kwijt. ‘Ik kom net van de chemo. Misschien heb ik nog maar twee maanden. Het is de ergste vorm. Maar hou dat even voor u.’ Ai, die voelden we niet aankomen. Euh, is dit wel het moment voor een interview dan? ‘Joat, ik ga hier niet depressief zitten wezen.’ Dus gaat het vervolgens over adrenalineshots, boezemvriendin Jane Birkin, KV Oostende, Magritte, foute politiekers, Leopold II, Ray Davies, Louis Paul Boon en natuurlijk zijn nieuwe plaat Santeboutique, met ook de song Lady Alcohol. ‘Het werd te zot. Ik doe nog één wijntje per dag. Ga je nog even mee naar de pub? Allez, eentje nog, voor ik dood ga. Always look on the bright side.’ Arno ging niet dood, gelukkig. Twee weken later speelt hij drie keer de pannen van het dak van een uitverkochte Ancienne Belgique in Brussel. ‘Merci, godverdomme’ staat er op een spandoek, zijn vaste bedankje op het podium, maar het publiek weet nog van niets. Een maand later krijgt hij een Lifetime Award opgespeld en wordt het slechte nieuws bekend. Het goede nieuws: in de zomer staat Arno – wat haren en kilo’s kwijt – alweer op het podium. Forget the cold sweat, alors on danse! DIETER VAN DEN BERGH

v 25

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Bijdragen van Wido Smeets en Anneke van Wolfswinkel

Schroeten zelf. Daar wordt duidelijk dat het geschreven woord een belangrijke rol speelt in het

De kunst van het wegknijpen

sculpturen, ook fijn en iel en langgerekt, en in brons gegoten. Aan de wanden van La Cité Miroir,

is de meest uitgebreide

In het voormalige stedelijk

zwembad heet, zijn ook 52

weerslag in woorden van

zwembad in Luik staan 35 beelden

lithografieën van Giacometti te

haar manier van kijken,

van Alberto Giacometti. Je moet

zien. Ze maken deel uit van Paris

denken, voelen en werken,

twee keer kijken voor je ze ziet. Ze

sans fin, een boekproject waarvoor

maar ook in haar schetsen

staan op het glazen blad van een

hij zijn atelier verliet en de stad

komt vaak tekst terug. Van

grote ovalen tafel. Van afstand

doorkruiste. Soms kwam hij niet

afbeeldingen uit tijdschriften

lijken ze tweedimensionaal:

eens de auto uit, van achter het

en kranten maakt ze

donkere silhouetten van menselijke

stuur legde hij vast wat hij zag:

collages door beelden naast en

figuren tegen een lichte achter

caféterrassen, verkeersituaties,

over elkaar te plaatsen – en steeds

grond. Door de sokkels en, in deze

silhouetten, portretten, interieurs.

schrijft ze er flarden tekst bij, zoals

ruimte, de weerspiegeling van de

Hij tekende er naar de natuur.

‘Eindeloosheid’ en ‘Valse kalmte’.

beelden in het tafelblad, weten we

Yvonne Schroeten, Beginnings (2020)

Ook op de wand, onder de

Die opeenvolging van tekeningen

beter.

op hetzelfde formaat en het drukke

schilderijen, zijn tekstfragmenten

Alberto Giacometti (1901-1966) is

lijnenspel maken Paris sans fin

Schrijvend, knippend, schetsend

aangebracht, bijvoorbeeld: ‘Het

vermaard om zijn breekbare, iele

tot een filmische ervaring. Zoals

en schilderend schraapt

idee dat het meest wezenlijke ons

sculpturen. Ook vanwege de vorm

een stad nooit stilstaat, lijkt ook

Yvonne Schroeten lagen van de

mensen compleet kan ontgaan,

van de letters is ijl een beter woord

Giacometti’s tekenhand niet te

werkelijkheid af, zoekend naar

is zo schrijnend en vooral zo

voor deze beelden die in het niets

stoppen. Waar de stad hem te snel af

schatten. De dubbelexpositie

waarschijnlijk.’ Daar lijkt Schroeten

lijken te verdwijnen. Begrippen als

is, heeft hij een subliem antwoord:

Spiegelbeelden laat zien hoe dat in

naar te zoeken: iets wezenlijks

‘dun’ en ‘mager’ zijn niet aan de

hij tekent de scenes over elkaar.

zijn werk gaat.

dat zich in of achter de zichtbare

orde. Het gaat verder, veel van deze

Je kijkt naar het lijnenspel van een

Yvonne Schroeten (Weert, 1973)

werkelijkheid schuilhoudt. Vaak

figuren zijn maar deels intact.

tekening en hoort de stroom van

geniet vooral lokale bekendheid als

zit er dan ook een gat of doorgang

kunstenaar en docent en runt de

in de beelden die ze schept, waar

maken te hebben met de uitgeteerde

de voorbijrazende fietsers, de

Weertse kunstuitleen Art-Shock.

weer een ruimte achter zit. En altijd

martelaren van Buchenwald’, schreef

scheldende voetgangers.

Haar schilderijen in acrylverf

schuiven verschillende lagen over

schrijver-filosoof Jean-Paul Sartre

De verbinding tussen

balanceren op de rand van de

elkaar heen, alsof je de werkelijkheid

in 1948 over Giacometii’s beelden.

de intense soberheid

abstractie. Het zijn imaginaire

kan afpellen om tot een kern te

‘Maar het volgende ogenblik

van de beelden en de

ruimtes, die meer een uitdrukking

komen.

bedenken wij ons al: deze ragfijne en

dynamiek van de litho’s

tere scheppingen rijzen op naar de

wordt gelegd in een

hemel.’

documentaire over

zijn van een innerlijke ervaring

In de smaakvol ingerichte kleine

dan van werkelijk bestaande

tentoonstelling in de Annex in

landschappen.

Weert zijn vooral schetsboeken en

‘Op het eerste gezicht menen wij te

Femme debout (Staande vrouw) is

het verkeer, de optrekkende auto’s,

Giacometti uit 1966.

collages te zien. Daar zie je duidelijk

zo’n beeld. Een kaal, aangevreten

Met deze kunst van het

vormt haar roman Geheel de hemel

hoe de voorstudies invloed hebben

hoofd, restanten van schouders,

wegknijpen manifesteert

weerspiegelend die ze schreef tijdens

op het uiteindelijke werk: ook de

romp en onderlijf. De rest van

hij zich als een kind van

een werkperiode in 2018 in Toscane.

grote schilderijen hebben een

het lichaam is gereduceerd tot

zijn tijd, een volbloed

Ze beschrijft daarin onder meer een

collageachtige sfeer. Opmerkelijk is

de breedte van een breinaald die

modernist. (WS)

aantal droomachtige ervaringen

dat de teksten uit de schetsfase in de

eindigt in de sokkel, het massieve

Alberto Giacometti –

waarin ze zich letterlijk ín haar werk

uiteindelijke schilderijen verdwenen

voetstuk dat de zaak overeind houdt.

l’Humanité absolue.

bevindt: ze ligt, kruipt, klimt en valt

zijn. (AvW)

Giacometti verkende de grenzen van

Beelden en prenten. Van

door en over de verflagen heen.

Yvonne Schroeten, Spiegelbeelden.

de figuratie. In deze staande vrouw

17/10 t/m 17/1 in La Cité

Scholieren en amateurkunstenaars

Van 11/10 t/m 30/12 in ECI

wier lichaam zich los lijkt te maken

Miroir in Luik. www.be

hebben op deze sterk beeldende

Cultuurfabriek, Roermond. Van 30/10

van de materie komt hij aardig in de

romanfragmenten gereageerd,

t/m 13/12 in Annex, Weert

buurt.

met schilderijen, performances en

kunstprojectspiegelbeelden.nl

Spil van de twee exposities

te zien op de benedenverdieping van de ECI Cultuurfabriek in Roermond. Boven hangt het werk van

De sculpturen doen ook denken aan artefacten uit een ver verleden.

video’s. De resultaten daarvan zijn

nog één waren. Of aan Etruskische

zoals het magnifiek gerenoveerde

scheppingsproces. De roman

Woorden verdwijnen, beelden blijven



Aan de Egyptische hiëroglyfen, afbeeldingen van veelal staande objecten waar woord en beeld

Alberto Giacometti, Staande vrouw, ca 1961. Brons, 45,4 x 8,1 x 11,2 cm.

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

t sentimentele verschijningsvormen.’ Die melancholie komt onder meer

o Dag lieve vis

n gemaakt uit natuurlijke vezels. Aanvankelijk ging het om warmte en koelte, daarna gingen ook pasvorm,

door de noodzaak van afstand en isolatie, terwijl we zo sterk

Bij de entree van Hulde zweeft

kleur en textuur een rol spelen.

verlangen naar nabijheid.

een vis door de ruimte, een vis van

Rond 3000 voor Christus leerden

kant met, naar ik vermoed, een

de Egyptenaren textiel weven. In

waarvan de wanden altijd al

met vilt opgevuld lijf. Hij hangt

de eeuwen die volgden ging textiel

zwart waren, is nu alle kleur

aan nylondraadjes, is allesbehalve

steeds meer deel uitmaken van de

weggetrokken. Metershoge doeken,

glibberig en kil, heeft juist een

menselijke identiteit.

grijsbruin en bijna doorschijnend,

hoge aaibaarheid. Kant en lucht

hangen van plafond tot vloer, met

geven toch een ander gevoel dan

jaar na afronding van de Rietveld

enorme foto’s erop: een veer, een

schubben en water. Dag lieve vis!

Academie, ging Mieke Werners

schelp, een dode tak, een steen.

Even verderop hangen drie hemden,

beelden maken van textiel. Uit die

Het genre beelden waar je zo ‘met

daarna volgen portretten van

periode stamt Vleugellam (1983),

oprechte deelneming’ onder kan

oude mensen. Op een console

een monumentaal beeld van een in

zetten.

liggen handen, losse, gevouwen,

een decor hangende, vleugellamme

verstrengelde en over elkaar

balletdanseres, volgens Werners

zacht maar indringend. Er zijn een

geschoven handen. Titels van de

‘herkenbaar voor veel vrouwen in

paar designobjecten in de ruimte

afzonderlijke werken, zoals De

die tijd.’

geplaatst, de meeste op de vloer.

dagen duren, Een geschiedenis, Van

Een cirkel van grote gestapelde

oude mensen... en Huiden doen

het vilten. Ze ontwikkelde een eigen

bakstenen van Bram Vanderbeke:

vermoeden dat de solopresentatie

techniek waarin ze vilt mengt met

krapper nog dan anderhalve meter.

Hulde van Mieke Werners een

andere vezels, zoals zijde, katoen en

De vaas Plunge van Jeroen Wand

eerbetoon is aan oude(re) mensen.

vlas. In 2006 kwam daar het droog

Lidewij Edelkoort, de grande

is opgebouwd uit stemmig grijze

Toch begon het met die handen,

vilten bij, zo kon ze platte vlakken

dame van Dutch Design, voorspelt

laagjes keramiek en glazuur. Plaster

schrijft Werners in een toelichting,

driedimensionale effecten geven.

het tijdperk van de nieuwe

Surrogates van Allan McCollum is

‘als scheppers van prachtig werk’

melancholie. In haar kapel voor

een wand vol gipsen fotolijstjes.

verdienen die wel een eerbetoon.

droefgeestige gevoelens trekt

Waar je lachende familieleden

Mensenwerk begint veelal als

ze alle clichés uit de kast. Maar

verwacht, is het steeds egaal

handenwerk. De eerste mensen

op van niet bestaande figuren.

potverdorie, het werkt wel.

zwart; ze lijken te verwijzen naar

woonden in grotten. Daar maakten

Het zijn vooral plattelanders, (be)

De Kazerne in Eindhoven

slachtoffers van de pandemie.

ze, 40.000 jaar of langer geleden,

rustend na een werkzaam bestaan -

is alles-in-één: restaurant,

Limilal Bodies van Elsa Molinard, een

de eerste grottekeningen, als

hun lichamen tonen de sporen ervan

design-evenementenlocatie en

zwart kruikje, hangend aan een lang

vrije uiting van de geest. Na het

- maar vitaal nog, en helder van

expositieruimte. Toen in het najaar

touw, in tweeën gebroken, met de

zorgen voor een dak boven je hoofd

geest. (WS)

de horeca dicht ging, werden tafels

helft liggend op de vloer, maakt het

geldt kleding maken als tweede

Mieke Werners, Hulde. Van 25/10 t/m

en stoelen aan de kant geschoven

helemaal af.

overlevingsstrategie. Aanvankelijk

21/4 in de Kantfabriek in Horst.

ging het daarbij om dierenhuiden,

museumdekantfabriek.nl

Uit de tentoonstellingsruimte,

Bram Vanderbeke, Ignant. foto Ruud Balk

Droefgeestige clichés - maar ze werken

en werd het hele pand vol design

Er klinkt stemmige muziek,

Het is too much, het gedempte,

gezet. Zwaartepunt vormt The New

het verstilde en het stemmige. In

Melancholy, een project van Lidewij

kleuren én vormen én klanken.

Edelkoort (1950). Zij was van 1999

En toch. Als ik hier sta, weg van

tot 2008 bestuursvoorzitter van de

de hectiek van dagcijfers en

Design Academy en stond aan de

roeptoeters, kom ik dichter bij

wieg van de Dutch Design Week.

een onderliggend gevoel. Van

De laatste jaren is ze vooral actief

Eind jaren negentig ontdekte ze

Het levert, zoals in de reeks Van oude mensen... door het leven getekende, levensechte portretten

later aangevuld met textiel,

onzekerheid en gemis, berusting

als trendvoorspeller – in deze

en verlangen. En ja, dat is, hoe je

onzekere tijden een hele uitdaging.

het wendt of keert, onversneden

‘In de toekomst kijken lijkt voorlopig

melancholie. (AvW)

nutteloos’, zegt ze in de wandtekst.

