zuiderlucht
12 jaargang • 12/2018
maandblad voor kunst en cultuur
e
12 SERIESLURPEN OF LEZEN?
interviews met:
EVELINE AENDEKERK MARTIN KOOLHOVEN KOVACS JOEP LEERSSEN GUIDO BELCANTO
de scherven van 2018 bijeengeraapt door emile hollman, cyrille offermans, dieter van den bergh, adrienne peters, wido smeets, yannick dangre & paul van der steen
30 NOVEMBER 2018 - 28 APRIL 2019
David Lynch, Untitled (drawing 055), ca. 1965-1969, mixed media, courtesy the artist (detail)
BONNEFANTENMUSEUM
HEERLEN 2 feb t/m 2 jun 2019 Including the exhibition Basquiat before Basquiat: East 12th Street, 1979-1980 organized by the Museum of Contemporary Art Denver
21-12 T/M 2-6-2019
Boerenkracht GENERATIES IN BEWEGING ANNIE VAN GEMERT FOTOGRAAF
DE PROVINCIE LIMBURG FINANCIERT HET LIMBURGS MUSEUM
WWW.LIMBURGSMUSEUM.NL
Gluklya
Naeem Mohaiemen
Sandi Hilal & Alessandro Petti
01.12.2018 – 28.04.2019
POSITIONS #4
Vortex Cortex W
SUCCES EGENS
VERLEN
GD!
Temporary Isolation Djos Janssens Tot en met 21 december Gouvernement aan de Maas / Limburglaan 10, Maastricht Geopend op werkdagen 9-18 uur / Gratis toegang Gesloten: weekends
9
editorial – Trouwe lezers ‘Wat doen die Belgen nou zo goed wat in Nederland voor geen meter lukt?’
10
Eveline Aendekerk Een club van deze tijd
In Maastricht we work on the future of Europe ...
MAASTRICHT EUROPE DAYS 7 & 8 DECEMBER
Eveline Aendekerk gelooft in de kracht van het boek. De eerste vrouwelijke directeur van de CPNB wil jongeren op hun eigen manier aan het lezen krijgen. En het gemor over het Boekenbal mag blijven. ‘Naast kwaliteit gaat het ook om commercialiteit.’
14
Martin Koolhoven
Tussen erfzonde en biecht
+ + + +
Het liefst staat hij op de set, maar lullen over film
Debate Film Pop-Up Museum Concert
doet regisseur Martin Koolhoven ook graag. Dit jaar kreeg hij zijn eigen tv-programma. ‘Volgens Jos Stelling zijn mijn Brabantse jaren mijn redding geweest als filmmaker.’
18
feuilleton – Heerlijk helder Kunst op kantoor in Kornelimunster | Marc Mulders in Koningshoeven | Winternights in Maastricht | Binnenkijken in Den Bosch INFO & TICKETS: WWW.MAASTRICHTEUROPE.NL
zuiderlucht 12\2018
inhoud
2018
in scherven
20
Serieslurpen of lezen? HBO en Netflix hebben ons massaal aan het
32
Guido Belcanto
Het leven is geen lachertje
serieslurpen gebracht. Is het een aanval op het
Depressie, misbruik, travestie, een overleden broer
afbrokkelende huis van de roman? Of doet een goede
en zoete sekszonden beheersen het levensverhaal
serie niet onder voor een goed boek? ‘Wat een luxe,
van charmezanger Guido Belcanto. Afgelopen jaar
al die hoogwaardige verhalen op papier en scherm.’
maakte de romantische ravijnzanger er een musical van. ‘Ik heb de kans laten liggen om jong te sterven.’
24 Kovacs
37
Zangeres Kovacs kwam afgelopen jaar met haar
niks aan mijn ambitie, technische vaardigheden,
langverwachte tweede album en toerde er mee van
leiderschapskwaliteiten of goede smaak.’
Rozen voor Kovacs
Duitsland tot in Rusland. Daar komt veel bij kijken, weet ze nu. ‘Eigenlijk heb ik een bedrijf waarvan ik niet alleen de directeur maar ook het product ben.’
28
Joep Leerssen
De salami van het nationalisme Het nationalisme bepaalt opnieuw het politieke denken. Het geeft de Encyclopedia of Romantic Nationalism van Joep Leerssen de hoogste actualiteit. ‘Het is geen verhaal dat ik bij DWDD met één grafiekje en een soundbyte van twintig seconden kwijt kan.’
13
emile hollman
Sir Vidia
17
cyrille offermans
Geen stijl
23
dieter van den bergh
Rare dingen
27
daria – Tovenaarsleerling ‘Als uit die bron niets stroomt, heb ik precies
adrienne peters
Verrassing
31
38
wido smeets
Hoop
Blendr & Filtr ‘Tijdens mijn lezing zat er niemand op zijn telefoon
37
te klooien, na afloop stelden de leerlingen slimme vragen. Een goede school is de enige duurzame
yannick dangre
remedie tegen de kwalen van deze tijd die manipulatie en desinformatie heten.’
Rauw
39
39
ZL-boekentop10 ‘Mijn Tindergedrag ten opzichte van de literatuur, mijn angst voor auteursbinding en mijn boeken
paul van der steen
Spelende mens ⧓
promiscuïteit, het is allemaal de schuld van de digitale revolutie.’
Cover: Better Call Saul © AMC. Zie bladzijde 20.
7
hzt.nl ALLE SPEELDATA EN -LOCATIES BEKIJK JE HIER
Liefdesverklaring (voor altijd) VAN
Nicole Beutler en Magne van den Berg MET
Cas Enklaar, René van ’t Hof, Marien Jongewaard en Maureen Teeuwen
“Als dat geen liefde is” Volkskrant
PODIUM EXPO 12.2018 01.2019
ZO 02.12.2018 - 11:00 & 16:00 - FAMILIE
THEATER DE SPIEGEL EN HERMESENSEMBLE NOCTURAMA (1 TOT 4 JAAR)
ZO 02.12.2018 - 17:00 - OPENING EXPO
VR 07.12.2018 - 20:15 - DANS
LISBETH GRUWEZ / VOETVOLK THE SEA WITHIN
DI 11.12.2018 - 20:15 - KLASSIEK
MOSA TRIO W.A. MOZART, G. FAURÉ, J. BRAHMS, E.A.
WO 12.12.2018 - 20:15 - THEATER
Expo
TEJO VAN DEN BROECK 75 JAAR (T/M 25.01)
BRUNO VANDEN BROECKE / KVS PARA (D. VAN REYBROUCK)
19.30u: Gratis inleiding
ZO 16.12.2018 - 20:15 - KLASSIEK
INALTO EIN KLEINES KINDELEIN - KERSTCONCERT
DI 08.01.2019 - 20:15 - THEATER
STEFAAN VAN BRABANDT / DE VERWONDERING & ZUIDELIJK TONEEL JOHAN HELDENBERGH SPEELT MARX 19.30u: gratis inleiding
DO 17.01.2019 - 20:15 - COMEDY
PAULIEN CORNELISSE OM MIJ MOVERENDE REDENEN
BEELD © TEJO VAN DEN BROECK, C’EST UN TROU DE VERDURE OÙ CHANTE LA LUMIÈRE TONY 2560
TEJO VAN DEN BROECK
75 JAAR
OVERZICHTSTENTOONSTELLING
ZO 20.01.2019 - 17:00 - OPENING EXPO
MARC CLAES I LIKE THE SEA (T/M 21.03)
ZA 26.01.2019 - 20:15 - KLASSIEK
CLARON MCFADDEN, ALEXANDER MELNIKOV, ALEKSANDAR MADŽAR S. RACHMANINOV
ZO 27.01.2019 - 15:00 - FAMILIE
THEATER FROEFROE DE PLANK (GEBR. GRIMM) (VANAF 5 JAAR)
DI 29.01.2019 - 20:15 - DANS
foto: Johan Heldenbergh @ Koen Broos
JAN MARTENS / GRIP RULE OF THREE
DO 31.01.2019 & VR 01.02. 2019 - 20:15 - KLASSIEK
BRODSKY QUARTET D. SJOSTAKOVITSJ - SJOSTAKOVITSJ FESTIVAL PROGRAMMA 2018-2019: WWW.CCMAASMECHELEN.BE
TENTOONSTELLINGSPERIODE: MAANDAG 3 DECEMBER 2018 – VRIJDAG 25 JANUARI 2019 OPENINGSDAGEN EN -UREN MAANDAG T/M VRIJDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 20 UUR. ZATERDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 14 TOT 17 UUR. GESLOTEN OP ZONDAGEN, OP 14 DECEMBER EN VAN 22 DECEMBER T/M 1 JANUARI. TIJDENS DE TWEEDE WEEK VAN DE KERSTVAKANTIE SLUIT DE EXPO OM 17 UUR. ORGANISATIE EN LOCATIE CC MAASMECHELEN KONINGINNELAAN 42, 3630 MAASMECHELEN +32 (O) 89 76 97 97, INFO@CCMAASMECHELEN.BE, WWW.CCMAASMECHELEN.BE
editorial
zuiderlucht 12\2018
Trouwe lezers S
chrijver Tommy Wieringa gaf in oktober een lezing, ik citeer, “op een statige middelbare school in Brugge, waar de leraar Nederlands zijn leerlingen zelfstandig probeerde te leren denken en ze voedde met ernstige, gewichtige kennis. Tijdens mijn lezing zat niemand op zijn telefoon te klooien, na afloop stelden de leerlingen slimme vragen.” Muziekrecensent Maurice Wiche bezocht de Opera van Luik. Hij zat centraal op het derde balkon en, ik citeer, “zag iets waar wij Nederlanders alleen maar van kunnen dromen: zo’n tachtig procent van de etage werd bezet door kinderen – tieners of nog jonger. Het was een gekwebbel van jewelste, maar toen de dirigent opkwam, werd het stil. Muisstil. Dat bleef zo voor de rest van de avond. Opmerkelijk, want het was nog een lange opera ook: dik drie uur (inclusief pauze). Na afloop juichte het jonge grut de zangers op het podium toe alsof het popsterren waren. Ik was ontroerd.” Respect voor literatuur, respect voor klassieke muziek, respect voor kunstenaars in het algemeen, in Nederland kom je het steeds minder tegen, zo lijkt het. Wiche, behalve journalist ook muzikant, was ontroerd én nieuwsgierig: “Wat doen die Belgen nou zo goed wat in Nederland voor geen meter lukt?” Het antwoord kennen we. Het kunstonderwijs in Nederland is vakkundig naar de knoppen geholpen. Eerst in het reguliere onderwijs, nu gaat de bijl in de dans-, theateren muziekscholen. Lokale overheden zien hun budgetten verdampen sinds de nationale politiek de hoofdpijndossiers over de gemeentelijke schuttingen heeft gekieperd. Intussen staat de premier te pronken met een staatsbegroting “waar de mensen hun vingers bij af kunnen likken.” Zo vinden we ons terug in een land, om met Paul Scheffer te spreken, waar banken niet en ziekenhuizen wel failliet kunnen gaan. Een land waar het neoliberalisme de morele boekhouding danig uit het lood heeft geslagen. Intussen zijn er maar weinig mensen die het vreemd vinden dat de bezuinigingen op kunst en cultuur in deze tijd van hoogconjunctuur niet worden teruggedraaid. En kijkt niemand ervan op als een minister de kunsten wegzet als hobbyisme waar de rest van de samenleving geen boodschap aan heeft. In die werkelijkheid brengen we, al bijna twaalf jaar, een onafhankelijk maandblad voor kunst en cultuur uit. Dat ook nog gratis is, voor iedereen toegankelijk. Kan het inclusiever? Uit de complimenten waarmee we dagelijks worden overspoeld blijkt veel waardering. Om dat werk te kunnen voortzetten doe ik hier, mede namens bladmanager Christiane Gronenberg, deze jaarlijkse oproep aan onze trouwe lezers om Zuiderlucht in de laatste maand van het jaar een financieel hart onder de riem te steken. Zodat u het blad ook in 2019 weer elke maand tot u kunt nemen. Geef vrijuit op banknummer NL 55 SNSB 0936779675 o.v.v. ‘donatie 2018’. Of word begunstiger van ZL, en ga naar zuiderlucht.eu/begunstigers. Intussen wensen we u alvast prettige feestdagen en een goed uiteinde van dit enerverende jaar toe.
Cramignon-plein Mheer
‘Wat doen die Belgen nou zo goed wat in Nederland voor geen meter lukt?’
WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu
9
interview
10
zuiderlucht 12\2018
Eveline Aendekerk: “Het Boekenbal is het vieren van het schrijversvak, dat heeft toch iets magisch? Laten we dat vooral zo houden.� foto Jean-Pierre Jans
Eveline Aendekerk
zuiderlucht 12\2018
EEN CLUB VAN DEZE TIJD ⟠
Ze houdt van lezen en ze gelooft in de kracht van het geschreven woord. Eveline Aendekerk, de eerste vrouwelijke directeur van de CPNB, wil jongeren op hun eigen manier aan het lezen krijgen. En het gemor over het Boekenbal mag blijven, vertelt ze aan ADRIENNE PETERS. “Naast kwaliteit gaat het ook om commercialiteit.” 11
zuiderlucht 12\2018
interview
Z
‘Alleen maar inzetten op vrouwen omdat het sociaal wenselijk is, daar is niemand bij gebaat.’ e is begonnen in zowat
eten bij oma. En carnaval natuurlijk. Het
de drukste periode
hele gezin deed mee aan de optocht, in de
van het jaar. Sinds haar
door haar tante, die naaister was, gemaakte
aanstelling in september
pakjes. Toen ze zes was kreeg haar vader een
heeft CPNB-directeur
baan in Dordrecht, maar wonen boven de
Eveline Aendekerk vijf
grote rivieren was hem een stap te ver. Hij
campagnes achter de
had moeite met de Westerse cultuur waar
rug. Ze wordt een beetje
mensen de dingen recht in je gezicht zeggen.
geleefd, zegt ze. En thuis
Dus werd het Oosterhout, in Brabant. De
wordt geklaagd, voegt ze er lachend aan toe. Haar vorige werkende leven speelde zich af in
eerste keer dat hij naar de bakker ging, bestelde hij een ‘gries mik’, dat verstond natuurlijk niemand.
een andere sector met een andere thematiek. Elf
Bij dochter Eveline was het anders, bij
jaar lang leidde ze Dance4Life, een Nederlandse
haar kon het avontuur niet groot genoeg
organisatie die de verspreiding van hiv tegen
zijn. Zodra ze op tienertoer kon, was ze
wil gaan met seksuele voorlichting aan
weg. Naar Amsterdam, de stad die op haar
jongeren. Toch lijken CPNB (Stichting Collectieve
een magische aantrekkingskracht had. De
Propaganda van het Nederlandse Boek, de
stad waar je jezelf kon zijn. Want, hoe fijn de
organisatie achter onder meer de Boekenweek)
herinneringen aan het zuiden ook zijn, er
en Dance4Life op elkaar. Beide organisaties
wordt op je gelet. En dus houd je, hoe je het
werken met een klein team en een beperkt
ook wendt of keert, rekening met wat ‘men’
budget in een complexe omgeving, voortdurend
ervan vindt.
manoeuvrerend tussen tal van belangen. Ook
Ze zocht een studie die ze alleen in
vergelijkbaar: de doelstelling om jongeren aan
die stad kon doen, de Amsterdamse
Zo kruiste Dance4Life haar pad. Met haar vriendje
te zetten tot ander gedrag. Het gebruik van een
Academie voor Bank en Financiën. Daarna
was het intussen weer aan, inmiddels heeft ze twee
condoom bij Dance4Life, of het lezen van een
ging ze als bedrijfskundige aan de slag
kinderen.
boek bij CPNB.
bij accountantskantoor KPMG. Op haar
Haar grootste uitdaging bij CPNB, behalve
dertigste trad ze toe tot de directie van
jongeren aanzetten tot lezen, is om scherpte in
de stichting CPNB maar meteen aan te spreken.
internetbureau Lost Boys, een vrouw aan het
de organisatie te krijgen: waar zijn wij nou van?
Tijdens een interne brainstorm over hoe je de
hoofd van een bedrijf in de wereld van toys
“Hebben wij een campagne om ontlezing tegen
jeugd aan het lezen krijgt, legde ze de vraag
& boys. Ze deed een aantal reorganisaties,
te gaan die zegt ‘lezen is goed voor je’? Of een
voor aan een handvol tieners. Vertel ons over
moest mensen ontslaan. Een tijdlang ging
campagne om meer boeken te verkopen die zegt ‘ga
boeken op de plekken waar we ons bevinden,
ze op in de ratrace van hard werken en geld
nu naar de boekhandel’?” Waar haar eigen voorkeur
leerde ze van hen. Op YouTube bijvoorbeeld,
verdienen, tot ze in een situatie belandde die
naar uitgaat, vindt ze niet interessant. Wat de
via een influencer. Zet zo’n influencer in bij een
ze niet in de hand had.
Die jongeren besloot ze in haar nieuwe job bij
signeersessie in een boekenwinkel en de jeugd
Ze wilde kinderen, maar het lukte niet om
komt er op af. Met in hun kielzog de ouders. “We
zwanger te worden. Paniek. Stel je voor dat
zijn daarin wat ouderwets, maar het gaat echt
ik nooit moeder word? Het idee benam haar
om de personality”, legt Aendekerk uit. “En daar
bijna de adem. Wat was dan haar ‘raison
móeten we op inspelen. Als ik iets geleerd heb
d’être’? In elk geval niet Lost Boys, zoveel
over gedragsverandering bij mijn vorige baan:
was duidelijk.
eerst zorgen voor aansluiting, dan pas ombuigen.” Het eerste literaire boek dat Eveline Aendekerk
Ze zegde haar baan op en ging een jaar in Bolivia aan de slag, op een schooltje, als
(Roermond, 1971) las, was Turks Fruit van Jan
bibliotheekjuf. Ze zette een lesprogramma
Wolkers. Veertien was ze. Een onzekere puber,
op om de kinderen, die alleen maar naar
te jong nog voor dit boek, maar ze vond het
Shrek-films keken, nog enigszins op te
ge-wel-dig. “Als je het hebt over wat een boek
leiden tot kritische burgers. Ze leerde hen
kan doen: door het lezen trad ik de grote wereld
kranten lezen en besprak met hen het
binnen. Stiekem, op de zolder van mijn ouders.
laatste nieuws. Bestudeerde landkaarten
En Turks Fruit heeft mijn liefde voor Amsterdam
met hen, en leerde ze vragen te stellen. Klein
aangewakkerd.”
en eenvoudig, maar ze zag wat het met de
Ze groeide op in Herten, bij Roermond, en in
kinderen deed, het deed hen een centimeter
Oosterhout. Een warme jeugd met een hechte
groeien. Toen ze terugkwam, wilde ze iets
familieband. Ze herinnert zich de kermis, vlaai
met leiderschap bij een jongerenorganisatie.
12
C
convenantpartners vinden des te meer (zie kader).
ampagnes hebben zeker bestaansrecht, reageert Aendekerk op kritiek uit het veld, met alleen de Boekenweek red je het niet. Ook al is de Boekenweek een begrip, lezen is meer dan alleen literatuur. Uit onderzoek blijkt dat de
Kinderboekenweek het belangrijkste merk is in de promotie van het lezen.
Over het thema van de Boekenweek 2019, ‘De
moeder de vrouw’, uit het befaamde ‘Ik ging naar Bommel om de brug te zien’-gedicht van Martinus Nijhoff, stuurde ze nog vóór haar aantreden een enthousiaste tweet de wereld in. Dat ze met zo’n prachtig thema en zo’n mooie essayist, Murat Isik,
zuiderlucht 12\2018
2018 in scherven
met de neus in boter viel als aankomend directeur. Dat een deel van schrijvend en uitgevend Nederland daar anders over dacht, bleek uit een open brief in NRC. Zo’n driehonderd auteurs en uitgevers verweten CPNB dat die met dit thema “genderongelijkheid in het literaire veld bestendigt”. En daar ook nog eens een man, Isik dus, over laat reflecteren.
‘Een ode aan de moeder, hoe kun je daar nou op tegen zijn?’
De Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) is opgericht in 1930 en zet zich in voor de promotie van het Nederlandse boek. Bekende campagnes zijn onder andere de Boekenweek, Kinderboekenweek, Nederland Leest, Spannende Boeken Weken en de Boekenweek voor Jongeren. Het is een stichting zonder winstoogmerk die deels wordt gefinancierd door de aandeelhouders: een collectief van uitgeverijen, de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) en de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak (KVB).
Achteraf hadden ze het misschien moeten aanvoelen, filosofeert Aendekerk, maar het was nooit de intentie van CPNB om de vrouw weg te zetten als moeder. “Terwijl ik dit zeg, denk ik: een ode aan de moeder, hoe kun je daar nu op tegen zijn? Als we mannen nu lieten schrijven over hoe
die iets doet bij het publiek. En, weet je, ik
het is om moeder te zijn, dat is een ander verhaal.”
wil ervoor waken dat het alleen maar sociaal
Ze is gewend aan activisme uit haar vorige baan,
en politiek correct wordt. Alleen inzetten op
toch verbaasde haar de felheid van de reacties
vrouwen omdat het sociaal wenselijk is, daar
en de manier waarop die verwoord werden. “Ik
is niemand bij gebaat.”
miste de dialoog vooraf, het was meteen out in the
Ook aan het Boekenbal, dat de Boekenweek
open. Persoonlijk vind ik dat weinig constructief
opent, wordt niet getornd, ondanks het
maar ik dacht ook: oké, zo gaat dat blijkbaar
twijfelachtige imago dat het schrijversfeestje
in deze sector.” Dat gesprek kwam na de open
heeft opgebouwd. Aendekerk is er niet
brief in NRC, en leidde vrijwel meteen tot goede
van onder de indruk. “Sinds het bestaat is
afspraken.
er gedoe en gezeur over: elitair, feestende
Een andere kritiek op CPNB is dat ze
schrijvers die voor relletjes zorgen in de
overwegend mannelijke auteurs vragen voor
media. Nou ja, het hoort er blijkbaar bij.
het Boekenweekgeschenk. “Tot voor kort was
Tegelijkertijd wil echt iederéén erbij zijn. Het
dat misschien zo”, zegt ze, “maar als je vijf jaar
Boekenbal is het vieren van het schrijversvak,
terugkijkt dan zijn er best veel vrouwelijke
dat heeft toch iets magisch? Laten we dat
auteurs. Zeker als je alle andere campagnes erbij
vooral zo houden.”
betrekt en die doen er net zo goed toe.” Ze somt
Als ze vijf jaar verder is, hoopt ze dat er
Sir Vidia Dit lied smijt ik alvast in uw gezicht. Het heet Tere Khyal en de cd waar het op staat, draai ik sinds weken bijna onafgebroken. Ik vier de muziek van Nitin Sawhney soms met een intensiteit alsof hij net is overleden. Dit mag u weten; ik zwaai behalve mijn dierbaren ook mijn helden uit. Sawhney heeft nog even mag ik hopen, maar zo kreeg Aznavour een avond van mijn leven, zijn stem, zijn muziek, zijn woorden en ik. Het werd een prachtige avond. Over de dood gesproken. Ik reisde naar Isfahaan en beleefde er een prachtige avond zonder spoor van de dood, al moest ik aan de tuinman denken. Enfin, in augustus stierf de pedante Vidiadhar Surajprasad Naipaul, schrijver, Nobelprijswinnaar, een vluchteling die eindigde in een pak — ik heb veel van hem gelezen. Hij hield me met zijn pen onder schot en dwong me anders dan als een verliefde puber naar mijn geliefde India te kijken. Op de avond van het uitzwaaien kantelde ik niet zijn boeken over Afrika of India uit de kast. Ook niet Een huis voor meneer Biswas. Maar De geschiedenis van een vriendschap, waarin Paul Theroux een genadeloos portret van zijn vriend en collega schetst. Ze hebben diepe mot, Sir Vidia verbergt zich voor Theroux. Maar op een dag komen ze elkaar zomaar tegen op straat in Londen: de apotheose van het boek en de ontmaskering van een vriendschap. Theroux wil opheldering, Naipaul perst er nog één zinnetje uit: “Draag het moedig en leef verder.” Alstublieft. Het past op een tegel.
het lijstje op. Twee jaar geleden schreef Esther
veel reuring is over het boek, dat het leeft.
Gerritsen het Boekenweekgeschenk, dit jaar
Dat de omzet in de sector liefst gestegen
Griet Op de Beeck. Voor de Kinderboekenweek
is, maar zeker niet gedaald. Hoe het dan
waren dat een man en een vrouw, voor de Maand
zit met de beeldvorming over CPNB? “Ik
van de Geschiedenis Nelleke Noordervliet.
hoop dat mensen zeggen: wat een frisse,
Daphne Deckers was schrijfster van dienst bij
hardwerkende, kritische club die snapt wat
EMILE HOLLMAN
de Maand van de Spiritualiteit, volgend jaar is
een lezer nodig heeft. Een club van deze tijd,
dat Stine Jensen. “We zijn ons nu nog bewuster
dat vind ik erg belangrijk. CPNB is totaal van
van een goede balans. Maar we moeten ook
deze tijd!”$
⧓
pragmatisch zijn. Naast kwaliteit gaat het ook om commercialiteit: vanwege die collectiviteit moet het een goede schrijver zijn maar ook een naam
13
interview
14
zuiderlucht 12\2018
Martin Koolhoven: “Als ik aan het schrijven ben, hoop ik dat het verhaal en de karakters zelf dicteren wat het uiteindelijk wordt.� foto John van Hamond
Martin Koolhoven
zuiderlucht 12\2018
TUSSEN ERFZONDE & BIECHT ⟠
Het liefst staat hij op de set, maar lullen over film doet regisseur Martin Koolhoven ook graag. In zijn eigen tv-programma, dat hij dit jaar mocht presenteren, of met GERLINDA HEYWEGEN. “Volgens Jos Stelling zijn mijn Brabantse jaren mijn redding geweest als filmmaker.” 15
interview
zuiderlucht 12\2018
“I
k werk niet makkelijk zomaar even een uurtje tussendoor aan een scenario. Daarom ligt het schrijven aan mijn volgende film, The Emerald Butterfly, even stil. Omdat mijn televisieprogramma De Kijk van Koolhoven mijn
aandacht vraagt.” Aan het woord regisseur Martin Koolhoven. Uit Asten. En Den Haag. De Lier. En ook Amsterdam. Koolhoven werd vorig jaar gelauwerd met Gouden Kalveren en ook internationaal vrijwel unaniem lovende kritieken voor Brimstone. De duistere western-thriller speelt in een strengcalvinistisch milieu met Hollands tintje in 19e-eeuws Amerika, met hoofdrollen voor onder anderen Guy Pearce en Carice van Houten. Zijn nieuwe film, The Emerald Butterfly, zit nog in de beginfase. Hij maakt de film met Els Vandevorst (1962), filmproducent uit Helmond. En nu Amsterdam. Hun bedrijf N279 Entertainment is genoemd naar de weg tussen Asten en Helmond. “Dat begin van een film, die
Wel dat er een detectiveachtig element in zit.
Hoewel ze dus nog maar aan het begin zitten, is
start met schrijven, vind ik niet leuk.” Pas op
“En er is een femme fatale. Het gaat veel over
Koolhoven wel al met Vandevorst naar Indonesië
de set voelt Martin Koolhoven (Den Haag, 1969)
krachten die met macht te maken hebben. In
geweest. “Maar ze heeft nog niets van me gekregen
zich als een vis in het water. “Kijk, er is maar
een urbane omgeving, in Jakarta in dit geval.
behalve een synopsis. Ze kan niet wachten tot ze
één moment dat je van niets iets maakt en dat
De Indonesische ‘stille kracht’ laat ik erbuiten,
meer kan lezen. Ze zit op haar handen nu wat deze
is het begin van het script. Zo’n witte pagina die
het wordt al zo vol. Maar het naoorlogse
film betreft. Het is te vroeg voor haar, er zal meer
naar je staart. Elke beslissing die je neemt, sluit
Jakarta is wel heel geschikt voor de crime
moeten liggen, wil zij echt aan zet zijn.”
zoveel uit. Daarom stel ik die beslissingen zo
story die ik ervan wil maken.”
lang mogelijk uit. Draai ik er drie keer omheen.
Het wordt geen film over de politieke
De gewonnen Kalveren hebben bij het zoeken naar financiering niet zoveel impact, maar de Franse en
En heb ik weinig nodig om afgeleid te raken.
situatie van toen, benadrukt hij, maar
Duitse producenten van Brimstone willen graag weer
Het scenario van Brimstone was gebaseerd op
een genrefilm en niet gebaseerd op ware
meedoen. “Het buitenland zegt die Kalveren niks en
een eigen idee en schreef ik alleen, dat was voor
gebeurtenissen. “Die periode en die plaats zijn
in Nederland krijg je nooit zoveel krediet, je moet je
het eerst sinds lange tijd. En nu zit ik weer in
gewoon ideaal om dit verhaal te vertellen. De
steeds weer opnieuw bewijzen. Maar ook al zijn Els
hetzelfde schuitje. Het is toch als een spier die ik
situatie van toen bloedt natuurlijk het
en ik een beetje vreemde eenden in de bijt, ik heb
lang niet gebruikt heb.”
scenario in. Maar het is zeker geen definitief
het idee dat we niet slecht liggen bij financiers.”
Het tv-programma De Kijk van Koolhoven kwam
statement over Nederland en Indonesië.
Over de rol van Vandevorst: “Er zijn weinig
er tussendoor. “Daar heb ik een jaar aan gewerkt,
Die verantwoordelijkheid wil ik niet. Het is
Nederlandse producenten die zo internationaal
niet fulltime, maar er moest steeds wel weer
allemaal fictie maar gebaseerd op een aantal
te werk gaan als Els. Ze heeft altijd internationaal
wat gebeuren. De films uitkiezen was niet eens
dingen die echt zijn. Jakarta toen is de ideale
gewerkt; ze coproduceerde grote buitenlandse
het werk. Ik had een achteraf naïef idee dat ik
setting voor een neo noir.”
producties en zocht andersom ook buitenlandse
in 45 minuten heel veel kon doen, maar dat is natuurlijk niet zo. Als ik nu terugkijk, realiseer ik me dat ik zoveel meer had willen vertellen, en meer films had willen bespreken.” The Emerald Butterfly wordt film noir-achtig, een genre waar Koolhoven van houdt. “Maar als ik aan het schrijven ben, hoop ik dat het verhaal en de karakters zelf dicteren wat het uiteindelijk wordt.” Verder wil hij er niet teveel over kwijt.
16
‘In Nederland krijg je nooit zoveel krediet, je moet je steeds weer opnieuw bewijzen.’
zuiderlucht 12\2018
partners bij haar eigen films. Maar Brimstone was van zó’n schaal, dat was ook voor haar nieuw. Het meeste geld kwam uit het buitenland. Zoveel landen, meer dan 35 financiers, ga er maar aan staan. Dat geeft een dynamiek en problematiek, dat kent verder niemand in Nederland. Voor mij was dat soms ingewikkeld, maar voor Els nog veel meer.” Als je eenmaal draait moet je je helemaal op de film kunnen richten, benadrukt Koolhoven. Vandevorst is zo’n producent die dat snapt. Die zo
‘Ik wil de regie van mijn carrière in eigen handen hebben.’
lang als het kan de problemen bij hem weg houdt. “Financiën hebben altijd gevolgen. Of het nou is dat ik de film in een stadium moet laten zien waarin
en Helmond. Op z’n Engels uitgesproken
ik dat eigenlijk nog niet wil, of dat ik gewoon een
klinkt het ook heel lekker. N279.”
Nederlandse stuntman wil die ik ken maar dan toch
De in Den Haag geboren Koolhoven
met een Duitser moet werken omdat er in Duitsland
groeide op in het Westland en kwam
nog geld uitgegeven moet worden.”
op zijn elfde in het Oost-Brabantse
Het is heel simpel, zegt Koolhoven: “We zijn ons
Asten terecht. Toen hij er wegging om
bedrijf N279 Entertainment begonnen omdat we
te studeren, had hij weinig met het
goed samenwerken. Els had mij al vroeg, tijdens
Peeldorp. “Maar nu ik ouder ben, wordt
mijn studie aan de Filmacademie, in de gaten. En
dat anders, en komen de nostalgische
meteen daarna probeerden we al eens samen een
gevoelens. Ik kom er eigenlijk niet
film te maken, maar dat lukte toen niet. We wilden
genoeg, maar als ik er ben, vind ik het
Soap van Paul Mennes verfilmen, een heel heftig
leuk. Om bekenden weer te zien. Mijn
boek. Dat kregen we niet voor elkaar, er was geen
ouders wonen er ook nog steeds. En
geld. Bij het Filmfonds werd het op morele gronden
ik denk dat het me gevormd heeft.
afgewezen. De film zou erg in de tijdgeest hebben
Ik moet opletten dat ik geen onzin
gepast, fin de siècle. Waar later Fight Club over ging,
vertel, maar als je naar Oorlogswinter en
en American Psycho. Die twee zijn natuurlijk beter
Brimstone kijkt, mijn twee laatste films,
dan dat wij waarschijnlijk hadden gemaakt, maar
zou je kunnen zeggen dat er een soort
toch. Jaren later, in 2004, hebben we samen Het
mengeling zit tussen het calvinistische
Zuiden gemaakt.”
protestante en het theatrale katholieke.
H
Ik heb dat allebei op vormende leeftijd meegekregen, alhoewel ik er wel even
et idee om samen
bij wil zeggen dat het nergens zo erg was
een productiebedrjjf
als in Brimstone, hoor. Maar ik ben in het
te beginnen, kwam
Westland opgevoed in een protestantse
van Vandevorst. Ze
gemeenschap. En Brabant, tja, Brabant is
was op zoek naar
gewoon katholiek. Of je dat nou zelf bent
een maker, naar het
of niet, je krijgt het mee. Daar komt een
voorbeeld van het
bepaalde losheid uit voort. Het verschil
Deense Zentropa,
tussen erfzonde en biecht. Een sterker
met Lars von Trier en
tegenstelling kun je niet hebben. Volgens
producent Peter Aalbæk Jensen. Met hen werkte
mijn collega-regisseur Jos Stelling,
ze aan Dancer in the Dark en Dogville. Koolhoven:
die katholiek is opgevoed, zijn mijn
“Ik vertrouw haar gewoon honderd procent. Dat is
Brabantse jaren mijn redding geweest als
cruciaal. Met het bedrijf kon ik in filmische zin een
filmmaker.” $
laatste stap naar volwassenheid zetten. Ik wil de
2018 in scherven
Geen stijl Op 19 maart was het tien jaar geleden dat Hugo Claus is overleden. In Vlaanderen heeft dat tot veel hernieuwde aandacht voor de meester geleid, in Nederland bleef het nagenoeg stil –Zuiderlucht vormde een uitzondering. Zoals te verwachten: Claus heeft boven de grote rivieren een te weinig serieuze reputatie. Dat hij niet bij de Grote Drie behoort – op zich al een idiote competitie – lijkt me een geval van literaire blindheid, maar toch ook: volkomen terecht. De genereuze Claus hoort niet thuis in het milieu van eenkennige, weinig levenslustige noorderlingen. Nederland is het land van GeenStijl, het clubje agressieve frontsoldaten van de platvloersheid dat kort voor Claus’ dood voor het eerst van zich deed spreken, maar sindsdien bij gebrek aan zelfverzekerde weerstand van de ‘elites’ het medialandschap heeft veroverd. Stijlloosheid is de essentie van cultuurbarbarij. Ze kent alleen de Feldwebeltoon van de botte explicietheid; ze gruwt van al het indirecte en impliciete, dus ook van het metaforische en ironische, zie het werk van het veelkoppige taaldier Claus. Ik herlas het ontroerende Een slaapwandeling (2000), dat hij schreef na een ontmoeting met actrice Kitty Courbois, met wie hij een affaire had maar die hij nu niet herkende – een omstandigheid die moeilijk verteerbaar voedsel had gegeven aan zijn angst voor alzheimer. Over die angst heeft hij nog een roman willen schrijven, De wolken, maar te laat. In het Antwerpse Letterenhuis waren dit voorjaar twee pagina’s te zien uit de tot mislukken gedoemde roman: van het mooie, regelmatige handschrift van de schrijver resteerden nog enkel wat slordige, geïsoleerd zwervende zinsflarden. Geen vormkracht, geen synthese, geen stijl – dan ook geen boek. Maar het oeuvre is er, nog steeds springlevend.
regie van mijn carrière in eigen handen hebben.” Eigenlijk wilde Koolhoven het productiebedrijf
Sweet Water noemen, naar het stadje in aanbouw in Once Upon a Time in the West. Maar die naam was al vergeven. “Toen dacht ik aan de weg tussen Asten
CYRILLE OFFERMANS
⧓ 17
culture
zuiderlucht 11\2018
f e u i Bijdragen: Anneke van Wolfswinkel en Wido Smeets
Getallen
eind december wordt gehouden in het
kunnen de interviews, gezeten op de
Sphinxkwartier in Maastricht. Playfield
bij de lichtbakken opgestelde vintage
is een jong theatergezelschap uit Gent
stoelen en bankjes, beluisteren via een
n Laos ontdekte ik het bestaan
dat op het toneel de grens tussen
audiohandset.
van geesten. Overal. Je kunt het
acteurs en toeschouwers onderzoekt.