New Melancholy. T/m voorjaar 2021 in

Om er direct aan toe te voegen, je

De Kazerne, Eindhoven, t/m 10/01 in

bent trendforecaster of je bent het

het Van Abbemuseum Eindhoven.

niet, ‘een gevoel van melancholie

kazerne.com

zal in de komende tijd de cultuur

vanabbemuseum.nl

gaan beïnvloeden, met soms zelfs

Begin jaren tachtig, bijna twintig

Mieke Werners, Eerbetoon (2019)

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Alleen door langdurig en geconcentreerd kijken en vergelijken, besefte Willem Diepraam halverwege zijn loopbaan, kun je je onderscheidingsvermogen ontwikkelen. De foto’s die hij vanaf midden jaren zeventig maakte, zijn volgens CYRILLE OFFERMANS ‘stuk voor stuk godsgruwelijk mooi’. 28

Burkina Faso, jonge vrouw, 1980

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

EEN ANDERE, BETERE FOTOGRAAF

Schilderswijk, 1972

illem Diepraam behoort

Al op zijn achttiende, jaren voor hij van

niet tot de bekendste

het fotograferen zijn beroep zou maken,

Nederlandse fotografen

hadden langdurige reizen naar ItaliĂŤ en

van de laatste halve

Griekenland hem van de kracht van de

eeuw, wat mij betreft

esthetische traditie en de relativiteit

wel degelijk tot de belangrijkste. Hij

van de eigen tijd doordrongen. Nu,

mijdt de populaire media, de populaire

op zijn zesenzeventigste, bewijst een

media mijden hem. En dat is begrijpelijk.

indrukwekkende expositie in het

Diepraam heeft de lokroep van de roem

Rijksmuseum zijn intuĂŻtieve gelijk.

en het geld altijd weerstaan; de glitter van

Toch mag dat voor wie alleen zijn oude

mode, jetset en reclame waren aan hem

werk kent een verrassende ontwikkeling

evenmin besteed als de spectaculaire, naar

worden genoemd. Vanaf de late jaren zestig,

recordbedragen en het museum lonkende

dus in de hoogtijdagen van de linkse, aan

experimenten van een tandeloze, met de

de weg timmerende journalistiek, was

rijken pacterende avant-garde.

Willem Diepraam (Amsterdam, 1944) alom

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Zijn foto’s tonen mensen die door de slagen van het lot niet zijn klein gekregen.

⏤

Uit mijn raam, Parijs, 1988

tegenwoordig. Hij publiceerde in Student,

foto die hij – in 1968 – aan VN verkocht laat

portretstudies van gewone mensen (door

De Groene Amsterdammer en bovenal in

studenten zien die rookbommen gooien

de nazi’s in de ban gedaan vanwege hun

Vrij Nederland, opiniebladen die het tot hun

naar onderwijsminister Veringa. In 1971

overwegend niet-arische karakter) hadden

taak rekenden niet alleen verslag te doen

krijgt hij met foto’s van de zogenaamde

het effect van een imperatief: hij moest

van maatschappelijke veranderingen maar

Damslapers vaste voet aan de grond in

een andere, betere fotograaf worden,

die ook bewust, partijdig en zelfverzekerd

het spraakmakende VN-bolwerk aan de

en daartoe moest hij het rijk van de

probeerden te beïnvloeden. Tot dan

Raamgracht. Maar van het werk uit die

eenduidigheid en de gemakzucht definitief

oogden die bladen als tamelijk lusteloze

periode, steevast in dramatisch zwartwit,

verlaten.

woestenijen van louter tekst, Diepraams

harde contrasten en grove korrel, is in het

in de actualiteit borende beelden brachten

Rijksmuseum niets te zien.

daar spontaan leven, urgentie en directe

dan terra incognita voor de van staking

overtuigingskracht in. Fameus waren vooral

selectie uit Diepraams oeuvre. De oudste

naar demonstratie razende reporter.

de reportages die hij samen met Gerard van

foto’s die naar zijn gevoel de tand des

Tegelijkertijd begon hij foto’s te verzamelen,

Westerloo maakte voor VN.

tijds hebben doorstaan, zijn van 1975 en

aanvankelijk via de rommelmarkt, later

getuigen van een diepgaande verandering.

via het professionele verzamelcircuit.

letterlijk, actiejournalistiek; formele

Die is vooral veroorzaakt door de eerste

Alleen door langdurig en geconcentreerd

kwaliteiten waren ondergeschikt aan de

overzichtstentoonstelling van zijn

kijken en vergelijken, besefte hij, kon

gewenste boodschap. Of het heilige vuur

werk, in 1973 in het Eindhovense Van

je je onderscheidingsvermogen – een

van de revolutie ook in Diepraam brandde,

Abbemuseum. Daar hingen zijn foto’s van

beter woord dan smaak – ontwikkelen.

mag worden betwijfeld; volgens vrienden

strokartonarbeiders en achterstandswijken,

Werk van bewonderde grootheden als

was hij in algemene zin antiautoritair,

nog geheel in de vreugdeloze stijl van

Fox Talbot, Roger Fenton, Henri Cartier-

eerder libertair dan orthodox-links, geen

paternalistisch links, naast portretten van

Bresson en André Kertész sterkten hem

bevlogen activist. Fotograferen was voor de

de Duitser August Sander (1876-1964). Die

in de overtuiging dat foto’s meer kunnen

tweevoudig gesjeesde student vooral een

confrontatie werkte als eyeopener. Ineens

zijn dan een voorspelbaar verlengstuk

makkelijke manier om brood op de plank

wist hij dat zijn werk ondermaats was,

van een ideologisch geladen verhaal. Ze

te krijgen, voor hemzelf, zijn vrouw en

ja, zelfs demagogisch. Sanders verstilde,

moesten elk voor zich, als autonoom beeld,

algauw ook hun twee kinderen. De eerste

intentieloze, maar hoogst geconcentreerde

dus zonder tekst en uitleg, voldoende

Fotojournalistiek was in die jaren, vaak

Deze expositie bevat een scherpe

Nu wierp hij zich op de studie van de geschiedenis van de fotografie, tot

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

meerdimensionale zeggingskracht hebben

zin altijd feest, hij laat

om de kijker aan het denken en dromen te

zien dat brutaliteit in

zetten. En hij wist: een groot deel van zijn

de eerste naoorlogse

vroegere werk voldeed niet aan die norm.

decennia nog eerder

bravoure, zelfvertrouwen

n 1985 verkocht Diepraam forse

en een ontwapenende

delen van zijn verzameling aan het

niet-geïmponeerdheid

Rijksmuseum, later volgden diverse

impliceerde dan het

schenkingen van werk van anderen

misantropische cynisme

en van hemzelf. De nu lopende

van latere, neoliberale

tentoonstelling in het Rijks is daarvan

een direct gevolg. Ze getuigt van een cesuur

Willem Diepraam. foto Shamanee Kempadoo

tijden. Maar zijn werk is slordiger, vluchtiger, voller

die zich halverwege de jaren zeventig, mede

van zijn kinderen; alleen hun derde kind,

en aanzienlijk minder uitgebalanceerd dan

als gevolg van zijn verdiepte kennis van de

de achtjarige Karolien, was bij hem thuis in

dat van zijn jongere collega.

fotografie, in stadia heeft voltrokken.

Amsterdam gebleven.

Van cruciaal belang was de reis die

Vermoedelijk bestaat er een verband

Het grootste deel van Diepraams expositie, integraal vastgelegd in het boek 50 years

hij met Gerard van Westerloo en hun

tussen de manier waarop hij zijn eigen leed

of Photography, is het resultaat van reizen

beider gezinnen voor VN naar Suriname

verwerkte en zijn blik op dat van anderen:

naar de Antillen, Mali, Senegal, Kaapverdië,

maakte, vlak voor de onafhankelijkheid

het portret van ‘Peggy’, een jonge vrouw

Nicaragua en vooral naar Lima, Peru. Soms

van het land. Het dikke boek dat daaruit

op de drempel van de volwassenheid,

reisde hij in opdracht van humanitaire

resulteerde, Frimangron, werd voor de

(1975) markeert die verandering misschien

instellingen, later ook op eigen kosten. Er is

fotograaf direct na publicatie een laatste,

het duidelijkst. Zij staat centraal in beeld

geen eenheid van stijl, geen concept-, laat

onverdraaglijke uiting van zelfverblinding:

tegen een vage achtergrond van braakland.

staan een merk-Diepraam, de foto’s zijn zeer

het land mocht er nog zo ellendig aan toe

Maar die omgeving wil ze niet zien, ze

verschillend en staan inderdaad op zichzelf.

zijn, de alledaagse werkelijkheid van zijn

heeft de ogen gesloten, concentreert

bewoners, besefte hij, was oneindig rijker

zich op haar eigen binnenwereld, ze

mooi. En ze tonen mensen die door de

en gecompliceerder dan zijn beelden van

straalt van onaangetaste jeugdigheid en

slagen van het lot niet zijn kleingekregen

een eeuwig slachtofferschap suggereerden.

onbeschaamde erotiek. Het is een van de

– of het nu gaat om een meisje dat in een

Een persoonlijke tragedie, een paar jaar

weinige hier geëxposeerde foto’s die qua

sloppenwijk naar een hond reikt, een oude

later, maakte de cesuur definitief. Tot

sfeer verwant zijn met die van Ed van der

vrouw die een huilend kind op de arm van

de 248 slachtoffers van de vliegramp op

Elsken (1925-1990) in een paar belendende

zijn bezorgd kijkende moeder met een

Tenerife behoorden zijn vrouw en twee

zalen. Bij Van der Elsken is het in zekere

handgebaar troost, een man die met zijn

Maar ze zijn stuk voor stuk godsgruwelijk

vrouw rouwt op een rotsachtige, schijnbaar geïmproviseerde begraafplaats terwijl twee van zijn kinderen hartveroverend naar de camera lachen, vier woestijnbewoners die op grote afstand in een immense leegte naar hun hutten rennen of een drietal meisjes in smetteloos witte jurkjes die, elk met een pop op haar schoot, ons met een ernstig gezicht aankijken, nee, niet om de aandacht te trekken of te bedelen, ze lijken genoeg te hebben aan hun eigen verbeeldingswereld. En ze doen een beroep op de verbeeldingswereld van de kijker. Dat die zich algauw – dat is althans mijn ervaring – niet meer afvraagt waar en wanneer die beelden zijn vastgelegd, bewijst de universele geldigheid ervan. ZL Willem Diepraam, 50 jaar fotografie. Van 9/10 t/m 10/1 in het Rijksmuseum Amsterdam. rijksmuseum.nl IJmuiden, 1960

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

DE G E SC H IE D E NIS AL S DAG B O E K 32

Vera Gulikers: ‘Ik ga nu elke ochtend gewoon naar mijn atelier, zonder plan. Gewoon iets maken wat niets hoeft te worden.’ foto’s Marleen Daniels

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Ze won de Buning Brongersprijs, kreeg een award voor Best Verzorgde Boek en heeft net twee monumentale wandschilderingen (‘Had ik nog nooit gedaan’) afgerond. Het gaat hard met Vera Gulikers, die, vertelt ze aan JOEP VOSSEBELD, soms zelfs in haar dromen schildert.

orige zomer bezocht ik Vera

schilderen. Dat kwam vooral uit een gevoel,

te worden. Ik heb hier allemaal potten verf

Gulikers (1991) in haar atelier,

best wel lichtvoetig eigenlijk, ik ben nog

met voorgemengde kleuren staan. Dan trek

toen nog in een schemerig

altijd blij dat ik dat gevoel heb gevolgd. Met

ik ’s ochtends al die potten open en ik begin

leegstaand kantoor aan de

de eerste twee doeken die ik schilderde

gewoon.’

historische binnenhaven van

won ik al de Koninklijke Prijs voor de

En dat werkt?

Maastricht. Pas twee jaar daarvoor had ze

Schilderkunst. Daar schrok ik wel een

‘In de afgelopen weken heb ik daardoor een

zich volledig gericht op de schilderkunst en

beetje van. Maar het is natuurlijk ook super

paar hele vreemde dingen geschilderd. Dat

in die korte tijd was ze al enorm productief

motiverend, je raakt in een lekkere flow.’

ik dacht, wat is dit nou? En voor nu is dat

geweest.

Ondertussen is Vera verhuisd, haar nieuwe

wel even lekker, de spontaniteit van het

atelier, een lichte witte ruimte, kijkt uit

begin. Je hoopt dat dan daaruit een nieuwe

Die middag haalde ze het ene na het andere

op het spoor. De ramen zijn op ooghoogte

serie werken kan ontstaan en meestal lukt

grote schilderij tevoorschijn. Een serie

afgeplakt met een matte folie, ‘Anders voelt

dat ook wel. Toen ik begon te schilderen

Poetsdoeken waarin ze de opgebrachte verf

het alsof iedereen meekijkt bij alles wat ik

werkte ik met ei-tempera, daar had ik een

weer had verwijderd en uitgesmeerd met

doe.’

recept voor met eigeel, water en pigmenten.

schoonmaakmiddelen. Testdoeken, met

Hoe begint je werkdag?

Ik heb daar toen een halve emmer van

een hele rits kleurvlekken in ei-tempera,

‘Het is een half uurtje fietsen naar mijn

gemaakt, dat zijn ontzettend veel eieren.

als uitvergrote schilderspaletten van twee

atelier, dat vind ik wel lekker. Meestal maak

Tijdens het werken liep ik per ongeluk die

meter hoog. Dan nog doeken waarin het

ik dan eerst even thee. Ik heb altijd een

emmer om, het stroomde helemaal over de

linnen was vastgenaaid in patronen, of

heel duidelijk idee wat ik die dag ga doen,

keldervloer van de Jan van Eyck. Ik wilde

juist ruw was weggesneden langs de rand

dat heb ik de avond ervoor al bedacht. Dat

alles zo snel mogelijk opvegen, maar de vlek

en het ontstane gat was vervangen door

heb ik lang zo volgehouden, maar sinds

die overbleef was eigenlijk veel losser dan

een transparante stof, het houten frame

een paar weken doe ik dat niet meer. Ik

wat ik op dat moment aan het schilderen

scheen er doorheen. Hoe ze nog de tijd had

ga nu gewoon naar mijn atelier, zonder

was. Eén grote onbevangen schilderstreek

gevonden om ook nog twee boeken uit te

plan. Gewoon iets maken wat niets hoeft

op de vloer. Daar is toen de serie Poetsdoeken

brengen, was me een raadsel. Behalve experimenteerdrift en

uit voortgekomen.’ Twee nieuwe werken hangen aan de

maakplezier was er nog een constante in al

muur, ze is er nog mee bezig. Er staat al een

die verschillende werken: de kleuren waren

gezeefdrukte onderlaag op, een raster in

zonder uitzondering pastel. Meisjeskamer

verschillende kleuren. ‘Die eerste laag van

roze. Verjaardagstaartenlila. Verzorgings

het raster is heel vrij schilderen in de zeef,

tehuisgeel. Hotelhanddoekengroen.

ik kwak er allemaal kleuren in en smeer

Die kleuren waren er al in je eindexamen

alles uit met spateltjes, het is echt de joy

werk aan de kunstacademie in Maastricht,

van het beginnen. Kijken wat er qua gevoel

ik herinner me allemaal gipsvormen in een

ontstaat.’

grote ruimte…

Op het linkse doek staan over het raster

‘Klopt, die pastelkleuren zijn er altijd

heen al de eerste contouren van een

geweest. Ze kwamen voort uit materiaal

tekening, deels met kleur geschilderd, de

experimenten, met gips krijg je vanzelf

rest nog in dunne lijnen. De tekeningen

pastel als je daar pigment doormengt. Als

in eerdere werken uit deze serie waren

ik nu terugkijk vind ik dat het werk toen

gebaseerd op de schilderkunst van

vooral ging over materiaalonderzoek.

vrouwelijke collega’s uit het verleden:

Daarna, op de Jan van Eyck Academie, ging

Natalia Goncharova, Florine Stettheimer,

het snel. Tijdens mijn eerste presentatie

Helene Funke. ‘Aan deze serie ben ik in 2018

daar heb ik uitgesproken dat ik wilde

begonnen, de rasters deden me denken

1 1 feb 24 jan

Hedendaags design rond leven en dood

Een reis in en door de tijd

Info & tickets cubedesignmuseum.nl

Fotografie: gesubsidieerd door de Provincie Limbur g

Serge Technau Francesco Dâ&#x20AC;&#x2122;Angelo

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

‘Wat deden andere vrouwen vóór mij? En waarom ken ik ze niet?’

2020 een jaar

in scherven [

⏤ aan borduurpatronen. Ik koppelde die

bedoeling te eisen dat die en die kunstenaar

gedachte aan onderbelichte vrouwen

een plek krijgt in de kunstgeschiedenis, of

uit de kunstgeschiedenis. Je hebt in

dat iedereen het zo moet zien als ik. Voor

museumwinkels heel veel merchandise

mij zijn het aanleidingen, ingegeven door

van mannelijke kunstenaars, het Van

een persoonlijke interesse. De vraag is,

Gogh-koekblik, of de Rembrandt-

wat deden anderen voor mij en waarom

koelkastmagneet, maar bijna nooit van

ken ik ze nog niet? Ik zie de geschiedenis

vrouwelijke kunstenaars. Er waren in

als iets positiefs, als een soort dagboek

het verleden hele goede vrouwelijke

waar je in bladert en elke dag weer iets

kunstenaars die in hun tijd al beroemd

nieuws kunt ontdekken. Maar ik lees ook

waren, toch lees je daar nauwelijks iets

veel feministische teksten en luister naar

over. Als ze al in de kunstgeschiedenis

feministische podcasts. Zo komen in deze

boeken staan, dan is het vaak een kort

werken twee van mijn interesses samen,

stukje zonder afbeelding. Ik wilde een

schilderkunst en feminisme. Het is een

ironische tegenhanger maken, als een

soort zelfonderzoek.’

patroon om de vrouwelijke kunstenaar

Lukt het je dan nog om niet bezig te zijn

als merchandise over te nemen op je jas,

met je werk?

een kussentje voor thuis, of op je zakdoek.

‘Ik vind dat wel moeilijk. Als ik niet aan

De zwierig getekende lijnen zijn bedoeld

het schilderen ben, dan ben ik wel aan

als een soort cliché van een meisje, dat al

het lezen, of bezig met andere randzaken

krullend met haar haren en de telefoon aan

die met werk te maken hebben. Ik heb

haar oor zit te droedelen op een blaadje.’

wel eens dat ik ’s nachts wakker lig van de

Je houdt de werken daarmee heel luchtig,

adrenaline, omdat ik een idee heb voor

terwijl een dergelijke thematiek ook zwaar

een werk, dan wil ik dat meteen maken.

en activistisch kan worden, om bewust de

Heel lang heb ik zeven dagen in de week

confrontatie op te zoeken…

gewerkt, meestal van tien ’s ochtends tot

‘Ik kreeg precies dat als tegengeluid toen ik

acht ’s avonds. Dan luisterde ik de hele

wilde gaan schilderen, dat ik het verleden

dag naar Radio1 en allerlei podcasts. Ik

niet te luchtig mocht opvatten. Ik zie

verdwaalde dan in allerlei discussies tijdens

schilderen als een manier om te grasduinen

het schilderen, nu luister ik liever naar

in de geschiedenis. Het is niet mijn

klassieke muziek. Pauzeren doe ik niet, ik smeer meestal boterhammen thuis, zodat ik al schilderend kan eten, ik wil niet stoppen tussendoor. Als ik dan naar huis fiets ben ik met mijn hoofd nog helemaal in het schilderij, als iemand dan “hoi” roept op straat dan herken ik ze meestal niet. En dat vind ik eigenlijk een heerlijk gevoel. Maar als ik ga slapen en dan droom over schilderen, dan ben ik dus te ver gegaan. Dan werk je in feite dag en nacht.’ ZL

Jarig V

olgens een hardnekkige en volgens mij volstrekt overdreven anekdote in onze familie vroeg ik als klein meisje bijna elke dag over precies hoeveel dagen ik weer jarig zou zijn. Ondanks mijn inspanningen om tenminste het effect van die feestelijke dag over het hele jaar uit te strijken, bleven mijn ouders (en een geïrriteerde grote broer) eraan vasthouden dat ik echt alleen op die ene dag kaarsjes mocht uitblazen. Later heb ik geleerd dat het wél kan, een heel jaar lang jarig zijn. Bijvoorbeeld als je negen symfonieën, tientallen piano- en vioolsonates en een opera en een mis componeert. Wel belangrijk: ze moeten van uitmuntende kwaliteit zijn en schreeuwen van vernieuwing. Ik heb het hier inderdaad over Beethoven, wiens 250e verjaardag we dit jaar vierden. Gelukkig heeft hij die verjaardag niet mee moeten maken. Ik vrees dat al die afgelaste feestelijkheden en concerten zwaar op zijn gemoed hadden gewerkt. Aan de andere kant: hoe ego-strelend moet het zijn dat mensen, verdeeld over de hele aardbol van plan waren om je verjaardag te vieren. Een héél jaar lang. De Beethoven Jubiläums GmbH maakte onlangs bekend dat de feestelijkheden wegens de pandemie zelfs tot de herfst van 2021 worden verlengd. Eigenlijk is dat niet fair. Voor dat jaar staan alweer andere feestneuzen klaar, zoals Joseph Beuys en Gustave Flaubert. Met alles wat is vooruitgeschoven wordt het in 2021 dringen om de beste speel- en expositiedata. Zullen de kunsten cultuuragenda’s overstromen? Van sommige dingen kun je beter te veel hebben dan te weinig. Een andere prominente jarige van afgelopen jaar, Melinda Mercouri, zei ooit: ‘Tijdens een zware crisis toch in cultuur investeren, betekent de democratie verdedigen.’ CHRISTIANE GRONENBERG

zuiderlucht 12/2020 + 01/2021

Boeken top 10

Vocht plekken

Blendr & Filtr

Opgang (9)

PRODUCTIEF _ ‘Van 1902 tot 1920 heeft hij aan zijn Recherche du temps perdu gewerkt en in totaal zijn dat

heen beter te leren kennen,

4215 woorden. Zelden is een zieke mens zo productief

moest ik voor school ooit een

geweest. Maar hij bleef wel graag binnen.’

herbarium maken. Het zoeken

Jeroen Oylslaegers over het schrijverschap van Marcel Proust,

van het juiste (on)kruid vond ik

die de Spaanse gripe overleefde.

drogen raakte ik gefascineerd

AANDACHT _ ‘Het totalitaire zit erin dat we geen

door de geplette vormen en

seconde meer vrij zijn: zelfs menselijke aandacht wordt

gedroogde sapstromen die in het

met sociale media en kabel-tv te gelde gemaakt. ’

papier getrokken waren.

Schrijver Ayad Akhtar (Treurzang voor een thuisland) over de totalitaire economie waarin we leven.

bezorgen en mezelf

DANKBAARHEID _ ‘Spelen wordt steeds relaxter. Ik

door de fantastische

kijk niet meer naar de lege plekken in de zaal, maar naar

vochtplekken in

de mensen die er wel zitten. De dankbaarheid groeit

het achtergebleven papier te

steeds meer.’

volgen. Hevig teleurgesteld was

De onrust in het lijf van zanger/liedjesschrijver Jan Rot (63)

ik wanneer enkele dagen later

wordt minder.

slechts hier en daar nog wat vaalbruine vlekken zichtbaar

GEEN KERN _ ‘Ik heb al lange tijd de verontrustende

waren.

gedachte dat je als mens geen kern hebt. Het gaat erom met wie je je omringt en wat die mensen uit jouw

de vorm; de namen ben ik altijd

identiteit naar boven halen.’

kwijt.

De Ierse schrijfster Naoise Dolan over haar roman Opwindende tijden

MAT VAN DER HEIJDEN

SOLLICITATIE _ ‘Waarom zou hij dat in godsnaam doen? Voor wie? Om wat te doen? Met welk doel? Hij heeft geen ideeën, geen plannen, aan zijn sollicitatie ontbreekt opnieuw een inhoudelijke motivatie’ Schrijver/columnist Peter Middendorp over het voornemen van Mark Rutte om opnieuw premier te worden.

BURGEROORLOG _ ‘Sommigen vrezen een nieuwe burgeroorlog. Maar dat is flauwekul. Die burgeroorlog is er allang. Hij wordt niet gevochten in velden en bossen met kogels en kanonnen, maar in de oude en nieuwe media met talking heads en tweets. De nieuwe noordzuidgrens loopt door het internet.’ Schrijfster Pia de Jong over de VS, waar ze al jaren woont.

VERGETEN EPIDEMIE _ ‘Het laatst onderzochte jaar, 2019, eiste wereldwijd nog altijd 690.000 doden. Het totaal komt daarmee op bijna 33 miljoen. (…) En Mat van der Heijden, Povere tijd, 2005. Potlood, blaadjes, papier, 20 x 28,5 cm

Reizigers van een nieuwe tijd (-)

4 — Rutger Bregman De meeste mensen deugen (3)

5 — Lucinda Riley De zilverboom (-) Mrs. Degas (2)

7 — Charlotte Dematons Alfabet (-)

8 — Edith Eger Het geschenk (-)

9 — Charlie Mackesy

de eeuwigheid te

Gebleven is de fascinatie voor

3 — Abdelkader Benali

6 — Arthur Japin

een crime, maar eenmaal aan het

Bits

De avond is ongemak (1)

2 — Stefan Hertmans

m de plantenwereld om ons

Ik bleek in staat de natuur

1 — Marieke Lucas Rijneveld

bij ons? Wij bekijken talkshows waar deskundigen en

De jongen, de mol, de vos en het paard (-)

10 — Gerard Aalders Oranje zwartboek (-)

LIEVE MENSEN, LEES _ Toen vorige maand de Antwerpse boekenbeurs niet door ging, probeerde de stad het leed te verzachten met de oproep ‘Zet een boek voor je raam’. Ik dacht aan Rob de Nijs en het radioprogramma ‘Candlelight’ en aan tenenkromrijmende gedichten. De Antwerpse schepen Nabilla Ait Daoud vroeg de stadsbewoners een boek voor hun raam te zetten dat ze met plezier hadden gelezen. Boeken bieden troost, liet ze weten, en ze inspireren: ‘zo wordt een wandeling in de buurt meteen een literaire ontdekkingstocht langs de uitgestalde boeken voor het raam.’ Nooit geweten dat citymarketing en melancholie zo goed samen gaan. Toen dacht ik aan een herenhuis bij het stadspark in Maastricht waar in de jaren dat ik er regelmatig voorbijkwam een standaard in het venster stond met een opengeslagen boek erin. De glasgordijnen erachter lieten weten dat het hier geen ijdelheid betrof, maar een barmhartige geste: laat het leven even het leven, lieve mensen, en lees. Ik kom er nog zelden, dus ging ik kijken of die literaire guerilla heeft standgehouden. Nou en of! Glasgordijnen en standaard hadden hun vertrouwde plek. Er was geen boek deze keer, maar een vel papier met het gedicht Hertenkamp van Leo Herberghs, overgetikt uit zijn Maastrichtse sonnetten uit 1954. Eronder een foto van het stadspark, met de mededeling ‘Er zijn weer herten in het park!’ Wie de urgentie in de poëzie een beetje kwijt was, op naar Maastricht! (WS)

complotdenkers ruzie maken over mondmaskers.’

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele

Tom Lanoye herinnert nog eens aan aids, die andere

verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen

epidemie, dodelijker, maar vergeten of verdrongen.

(Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

SERVÉ HERMANS MAAKT EXPOSITIE OVER DE MAAS | 48 VIER TRENDY WINKELSTRATEN IN LUIK | 50 MET ZL PODIUM EROP UIT IN DE VAKANTIE | 55

met The

c e i a p l S r

berichten uit de sector

cultuuragenda

columns

HOE STOPPEN WE DE VERDOMMING VAN DE MENS, VRAAGT HANS GUBBELS | 51 DINGEMAN KUILMAN ZIET EEN OLIFANT IN DE MUSEUMWERELD | 53

OOG IN OOG MET LIEKE VAN DER VEGT | 44 Verder in de Theaterspecial: Piet Menu (HZT) programmeert een seizoen vol helden 38

Naomi Steijger in het woonwagenkamp in Venlo 40 | De Warande goes online 41 17.000 jongeren luisteren naar klassieke muziek 42 | Stefan Rosu en Jos Roeden over orkestleiding anno corona 46 | Een comédie humaine van Elly Scheele 47

zl podium 12/2020 - 01/2021

TheaterSpecial

Piet Menu: ‘Belgen zouden de dappersten aller Galliërs zijn geweest.’ foto Pim Ras

Zoek je sokkel We could be heroes – but just for one day? Veel langer, weet artistiek leider Piet Menu van Het Zuidelijk Toneel. Een capemet-zilveren-P op zijn rug ontvouwt hij niet. Wel geweldige plannen voor een half jaar heroïek. DOOR ERIC ALINK

e hebt ze op sokkels en sokken. Van vlees en bloed of fictief – in schilderkunst, strips, digitale games. Hun verzamelnaam: helden. Sommigen zijn het tegen wil en dank, anderen van harte. Wat zij delen, is morele onovertroffenheid, zelfopoffering en moed. Dat blijft zelden onopgemerkt. Stervelingen huldigen helden met applaus, lof en minstens een voetnoot in de geschiedschrijving. In de klassieke oudheid waren het vooral krachtpatsers die aanzien afdwongen. Zo vinkte Hercules een to do-lijst met twaalf onmogelijke opdrachten af en sjouwde Atlas – zonder enig benul van de arbowet – met het hemelgewelf rond. Later kwamen helden van pas in de uitstalkasten van kerk en staat. Zij konden inspireren

tot gehoorzaamheid of vaderlandsliefde. Ook de filmindustrie omhelst helden: waar het donker is, brengen James Bond, Superman en Indiana Jones licht tot aan de aftiteling. Het Zuidelijk Toneel verheft de held tot uitgangspunt voor maar liefst vijf producties in de eerste helft van 2021. Als Vlaming weet artistiek leider Piet Menu hoe sterk de zeggingskracht van heldendom kan zijn: ‘De eerste koning van België [Leopold I, 1831-1865 – red.] gaf geschiedkundigen en kunstenaars opdracht om bouwstenen voor onze identiteit te zoeken. Dat leverde een heldhaftig verhaal op: Belgen zouden de dappersten aller Galliërs zijn geweest. Later bleek dat een geografisch misverstand. Maar 99 procent van de bevolking wil deze heldenmythe nog altijd geloven.’ Toch hebben de halfgoden het niet makkelijk, ziet Menu. ‘Vanaf de

zl podium 12/2020 - 01/2021

‘Elke stad heeft nood aan helden; maar het motto ‘doe maar gewoon’ is sterk.’