I
We zien een in KLM-kleuren ingerichte
zo gek niet bedenken, of er huist
Het participeren in de voorstelling
huiskamer met blauwe vliegtuigstoelen,
wel een geest in, op of rond. Zolang
is van groot belang voor de ervaring
op de salontafel ligt een blauw kleed,
je de geesten respecteert is er niets
van de toeschouwers die zo mede
aan de muur hangen foto’s van blauwe
aan de hand, aanbidden of offeren
verantwoordelijk worden gemaakt voor
vliegtuigen, op het dressoir staan blauwe
mag ook wel eens helpen. Ze zijn een
een voorstelling.
vliegtuigmodellen, op de grond een
Het festival speelt zich af in en rond
onderdeel van het dagelijks bestaan
Bits
blauw pilotenkoffertje. In ons oor vertelt
en reguleren op
Het Radium, een postindustrieel complex
de bewoner, een in het blauw geklede,
de achtergrond
aan de rand van Maastricht, en biedt
gepensioneerde KLM-piloot, hoe het zo is
naar eigen zeggen speelruimte aan
gekomen.
het aardse leven. In elk geloof
bepaalt een aantal strikte regels wat wel of niet mag of kan. Gelukkig zit
Het trio Playfield. foto Michiel Devijver
Nachtvlinder
atypische choreografen, theatermakers,
We zien een Vlaming die al 35 jaar in
performers, componisten, filmers en
een krakkemikkige, met spinnenwebben
beeldend kunstenaars. Achttien makers,
en stofnesten behangen boshut woont,
onder wie Nick Steur, Lisa Horvath, Sam
en uitlegt dat alle beestjes, insecten en
wat rek in die regels. Dat maakt het
Bij het zoeken naar de oorzaak van
Scheuermann en Ruud Horrichs, laten
onderkruipsels die er wonen na al die
samenleven een stuk gemakkelijker
een storing in de Mark II Aiken Relay
er grotendeels onaffe multidisciplinaire
jaren ook rechten hebben opgebouwd.
en biedt ook ruimte om een eigen
Calculator, de eerste primitieve
performance, dans-, theater- en
Een meer dan vijftig jaar getrouwd
interpretatie te geven aan alle
computer, ontdekte één van de
installatiekunst, pitches en experimenten
echtpaar woont in een voormalige
rituelen. Bijzonder echter is het
operatoren een nachtvlinder in een
zien. Over de fase waarin hun werk
scheepswerf waar hun boot maar ook hun
ontbreken van toeval. Niet dat
relais component. De eerste zo
verkeert, gaan ze graag in gesprek met
auto’s onderdak vinden, naast twee in
voor elk probleem een religieus
genaamde ‘bug’ werd meteen de laatste
het publiek.
slagorde opgestelde Eames lounge chairs.
verklaarbare oplossing wordt
levende en analoge verzetsstrijder in de
Winternights. Op 20, 21 en 22 december
Een jonge vrouw kijkt naar de foto van
geboden, maar toeval kwam ik
verdere evolutie van de computer.
in en rond Het Radium, Cabergerweg 45,
haar vrijwel lege woonkamer en oordeelt
Maastricht. viazuid.com
dat de ene fauteuil die er staat eigenlijk
er bij nogal wat mensen behoorlijk
nergens tegen. Tellen vormt een belangrijk
Vanaf dat moment werd de computer
te veel is.
een essentieel onderdeel van de samen
Binnenkijken
onderdeel van mijn visuele werk. Ik
leving, nooit eerder ontwikkelde een
gebruik getallen als opzet, als basis
technologie zich zo snel. Meer dan ooit
voor mijn schilderingen. Meestal weet
kijken we naar de toekomst: waar gaan
ik na enkele dagen al niet meer waar ik
we naar toe? Welke rol zal technologie
Eén beeld zegt meer dan duizend
hij omschrijft als “een houten kathedraal.”
de cijfers vandaan haalde; na de start
gaan spelen in ons leven? Als algoritmen
woorden, zo wil het cliché. In het Design
Geen hoogpolig tapijt op de vloer, of
telt alleen het beeld. Hetzelfde getal
meer van ons weten dan wijzelf, gaan we
Museum in Den Bosch is er paradoxaal
rustieke planken, maar straatklinkers. De
of dezelfde letters monden steeds
hun oordeel dan eerder vertrouwen dan
genoeg een fototentoonstelling die
pingpongtafel op de voorgrond valt in het
opnieuw uit in verschillende beelden.
het onze? Wat onderscheidt ons nog
deze gedachte met verve ondergraaft.
niet bij deze kolossale ruimte. “Dit is niks
Morgen doe ik hetzelfde, maar dan anders. Toevallig. MAT VAN DER HEIJDEN
van robots als kunstmatige intelligentie werkelijkheid wordt? Dit is een beknopte inhoud van #3
18
Zes jaar lang ging Thijs Wolzak bij
voor een Elle Wonen-adept”, zegt hij, “het
mensen langs en fotografeerde hun interieurs. Binnenkijken heette deze 250 afleveringen tellende reeks in NRC
Trilogy van het jonge theatergezelschap
Handelsblad die inmiddels ten einde
Playfield. Het drieluik gaat over de
is. Reden voor het Design Museum om
impact van digitalisering in een samen
een selectie van die foto’s groot(s) te
leving waar technologie steeds sneller,
presenteren, in 23 pontificaal op zaal
vaak sneller dan we aankunnen, en deels
opgestelde lichtbakken. En het werkt. Niet alleen door Wolzaks
derde deel is een interactieve monoloog
fotografie, die op meer dan manshoog
waarin toeschouwers de gelegenheid
formaat optimaal tot haar recht komt,
krijgen om de voorstelling een andere
maar ook door de korte interviews
wending te geven.
met de bewoners. Ze zijn speciaal voor
#3Relay is nog niet af, en past als Mat dan der Heijden, Toeval (1), 2018. Olieverf op board, 66 x 77 cm.
meter hoge stal/hooischuur uit 1880 die
Relay, het laatste deel van de Big Data
buiten ons oogbereik evolueert. Het
Met zijn vrouw Marieke en hun drie kinderen woont Hans in een dertien
deze tentoonstelling gemaakt door
zodanig perfect in Winternights, een
Romanee Rodriguez die bij elke foto de
work-in progress theaterfestival dat
juiste toon weet te vangen. Bezoekers
Binnenkijken bij Marieke en Hans. foto Thijs Wolzak
zuiderlucht 11\2018
culture
l l e t o n interieur wordt totaal overheerst door de ruimte.” Hun jongste dochter (10) vindt het maar niks, en dreigt te vertrekken. “Haar hoofd past niet in deze structuur, daar maak ik me zorgen over”, zegt Hans. “Soms denk ik: dit is te absurd om in te
Marc Mulders, The Green Man
wonen. Maar ik doe het.” Zo krijgt elke foto een paar honderd
Sinds Mulders in 2000 zijn eerste glas-
woorden aan toelichting die het beeld
in-loodraam maakte voor de Nederlands
voor onze ogen doet veranderen.
Hervormde kerk van Rhoon, heeft hij de
Voor wie zich op ontspannen wijze
oude techniek raam na raam ontdaan
wil verdiepen in de psychologie van
van het stoffige imago. Inmiddels zijn
de bewoonde ruimte is een middagje
ramen van zijn hand geplaatst in onder
Binnenkijken met Thijs Wolzak meer dan
meer de Nieuwe Kerk in Amsterdam, de
goed besteed. Binnenkijken met Thijs Wolzak. Van 18
Sint Janskathedraal in Den Bosch en de
Cornelius Völker, Hände (2003).
Sint Janskerk in Gouda. De twee nieuwe roosvensters zijn anders dan gebruikelijk:
oktober t/m 17 februari in het Design Museum in Den Bosch. designmuseum.nl
Kunst op kantoor
Kunst der Artothek im politischen Raum
tentoonstelling, een ‘kantoor’ met een
ze zijn bedoeld om van buitenaf te
samengesteld. Wij zouden er niet zo
groot schilderij van Cornelius Völker,
bekijken. Daarom worden ze van binnenuit
snel opkomen, maar in Duitsland gelden
Hände, uit 2003, aangekocht in de jaren
verlicht door LED-verlichting.
kantoren in overheidsgebouwen als
dat de figuratieve schilderkunst haar
In één van de twee ramen is een hoofdrol
politieke ruimte. Zou het thema ‘kunst
rentree maakte. Jarenlang hing het in een
weggelegd voor De Groene Man. Een
Het lijkt een niet voor de hand
op kantoor’ in Nederland leiden tot een
conferentiezaal, niemand wist waarom. Nu
mythische figuur, omgeven door bladeren
liggende plek: kunst op kantoor. Toch
antropologische exercitie, de expositie in
hangt het hier en krijgt het de aandacht
en takken: de geest van het woud. In
hangen overheidskantoren en veel
Kornelimünster is politiek van aard, zoals
die het verdient.
vroeger tijden bracht men een offer aan
bedrijfsgebouwen vol met beeldende
zowat alles in het naoorlogse Duitsland
Büro Komplex - Die Kunst der Artothek im
deze Groene Man, alvorens de akker te
kunst. Er zijn ziekenhuizen en onder
politiek geladen is.
politischen Raum. Van 27 oktober t/m 28
bewerken. Mulders woont op landgoed
april in Kunsthaus NRW Kornelimünster.
Baest bij Oostelbeers, en maakt zich kwaad
kunsthaus-nrw.de
over de intensieve veehouderij waaronder
nemingen die in de loop der jaren
In zeventig jaar verzamelde de deelstaat
prestigieuze kunstverzamelingen
meer dan 4000 werken van in NRW
hebben opgebouwd.
wonende en werkende kunstenaars -
Over het waarom van kunst op
inclusief de naziperiode, hoewel daar in
natuur en landschap te lijden hebben. Die
Heerlijk helder
woede vertaalt hij in een rood aangelopen Groene Man, met duivelshoorntjes.
kantoor kan van alles worden gezegd. Bij
deze expositie opvallend weinig van is te
ondernemingen is het veelal een kwestie
zien. Uitzondering is een bronzen buste
van imago, overheden kopen vaak kunst
van Ferdinand von Lüninck, deelstaat
De abdij OLV van Koningshoeven in
tegenbeweging, waarin de harmonie
in uit solidariteit en verantwoordelijk
president van 1933 tot 1939 en verklaard
Tilburg heeft er twee nieuwe glas-in-
tussen mens en natuur wordt hersteld.
heidsgevoel. Zoals Noordrijn-Westfalen,
tegenstander van de democratie. Toch
loodramen bij. Marc Mulders voert
de Duitse deelstaat net over de grens,
werd hij in 1944 geëxecuteerd als
daarin The Green Man op – rood
vreugde: de kleuren zijn helder en fris
decennialang de economische motor van
betrokkene bij de mislukte Walküre-
aangelopen van woede.
en staan voor licht, lente en stromend
het land. In 1948 begon NRW kunst te
aanslag op Hitler.
De biomakerij ziet hij als positieve
In het trappistenklooster in het Tilburgse
Daarom overheerst in de ramen de
water. Er dartelen vissen, kikkers en
Berkel-Enschot worden de bekende La
zeemonstertjes rond, en de symbolen
kantoor een gesprek uitlokken of een
Trappe bieren gebrouwen. Het traditionele
buitelen over elkaar heen. In het midden
jaren te ondersteunen. Het resulteerde in
intiem moment teweegbrengen: een
brouwproces heeft een innovatief tintje
van het raam prijkt een kruis, en Mulders
een enorme kunstverzameling die sinds
ontmoeting tussen kunstenaar en kijker
gekregen, met de bouw van de eerste
verwijst naar kazuifels die Henri Matisse
vorig jaar in het nietige Kornelimünster,
waarin een vonk kan overspringen.
biomakerij van Nederland in 2017: een
maakte voor de zusters dominicanessen in
een historisch Eifelstadje achter Aken,
In deze expositie van geënsceneerde
waterzuiveringsinstallatie waarin de
het Zuid-Franse Vence.
is ondergebracht, en vandaaruit wordt
kantooromgevingen gebeurt dat te weinig.
wortels van planten op natuurlijke wijze
verdeeld. “Het liep de spuigaten uit”,
De ruimtes zijn vaak te vol, de teksten
het water ontdoen van micro-organismen.
de islamitische traditie in het ontwerp.
zegt de receptionist van Kunsthaus NRW
aan de muur bieden een overdaad aan
De kloosterbroeders gaven Marc Mulders
Want behalve de christelijke beeldtaal
Kornelimünster over de verzameling.
curatorenklets. Het is kennelijk niet de
(60) opdracht om voor dit gebouw twee
vormt ook de islamitische kunst een rijke
“We hebben inmiddels meer kunst dan
bedoeling dat de bezoeker zelf tot een
roosvensters te maken. Mulders kent het
inspiratiebron voor hem. Nu brengt hij
kantoren.”
verhaal komt.
klooster goed: als Tilburgse jongen hielp
die twee samen, in één raam. Traditie en
hij op woensdagmiddagen mee in de
actualiteit gaan in deze roosvensters hand
kopen, aanvankelijk om de noodlijdende
In een ideale wereld kan kunst op
kunstenaars in de moeilijke naoorlogse
Over rol en functie van kunst op
Uitzonderingen zijn de kamers waar
Mulders verwerkt ook ornamenten uit
kantoor heeft het Kunsthaus de
weinig te zien is en waar wél ruimte is
kloostertuin, en in 2011 exposeerde hij er
in hand.
tentoonstelling Büro Komplex - Die
voor reflectie. Zoals aan het eind van de
samen met Claudy Jongstra.