negentiende eeuw hebben wij mensen van hen gemaakt. Daarmee is hun onbereikbaarheid verloren gegaan. Nu ze bereikbaar zijn, zijn ze ook te vervangen.’ Van een held die ons teleurstelt of in ongenade valt, kunnen we ons rap verlossen. Een kwestie van digitaal ontvolgen of touw kopen – het volk trekt aan het langste eind, bewijzen de neerploffende standbeelden. Sowieso levert de democratisering van het heldendom verliezers op. Want wie in de 21ste eeuw geen held wordt, die faalt. Te weinig wilskracht, mompelt de maatschappij – eigen schuld, dikke bult. Gelukkig waarschuwen denkers als Michael Sandel en Byung-Chul Han voor de tirannie van dit neoliberale yes, you can. Niet elk wiegje is de bakermat van heldendom. HZT trapt af met Heldenketting. Menu: ‘In zes Brabantse steden vragen we een held[in] om een andere held[in] uit de stad voor te dragen, tot het er zesmaal vijftig zijn. Wat mij opvalt: elke stad heeft nood aan helden; maar het motto ‘doe maar gewoon’ is sterk. Schaamte of verontschuldiging is vaak de eerste reactie van genomineerden.’ Vervolgens portretteren zes kunstenaars de vijftig verkozenen in hun stad, wat een lokale expositie oplevert. Veelbelovend is de theatersolo Fascist worden van Theo Maassen, met de ondertitel ‘durf te denken’. Geen cabaret, maar een stenenregen van gedachten in porseleinige tijden. Vertrekpunt is de veelbesproken roman Fascisme voor beginners uit 2018 van de Italiaanse schrijfster Michela Murgia. ‘Al langer onderzoeken we met Het Zuidelijk Toneel welke staatsvorm het beste bij deze tijd past. Murgia stelt dat het fascisme als methode zo gek nog niet is. In zijn boek Theorie van de kraal uit 2019 stelt socioloog Willem Schinkel dat neoliberalisme en fascisme zelfs dicht bij elkaar liggen. Een statistisch feit: 53 procent van de Europese jongeren – ook in Duitsland – wil het liefst een sterke leider.’

Beeld bij Fascist worden, een theatersolo van Theo Maassen. foto Krista van der Niet

Instead of heroes is een theatersolo waarin Elsie de Brauw heldinnen als Rosa Luxemburg, Hannah Arendt, Tracey Emin en Jane Fonda tot leven brengt. Aan bod komen hun ambities, twijfels en angsten. Vijf zwijgende mannen horen het aan. Een noodzakelijke voorstelling, benadrukt Piet: ‘Held is een mannelijk begrip. Waar zijn de vrouwelijke helden? Of is heldendom juist een mannelijke manier om naar de wereld te kijken?’ De tekst is van Joke Hermsen, Neske Beks en Dana Linssen. Regie: Sarah Moeremans, co-artistiek leider van Het Zuidelijk Toneel. Een vrouwenploeg die borg staat voor geestverruimend theater – in het Engels heeft heroin niet voor niets twee betekenissen. Menu kijkt ook uit naar De Bastaard, een theatrale speurtocht naar identiteit. ‘Ik ben een halfbloed, een vuilnisbakkenras’, horen we Rashif El Kaoui zeggen. Maar hij is ook acteur, rapper en podcastmaker. Samen met fotograaf en filmregisseur Ahmet Polak reconstrueert hij de reis van z’n amper gekende vader: Marokko, België, Perpignan. Menu: ‘In zowat elk koningsdrama duikt een bastaard op die aanspraken maakt. Die wordt vaak verketterd. Wij laten zien hoe dubbelbloedigheid een ideaal kan worden: de dubbelbloedige als held van de toekomst, wat in manga en science fiction al veel voorkomt.’

Hekkensluiter is Hiii Power: een hiphophuwelijk tussen HZT, de Herman Brood Academie, in de persoon van Jeremy Waterloo, en Woo Hah! Deze mix van theater en hiphop – is een ode aan helden die zelfgeknutseld en gesampeld zijn. Helden is de verleden tijd van hellen. Maar niet bij Het Zuidelijk Toneel. Tot zomer 2021 is heldendom een onwankelbaar thema. Fier, in opmars. Met excuses aan The Stranglers. hzt.nl

WIE IS UW HELD? BESTICKER UW HELD VANDAAG NOG MET HET STICKERVEL IN DEZE ZUIDERLUCHT. HEEFT IEMAND ANDERS DEZE AL GEPIKT? NEEM ER DAN EENTJE MEE BIJ DE VOLGENDE VOORSTELLING VAN HET ZUIDELIJK TONEEL.

zl podium 12/2020 - 01/2021

TheaterSpecial

Tussen honkvaste Reizigers Naomi Steijger (links) met Sinti-zangeres Lisa-Betje Weiss. foto Lisa-Betje Weiss

Wat betekent geworteld zijn bij een gemeenschap van Reizigers (woonwagenbewoners) en Sinti? Naomi Steijger legde via zangeres Lisa-Betje Weiss contacten in Venlo. In WijkZone #2 werkt ze met de bewoners aan een artistiek ontmoetingsproject. DOOR RENÉ VAN PEER

iet gehoord worden. Daarover sprak Naomi Steijger (Delft, 1994) afgelopen juni met bewoners van een woonwagenkamp in Venlo. Daar voert ze het project WijkZone #2 uit onder auspiciën van VIA ZUID, theatergezelschap Het Laagland en Cultuurimpuls Venlo. Dat zal uitmonden in een ontmoeting tussen de woonwagenbewoners en bewoners van omliggende wijken. WijkZone is een initiatief van Het Laagland en VIA ZUID om podiumkunst te maken en te presenteren met én voor een publiek dat gewoonlijk niet zo snel in het theater komt. Het project sluit aan bij Steijgers fascinatie voor honkvaste mensen. ‘Sinti en Reizigers zijn van oudsher een reizend volk, maar deze mensen kiezen ervoor om op een woonwagenkampje te wonen. Ze ontlenen er hun identiteit aan. Contact leggen is moeilijk voor een buitenstaander. Doordat ik Lisa-Betje Weiss heb

leren kennen, een zangeres die is geboren op een van de kampjes in Venlo, heb ik contact kunnen leggen met een aantal woonwagenbewoners. Door hen te interviewen heb ik een beeld gekregen van hun omstandigheden nu en in het verleden. Er zullen nog vele gesprekken moeten volgen om mij in hun cultuur te verdiepen.’ Om de brandveiligheid te vergroten, heeft de gemeente aangekondigd dat de woonwagens verspreid moeten worden. ‘Veel bewoners voelen zich daarbij niet gehoord. In dit kunstproject ben ik een luisterend oor. De vraag is waarom deze mensen zo honkvast zijn. Wat betekent geborgenheid voor mensen die tot een volk horen dat van oudsher gereisd heeft. Onder hun wagens zitten nog steeds wielen.’ In december gaat Naomi Steijger er weer drie weken heen om het project komend voorjaar af te ronden met een afscheidsritueel voor de bewoners. Liefst in het kamp zelf. Ook de omliggende wijken worden daarbij betrokken. Er komt een collage van muziek en verhalen, een tocht langs de wagens, een gelegenheid om samen te eten. ‘Ik vraag uiteraard of ze ervoor open staan, wat wel en wat niet kan. Sinti en Reizigers nemen nu eenmaal op een andere manier afscheid dan burgers. Het zou mooi zijn als de hele wijk eraan meedoet.’ De eindpresentatie van WijkZone #2 staat gepland op 23, 24 en 25 april 2021. viazuid.com/wijkzone hetlaagland.nl

zl podium 12/2020 - 01/2021

TheaterSpecial

Warande: waslijst online In juni begon cultuurhuis de Warande in Turnhout ‘schoorvoetend’ aan een alternatief online programma. Bij de eerste stream logden 1.600 bezoekers in. ‘Het publiek hongert naar cultuur.’ DOOR EMILE HOLLMAN

e begonnen met een online gesproken programma. ‘Daar komen doorgaans wat oudere bezoekers op af van wie we dachten dat ze misschien minder snel bereid zouden zijn om terug te komen’, legt An Joseph van de Warande uit. ‘We hebben een literair programma dat we streamen en een filosofisch programma in de vorm van

een podcast waarin filosofen deze tijd bespreken. We schrokken enorm van de belangstelling. De eerste versie van Nagedacht is meer dan 1.600 keer beluisterd. We hadden gehoopt op 120 bezoekers, zoveel als er anders in de zaal zouden zitten. Dit is een geval van culturele honger.’

Vervolgens ging de tentoonstelling online, je kunt ronddwalen in de expositie en af en toe op een verdiepend filmpje klikken. Opnieuw werd het Warandeteam verrast. Mensen die eerst online keken kwamen daarna ook nog eens live kijken. ‘Dit blijven we zeker doen ook na corona’, verzekert An Joseph. Bijvoorbeeld met de aankomende tentoonstelling van Peter Morrens.

Aanvankelijk zag ze het helemaal niet zo zitten om online te gaan. ‘Voor mij moet daar geen scherm tussen zitten, ik mis de beleving’. Maar de honger van het publiek werd te groot en dus ontwikkelde het cultuurhuis een serie online programma’s. Vanaf 6 december bijvoorbeeld zullen in totaal negen artiesten elke zondagavond een hartverwarmende artistieke boodschap vanuit de Warande maken van maximaal tien minuten. De titel: Wat u niet ziet. Charlotte Van den Broeck leest voor, Danny Ronaldo van Circus Ronaldo brengt een kerstboodschap, er is een vuuract en kunstenaar Peter Morrens spreekt omringd door zijn werk. Ook de artists in residence verbeeldenaar Elena Peeters en performer Adriaan Severins gooiden de plannen voor hun Festival of Loss om naar onder meer online presentaties. Bij hun eerste interventies interviewden ze mensen bij de coiffeur. De Warande heeft een mooie houten zaal, geroemd om de akoestiek. Onder de titel Houtsessies zullen jonge musici (vaak) uit de omgeving mini-concertjes geven die worden gestreamd. Klankennest brengt tijdens de kerstvakantie online concertjes in de vorm van avondritueeltjes voor baby’s. Hier werkt de Warande met vijf andere instellingen uit de regio. Het bevalt allemaal zo goed dat een deel van het Warande-personeel wordt bijgeschoold in het hanteren van camera’s, live streamen en het opnemen van podcasts. ‘We hebben de intentie om de lijn open te houden’, zegt An Joseph. De Houtsessies bijvoorbeeld zullen blijven, ook nadat het cultuurhuis weer open gaat – hopelijk – op 1 februari. warande.be

Charlotte Van den Broeck leest uit haar boek Waagstukken. foto de Warande

zl podium 12/2020 - 01/2021

TheaterSpecial

De philharmonie zuidnederland manoeuvreert zich manmoedig door het coronatijdperk. Met livestreams en concerten in aangepaste vorm zoekt het orkest steeds verbinding met het brede publiek. DOOR MARK VAN DE VOORT Stefan Rosu (links) en Jos Roeden. foto Hugo Thomassen

â&#x20AC;&#x2DC;We zijn nog steeds in de luchtâ&#x20AC;&#x2122; 42

zl podium 12/2020 - 01/2021

Jos Roeden: ‘Toen ik mijn collega’s in de zomer na maanden weer eens live hoorde spelen, maakte dat diepe indruk.’

e coronaperikelen zijn voor iedereen onontkoombaar. Zeker ook in het hard getroffen cultuurland. Bij philharmonie zuidnederland hebben ze het afgelopen half jaar alle zeilen moeten bijzetten. Toch is er ook reden voor een feestje. Eind oktober werd de nieuwe chef-dirigent en opvolger van Dmitri Liss bekend gemaakt. Vanaf september 2021 zwaait de Britse dirigent/componist Duncan Ward (1989) voorlopig drie seizoenen lang de scepter over philharmonie zuidnederland. ‘Voor ons begint dan weer een heel nieuw hoofdstuk’, klinkt Jos Roeden (Beek, 1979), artistiek programmeur bij philharmonie zuidnederland, enthousiast. Een flinke opsteker voor het zuidelijke symfonieorkest dat zich in coronajaar 2020 flexibeler en inventiever toonde dan ooit. Coronaprotocollen, livestreams en anderhalvemeter-regelingen voor musici en publiek. Sinds half maart heeft het orkest alles uit de kast moeten halen om hoorbaar en zichtbaar te blijven. ‘Maar we zijn altijd actief gebleven. Voor de zichtbaarheid van het orkest en voor ons gevoel van eigenwaarde. Wij zijn nog steeds in de lucht, in tegenstelling tot heel veel andere orkesten’, zegt Roeden. ‘We zijn zo creatief mogelijk blijven zoeken hoe we met onze muziek mensen in vervoering kunnen blijven brengen.’ In het voorjaar werd het orkest geconfronteerd met de noodzakelijke lockdown. Er vonden geen concerten plaats. Pas in de zomermaanden was er weer mondjesmaat wat mogelijk met kleinere orkestbezettingen en anderhalvemeteropstellingen. In oktober volgde een tweede reeks van maatregelen door de tweede coronagolf. ‘Voor de zomer was er tijdens de lockdown nog onduidelijkheid over de regels. Met de komst van het landelijke coronaprotocol is die er nu wel. We blijven manoeuvreren binnen de mogelijkheden die het coronaprotocol ons nu biedt’, vertelt Stefan Rosu (Osnabrück, 1960), intendant van philharmonie zuidnederland. Als gevolg van de oktober-maatregelen werd de concertzaalbezetting weer aangepast: slechts dertig bezoekers per zaal. ‘Concerten geven voor dertig man publiek heeft voor een orkest weinig zin. Maar we blijven altijd contact zoeken met ons publiek. Tijdens de eerste crisis in het voorjaar hebben we verschillende #philgood-momenten online gezet. Vanuit hun huiskamer maakten onze musici opmonterende muzikale filmpjes. ‘Kijk, we zijn er nog’, was de boodschap. We willen iedereen een goed gevoel meegeven.’ Zo kijkt Rosu met veel plezier terug op de videoclip Music is our Magic die het orkest in juni opnam voor attractiepark Toverland. Na de zomer presenteerde de philharmonie hoogwaardige livestreams van de concerten.