◆
19
essay
zuiderlucht 12\2018
Serieslurpe HBO en Netflix hebben een tvrevolutie ontketend die ons massaal aan het bingewatchen heeft gebracht. Is dit de definitieve aanval op het afbrokkelende huis van de roman? Of doet een goede serie niet onder voor een goed boek, zoals MARK CLOOSTERMANS betoogt? “Wat een luxe, al die hoogwaardige verhalen op papier en scherm.� 20
zuiderlucht 12\2018
essay
en of lezen O
p kantoor, onder vrienden of op een feestje waar je geen mens kent… Als je verlegen zit om een gespreksonderwerp, is de vraag “welke tv-series ben je aan het volgen?” altijd een goede zet. TV-series zijn een opsteker in de conversatie. Mensen zijn gretig om ontdekkingen te delen. Wanneer hoor je nog zo praten over boeken?
advocaat Charles McGill kan het niet verkroppen dat zijn jongere broertje
ze geen slechte invloed op de jeugd? Films, strips, videogames, tv-series…
Jimmy ook een bul gehaald heeft. Volgens
ze moeten door een voorgeborchte
Charles is Jimmy de wet niet waardig.
van demonisering voordat hun waarde
Daarvoor is zijn moreel kompas niet
wordt erkend. Voorstanders zoeken
standvastig genoeg. En Charles heeft een
dan graag steun bij reeds erkende
beetje gelijk – Jimmy is veel minder recht
kunstvormen. Film schurkte de eerste
in de leer dan grote broer. Maar het is door
jaren dicht bij theater aan. Wie uren
de confrontatie met zijn veel te perfecte,
voor de tv zit, ziet graag gelijkenissen
(schijn)heilige, naar de letter van de wet
met de literatuur.
levende broer, dat Jimmy aan zijn val
Men pleegt dan te verwijzen naar
begint. Ook voor de kijker is Charles McGill
de 19e-eeuwse feuilletonromans: de
Welke series ík volg? Meerdere, zoals altijd.
afstotelijk: te perfect, te puur. Te puur zelfs
intussen gecanoniseerde werken van
Maar de reeks die ik u met welhaast fysieke
voor het echte leven: Charles heeft zich in
Dickens, Balzac, Dumas en Couperus
drang wil aanraden, is Better Call Saul. Die moét
het hoofd gehaald dat hij allergisch is voor
die oorspronkelijk in afleveringen in
je zien. Maar eerst moét je alle seizoenen van
elektromagnetische straling. Zij het fysiek
kranten of tijdschriften verschenen. De
het tv-meesterwerk Breaking Bad bekijken,
of mentaal, Charles McGill is een ziek man,
tv-serie zou een voortzetting van die
want daarvan is Better Call Saul een prequel.
en toch blijft onze sympathie uitgaan naar
traditie zijn, de traditie van in stukjes
De prequel beantwoordt de vraag “hoe
zijn broer Jimmy. Die staat in het leven. Hij
geleverde verhalen, die doorgaan
veranderde de jonge advocaat Jimmy McGill in
wankelt al eens. Dat maakt hem menselijk.
zolang het publiek er pap van lust.
de onderwereldadvocaat Saul Goodman, die we al kenden uit Breaking Bad?” Het antwoord ligt in een confrontatie met Jimmy’s broer Charles. De gereputeerde
Populaire nieuwe kunstvormen moeten
Wat een merkwaardige vorm van lof!
zich altijd verantwoorden. Is het geen
Die loodzware boeken zijn vandaag
tijdverspilling, tv-series kijken in plaats van
immers heel wat minder populair dan
je tijd te nemen voor ‘echte’ kunst? Vormen
toen. Wie waagt zich nog aan Dumas? >> Scene uit Games of Thrones. foto HBO
21
essay
zuiderlucht 12\2018
Hoeveel werken van Couperus raken nog regelmatig herdrukt? Dickens is in het Engels nog populair, inderdaad, maar in Nederlandse vertaling is hij voor een uitgever de kortste weg naar een verliespost. Die feuilletonliteratuur was trouwens niet bij iedereen geliefd. Marcel Proust, chroniqueur van het snobisme, laat in A la recherche du temps perdu een personage zijn gal spuwen over een vandaag onbetwist meesterwerk, Verloren illusies van Balzac. Dokter Brichot ‘bekent’, eigenlijk klopt hij zich erom op de borst, dat hij weinig op heeft met dat soort feuilletonromans. En zijn redenen daarvoor zijn in een handomdraai te transponeren naar de tv-series van nu. Eerste kritiek: dit soort verhalen laat de levensechtheid varen en kiest voor onwaarschijnlijke (‘Rocambole-achtige’) ontwikkelingen, die elkaar eindeloos opvolgen.
Better Call Saul. foto Netflix
Dit klinkt als de kritiek op tv-series dat er toch veel pulp bij zit, dat de verhalen bovendien
die politieke kleur. Ik val over het feit dat De Vries
eerste vier seizoenen een grootse verkenning van
van de ene cliffhanger naar de andere razen,
het verschil niet kent tussen literaire waarde en
het concept macht was. Televisie maakte van de
niet stoppend tot de laatste kijker de tv heeft
politiek. ‘Literair’ wordt hier gedefinieerd als: een
space opera Battlestar Galactica, een 9/11 in de
uitgezet.
verhaaltje dat strookt met mijn overtuigingen.
ruimte. Het genre van de spionagethriller werd
Tweede kritiek: dit soort verhalen legt te veel
De roman, de poëzie en de toneeltekst zijn vormen
The Americans, een averechtse kijk op langdurige relaties.
de klemtoon op plot (‘het andere uiterste van
van literatuur, dat weet iedereen. Maar daarnaast
het soort oeuvre waar de kunst de inhoud te
kennen we ook literaire non-fictie. Literaire
boven gaat’), te weinig op vorm, de ‘taal’ van
thrillers. En de songteksten van Bob Dylan kregen in
behapbaar maakt. De broederstrijd in Better Call
het genre. Kunstzinnig, of in dit geval ‘literair’,
2016 van de Nobel-jury het predicaat ‘literair’.
Saul is soms te heftig om te bekijken; gelukkig zit er
wordt gedefinieerd als datgene wat technisch
Zijn er onderwerpen die alleen op papier goed
Tv-schrijvers weten hoe je moeilijke dingen
ook een misdaadelement in dat helemaal niet nabij
superieur is, los van wat het eigenlijk onder
behandeld kunnen worden? Ik denk van niet. Neem
aanvoelt en daarmee wat lucht in de zaak brengt.
woorden brengt.
een typisch onderwerp als het huwelijk. Duizenden
Overigens, ook de 19e-eeuwse feuilletonschrijvers
keren ontleed in de roman, maar net zo goed het
wisten het publiek te lijmen. Oliver Twist mag
onderwerp van de tv-serie The Americans, over twee
dan een tearjerker zijn, Dickens stopte er ook een
De televisie heeft bewezen dat je met B-genres grootse kunst kan maken.
Russen die tijdens de Koude Oorlog undercover gaan in de VS. Ze zijn onderdeel van een geheime oorlog, die ze tegelijk binnen de perken proberen te houden. Maar jarenlang man en vrouw spelen en onderweg twee kinderen verwekken doet het masker overgaan in een identiteit. Ze houden zich voor dat hun huwelijk slechts een rol is - maar
Wat is dat, ‘literair’? Wat onderscheidt de
een rol die je jarenlang speelt, zal werkelijkheid
Z
sociaalkritische boodschap in. eker, er zijn elementen aan te wijzen die onvervreemdbaar literair zijn. Keren we even terug naar Proust. Van zíjn soort literatuur, een duizenden bladzijden tellende, associatief opgebouwde,
stilistisch waaghalzerige analyse van een tijdvak
literatuur van de eindeloze riemen papier die
worden. De personages hebben hun werk
met brol bedrukt worden? Geconfronteerd
(spioneren) en een relatie die anderen uitsluit. Het
bestaat geen tv-equivalent. J.L. Borges, nog een
met het succes van tv-reeksen deed schrijver
verschil is niet zo groot met een alledaags huwelijk.
“onvervreemdbare”: een kwikzilveren schrijver,
en de fantasieën die ons leven beheersen,
en Groene Amsterdammer-redacteur Joost
Televisie heeft bewezen dat je met B-genres
de Vries erg uit de hoogte: hij had, zo zei hij
grootse kunst kan maken. Televisie maakte van
als diepzinnige korte verhalen. Hoe zou dat er uit
in De Morgen, nog maar één reeks gezien die
fantasy Game of Thrones, dat in elk geval in zijn
moeten zien op het scherm? Geen idee. .
die fantasy en feiten vermengt in even speelse
echt literaire waarde had. Dat was The Wire. Nu vind ik The Wire een vlijmscherpe, razend intelligente, uitzonderlijk goede reeks. Maar is het niet erg toevallig dat een redacteur van een links opinieblad valt voor een serie met een duidelijk linkse signatuur? Ik val niet over
22
Kunnen we niet net zo goed blij zijn dat we meer getalenteerde verhalenvertellers hebben dan twintig jaar geleden?
zuiderlucht 12\2018
Daarnaast draaien tv-series, onvermijdelijk,
2018 in scherven
verhalen om voorbereid te zijn op het
minder rond taal dan literatuur. Zeker, er zijn
ergste. We zijn op dat punt niet anders dan
reeksen die een heel eigen idioom opbouwen.
huiskatten: die ‘spelen’ ook, zodat hun
Deadwood wordt breed gewaardeerd omwille van de
jachttechnieken op peil blijven, voor het
Shakespeariaanse zinsconstructies, vermengd met
geval dat kommetje op een dag (de dag na
heel veel hedendaagse scheldwoorden, bovendien
de uitbraak van de zombie-apocalyps) leeg
gesitueerd in een wild west-context. De dialogen
blijft.
in Spartacus zijn een pastiche op het bloemrijke
Wat mij altijd wazig zal blijven, is waarom
register van de Griekse tragedie. Maar er zijn niet
we ons schuldig moeten voelen om tijd
heel veel voorbeelden in die lijn. Televisie, net
te investeren in tv-series. Waarom is de
als film, blijft een stroom van beelden. De kijker
jongere broer (tv-fictie) niet goed genoeg in
krijgt het verhaal gepresenteerd, de lezer moet
de ogen van grote broer literatuur? Zeker,
net iets meer moeite doen om de woordenstroom
sinds HBO de tv-revolutie ontketende, zijn
in beelden om te zetten. (Maar wordt kunst
er veel spelers bijgekomen en er zit veel
diepzinniger naarmate je er meer moeite voor moet
kaf tussen het koren, maar dat is in de
H
doen, of zijn dat twee verschillende grootheden?)
boekhandel niet anders. Kunnen we niet gewoon blij zijn dat we
et verschil tussen woorden- en
nu meer getalenteerde verhalenvertellers
beeldenstroom zit ‘m vooral in de
hebben dan twintig jaar geleden? Vandaag
speelruimte die de lezer heeft: je kan
kan je de nieuwe Haruki Murakami lezen
je de personages zelf voorstellen, de
(De moord op Commendatore, twee delen,
decors aankleden zoals je wil, je zal
samen meer dan duizend bladzijden) én je
sommige dingen nooit meer vergeten en andere
kan je onderdompelen in het achttien uur
passages gedachteloos overslaan, al naargelang
durende derde seizoen van David Lynch’
je interesses. De blik van de kijker wordt veel
Twin Peaks. Je kan Otmars zonen lezen, als
meer geleid door de maker. ‘De lezer is niet de
Peter Buwalda zijn tweede roman ooit nog
toeschouwer van een toneelstuk, maar de acteur
eens afwerkt, of je kan het naar de keel
die alle rollen uitbeeldt’, schreef Harry Mulisch,
grijpende en subtiele Better Call Saul volgen.
‘de lectuur is zijn hoogsteigen creatie. De schrijver
En in de boekhandel vind je up-to-date
levert tekst – maar een artistiek werkstuk wordt het
vertalingen van Italo Svevo’s Bekentenissen
pas door het talent van de lezer.’ Ook op dit punt
van Zeno en Lev Tolstoj’s Oorlog en vrede,
zijn roman en tv-serie onvergelijkbaar. De roman
boeken die je kijkplezier van respectievelijk
is een ontmoeting van twee mensen die samen
In Treatment en Game of Thrones zullen
een verhaal opbouwen. Het is een paradox: de
verhogen omdat ze dezelfde thema’s en
roman lees je in afzondering, je afsluitend van de
settings aanraken.
wereld, maar het lezen zelf, het contact maken met andermans manier van uitdrukken, preoccupaties,
Wat een luxe, al die hoogwaardige verhalen op papier en scherm.$
kracht en beperkingen… dat is een sociale ervaring. Word je er ook een beter mens van? Ik sta
De Proust-citaten komen uit Op zoek naar de verloren tijd,
daar sceptisch tegenover. Jarenlang hebben
deel 4, Sodom en Gomorra (vertaling Thérèse Cornips).
leesbevorderaars ons voorgehouden dat boeken
De woorden van Harry Mulisch komen uit Manifesten,
lezen de empathie bevordert. Vorige zomer
opgenomen in Voer voor psychologen. Ellen ter Gast
betoogde de Nederlandse filosofe Ellen ter Gast dat
verwoordde haar mening in het boek De dappere kijker.
hetzelfde waar is voor het volgen van tv-series. Voor welk doel ook gebruikt, het empathie-argument is paternalistisch en ongenuanceerd. Het spant, denk ik, het paard voor de kar: je wordt niet empathischer van literatuur, maar literatuur oefent een aantrekkingskracht uit op mensen die zich interesseren voor de nuances van andere mensen. Vast staat dat verhalen, zij het geschreven of gefilmd, een oefenterrein zijn voor de geest: een plek om emotioneel of fysiek gevaarlijke situaties te
Mark Cloostermans (1977) is schrijver en consultant. Hij schreef onder andere De man die van vrouwen hield (over Georges Simenon) en Spoiler, een essaybundel over tv-series en literatuur.
Rare dingen Of hij niet bang is dat het allemaal veel te gek wordt? Tuurlijk wel, zei jeugdtheaterregisseur Jetse Batelaan voor zijn even existentiële als ontregelende Het verhaal van het verhaal, over Het Grote Niks. ,,Ik doe hele rare dingen, dat kan spannend en sensationeel zijn. Maar raar kan ook pretentieus worden, elitair.” Natuurlijk werd het weer spannend én sensationeel wat zijn Artemis met Zuidelijk Toneel liet zien, nu met oermensen, abstracte kunst en metershoge poppen. Jonge kinderen zaten gekluisterd aan hun stoel of schaterden het uit, ouders lieten stiekem een traan. Alleen de pubers, daar tussenin, leken weinig te snappen van deze malle fratsen en konden niet wachten tot ze - na dik twee uur - op Snapchat konden zetten hoe raaarrr en saaai het weer was geweest. Jammer dan voor de pubers, maar 2018 was geen slecht jaar voor de geniale gekkigheid, al deden Armando en Micha Wertheim om uiteenlopende redenen niet mee, en meldde J. Cleese zich alleen voor een slap moetje. Nee, inspiratie van het dwarse front kwam van poppenkastdiva Eefje Wentelteefje en haar nieuwjaarsdeceptie, van Abattoir Fermé met een rock-‘n-roll-Hamlet, van David ‘Wedding Present’ Gedge met zijn uitgesponnen gitaartracks, van Dr Peacock met zijn doorgesnoven Frenchcore, Mauro Pawlowski die Boudewijn de Groots spookplaat Nacht en Ontij bracht, bruiloftszanger Omar Souleyman, Milo Rau die met Lam Gods half Vlaanderen op z’n dak kreeg, Martijn Neggers die zich liet gaan in zijn Helmondboek en Kamagurka die een overzicht kreeg. O ja, ook The Ex, De Kift en Hausmagger verkeerden muzikaal in optima forma en zelfs La Fura dels Baus was met Manes even anarchistisch (en anachronistisch) terug in het theater. Pretentieus elitair gedoe? Waanzinnige, baanbrekende kunsten! DIETER VAN DEN BERGH
⧓
beleven, zonder zelf gevaar te lopen. Je consumeert
23
interview
24
zuiderlucht 12\2018
Sharon Kovacs. “Vorig jaar was heel roerig, dit jaar was beter. Het voelt als de tweede ronde, en ik weet nu veel beter wat ik wil dan tijdens de eerste ronde.� foto Robert Winter
Kovacs
zuiderlucht 12\2018
ROZEN VOOR KOVACS ⟠
Zangeres Kovacs kwam afgelopen jaar met haar langverwachte tweede album en toerde er mee van Duitsland tot in Rusland. Daar komt veel bij kijken, zegt ze tegen LEON VERDONSCHOT. “Eigenlijk heb ik een bedrijf waarvan ik de directeur en ook het product ben.”
25
zuiderlucht 12\2018
interview
O
ngeveer eens per
zongen ook alles mee, heel apart. Ze hebben
maand komt ze nog
de gewoonte om rozen en cadeautjes mee te
in Baarlo, bij Venlo.
nemen voor artiesten. Dus tijdens de show
Haar moeder woont
liepen de hele tijd mensen naar het podium
er, haar opa en oma
om iets te geven. Heel tof, ze houden echt
ook. Over de vraag
van artiesten.” Lachend: “En het jongere
waar ze zich dan op
publiek ook van wodka, volgens mij.”
verheugt, hoeft Sharon Kovacs niet lang te
Het vele reizen, het lange wachten op vliegvelden, de eindeloze ritten
denken: wortelstamppot. En vlaai. Vooral die met
in tourbussen en de verloren uren in
schuim. “En zuurvlees, en snoepjes op de tafel, dat
kleedkamers: Kovacs heeft er weinig moeite
is waar ik meteen aan denk bij mijn bezoekjes aan
mee. “Het hoort er gewoon bij. En met een
mijn opa en oma. Ik heb me altijd thuis gevoeld in
goed boek komt het al snel goed.”
Limburg, ik had een fijne school, en ik heb best veel
De aanleiding van de tournee was haar
leuke jeugdherinneringen. Als ik heel oud ben, zou
tweede album Cheap Smell, een album
ik wel weer in Limburg willen wonen, in een leuk
waarin ze in zinnen - nog steeds – vol drank
boerderijtje. Maar ik vind het te klein om er nu te
en sigaretten terugblikt op relaties die een
wonen, er is voor mij te weinig te doen.”
verkeerde afslag namen, en op weekends die uitliepen op lome lethargie. Haar muziek
Inmiddels woont Sharon Kovacs (1990), artiesten
gaat van uitgebeend sober tot orkestraal
naam Kovacs, al een hele tijd in Eindhoven, met veel
uitbundig, en glijdt van het jazzpodium
plezier. “Eindhoven is natuurlijk ook niet heel groot,
naar het technofeest, van de souljamsessie
maar op de een of andere manier kan ik er op een
naar de nachtclub. Van Parijs naar Londen
goede manier mijn eigen wereld creëren.” Lachend:
naar Parijs, van Shirley Bassey tot zwierige
“En ik woon om de hoek van het vliegveld. Dan
filmsoundtracks uit de jaren zeventig.
lijkt het toch of ik ieder moment overal heen kan vliegen.” Van jongs af aan wilde ze al “iets creatiefs” doen.
Ze zingt soepel, vrijwel zonder uithalen. Bij Kovacs geen hysterische The Voice-taferelen van demonstratie van toonladders, geen
“Fotografie, daar dacht ik heel lang aan. Of film. Hoe
krachtsvertoon in bereik en volume. “Mijn
dan ook: mijn gedachten uitbeelden. We hebben
opleiding op het Rock City Institute in
laatst twee video’s opgenomen in Mexico, en ik
Eindhoven was heel erg toegespitst op rock
vind het nog steeds heel interessant om daar dan
en metal, terwijl ik juist op een soul- en
over mee te denken, over de vraag hoe je visueel
popmanier zong. Als ik probeerde te zingen
je gevoel onderbouwt, wat daar dan de mogelijke
op die rockmanier, kreeg ik ook meteen
ideeën voor zijn. En dat zijn er bij mij, net als
stemproblemen.”
vroeger, altijd eerder teveel dan te weinig.” In haar Limburgse jaren heeft ze elk mogelijk
Een jaar of drie lang hield ze een boek bij. Geen dagboek, meer een schetsboek, in de
bijbaantje gehad. “Ik heb op de meest uiteen
breedste zin van het woord. “Ik plakte er
en direct. “He’s a dick , he’s a dick / He’s addicted
lopende plekken gewerkt: in cafés en restaurants,
polaroids in en andere foto’s, tekeningen
/ To another lady.” Moeite met teksten schrijven
bij cateringbedrijven. Ik heb tomaten geplukt,
die ik maakte, allerlei geknutsel. Eigenlijk
heeft ze niet. “Ik heb het nooit lastig gevonden
opgepast, stallen uitgemest. Mijn moeder en zusje
alles dat tijdens het proces van het album
om te schrijven, absoluut niet zelfs. De eerste
waren heel goed in dressuur, ze hadden paarden,
schrijven bij me opkwam.”
jaren vond ik Engels soms wel lastig, maar ik heb
dus daar was ik wel bekend mee. Ik heb in Kessel
Ze formuleert in haar nummers scherp
nooit de verleiding gevoeld om in het Nederlands
ook in een dönerkraam gewerkt. Döner maken, en die in witte kartonnen doosjes doen. Ik verdiende er niet heel veel, dus ik heb er heel veel döner gegeten. Het geld gaf ik uit aan kleding, aan cadeautjes, aan drank en aan sigaretten.” Ze is net terug van een intensieve internationale tournee die haar tot in Rusland en de Oekraïne bracht. Haar platenmaatschappij deelde op social media foto’s van de show in Rusland, en die zagen er indrukwekkend uit, in een grote, volle zaal. “Het is opvallend lief publiek in Rusland. De mensen
26
‘Bij het schrijven van mijn teksten merk ik dat iets negatiefs toch nog een positieve lading krijgt.’
zuiderlucht 12\2018
te schrijven, ook niet in het begin. Ik heb altijd
geweest. Daar geniet ik meer van dan ooit
met mijn muziek verder willen spelen dan alleen
tevoren. Het voelt als de tweede ronde,
in Nederland en een stukje van België. Ik ben de
en ik weet nu veel beter wat ik wil dan
laatste jaren veel in Engeland geweest, dat heeft
tijdens de eerste ronde. Ik durf wat meer
veel geholpen voor mijn Engels. Zo wilde ik de taal
los te laten, en voel daardoor minder
ook leren: niet zozeer uit boeken, maar door haar
frustratie dan in het begin. Er komt nu
te spreken. Inmiddels hoor ik mezelf soms Engelse
eenmaal veel bij kijken, dat blijft zo. Hoe
woorden zeggen waarbij ik dan moet nadenken wat
loopt de show, op welke punten kan die
het Nederlands er ook alweer voor is.”
nog beter, wat kan de band nog beter
H
doen, wat kan ík nog beter doen, hoe ontwikkelen we ons muzikaal, hoe pakken
et schrijven van
we videoclips en de fotoshoots creatief
teksten beschouwt
aan, hoe loopt het team, het management,
ze als een uitlaatklep.
het contact met het platenlabel, hoe loopt
“Het opschrijven
de kaartverkoop van de shows: het zijn
van gevoelens helpt
allemaal varianten op het opzetten en
me ook er een ander
onderhouden van allerlei structuren. En
perspectief op te
uiteindelijk ben ik degene die het beste
krijgen. Dat kan zelfs
weet wat ie wil, en dus ook degene die
zover gaan dat iets
dingen moet veranderen als ik ze anders
negatiefs er toch een positieve lading door krijgt.
wil. Dat betekent ook dat ik soms hard
Of dat ik opeens denk, terwijl ik een gebeurtenis
moet zijn, en dat is nooit leuk. Toen ik
beschrijf: misschien lag het toch aan míj. Het helpt
net begon, had ik dat allemaal nog niet in
me te verwerken wat ik meemaak. Wat ik nu wel
de gaten, dat ik eigenlijk een bedrijf leid
begin te merken, is dat ik soms oudere teksten zing
waarvan ik een soort van de directeur
en dan denk: nee, dat is niet meer waar. Dan voel ik
ben, en tegelijkertijd ook het product. De
het inmiddels anders, wat betekent dat ik het live
spil van het geheel dus, die tegelijk ook
anders moet performen.”
haar eigen grenzen moet aangeven.”