Samen met Amsterdam Sinfonietta, het Residentie Orkest en platform classicnl werd de streamingdienst Concert in Huis opgezet. Voor een klein bedrag kan de klassieke muziekliefhebber er toch live bij zijn. Streams die in de weken daarna ook nog aangeboden worden. ‘We hebben nu het grote voordeel dat we deze livestreamingdienst heel goed hebben opgetuigd’, ervaart Roeden. ‘Deze livestreams zijn één van de positieve resultaten van deze coronacrisis. Hier willen we straks een vervolg aan geven. Dan bedienen we verschillende publieksstromen. Zij die er live bij willen zijn, en de liefhebbers die liever via radio of streamingdienst het concert meebeleven. Het snijdt elkaar niet.’ De philharmonie zuidnederland wil bovenal het seizoen in stijl doorzetten. Voor de komende maanden programmeert philharmonie zuidnederland hoofdzakelijk concerten voor een kleine bezetting, al naar gelang de situatie. ‘We presenteren concerten tweemaal op een avond zodat we een zo groot mogelijk publiek kunnen bereiken’, legt Rosu uit. ‘Met dirigenten en solisten houden we continu contact want de coronaregelgeving verschilt enorm van land tot land.’ In de huidige seizoenprogrammering zoekt philharmonie zuidnederland thematisch verbindingen met deze tijd. ‘We willen raken en verbinden. Een thema dat ineens heel actueel is. Zo hebben we een aantal Brabantse componisten gevraagd stukken te schrijven voor een orkest in anderhalvemeter-bezetting. Orkestwerken waarin zij hun gevoelens over deze tijd hebben verwerkt’, vertelt Roeden. Zodra het orkest weer live klinkt in de zaal levert het emotionele momenten op, merkt hij. ‘Juist nu ervaar je die herwaardering voor de live beleving van klassieke muziek. Dat geeft me altijd weer energie, ook in deze hectische tijd als er plotsklaps weer eens concerten verplaatst moeten worden. Toen ik mijn collega's in de zomer na maanden weer eens live hoorde spelen, maakte dat zo'n diepe indruk. Laatst raakte componist Anthony Fiumara helemaal geëmotioneerd toen hij zijn nieuwe werk voor anderhalvemeter-orkest voor het eerst hoorde spelen door de philharmonie. Het was maanden geleden dat hij iets live had gehoord.’ Rosu is vooral aangenaam verrast door de onvoorwaardelijke steun die het orkest ontvangt. ‘Van het rijk en de provincie, tot de gemeentes Eindhoven en Maastricht. Subsidiënten steken ons een hart onder de riem. “We willen dat het orkest overeind blijft”, hoor je dan. Dat doet goed en schept zoveel vertrouwen in de toekomst.’ philharmoniezuidnederland.nl

zl podium 12/2020 - 01/2021

TheaterSpecial

Oog in oog met Lieke van der Vegt

In haar performance What’s in my eye? speelt Lieke van der Vegt met illusies en verwachtingen van kijkers. ‘Elkaar zien voelt als een aanraking, als een verrijking.’ DOOR RENÉ VAN PEER

zl podium 12/2020 - 01/2021

‘Na deze voorstelling ga ik mijn fiets opknappen, of leren lassen’

hat’s in my eye?, het afstudeerwerk van Lieke van der Vegt (Ommen, 1997) eerder dit jaar aan de Toneelacademie in Maastricht, gaat over het oog en de wereld die daarin besloten ligt. Belangrijk element in de voorstelling is de camera obscura, een vroege vorm van projectie. Licht dat door een nauwe opening binnenvalt, maakt een omgeving ondersteboven zichtbaar op een tegenover liggende wand. ‘Dat fascineert me al sinds het tweede jaar van mijn opleiding’, zegt Van der Vegt. ‘Het biedt mij de mogelijkheid om mensen door middel van techniek op een andere manier ergens naar te laten kijken. Op het podium sta ik achter een doek met een gat waarin een lens zit. De mensen in de zaal zien mij, maar door het gebruik van verschillende lenzen, verschuift het perspectief. Men kijkt naar een toverspel waarin ik verdwijn en verschijn.’ Met What’s in my eye? heeft Van der Vegt een visuele vertelling gemaakt over zien en gezien worden, over de binnenwereld achter je ogen. De titel speelt met de dubbele betekenis in de Engelse woorden ‘I’ en ‘eye’. Ze ogen anders, maar ze klinken identiek. ‘De buitenwereld valt door mijn oog naar binnen, maar wat gebeurt er als ik die binnenwereld weer naar buiten keer? En aan mijn publiek toon? Elkaar zien voelt als een aanraking, als een verrijking. In de voorstelling zit een verloop, maar het is geen doorsnee verhaal. Het is een manier om jouw oog en mijn oog samen te brengen. Oog in oog staan is de puurste en spannendste vorm van contact die ik ken. Maar het heeft ook een andere kant: de angst om niet gezien te worden, en daardoor te verdwijnen. Dat vind ik nu heel actueel omdat we door de coronacrisis al maanden een individueel bestaan leiden.’ Van der Vegt beaamt dat ze visueel ingesteld is. ‘Ik ben een beelddenker. De beelden komen uit mijn binnenwereld. Een magische wereld waarin ik bepaalde zaken in de schijnwerpers zet. In mijn theaterwerk zet ik als het ware een deur open zodat het publiek mijn wereld binnen kan stappen. Ik laat de mensen iets zien dat prikkelt en dat ze niet kennen. De ervaring die ik ze geef moet spreken tot de verbeelding en voelbaar worden. Dat is wat theater zou moeten doen.’ In haar werk balanceert ze tussen beeldende

kunst en ervaringstheater. Ze gebruikt weinig tekst. Ze beschouwt zichzelf dan ook niet als een acteur of een personage in een verhaal, maar eerder als drager van de voorstelling. Ze zoekt naar verschillende manieren om haar werk naar het publiek te vertalen, onder meer door haar teksten te zingen. Van der Vegt zingt al jaren, met haar jongere zus Anne van der Vegt. ‘Dat heeft een plek gekregen in What’s in my eye?. We werken regelmatig samen en we lijken op elkaar. Doordat zij ook in de performance optreedt, weten de mensen in het publiek vaak niet wat ze zien. Ik stuur hun ogen, ik speel ermee. Maar aan het slot ontmantel ik alles wat ze gezien hebben. Ik vind het een voorrecht van theater dat je elkaar in de ogen kijkt, in elkaars ogen valt.’ Dat laatste is een zeldzame ervaring geworden, nu veel theaters door de coronacrisis gesloten zijn. Van der Vegt is dan ook blij dat VIA ZUID haar de kans geeft om op te treden tijdens Cultura Nova. Eind oktober had ze nog de première van de voorstelling Een kameleon keek in de spiegel onder de vleugels van theater Artemis in Den Bosch, waar ze een maand lang met David Westera aan gewerkt heeft. ‘Nu ik afgestudeerd ben, ben ik helemaal zelf verantwoordelijk voor wat ik maak. Ik kan niet aan een tafel nieuwe performances bedenken, maar ik blijf in beweging, ook als theaters dicht zijn. Na deze voorstelling ga ik mijn fiets opknappen, of leren lassen. Als ik zulke dingen doe, krijg ik vanzelf zin om kunst te maken. En misschien dat ik er iets van gebruik in een volgende performance. Onbewust ben ik altijd bezig met mijn werk.’ Bang voor een zwart gat is ze niet. ‘Toen corona kwam dacht ik eerst dat dit grote invloed zou hebben. Maar ik besloot om zelf mijn kansen te creëren. Zo’n première bij Artemis geeft energie. Veel mensen die van de academie afkomen willen naar de randstad. Ik wil kijken of ik iets in Limburg kan opzetten of in het oosten, waar ik vandaan kom. Die twee regio’s verbinden. Daar is ruimte.’ What’s in my eye? Lieke van der Vegt in coproductie met VIA ZUID en Hoge Fronten. Op 28 en 29 december bij SCHUNCK Heerlen als onderdeel van Cultura Nova. liekevdvegt.nl/whatsinmyeye viazuid.com

zl podium 12/2020 - 01/2021

TheaterSpecial

philharmonie zuidnederland musiceert met en voor kinderen. foto Simon van Boxtel

High Five van het symfonieorkest Ook tijdens de lockdown zoekt philharmonie zuidnederland contact met scholen en scholieren. Bijvoorbeeld via een online High Five! van scholier en musicus. DOOR EMILE HOLLMAN

‘I

n een week dat het orkest Mahler op het programma heeft, moet je de musici natuurlijk even niet lastig vallen met een extra educatie project’, zegt Adeline van Campen die sinds 1989 bij de afdeling educatie van philharmonie zuidnederland werkt. ‘De corebusiness van een orkest is zo goed mogelijk klassieke muziek spelen. Maar ik hoor musici vaker zeggen dat ze door het spelen voor en met jongeren ook anders contact maken met het publiek tijdens een gewoon concert.’

Stel je voor, zegt Van Campen, dat we elke leerling de gelegenheid kunnen bieden om tenminste een keer in zijn jeugd een symfonieorkest te laten horen. Bij philharmonie zuidnederland heeft educatie een prominente rol gekregen. Op vele manieren worden verbindingen gelegd met het onderwijs en dus met jongeren. Jaarlijks ervaren ruim 17.000 leerlingen live klassieke muziek. In de concertzalen en theaters speelt het hele orkest educatieve voorstellingen. Daarnaast heeft het orkest een aantal bevlogen musici die ensemble voorstellingen of workshops op scholen verzorgen. Zij worden hiervoor opgeleid. Dat muziek belangrijk is voor kinderen, lijkt evident. ‘Via de muziek en muzikale ontmoetingen leren ze dat je je ook op een andere manier kunt uitdrukken dan met tekst en cijfers. Via muziek kunnen ze andere talenten ontdekken.’ Wat volgens Adeline van Campen goed werkt is een participatieconcert, waar kinderen mee mogen zingen met het orkest. Maar ook een verstillende, verdiepende voorstelling kan ook heel goed werken. Peer Gynt en Le Carnaval des

Animaux doen het altijd goed maar Van Campen gaat verder. ‘”Je gaat Schuberts strijkkwartet Der Tod und das Mädchen toch niet aan kleuters laten horen’, zeggen ze dan. Dat doen we wél. Alleen zeggen we dat het over een heel zielige muis gaat.’ Het afgelopen half jaar heeft het orkest veel concerten en projecten moeten afzeggen. Vandaar dat er online projecten worden ontwikkeld die ook waardevol blijven na corona. Zoals High Five! Music. Jongeren worden gevraagd om een kleine compositie te maken voor een eenzame oma of een vriendje dat ze missen. Een van de orkestleden reageert daar vervolgens op in een filmpje. ‘In de pilot heeft een van onze musici in het donker bij een waxinelichtje naast een boom een spannend stukje muziek opgenomen. Dat brengen we samen met de compositie van de jongeren die het vervolgens naar oma kunnen sturen. Mooi toch?’ philharmoniezuidnederland.nl/educatie

zl podium 12/2020 - 01/2021

TheaterSpecial

Leve het ongemakkelijke gesprek Twee tot vijf mensen, gezellig bij elkaar. Terwijl ze praten, fouilleren ze elkaars woorden. Wat bedoelt de ander? Wat verbergt ie? Hoe klinkt een ongemakkelijke stilte? Het Zuidelijk Toneel presenteert de comédie humaine Of ja. DOOR ERIC ALINK

Elly Scheele

en herfstmiddag in 2020. Op m’n laptopscherm verschijnt een vrouw met een koptelefoon op. Haar mond beweegt, maar het blijft doodstil. Al snel verzandt het beoogde Skype-gesprek in lipleespogingen, wederzijds grijnzen en opgeheven armen à la ja-euh-ik-snap-ook-niet-wat-er-loos-is. ‘Kapot microfoontje’, concludeert Elly Scheele (Rinsumageest, 1987) vijf minuten later, na de overstap op een klassiek telefoongesprek. Maar de vermakelijke ontregeling van het Skype-gesprek past uitmuntend bij haar theatertekst Of ja. In deze licht absurdistische mozaïekvoorstelling kruipen sociaal ongemak, stiltes en misverstanden in vrijwel elke dialoog.

Of Ja. Het Zuidelijk Toneel in coproductie met Eva Line de Boer (Euphoria). Nog te zien in Breda, Den Bosch en Eindhoven. Zie website voor actuele speellijst. hzt.nl

Met regisseur Eva Line de Boer maakte toneelschrijver Elly Scheele eerder onder meer Dit gebeurt allemaal tegelijk, Ik voel Amor en Rust zacht Billy. Ook schreef ze voor Lowlands, VPRO, Garage TDI en de Orde van de Dag. De tekst van Of ja zag ze in 2018 beloond met het Theater Tekst Talent Stipendium van het Prins Bernhard Cultuur Fonds. Over de herkenbaarheid van haar teksten: ‘Bij het lezen van Moeder Courage of Hedda Gabler denk ik: zo praten mensen niet! Vaak is het wel mooie poëzie, inclusief diepe gedachten over de

wereld, maar ik herken mijn werkelijkheid niet in zulke dialogen.’ Liever schrijft ze groenezepige conversaties: ‘Struikelzinnen, waarbij een spreker vertwijfeld begint, onderuitgaat, zichzelf weer verbetert en verder hakkelt. Of juist iemand die zo kordaat spreekt dat ie alle ruimte inneemt. Maar tegenspraak vind ik net zo interessant. Zinnen die door elkaar lopen; woorden die hun waarde verliezen.’ Om die sociale en taalkundige mechaniekjes goed uit de verf te laten komen, situeert Elly haar elf personages op een buurtbarbecue en een netwerkborrel en in een erotische parenclub. Het blijken luilekkerlanden voor liefhebbers van holle, schurende of ontsporende conversaties. Laconiek: ‘Zulke gesprekken beleeft toch iedereen? Ik net zo goed. Een kenmerk ervan: we houden het gezellig, ook op familiefeestjes of in taxi’s. Tot je toch in een ongemakkelijk gesprek over Zwarte Piet, complotten of corona terechtkomt. Als mensen dan zeggen “Nou, dat ben ik niet met je eens”, vind ik dat moedig.’ Zulke lef sluit fatsoen niet uit – integendeel. ‘Ik vind het een mooie ontwikkeling dat je langer stilstaat bij het effect van je woorden. Sommigen noemen dat zelfcensuur en politieke correctheid, maar ik zie dat de open dialoog de enige manier is om uit impasses te komen.’

zl podium 12/2020 - 01/2021

Dirk Wiggers, De Maas bij Kessel, 1913-1914

MACHTIGE MAAS

Muze, monster, moeder, moordenaar Tot april stroomt er dwars door het Limburgs Museum in Venlo een rivier. Zes zalen dompelen bezoekers onder in de Maas. Onder leiding van theatermaker Servé Hermans reflecteert een kunstenaarscollectief op de verschillende gezichten die we van de Maas kennen. Beeld, geluid, kunst, plastic rommel en Huub Stapel die in je oor fluistert: de tentoonstelling Machtige Maas is werkelijk bijzonder.

an ik dit wel? Dat was de belangrijkste vraag die door het hoofd schoot van Servé Hermans toen het Limburg Museum hem polste als gastcurator. Hermans is in het dagelijks leven artistiek leider van Toneelgroep Maastricht. ‘Ik twijfelde inderdaad,’ zegt Hermans nu, ‘maar dat was pas nadat ik meteen “ja” had gezegd. Want een hele tentoonstelling mogen bedenken over de Maas en die ook mee vorm mogen geven, daar zeg ik natuurlijk geen nee tegen.’