Een nieuw album, een nieuwe tournee, een
Het is, benadrukt ze, verre van een
nieuw jaar als zangeres: 2018 was het jaar waarin
beklag. “Het is heel goed voor mij dat dit
Kovacs zichzelf naar eigen zeggen beter heeft leren
er allemaal bij komt kijken. Goed voor
kennen. “Vorig jaar was heel roerig, dit jaar was
mijn ontwikkeling, bedoel ik. Ik ben een
beter. In mijn liefdesleven is niet veel bijzonders
stuk verantwoordelijker geworden dan ik
gebeurd, maar in mijn muzikale leven wel. Ik heb
vroeger was.”
altijd zoveel mogelijk plekken willen zien, en met deze plaat ben ik van Londen tot Parijs tot Rusland
Haar opleiding in Eindhoven wil ze daarbij niet uitvlakken. “Daar heb ik geleerd welke andere kanten er aan de muziekindustrie zitten, ook de nare kanten. Maar er is een enorm verschil tussen de theorie en de praktijk. Het gaat in de muziek uiteindelijk om dóen. Ik
2018 in scherven
Verrassing Je gaat voor het een en komt naar buiten met het ander. De wereld oogt anders. Het leven vóór en na de kunst waar je tot voor een uur geleden nog geen weet van had. We gaan vol verwachting naar Richard Serra: groots, donker en meeslepend. We wandelen even later de deur weer uit met een boek van Gunnel Wåhlstrand. Portretten en landschappen om in te verdrinken. Nostalgisch, verfijnd en levensecht tot in het kleinste detail. In De Fundatie in Zwolle steelt een soortgelijke sidekick de show. Slechts drie schilderijen hangen er van Markus Matthias Krüger: een bos, een bos in brand, een bos met sneeuw. Een verzameling merkwaardig mathematische bomen met een onheilspellend randje. Even sprakeloos staan we daar weer te staan. Het Gemeentemuseum in Den Haag pakt uit met de impressionist Max Liebermann. Aardig, daar niet van. Maar gelukkig worden we een verdieping lager van Jean Brusselmans. De stereotiepe outsider in de beeldende kunst. Zijn werk bleef lang onverkocht, Brusselmans zelf relatief onbekend. Maar zie. Die wolken als blokken op elkaar: échte stapelwolken. De zon die als een vat goud uit de hemel stort. Zoals zon schijnen moet. Bootjes die voor het gemak óp het water liggen. Bomen en huizen in een paar lijnen gezellig en net niet netjes naast elkaar. Het is wat het is. En zo is het. We kunnen er weer tegenaan.
ben op die school begonnen een netwerk op te bouwen, en ik heb de school ook afgemaakt, omdat ik het belangrijk vind om dingen af te maken waar ik aan begin. Ik wou ook niet met een studieschuld
ADRIENNE PETERS
⧓
blijven zitten. Maar waar we gingen spelen, heeft nog nooit iemand naar mijn diploma gevraagd. Mijn ervaring is inmiddels mijn diploma.” $
27
interview
28
zuiderlucht 12\2018
Joep Leerssen: “Ik werd een verstrooide professor. Iemand die alles kon vertellen over koorzang in Tallinn, maar niet meer wist welke kleren zijn vrouw gisteren droeg op een feestje.� foto Richard Stark
Joep Leerssen
zuiderlucht 12\2018
DE SALAMI VAN HET NATIONALiSME ⟠
Het teruggekeerde nationalisme verschaft de dit jaar verschenen Encyclopedia of Romantic Nationalism in Europe de hoogste actualiteit. PAUL VAN DER STEEN sprak met samensteller Joep Leerssen. “Het is geen verhaal dat ik bij DWDD met één grafiekje en een soundbyte van twinting seconden kwijt kan.”
29
zuiderlucht 12\2018
interview
T
oen de jonge letterkundige Joep
opgediend, steeds weer een nieuw schijfje.” Leerssen ontvangt op zijn etage in het
Leerssen ooit voor het
voorhof van kasteel Mheer, waar de in Utrecht
stoffige en gedateerde
woonachtige hoogleraar Europese Studies aan
thema nationalisme
de Universiteit van Amsterdam veel weekenden
koos, druiste dat in
doorbrengt. Verwacht geen pracht en praal
tegen elke universitaire
of een hippe loft. Leerssen lijkt vooral lekker
trend. Maar de tijdgeest
te willen leven en werken op deze plek.
veranderde snel. Toen hij
Wetenschappelijke literatuur en Marc Sleens
tien jaar geleden de Spinozapremie won, de meest
Nero-stripalbums liggen vrolijk door elkaar, tot
prestigieuze wetenschapsprijs in Nederland, was
op de tafeltennistafel.
de belangstelling voor nationalisme al groot.
Joep Leerssen (Leiden, 1955) groeide vanaf zijn derde op in Maastricht en Mheer, een
Nu, bij de publicatie van de Encyclopedia of Romantic
dorp in het Heuvelland waar hij nog steeds
Nationalism in Europe, het omvangrijke project
piccolo speelt in de harmonie. Over drie
dat hij met het prijzengeld van 2008, anderhalf
jaar bestaat het gezelschap 200 jaar, het
opleverde: “Romantiek en nationalisme
miljoen euro, tot stand bracht, is die interesse nog
jubileumboek zal worden geschreven door de
waren niet het gevolg van maatschappelijke
verder gegroeid. Leerssen vindt het vooral “enorm
Spinozaprijswinnaar.
veranderingen. Daarvoor plopten ze op te veel en
frustrerend. Iedereen roept: o, wat ben jij met iets
Het gemeenschapsgevoel in Limburg bevalt
Een van de belangrijke inzichten die dat
te verschillende plaatsen vrijwel tegelijkertijd op.
actueels bezig. Dat is leuk voor de publiciteit. Maar
hem. “Misschien bekijk ik het door een roze
Ze waren andersom ook niet per se de uitingen
wat heb je daaraan? Iedereen, die zich uitkleedt in
bril, maar alleen al het dialect roept dat op. Dat
die de veranderingen uitlokten. Je ziet wel hoe
een realityshow, krijgt publiciteit. Nationalisme is
zorgt ervoor dat rangen en standen wegvallen.”
andersoortige, vaak technologische revoluties
een enorm beladen onderwerp, voer voor heftige
Tegelijkertijd hekelt hij de “herprovincialisering”
grote invloed hadden op het ontstaan van het
politieke discussies. Daarbij willen mensen alleen
van Limburg. “Op het gebied van identiteit is
romantisch nationalisme. Nieuwe drukmethodes
maar eenvoudige antwoorden hebben. Die geef
het heel zelfgenoegzaam geworden. In de jaren
die massamedia met een enorm bereik mogelijk
ik niet. Ik kom met complexe verklaringen, laat
zeventig, tachtig gebeurden interessantere
maakten. Het opengaan van kloosterbibliotheken
zien hoe lastig het was. Hoeveel factoren een rol
dingen. Toen schuurde het tussen een
waardoor gespecialiseerde wetenschappers er aan
speelden. Ik denk wel dat ik bepaalde modellen
plaatsjesboekachtige, idyllische uitstraling
de slag konden. De uitvinding van de verftube,
heb ontwikkeld die een grote verklarende kracht
en een totale ontwrichting als gevolg van de
waarna schilders met hun ezel het land op konden.”
hebben. Maar het is geen verhaal dat ik bij De
mijnsluitingen. Dat gaf de Limburgse identiteit
Wereld Draait Door met één grafiekje en een
een heel scherp randje. Dat is weg. Limburgers
weet Leerssen. “Allemaal leuke fondantkleurige
soundbyte van twintig seconden kwijt kan.”
zijn consumenten geworden.”
plaatjes uit de 19e eeuw, Eftelingachtige sprookjes
Toch mengt Leerssen zich af en toe in het actuele
Bij de Encyclopedia of Romantic Nationalism
Zijn project kan “ietwat antiquarisch overkomen”,
van Grimm, symfonieën van Sibelius, dat soort
debat. Afgelopen oktober wond hij zich in een
in Europe had Leerssen oorspronkelijk
dingen. Maar wat ik probeerde in kaart te brengen
opinieartikel nog op over de wijze waarop politici
een boekwerk in zijn hoofd dat alle, over
was het genoom, het DNA van de ideologie die nu de
als Thierry Baudet bij herhaling koketteren met
specialisten in alle hoeken van Europa
politieke werkelijkheid bepaalt.”
extreemrechts om hun opmerkingen daarna
verspreide kennis bij elkaar zou brengen. Het
terug te trekken. In hetzelfde artikel hekelde hij
werd veel meer. Naast twee kloeke delen (ruim
eeuw, het marxisme, het liberalisme en het
een campagneposter van de VVD, ‘In Rotterdam
vier kilo boek) is er een site waar alles te vinden
conservatisme, is het nationalisme de meest
spreken we Nederlands’. “Ik probeer dan de
is met allerhande onderlinge verwijzingen.
succesvolle gebleken, zegt hij. “Je zag het in 1914.
implicaties van zulke uitingen uit te leggen. Dat
“Tien jaar geleden kon ik niet vermoeden welke
De arbeideristische socialisten dachten dat er nooit
is nodig. Maar het gevaar is dat je als kniesoor of
enorme vlucht de digitale media zouden nemen.
een wereldoorlog kon komen, omdat arbeiders
politiek hystericus wordt weggezet. Mensen zien
Dat maakt het ook mogelijk om patronen en
zo solidair met elkaar waren. Toch kropen ze de
het niet of relativeren: ach, toffe jongens, laten
netwerken heel exact in beeld te brengen, zoals
loopgraven in om tegen elkaar te vechten.”
we nu gewoon rustig doen. Ondertussen gaat het
voorheen enkel mogelijk was in economische en
steeds verder: nationalisme wordt als een salami
sociale wetenschappen.”
Van de grote ideologieën van de negentiende
Ruim honderd jaar later leven we in “een soort postideologisch klimaat, waarin die grote doctrines
‘De huidige generatie nationalisten grijpt terug op de jaren vijftig en
zestig. Terug naar een stabiele wereld met de snorrende kachels, een tijd 30
van voor de immigratie en de globalisering.
zuiderlucht 12\2018
2018 in scherven
‘Hoe vaak dat ik de afgelopen jaren ’s ochtends om vier uur wakker werd en dacht: waar ben ik aan begonnen?’ weinig zeggingskracht meer hebben” – behalve het
Het samenstellen van de Encyclopedia of
nationalisme. Dat lijkt springlevend, “omdat het
Romantic Nationalism in Europe was een
een vloeibare, flexibele ideologie is, die met alle
monsterklus. “Hoe vaak ik de afgelopen
winden kan meewaaien. Het nationalisme heeft
jaren ’s ochtends om vier uur wakker werd
veel drastische aardverschuivingen overleefd: twee
en dacht: waar ben ik aan begonnen?
wereldoorlogen, een Koude Oorlog, de opkomst van
Ik was bezig het IJsselmeer leeg te
de computer, de opkomst van de sociale media. Het
scheppen met een theelepeltje. Echt een
nationalisme is eigenlijk een soort meta-ideologie,
ongelofelijke paniek: komt dit ooit af?”
die op andere ideologieën meelift. Iemand
Ja, dus. Intussen begon Leerssen als
kan een nationalistische conservatief zijn, een
samensteller/eindredacteur samen
nationalistische christendemocraat. Daarin schuilt
te vallen met zijn magnum opus. “Je
de grote, gevaarlijke kracht.”
frituurt je hersenen een beetje. Het
O
kortetermijngeheugen gaat achteruit. Ik werd een verstrooide professor. Iemand
pmerkelijk is dat het
die alles kon vertellen over koorzang in
huidige nationalisme
Tallinn, maar niet meer wist welke kleren
minder historistisch is
zijn vrouw gisteren droeg op een feestje.
dan dat van vroeger.
Je wordt monomaan.”