ZINTUIGEN BEROEREN Het resultaat is een poëtische kijk op de rivier die alle Limburgers verbindt: Machtige Maas. Een expositie zoals geen andere in het Limburgs Museum. Ziet ook directeur Bert Mennings: ‘Wij zijn als museum al goed in het vertellen van verhalen, maar voor

theatermakers is het natuurlijk hun vak. Het viel me bijvoorbeeld op dat Servé als gastcurator meteen over de zintuigen begon; hij wil ze allemaal beroeren, niet alleen de ogen. Want dat biedt bezoekers écht nieuwe ervaringen. Iemand als Servé kijkt gewoon anders naar de wereld.’

KUNSTENAARSCOLLECTIEF En hij heeft nogal wat ogen mee laten kijken. Speciaal voor Machtige Maas verzamelde Hermans een club kunstenaars om zich heen. Kunstenaars van naam en faam, zoals de Gentse Berlinde de Bruyckere, bekend van haar monumentale werken met paarden. En Claudy Jongstra, die speciaal voor deze tentoonstelling werk heeft gemaakt van wol van Limburgse schapen geverfd met pigment

zl podium 12/2020 - 01/2021

Impressie uit de expositie

Overstroming. foto Jan Straus, Fotokring Midden Limburg

MONSTER Toch is de Maas veel meer dan waterweg en drinkwatervoorziening alleen. ‘De Maas is op de eerste plaats een moeder,’ benadrukt Servé Hermans. ‘We spreken niet voor niets over haar als Mooder Maas. Het zegt iets over de diepe band die Limburgers met de rivier voelen. Maar de Maas kan ook een monster zijn: denk maar aan de overstromingen in 1993 en 1995. Desondanks is de Maas een inspiratiebron voor kunstenaars. Concreet voor liedschrijvers en schilders die de Maas als onderwerp gebruiken, maar ook voor andere kunstenaars die langs of op het water rust en ideeën vinden. De Maas als muze, zeg maar. Nou, al die gezichten, al die archetypen, wilde ik in de tentoonstelling hebben: muze, moeder, monster. En daar heb ik ‘moordenaar’ nog aan toegevoegd: de vervuiling in de Maas.’

Still uit de video die Rob Hodselmans bij Machtige Maas maakte.

van planten die aan de Maasoever groeien. ‘Er zijn fascinerende filmbeelden te zien van cineast Rob Hodselmans, die zijn eigen dochter én vader heeft laten zwemmen in de Maas tussen Belfeld en Venlo. Vormgever Tim Scheffer heeft plastic afval verzameld langs de Maas, en daarmee een nieuwe installatie gemaakt. Er zijn teksten van toneelschrijvers Annet Bremen en Frans Pollux, een verhalende audiotour ingesproken door Huub Stapel en Peggy Vrijens met muziek van componist Kwinten Mordijck, je ziet videokunst van Arjen Klerkx en werk van lichtontwerper Uri Rapaport. Kortom: er stroomt nogal wat water door deze Maas.’

ODE De multidisciplinaire tentoonstelling is voor het Limburgs Museum een manier om aan te sluiten bij het landelijke themajaar Ode aan het landschap. “Met onze Limburgse partners focussen wij ons een jaar lang op de Maas,” legt museumdirecteur Mennings uit. ‘Het Limburgs Museum, Rivierpark de Maasvallei, Limburg Marketing en Limburgs Landschap brengen in 2021 een Ode aan de Maas voor bezoekers uit Limburg, de rest van Nederland en België en uit Noordrijn-Westfalen. Deze tentoonstelling Machtige Maas is daarvoor het startschot.’ Het belang van de rivier voor Limburg kan nauwelijks overschat worden. Aan de oevers van de Maas gingen de eerste mensen wonen, ze bouwden er hun eerste nederzettingen die later uitgroeiden tot machtige steden, en nog steeds liggen de grootste agglomeraties in Limburg aan de rivier.

TROTS Dat corona zorgt voor een limiet aan het aantal bezoekers per dag, is een nadeel voor het museum, geeft Bert Mennings onomwonden toe. ‘Maar het is een voordeel voor de beleving van Machtige Maas. Je reserveert online een tijdslot dat jou het beste uitkomt, dan weet je ook dat je in alle rust en op veilige afstand van andere bezoekers kunt genieten van al dat moois wat Servé bedacht heeft. Zeker met de gratis audiotour die je krijgt uitgereikt door een van onze gastvrouwen of -heren.’ Servé zelf is achteraf blij dat hij zo snel ‘ja’ zei. Heeft hij daarmee ook antwoord gekregen op zijn vraag ‘kan ik dit’? ‘Dat laat ik graag aan de bezoeker over. Die wéét in ieder geval nu dat-ie iets anders mag verwachten dan een “normale” tentoonstelling. De Maas is veel meer dan zomaar een landschap. Ze raakt onze ziel. Ik hoop dat je dát voelt als je Machtige Maas bezoekt.’

Machtige Maas T/m 5 april 2021 in het Limburgs Museum in Venlo Het Limburgs Museum organiseert ook een coronabestendig randprogramma met lezingen en vertoont een viertal documentaires doorlopend in het filmtheater. limburgsmuseum.nl

zl podium 12/2020 - 01/2021

Luik, een stad met voor elk wat wils Luik is de toeristische hotspot van Wallonië, met tal van troeven en activiteiten: van de magistrale kapittelkerken tot hoogstaande kunstmusea en de Opéra, van de groene terrassen Les Coteaux de la Citadelle tot een tocht op de Maas – er is werkelijk voor elk wat wils. In 2020 ontdekt u in ZL Podium elke maand een ander hoogtepunt van Luik. Tot gauw bij een bezoek in La Cité Ardente, de vurige stad!

VOOR EEN DAGJE OPWINDEND WINKELEN In deze tijd van het jaar waarin we, ondanks de moeilijke omstandig heden, de sfeer van de feestdagen willen koesteren, en in een tijd waarin we kunstenaars en ambachtslieden willen steunen die, net als iedereen, een gecompliceerd jaar achter de rug hebben, in een tijd waarin we onze familieleden willen verwennen met originele cadeaus, is het hoog tijd om naar Luik af te zakken! De stad Luik staat bekend om zijn cultureel en historisch erfgoed, om zijn tentoonstellingen, concerten en theatervoorstellingen die het hart van de stad doen kloppen. Maar het is ook een heel interessante en verrassende winkelbestemming, dankzij de dynamiek die je er voelt en de modernisering die er de laatste jaren is doorgevoerd. In het historische hart van de stad vallen een paar straten nog meer op. De oudste straat van Luik, En Neuvice (Novus Vicus in het Latijn, ofwel ‘nieuwe wijk’), is de afgelopen jaren door de bewoners en winkeliers (voor een groot deel designers en kunstenaars) ongelooflijk gemoderniseerd. Elke hier gevestigde zaak nodigt tot ontdekken uit, of het nu een chocolatier, jeneverstoker, whiskyspecialist, vioolbouwer, meubel- en verlichtingsontwerper of juwelier is, of een essay- en kunstboekhandel, lederwarenwinkel

of designerkledingboetiek. Iedereen zal in dit kleurrijke straatje in de verleiding komen. Laat het plezier nog wat duren en loop nog even de Rue du Pont in, het toekomstige epicentrum van het trendy winkelen. Een andere straat die u niet mag missen als je in Luik gaat shoppen: Rue Souverain-Pont. Ontdek de hele Waalse designcreatie in één enkele winkel, Wattitude. Kleding, sieraden, serviesgoed, allemaal van ontwerpers en kunstenaars, samen met biologische cosmetica, meubels en woonaccessoires, evenals verrukkelijke producten, variërend van het onvermijdelijke bier en de bonbons tot verfijnde zoutjes, koekjes en... insectenpasta’s. Zelfs een kinderafdeling maakt deel uit van de zaak. Ook zijn er in de Rue Souverain-Pont een interessante hoedenwinkel, een kruidenierszaak met biologische en lokale producten en een groot aantal restaurants om de inwendige mens een plezier te doen. En dan hebben we natuurlijk nog het beroemde voetgangersgebied Le Carré, waar het eveneens wemelt van de luxe boetiekjes die de bezoekers verleiden tot het kopen van cadeautjes, om aan anderen te geven of lekker voor zichzelf te houden. Op dus naar Luik, de stad die alles heeft om je te verrassen!

zl podium 12/2020 - 01/2021 Groepsexpositie, meer dan tien kunstenaars, Ien Lucas, Linda Arts e.v.a. Beelden en glas. Tuinkamerexpositie met Marti de Greef, Sabine Lintzen e.v.a. T/m 31 januari in Galerie JoLi. galeriejoli.nl

Timo de Rijk, directeur van het Design Museum Den Bosch, en Hans Gubbels, directeur van Cube design museum Kerkrade, schrijven bij toerbeurt over design en andere zaken.

column

BREDA

Architectuur, design&mode DEN BOSCH

> The Politics of Design. Tentoonstelling van de visionaire ontwerper, criticus en activist Victor Papanek. T/m 7 februari in Design Museum. designmuseum.nl

van design aan de hand van 100 projecten. T/m 31 december in Cube. cubedesignmuseum.nl KOMMERN

> Bartning.Bartning.Bartning. Otto Bartning (1883-1959), oprichter van het Bauhaus-idee en protagonist van de moderne kerkbouw. T/m 1 oktober 2021 in het LVR Freilichtmuseum Kommern. naarhetmuseum.eu

> You Know I Am Not There. Werk van Danielle Lemaire (Prinsenbeek, 1967) over schoonheid, mystiek en melancholie in de wereld van Nick Drake. Van 19 december t/m 15 augustus. Realisten. Een selectie schilderijen en tekeningen van het Magisch en Neo-Realisme uit de collectie van Museum Arnhem. Van 19 december t/m 5 april. Wanneer het water stil is. Nieuw kunstwerk van Peter Bouwmans op de binnenplaats. T/m 31 januari. (Un)locked - kunst in isolement. Werk van tien Bredase kunstenaars. T/m 24 januari in Stedelijk Museum. stedelijkmuseumbreda.nl > Solo 28. Solotentoonstelling van Kees Goudzwaard met werken uit de afgelopen vijftien jaar en nieuw werk. T/m 10 januari in Club Solo.

clubsolo.nl

DÜREN

> Piktogramme, Lebenszeichen, Emojis. Over de ontwikkeling van moderne picturale gebarentalen. T/m 7 februari in Leopold Hoesch Museum. naarhetmuseum.eu EUSKIRCHEN

> Mode 68 - Mini, sexy, provokant. 150 keer originele kleding en accessoires uit de bewogen jaren zestig. T/m 15 augustus in LVR-Industriemuseum Tuchfabrik Müller. naarhetmuseum.eu HEERLEN

> U bevindt zich hier. Geschiedenis en architectuur van het Glaspaleis, een ontwerp uit 1933 van Frits Peutz. T/m 31 december 2021. Euregionale Architectuur Prijs. De EAP wordt jaarlijks toegekend aan het beste afstudeerproject van de vijf deelnemende architectuur faculteiten in de Euregio MaasRijn. Op 20 december, online editie. schunck.nl

ZÜLPICH

DEURNE

> En Zöllechs ahle Muure. Larina Brüggen presenteert een concept voor de stedelijke uitbreiding van Zülpich. T/m 31 december in Römerthermen – Museum der Badekultur. naarhetmuseum.eu

> In de Ateliers. Tentoonstelling van Monique Rutten over de mens achter het masker. T/m 17 januari. Van Armando tot Zadkine. 200 kunstwerken uit de collectie van Lex en Leonie van de Haterd die samen een eeuw moderne en eigentijdse kunst bestrijken (19202020). T/m 10 januari in Museum De Wieger. dewieger.nl

Beeldende kunst AKEN

> Matters of Mind. Werken van Christoph Mueller uit de afgelopen 15 jaar als tekenaar en illustrator. T/m 10 januari. Bon Voyage! Reizen in de kunst. T/m 11 april. Highlights der Sammlung - alternating dependencies. Permanente expositie over hoe beelden en betekenissen voortdurend worden bijgewerkt. In Ludwig Forum.

naarhetmuseum.eu KERKADE

> (Re)design Death. Vijftig Nederlandse en internationale ontwerpprojecten over de dood en de bijbehorende rituelen. T/m 24 januari. Time Matters. De tentoonstelling probeert het onbegrijpelijke fenomeen van de tijd vast te leggen. T/m 3 januari. Wat is design? De diversiteit

> Chambre privée. Privékamers als pop up huiskamers met originele schilderijen en met fotowanden. Van 18 januari t/m 18 april in Suermondt-Ludwig-Museum.

EINDHOVEN

> The Making of Modern Art. Moderne meesterwerken in een experimentele ‘making of’ van de klassieke canon van moderne kunst. T/m 3 januari. Positions #6: Bodywork. Met Laure Prouvost, Praneet Soi, Zach Blas, Navine G. Khan-Dossos. Van 28 november t/m 25 april. The Way Beyond Art. Aan de hand van drie thema’s - Land, Thuis en Werk - toont de expositie waarmee we nieuwe perspectieven op onze hedendaagse wereld ontwikkelen. T/m 3 januari. Victor Sonna - 1525. Voor zijn serie verzamelde Sonna 152 Europese gobelins wandtapijten, gemaakt tussen de 18de en 20ste eeuw. T/m 30 mei in Van Abbemuseum.

vanabbemuseum.nl

naarhetmuseum.eu

EUPEN

BERG A/D MAAS

> Francis Feidler. Ter gelegenheid van zijn 27ste verjaardag viert het IKOB de kunstenaar Francis

> Winterexpositie Galerie JoLi.

Verslimmen en verdommen

at leven we in een geweldige wereld. De digitale revolutie begint nu echt op stoom te komen. Algoritmes verslimmen al onze spullen. Het licht gaat vanzelf aan als het donker wordt, weet in welke stemming jij bent, kleur en sterkte worden hierop aangepast. De koelkast bestelt ’s avonds de boodschappen die met de drone aan huis worden geleverd. Producten die gekozen zijn door je full body scan weegschaal in overleg met je smart toilet. Na afstemming met de gezondheidscoach app en de verzekeraar die dreigt met hogere premies, als je via je laptop zelf snacks blijft bestellen. Zo veel data in de cloud, zo veel parate kennis die je zelf niet hoeft te hebben. Ontwikkelingsbioloog Gerald Crabtree schreef in 2012 dat de menselijke intelligentie afhangt van zo’n tweeduizend tot vijfduizend genen, erfelijk materiaal dat erg vatbaar is voor mutaties. Wie zijn hersenen vroeger niet gebruikte, kon zich niet voeden of tegen wilde dieren beschermen. Alleen de slimsten overleefden. Hierdoor steeg de menselijke intelligentie gestaag. Met de komst en de ontwikkelingen van de landbouw ging men in grotere groepen samenleven. Ook zwakkere individuen werden gesteund. Intelligentie werd minder belangrijk dan je beschermen tegen ziekten, want die komen vaak voor in grote groepen. En zo werd de mens volgens hem steeds minder slim. Zo’n twintig jaar geleden kende ik alle telefoon nummers uit mijn hoofd, wist ik de verjaardagen en adressen van alle familie en vrienden. Ik verdiepte me in, en beoordeelde zelf welke energieleverancier of verzekeringsmaatschappij de beste voorwaarden voor mij had. Ik wist wat de invloed van sluitertijd en diafragma was op de kwaliteit van een foto en middels stapels Michelin-kaarten ging ik echt goed voorbereid op vakantie. Tegenwoordig heb ik al mijn parate kennis toevertrouwd aan een smartphone. Toegang tot mijn kennis is nu afhankelijk van batterijstatus en signaalsterkte. Algoritmes maken keuzes voor mij, waarvan ik denk maar niet weet of ze de juiste zijn. Als de bewering van Crabtree klopt, hoe voorkomen we dan, dat het verslimmen van spullen en diensten zal leiden tot het verder evolutionair verdommen van de mensheid? Hans Gubbels 

zl podium 12/2020 - 01/2021 Feidler. Unter gewissen Umständen. Het zijn altijd de bepaalde omstandigheden die een verzameling bepalen. T/m 31 januari in IKOB.

naarhetmuseum.eu HASSELT

> Cure (the work). De Amerikaanse kunstenaar Sam Lewitt onderzoekt de verspreiding van goederen en kapitaal in de wereldeconomie. T/m 31 januari. Palms palms palms. Overzichts tentoonstelling van de Londense kunstenaars Revital Cohen & Tuur Van Balen. T/m 31 januari. A combmaker’s tale. Ontwerpers duo Unfold en filmmaker Alexandre Humbert onderzoeken of een machine Antun Penezić (82), de laatste kammenmaker in Kroatië, kan opvolgen. T/m 28 maart in Z33. z33.be

Webbers. Dag en nacht te zien. T/m 28 februari in de Missiekapel. HORST A/D MAAS

> Hulde. Werkoverzicht van textielkunstenaar Mieke Werners. T/m 18 april in Museum de Kantfabriek.

museumdekantfabriek.nl KORNELIMÜNSTER

> you are here - KünstlerInnen aus NRW auf Reisen. Groeps tentoonstelling samengesteld door Elke Kania over het thema beweging. T/m 31 december. Zweite Natur. Collectietentoon stelling over de relatie tussen natuur in de schilderkunst en fotografie. T/m 5 april. Sammlung mit losen enden 04. Structuren, patronen, lijnen, rechthoeken en hun samenstelling. T/m 28 februari in Kunsthaus NRW.

naarhetmuseum.eu HEERLEN

> Theofanie - Up and Out. Muurschilderingen van kunstenaar Gijs Frieling voeren als een bergpad omhoog over verschillende verdiepingen naar de top van het Glaspaleis. T/m 29 augustus. If Then Is Now. Vera Gulikers realiseerde diverse wand schilderingen. T/m 31 december 2021. Poefel Plaza. De vitrine van SCHUNCK biedt het podium voor deze performance van Simone Schuffelen. Van 21 december t/m 24 januari 2021. Tegendraads. Meer dan 250 werken in deze tentoonstelling onderstrepen de veelzijdigheid van De Haas. Incl. vertoning documentaire Letters to heaven van de kleindochter van De Haas. T/m 21 februari in SCHUNCK. schunck.nl

MAASTRICHT

HELMOND

bonnefanten.nl

> Berlin Baustelle. Veertien internationale toonaangevende kunstenaars, samengesteld door Bram Braam. Tot 20 december in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl > Abstract! Kunstenaars uit de École de Paris en de Cobra-beweging. T/m 28 maart in Kunsthal Helmond.

museumhelmond.nl

> Beating around the bush #6: Scenes from the Anthropocene. Over de dunne lijn tussen het gebruik maken van en het breken met systemen die de mens zelf heeft bedacht en gemaakt. T/m 3 januari. Ger Lataster - Fragmenten uit zijn leven en oeuvre. Tentoonstelling ter gelegenheid van de 100ste geboortedag van de kunstenaar. T/m 3 januari. Say It Loud. Groepstentoonstelling rondom diversiteit en het koloniale verleden. T/m 18 april. The Studio #3. Solopresentatie van Kent Chan. T/m 24 januari. Voice Over. Over politieke macht en de mogelijkheden van de menselijke stem. T/m 28 februari in Bonnefantenmuseum.

> Currents #8: And Me, Streams of You. Groepstentoonstelling met jonge kunstenaars uit de Euregio. Van 17 december t/m 31 januari in Marres. marres.org RAEREN

> Das Leben der Raerener

Töpfer. Permanente expositie historisch keramiek. Faszination in Ton – reloaded. Permanente expositie hedendaagse keramiek. In Töpfereimuseum.

Machtige Maas. De rivier in onze verbeelding. Expositie samengesteld door Servé Hermans. T/m 5 april in Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

HELMOND

museumhelmond.nl

> Eindejaars Presentatie. Wim Mestriner, Gerrie Severens, Hans Keuls, Leo Horbach, Rob Courtens en Wim Steins. Van 13 dec t/m 30 januari op zondagen bij Beeldentuin Galerie Mestriner.

Fotografie &film

> Ammonite. Bijzondere film over een interessante relatie. Vanaf 10 december in Cacaofabriek.

BREDA

JÜLICH

beeldentuingaleriemestriner.nl

> Maczek Memorial Breda. De oorlog in Brabant in 50 foto’s. T/m 1 januari bij het Poolse Militaire Ereveld. brabantremembers.com

> Bildgewaltig. Belangrijke fotografen hebben het door de oorlog vernielde Jülich vastgelegd. T/m 20 december in Zitadelle Jülich. naarhetmuseum.eu

naarhetmuseum.eu NOORBEEK

ROERMOND

> Spiegelbeelden. Dubbel expositie Yvonne Schroeten. T/m 30 december in ECI Cultuur Fabriek. ecicultuurfabriek.nl TILBURG

> Wunderkammer - het magische object. Lofzang op het ‘objet trouvé’ door Paul Bogaers, Ton de Gouw en Wijnand van Lieshout. Van 17 december t/m 7 maart in LocHal. kunstlocbrabant.nl VALKENBURG

> Marlies Lambermont. Iconen - gezien vanuit diverse culturen. T/m 17 januari. Pierre van Soest. Lyrisch expressionist. T/m 31 januari. Esther van den Brink. Ondersteboven, winnaar illustratorenwedstrijd Picture This! T/m 28 februari in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl VALKENSWAARD

> Alphonse Mucha. Overzicht van het werk van deze meester van de Art Nouveau. T/m 10 januari in Nederlands Steendrukmuseum.

steendrukmuseum.nl VENLO

> Als Gegoten. Over de kunst van het klei gieten. T/m 17 januari in Keramiekcentrum Tiendschuur Tegelen. tiendschuur.net

> De Collectie x. Verzameling van 500 videoportretten door Martin en Inge Riebeek. T/m 14 maart in Stedelijk Museum.

stedelijkmuseumbreda.nl EINDHOVEN

> Weemoed en Werkelijkheid in Het Groene Woud. Groepsexpositie ihkv Landschapstriënnale 2021. T/m 20 februari. Het Monster van Brabant. Talent Wall #5 Rik Kooke. T/m 20 februari. Living Alone (Together). Huiselijke taferelen in coronatijd met pop door Hanneke Wetzer. T/m 20 februari. Quarantaine Uitzicht. Dagelijkse zonsondergang uit raam tijdens lockdown door Noortje Haegens. T/m 20 februari. Collective Salvo. Collectief Salvo maakt, presenteert en legt fotografie uit. T/m 10 januari in Pennings Foundation.

penningsfoundation.com > Dustin Thierry: Opulence. Individuele en groepsportretten geven een inzicht in de Europese Ballroom scene, een subcultuur binnen de LHBTQI+-beweging. T/m 04 april in van Abbemuseum.

vanabbemuseum.nl HEERLEN

> Aad de Haas - Verboden Kunst. Zijn werk werd verboden, verbannen en hij werd ervoor gevangengezet. T/m 14 maart.

> Sátántangó. Dit bijna acht uur durende opus magnum van Béla Tarr volgt de bewoners van een Hongaars dorpje na de val van het communisme. Op 3 januari in Filmhuis de Spiegel.

filmhuisdespiegel.nl HEUSDEN-ZOLDER

> Commedia dell’Arte. Kunst met veel humor, met o.a. Jonas Vansteenkiste en Karin Borghouts. T/m 21 februari in Kunstgalerij De Mijlpaal. demijlpaal.com

HEINSBERG

HEYTHUYSEN

naarhetmuseum.eu

> Lief Leven. Expositie van Tanja

> Retrospective. Overzichts tentoonstelling van de Belgische Magnum-fotograaf Harry Gruyaert. T/m 28 februari in Kunsthal Helmond.

> Revier. Fototentoonstelling van Matthias Jung over de bruinkoolmijnbouw in de Rijnlandse mijnstreek. T/m 10 januari in Begas Haus.

cacaofabriek.nl

MONSCHAU

> Das Leben ist bunt. Een hommage aan de lichtheid van het leven in 140 kleurenfoto’s van Jacques-Henri Lartigue. T/m 19 december in Kuk.

naarhetmuseum.eu O

Dans, muziek &toneel EINDHOVEN

> Beethovens Eroica. Concert met dirigent Elena Schwarz. Op 16 januari om 20.15 uur. Vaughan Williams. Ode aan Vaughan Williams met de Jussens met dirigent Andrew Litton en op piano Arthur & Lucas Jussen. Op 24 januari om 14.15 uur. Dvoráks uitbundige Achtste. Concert met dirigent Hartmut Haenchen met op klarinet Jakob Plag en op Cello Lukas Plag. Op 31 januari om 14.15 uur in Muziekgebouw.

philharmoniezuidnederland.nl HEERLEN

> HAAT. Voorstelling geïnspireerd door onder andere Philip Zimbardo’s Stanford prisonexperiment. Op 30 december om 19.00 uur. Dreamers. Vijf breakdancers met hun persoonlijke verhalen, dromen en het verlangen om hun eigen plek te vinden in onze samenleving. Op 27 en op 29 december om 20.00 uur in Cultuurhuis Heerlen.

viazuid.com > In A Galaxy Far, Far Away. Een muziekperformance gebaseerd op de lyrics van David Bowie. Op 29 december om 21.30 uur. DOTT. Een muzikale en visuele

zl podium 12/2020 - 01/2021 reis rond de toekomstige aarde. Op 27 december om 21.30 uur in Parkstad Limburg Theaters.

> What’s in my eye. In dit solowerk geeft Lieke van der Vegt haar eigen ogen aan het publiek. Op 28 december om 19.00 uur in SCHUNCK. viazuid.com

programmering van Cultura Mosae tijdens Magisch Maastricht. 19 dec: strijkersensemble philhharmonie zuidnederland. 20 dec: Maastrichts Salon Orkest. 27 dec: Nigel Otermans. 28 dec: Nederlandse Dansdagen. 29 dec: Solomon. Compilaties op 24, 26 en 30 dec. Tellkens om 20 uur op culturamosae.nl

HELMOND

TILBURG

> Eric Vaarzon Morel. Ode aan Paco de Lucia. Op 24 januari om 15.30 uur. The Humps. Celebrate 50 years of Camel. Op 29 januari om 20.00 uur in De Cacaofabriek.

> End and Beginning. Pianiste Tomoko Mukaiyama omringt zich met acht contrabassen en een slagwerker. Op 5 januari om 20.30 uur. Ties Mellema & TOEAC. Saxofonist Mellema en accordeonduo TOEAC zijn te horen in dit dubbelconcert met virtuoze sprongen. Op 12 januari om 20.30 uur. Alistar Sung & Goska Isphording. Dubbelconcert. Op 19 januari om 20.30 uur in Het Cenakel. delink.nl

viazuid.com

cacaofabriek.nl MAASTRICHT

> Musical Lovers. Korte cursus van zes lessen voor volwassenen. Vanaf 4 februari in Kumulus, Herbenusstraat 89. kumulus.nl > Klarinet Weken. Gratis online try-out lessen klarinet. Van 23 december t/m 3 januari in Kumulus, St. Maartenspoort 2.

kumulus.nl ONLINE > Being Home for Christmas. Thuisblijf-variant van de

Diversen ALSDORF

> Haldenführung. Geschiedenis en biologie van de drie

agendatip

Anna-terrils. Young Energy. Kinderrondleiding over steenkoolwinning en de kracht van de zon. Steigerführung. Rondleiding over wonen en werken boven en onder de grond. Frühschicht. Rondleiding over de oorsprong van de energie van het begin tot de moderne technologie. Von der Sonne zur Sonne. Rondleiding door de tentoonstelling. In Energeticon.

Stijn Huijts, directeur Bonnefantenmuseum Maastricht, en Dingeman Kuilman, directeur Stedelijk Museum Breda, schrijven bij toerbeurt over beeldende kunsten en andere zaken.

column

naarhetmuseum.eu DÜREN

> Rückblicke – Ausblicke – Aktionen. Permanente expositie over 40 jaar museumwerk. Salzhandel im Mittelalter. Handelskraampje over zout en de zouthandel in de Middeleeuwen. In Burgenmuseum Nideggen.

naarhetmuseum.eu > Strange Papers. Eigenaardigheden en bijzondere eigenschappen van vreemde en zeldzame papieren. T/m 20 juni in Papiermuseum Düren. > Betrogene Hoffnungen. Düren tussen nieuwstart en economische crisis in 1919-1929. T/m 1 april. Von Brauern und Wirten. Dürener

13 DECEMBER T/M 20 FEBRUARI

foto L.J.A.D. Creyghton foto Noud Aartsen

Als ik in de natuur ben, ervaar ik stilte en licht, en bij ruisend blad en kabbelend water hoor ik muziek. Noud Aartsen

WEEMOED EN WERKELIJKHEID IN HET GROENE WOUD De Pennings Foundation Eindhoven presenteert in het kader van de landschapstriënnale een expositie met historische foto’s uit de BrabantCollectie van Tilburg University en werk van hedendaagse fotografen en kunstenaars. Met Nard Vogels, Martien Coppens, Noud Aartsen, James van Leuven, Karel Tomeï, L.J.A.D. Creyghton, Marc Mulders, Margriet Luyten, Paul Bogaers, Noortje Haegens, Anke van Iersel, Iris Hartman e.a. 13 december t/m 20 februari 2021 | Pennings Foundation in Eindhoven penningsfoundation.com

De olifant in het museum

lke crisis heeft een of meer olifanten in de kamer, grote problemen waar we het liever niet over hebben. Ook in de coronacrisis zijn er tal van olifanten, in de kamers van de zorg, het onderwijs, de economie en de cultuur. Yilmaz Dziewior, directeur van Museum Ludwig in Keulen, benoemde recentelijk een olifant in de museumsector: ‘Een van de dingen die de crisis ons liet zien is dat het zogenaamde normaal niet normaal was. Het is niet ons doel om terug te gaan naar waar we zijn opgehouden.’ Hoe zag dat zogenaamde normaal eruit? Jaarlijks stijgende bezoekersaantallen, van 23 miljoen in 2010 tot 33 miljoen in 2019. Meegroeiende eigen inkomsten, tot de helft van de totale begroting. Een eindeloze reeks van nieuwe gebouwen, renovaties en uitbreidingen, van Wassenaar tot Assen, van Leiden tot Vorden. Naar aanleiding van het Rembrandtjaar is er al veel gezegd over de blockbuster-gekte. Ook de prijzen van kunstwerken tarten het gezond verstand: drie miljoen voor een Twentse Constable of een Drentse Van Gogh, tachtig miljoen voor het deeltijd-eigendom van de portretten van Marten & Oopjen. In het voorjaar hoopte de museumsector nog op een ‘V-vormig herstel’: met z’n allen hard onderuit en met dezelfde vaart er weer bovenop. Maar die hoop is inmiddels omgeslagen in onzekerheid en ongeloof. De opgaande spiraal van meer bezoekers (vooral oudere hoogopgeleiden en toeristen), meer spectaculaire, dure tentoonstellingen en grotere marketingbudgetten is ingestort. Musea moeten daarom op zoek naar een breed en divers publiek: inclusiviteit wordt een bittere noodzaak. Ze moeten leren hoe ze hun nieuwe bezoekers actief betrekken bij de ontwikkeling van tentoonstellingen. In plaats van kostbare bruiklenen vaker de eigen collecties laten zien, naast bekende namen ook de kunstenaars uit hun eigen omgeving de aandacht brengen. Minder concurreren en meer samenwerken, zodat ze een deel van hun reclamegeld kunnen besteden aan educatie en publieksbemiddeling. Ook dat draagt bij aan het bereiken van nieuwe bezoekers. De groei van de afgelopen periode was niet normaal. De komende jaren moeten musea opnieuw ontdekken hoe ze - gewoon - hun maatschappelijke rol kunnen spelen. Dingeman Kuilman 

zl podium 12/2020 - 01/2021 Biergeschichte(n). Geschiedenis van het restaurant en de brouwerij in Düren. T/m 1 september 2022 in het Stadtmuseum.

naarhetmuseum.eu

> SCHUNCK Wandeling. Van de tentoonstelling Tegendraads - Aad de Haas naar de veelbesproken kruisweg van deze kunstenaar. Op 27 december om 11.30 uur in SCHUNCK. schunck.nl

EINDHOVEN

> Bartleby & Co. Bibliotheektentoonstelling. T/m 8 januari in Van Abbemuseum.

vanabbemuseum.nl EUPEN

> Auf den Spuren des städtischen Verschönerungsvereins. De opkomst van een nieuwe vrijetijdscultuur aan het einde van de 19e eeuw en de uitgebreide opwaardering van het stadslandschap. T/m 10 januari in Stadtmuseum Eupen.

naarhetmuseum.eu HEERLEN

> Rondleiding. Elke woensdag. Archeohotspot. Kennismaken met archeologie. Elke woensdag in DeVondst. naarhetmuseum.eu > 400 Jahre römische Badekultur. Beleef 400 jaar geschiedenis van Romeins baden. T/m 8 oktober in Thermenmuseum Heerlen

naarhetmuseum.eu

HELMOND

> Het Kasteelverhaal. Laat je meevoeren door de spannende verhalen en de rijke geschiedenis die teruggaat tot 1325. Winterkasteel. Lichtjes, muziek en verhalen in kerstsfeer. Van 19 december t/m 3 januari in Kasteel Helmond. museumhelmond.nl

van een van de meest ingenieuze uitvindingen. T/m 31 januari in Continium. naarhetmuseum.eu KOMMERN

> Trüb und klar. Over de omgang met water. WirRheinländer. De geschiedenis van het Rijnland. Doorlopend in LVR Freilichtmuseum.

naarhetmuseum.eu LINNICH

> Licht Schatten Transparenz. Glaskunst van Renato Santarossa die ‘met licht schildert’. T/m 28 maart Deutsches Galsmalerei Museum. naarhetmuseum.eu

Op 21 januari. Coronagekte? Over complotdenken in onze samenleving. Lezing. Op 28 januari. Telkens om 20.00 uur in de Aula, Minderbroedersberg 4-6.

maastrichtuniversity.nl/sg > InBeeld Week 2021. Lezing en workshop rondom het thema Identiteit. Op 19 en 23 januari. Linoleum drukken. Korte cursus - 10 lessen. Op 2 februari. Modeldrawing lessons from the Masters. Tekencursus van 17 lessen (ook in EN). Vanaf 22 januari in Kumulus, Herbenusstraat 89.

kumulus.nl

KELMIS

> Diorama Neutraal. Steffen Ademmer: Buitengewone gebeurtenissen van een microstaat. T/m 10 oktober. Von Altenberg bis Zink. Materiaal zink, mijnbouw en een fascinerende wereld van mineralen. Doorlopend in Museum Vieille Montagne.

MAASTRICHT

naarhetmuseum.eu

maastrichtuniversity.nl/sg

KERKADE

> Exploring the Field of Forensic Pathology. Lezing door Bela Kubat. Op 12 januari. Het veelkoppige monster in de zorg. Lezing.

> Zwart & Earth. 360 graden voorstelling over de aarde en over de mijnen. T/m 31 januari. Fantastische fiets. De werking

> Rock Fossils On Tour. Expo over fossielen die op rocksterren lijken. T/m 03 januari in Natuurhistorisch Museum. nhmmaastricht.nl

> Wie wens jij een warme kerst dit jaar? Winactie kerstpakketten van winkeliers. Van 10 t/m 30 december. mosaeforum.nl SCHLEIDEN

> Mooier wordt het niet. Gesprek. Op 3 januari om 13.30 uur in Bonnefantenmuseum.

> Gerettet auf Zeit. Over een nagenoeg onbekend hoofdstuk uit de Duitse geschiedenis: transporten van kinderen naar België in 1938/1939. T/m 29 januari. Bestimmung: Herrenmensch. Het gebruik van architectuur voor macht en dominantie. Permanente expositie in Vogelsang. naarhetmuseum.eu

agendatip

WUNDERKAMMER: HET MAGISCHE OBJECT

Wunderkammer – het magische object geeft een kijk in het verzameluniversum en de werkwijze van drie Tilburgse kunstenaars.

Wunderkammer – het magische object. Van 17 december t/m 7 maart dagelijks te bezoeken in de LocHal Tilburg. kunstlocbrabant.nl/wunderkammer

STOLBERG

> Nadel. Geschiedenis van de naald. Messing. Over het ‘Stolbergse Goud’. Zink. Winning en verwerking van zink. Turbo Traffic Transport. Voertuigbouw in de regio Aken. Permanente expositie in Zinkhütter Hof.

naarhetmuseum.eu VALKENBURG

> Kerst in de Katakomben. Rondleiding langs kleurrijke en pas gerestaureerde schilderingen en ontdek de schitterende grafkamers van de Romeinen. T/m 3 januari in Museum Romeinse Katakomben.

romeinsekatakomben.nl VUGHT

> Kind onder Vuur. Verhalen van kinderen in oorlogssituaties. T/m 1 april in Nationaal Monument Kamp. brabantremembers.com

17 DECEMBER T/M 7 MAART

Drie Wunderkammers – met ieder een eigen sfeer – tonen curieuze verzamelingen en kunstwerken van Paul Bogaers (Tilburg, 1961), Ton de Gouw (Kaatsheuvel, 1949) en Wijnand van Lieshout (Tilburg, 1940). Deze kunstenaars ontmoeten elkaar in hun fascinatie voor gevonden voorwerpen, etnografica en cultureel erfgoed waarin zij poëzie van de vergankelijkheid herkennen. De tentoonstelling is een lofzang op een gemeenschappelijke, creatieve bron: het 'objet trouvé'. De expositie wordt georganiseerd door Kunstloc Brabant. Kunstloc heeft als doel zo veel mogelijk Brabanders deel laten nemen aan kunst en cultuur en zet zich in voor de culturele sector, onderwijs, provincie, gemeenten, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven. In de expositieruimte in de LocHal in Tilburg vinden inspirerende kunstenaars en initiatieven een podium. Zo wil Kunstloc de kracht van kunst en cultuur en het belang van verbeelding voor de samenleving zichtbaar maken. Of zoals één van de kunstenaars van Wunderkammer het zelf formuleert: ‘Kunst en verbeelding vormen een levensvoorwaarde voor zingeving.’ Bij Wunderkammer: het magische object organiseert Kunstloc op 4 februari een presentatiemiddag over ervaringen m.b.t. de best mogelijke bestemming en zorg voor collecties en oeuvres van kunstenaars, verzamelaars of hun erven. Meer info en aanmelden: kunstlocbrabant.nl/de-krokodil-in-de-kamer

zl podium 12/2020 - 01/2021

Activiteiten rondom de feestdagen Karen Zimmermann, The Mother With One Arm, 2020

19 december t/m 3 januari

vanaf 17 december t/m 31 januari

Winterkasteel Helmond LICHTJES, MUZIEK EN VERHALEN

And Me, Streams of You VEERTIEN JONGE KUNSTENAARS UIT DE EUREGIO

Tijdens de Kerstvakantie is er weer veel te ontdekken voor families en kasteelliefhebbers bij Museum Helmond. Kasteel Helmond, de grootste waterburcht van het land, wordt omgetoverd tot Winterkasteel Helmond. Het kasteel is sfeervol aangekleed, met gezellige lichtjes, winterse muziek en zit barstensvol mooie verhalen. Doe een wens, schrijf ‘m op en hang deze in de prachtig versierde wensboom. En wat je zeker niet mag missen is het bezoek aan de Winterkoning!

Op donderdag 17 december opent bij Marres de achtste editie van Currents, een jaarlijkse groepstentoonstelling met werk van recent afgestudeerde kunstenaars van academies in de Euregio. Onder de titel And Me, Streams of You brengt de tentoonstelling veertien jonge kunstenaars uit België, Zuidwest-Duitsland en Zuidoost-Nederland samen in een netwerk van verhalen, ervaringen en posities. Variërend in vorm van installatie tot textiel en van video tot performance, vloeien in de verschillende kamers van Marres de kunstwerken in elkaar over.

Kasteel Helmond | Geopend dinsdag t/m zondag, 10.00-17.00 uur, op vertoon van een geldig entreeticket | 0492-587716 | museumhelmond.nl/evenementen/winterkasteel-helmond

Currents #8: And Me, Streams of You | Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur in Maastricht Geopend dinsdag t/m zondag, 12.00 – 17.00 uur | 043-3270207 | marres.org

30 november t/m 3 januari

Kerst in de Katakomben EEN MYSTIEKE ONDERAARDSE REIS NAAR HET OUDE ROME

Kumulus Kriebel SPEURTOCHT VOOR HET HELE GEZIN

Bij Museum Romeinse Katakomben maak je in december en in de kerstvakantie een onvergetelijke afdaling naar het Rome uit het vroege christendom van de derde en vierde eeuw. Tijdens de sfeervolle kerstrondleiding neemt de gids je mee op een onderaardse tocht langs kleurrijke en pas gerestaureerde schilderingen met elk zijn eigen inspirerende verhaal, oude rituelen en verrassende scènes uit het dagelijkse leven. Je ontdekt de schitterende grafkamers van vooraanstaande Romeinen en de graven van de gewone Romeinse burgers.

Kumulus Kriebel is een klein pluizig wezentje dat dol is op dans, theater en muziek. Tekenen vindt hij ook leuk, maar soms ook een beetje moeilijk. Hij woont bij Kumulus, in zijn kleine kriebelhuisje. Daar geniet hij elke dag van heerlijke, bruisende creativiteit. Kriebel heeft veel vriendjes in Maastricht. Leuk, want dan kan hij altijd op bezoek gaan. Ga jij met Kriebel mee? Doe dan mee met deze speurtocht door Maastricht en ontmoet al zijn vriendjes! Je maakt ook kans op een leuke prijs.

Reserveer deze belevenis via romeinsekatakomben.nl | Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg aan de Geul | 043-6012554 of 06-51167856 | romeinsekatakomben.nl

Kriebel Speurtocht | Kumulus, Maastricht | Op de website beschikbaar als download in twee talen of af te halen bij de Kumulus balies (alleen NL) | 043-350 5600 | kumulus.nl/speurtocht

COLOFON ZL Podium is het service en agenda katern van Zuiderlucht. ZL Podium bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de Zuiderlucht-redactie. Coördinatie en eindredactie: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 / 0031 6 10 661 205 / c.gronenberg@zuiderlucht.eu. Vormgeving: Andrea Bertus / Buro Bertus. Eindredactie Theaterspecial: Emile Hollman. Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zuiderlucht.eu/adverteren of neem direct contact op via 043 350 0591 of commercie@zuiderlucht.eu. Wilt u agenda-items aanleveren? Kijk voor de voorwaarden op zuiderlucht.eu/zl-agenda —

expo