“Balkenende met
Was het dat offer waard? Soms was
zijn pleidooi voor
er de twijfel. “Dan dacht ik: Ben ik de
een VOC-mentaliteit
excuus-Joep? Ik doe het nationalisme
was nog moeiteloos
in mijn eigen reservaat, intussen kan de
te herleiden tot de
rest verder met wat ze echt leuk vinden:
schoolplaten van Isings, het boekje Kun je nog
het Rijksmuseum, het grote erfgoed, het
zingen, zing dan mee en de protestantse cultus
tamboereren op de Nederlandse identiteit.
rond Jan Pieterszoon Coen en De scheepsjongens van
Als ik zeg: jullie zijn bezig met een
Bontekoe. Dat klassieke historisme zie je niet bij
19e-eeuws antwoord op een 21e-eeuws
Wilders of Baudet. Het repertoire van de huidige
probleem, komt dat absoluut niet aan. Bij
generatie grijpt vrijwel altijd terug op de jaren
bepaalde institutionele kringen misschien,
vijftig en zestig. Terug naar een stabiele wereld
maar om nu te zeggen dat je hiermee een
met de snorrende kachels, een tijd van voor de
Robbert Dijkgraaf wordt? Nee.”
immigratie en de globalisering, toen geluk nog
Niet dat hij dat per se wilde, “maar een
heel gewoon was. Wat begon als jeugdsentiment,
beetje invloed zou fijn zijn. Het heeft
wordt nu politiek gebruikt. Tot aan hoogoplopende
waarschijnlijk zijn tijd nodig. Het is niet
debatten over Zwarte Piet.”
zo dat iedereen deze encyclopedie voor
Volgens Leerssen is het nieuwe nationalisme
Sinterklaas krijgt en dat daarna nooit
hedonistisch. “De gedachte dat je je eigen
meer iemand dom zal zijn. Zo werkt
levensvervulling ondergeschikt maakt aan het heil
het niet. Ik hoop wel dat mensen die
van de natie, dat je je leven geeft als soldaat, al
in de toekomst het nationalisme gaan
die corporatistische ideeën zoals je ze hier tot aan
bestuderen dit mee aan boord nemen, en
WOII had, zijn in Amerika nog sterk maar in Europa
dat het over een langere duur een zekere
een stuk minder. Hier heb je Thierry Baudet met
invloed uitoefent. Dat het doorsijpelt
zijn vleugel en zijn vakantiefoto’s. Wat bleef, is het
in het beleid van de premiers van over
demoniseren van vreemdelingen, van de ander.”
honderd jaar, omdat ze deze kennis als
De keerzijde van zo’n op alle mogelijke manieren
bagage hebben meegekregen.”$
te gebruiken ideologie is het gebrek aan samenhang. “Om die reden is het nationalisme ook vele malen effectiever in de oppositie dan in de regering. Waar nationalisten in de regering zitten, doen ze alsof
Hoop Evenmin beantwoord in 2018: waar komt de oververtegenwoordiging van de kunsten in de #MeToo-affaires vandaan? We weten dat er andere omgangsvormen zijn, dat de werkrelaties er intenser en diepgaander zijn, dat het opzoeken en overschrijden van grenzen onderdeel zijn van het metier. Hanno Rauterberg wijdde er in ZL4 het intrigerende essay Geniale monsters aan. Het viel niet mee positie te bepalen in deze draaikolk van machtswellust en hysterie. Tot ik in september in Odapark Venray Women’s Lib Army van Jeanny van Lieshout zag, honderden zorgvuldig aan de muur geprikte vrouwenportretten op A4-formaat. Toen viel ook bij mij het muntje. Zes jaar geleden begon Van Lieshout, als reactie op Gerhard Richters befaamde portretten van historische staatslieden, met het verzamelen en schilderen van alle topvrouwen in haar leven. Haar fluisterstil statement heeft duizend keer meer volume dan het ganse wereldwijde twitterleger. Dit najaar zag ik in het Parktheater in Eindhoven Melk & dadels van Daria BukviĆ, met Soumaya Ahouaoui, Kyra Bououargane, Fadua el Akchaoui en Khadija el Kharraz Alami. Vijf jonge vrouwen die nog even wat kwijt moesten. Mogen zij ook in je nog steeds uitdijende vrouwenleger, Jeanny? Net als Marente de Moor, vanwege haar gloeiende nieuwe roman Foon die me twee weken van de praat hield. En mag ik nog een rekruut voorstellen? Onderga de stem van Digna Janssen op de binnenkort te verschijnen nieuwe cd van Jodymoon, A Love Brand New, en luister hoe ze afsluit. “We gotta shine before we fade away.” Een levensvullende imperatief. Pas als Van Lieshouts vrouwenleger de mannen van de macht overvleugt, is er hoop.
ze in de oppositie zitten. Trump doet nog steeds alsof hij nog president moet worden. Als ze echt verantwoordelijkheid moeten nemen, vertrekken ze. Zoals Boris Johnson toen hij zich moest binden aan het Brexit-voorstel van Theresa May.
Encyclopedia of Romantic Nationalism. Amsterdam University Press, 269 euro. ernie.uva.nl
WIDO SMEETS
⧓ 31
interview
32
zuiderlucht 12\2018
Guido Belcanto in zijn chalet. “In het begin schrok ik soms van mijn eigen serieux en somberheid. Daarom stak ik er af en toe een grap in.� foto Geert Braekers
Guido Belcanto
zuiderlucht 12\2018
HET LEVEN IS GEEN LACHERTJE ⟠
Depressie, misbruik, travestie, een overleden broer en zoete sekszonden, charmezanger Guido Belcanto maakte van zijn levensverhaal een musical. DIETER VAN DEN BERGH zocht de romantische ravijnzanger op.“Ik heb potdomme de kans laten liggen om jong te sterven.” 33
interview
zuiderlucht 12\2018
E
en chalet, midden in de Kempense bossen tussen Turnhout en Antwerpen. ‘Mijn heiligdom’ staat er in sierlijke schrijfletters op de poort. In de schaduw van de naaldbomen
staat een oude Mercedes 240. Binnen, aan een leestafeltje, drukt de enige bewoner zijn sigaret uit in een Ricard-asbak: Guido Belcanto. Lange grijze manen, bakkebaarden, begenadigd liedjesschrijver en gezegend met een van de warmste stemmen van Vlaanderen.
Het chalet is volgestouwd met vintage parafernalia, instrumenten, boeken en vinyl. Op tafel brandt een kaars met daarop een afbeelding van de zanger zelf, als heilige. Daaronder Liefde en Devotie, tevens de titel van zijn laatste plaat. In dit knusse heiligdom geen smartphone, stromend water, regulier toilet of badkamer. Belcanto doucht zich elke dag bij het zwembad een dorp verderop. “Ik heb dit
‘Ik denk dat ik veel geld heb laten liggen, maar authenticiteit en integriteit zijn mij meer waard.’
nodig”, zegt hij met zachte, breekbare stem. “Deze stilte, deze ascese.” Een kunstenaar moet lijden om creatief te kunnen zijn, vindt
verongelukte, speelt hij in Engelstalige bandjes.
Nieuwsblad. “Die laatste zin, mooier compliment
hij, net als de Christussen die her en der in zijn
Pas rond zijn dertigste waagt hij zich aan
kan niet: ‘Extravaganter zal het niet worden in de
huisje in het kruis hangen. “Christus offerde
Nederlandstalig: Zangeres Zonder Naam, André
Vlaamse theaters’.”
zijn leven op voor zijn roeping: de ultieme
Hazes. “Het bleek dat ik mensen kon doen laten
romantische kunstenaar.”
wenen met mijn liedjes.” Belcanto vindt zijn roeping
“Ik ben niet het zonnetje in huis, het leven is geen
Guido Belcanto woonde dertig jaar in
en wordt charmezanger; “een zanger moet trachten
lachertje. Dat is deels door genetische aanleg. Van
Antwerpen, stad van verleidingen, waar hij
de pijn te verzachten” is zijn credo. Hij maakt
mijn moeders kant komen er zelfmoorden voor
bij de zeemanscafés en madammen in het
veertien albums en groeit uit tot een cultfiguur.
en alcoholisme.” Hij heeft veel misère gekend,
Schipperskwartier graag vertier zocht. Maar
Hoewel hij nooit een grote hit scoorde, kent iedere
maar wie het levenslied zingt, moet het ook zelf
ook de stad waar hij claustrofobisch van
Vlaming wel een van zijn liedjes: Op het zeildoek
hebben meegemaakt, vindt hij. “Mijn jeugdjaren
werd. “Ik schreef mijn liedjes jarenlang in de
van de botsauto’s, Plastic rozen verwelken niet, Rosie,
waren niet vrolijk. Ik ben misbruikt toen ik zes,
kroeg, waar ik op mijn gemak kon observeren.
Vlammetjes. Songs vol tristesse én levenslust.
zeven jaar oud was. Een pedofiel die gewoon vrij
Maar ik werd bekender en bekender, kon geen
In Nederland wordt hij nauwelijks begrepen.
los liep. Dat heeft een schaduw op mijn jeugd
voet meer verzetten zonder dat mensen me
“Sommigen noemen het camp, maar het komt recht
geworpen. Pas toen ik bijna twintig was, ben ik daar
met rust lieten. De eenzaamheid hier is soms
uit mijn hart. Natuurlijk, een zekere ironie is mij
overheen gekomen. Zo’n trauma…, god, dát heeft
beklemmend, maar ook heilzaam.”
niet vreemd. In het begin schrok ik soms van mijn
wat teweeg gebracht. Ik heb jaren later nog vier
eigen serieux en somberheid. Daarom stak ik er af
jaar in een zware depressie gezeten. Ook niet niks
in Turnhout, opgegroeid in Wortel, waar zijn
en toe een grap in. Mijn eerste single gaat over een
hoor. Het moeilijkste van een depressie is dat je op
ouders een café hadden naast de kerk, ‘In de
zelfmoord, maar aan het einde zit een kwinkslag
weinig medeleven hoeft te rekenen. Je zit niet in
verzekering tegen de dorst’. Eind jaren vijftig
om het niet te zwaar te maken. Toen ik dat voor het
een rolstoel, dus sommigen geloven het niet. Maar
verhuist het gezin naar Turnhout. Vader vindt
eerst speelde, schoot de zaal in de lach. Dat had ik
eigenlijk praat ik hier niet graag over.”
emplooi op de papierfabriek, Guido wordt
zo ook weer niet bedoeld, ik ben geen clown.”
Eerder dit jaar werd hij 65: Guido Versmissen
bij de Jezuïeten op college gestopt. Perfecte
Nu is er een musical over zijn leven, De zoete smaak
Liever praat hij - fervent fietser – bijvoorbeeld over wielrennen. Belcanto heeft zijn eigen koers,
voedingsbodem voor een artiest, zegt hij. “Ik
der zonde. Met in de hoofdrol de zanger zelf. En dat
de populaire Belcanto Classic, in het Limburgse
had een enorme drive om te rebelleren.”
bevalt. “Ik wist niet dat ik kon acteren.” Belcanto
heuvelland, eind augustus. “Daar leef ik naar toe, en
toont trots een viersterrenrecensie, geknipt uit Het
hang daarna mijn koersfiets aan de paal.” Ooit kreeg
Met zijn broer Dirk, die in 2008
34
De zoete smaak der zonde is geen hoera-verhaal.
zuiderlucht 12\2018
2018 in scherven
‘Een meisje dat niet van Elvis houdt, komt mijn bed niet in.’ hij die - een Bianchi - van zijn jong gestorven held
onkuis. Een enorm taboe. Maar ik heb
Marco Pantani, in ruil voor een cd en een lied, een
het ruimschoots ingehaald. Ik ben bijna
loflied. Hij pakt zijn gitaar en zet het romantische
fundamentalistisch rooms-katholiek
Ti amo van Umberto Tozzi in. “Ik heb er een eigen
opgevoed, met een enorm zondebesef. We
tekst op gemaakt. Een ode van een troubadour
gingen constant ter biecht, waren enorm
die zingt aan het hof van de koning. Ik had met
godvrezend. In Wortel had de pastoor het
Marco te doen, voelde me verwant, zijn problemen,
hoogste aanzien. Van Gina Divina had hij
kwetsbaarheid, gevoeligheid. Pantani was eigenlijk
een hartverzakking gekregen.” Gina Divina is zijn vrouwelijke alter
een kunstenaar.” Echte kunstenaars, die doen geen concessies.
ego, de vamp waar hij in 1999 mee naar
Dus ook voor Belcanto geen jolige tv-optredens
buiten kwam. “Met Gina heb ik mijn ruiten
of reclame, geen liedjes in opdracht. “Daar ben ik
ingegooid. Mensen begrepen het niet – “D’n
verdomd fier op. Ik denk dat ik veel geld heb laten
Guido, dat was toch juist een macho?”.
liggen, maar authenticiteit en integriteit zijn mij
En de media zagen me na die outing
meer waard. Je bent origineel of je bent het niet,
als een freak. Het heeft jaren geduurd
begrijpt u mij? Je kunt niet probéren om origineel te
voor die schade hersteld was.” Gina zit
zijn. Ik hoef geen moeite te doen om flamboyant te
weer opgesloten in de kast, al komt ze er
zijn. Ik wil als artiest de wereld verfraaien. Daarom
thuis soms nog eventjes uit. “Ik ben een
rij ik niet in een Toyota of Mazda, maar in een oude
travestiet, maar heb mijn punt gemaakt.”
Mercedes. Ik schep er ook een heimelijk genoegen
“My wild days are over, I´m afraid”,
in om een beetje controversieel te zijn. Het is nooit
zegt de zanger met gevoel voor ironische
mijn ambitie geweest om een ideale schoonzoon te
V
pathetiek. Hoewel, soms kan het nog wel ’s
zijn, integendeel.”
tekeer gaan in zijn afgelegen chaletje. “Als er een meisje op bezoek is, en ik een stuk in mijn kraag gezopen heb. Dan gaan we
an geen van zijn liedjes
dansen en... Maar nee, als ik op de oude
heeft hij spijt. “Er zit
manier - snel leven, jong sterven - was door
geen shit tussen. Elke
blijven gaan, was ik er niet meer geweest.
song had een gegronde
Ik heb potdomme de kans laten liggen
reden om geschreven te
om jong te sterven. Als je op een gegeven
worden en is nog steeds
moment vijftig bent, ben je te oud om
verdedigbaar.” Het enige
jong te sterven. Laat me nu maar zo oud
waar zijn tenen soms
mogelijk worden. Wel vraag ik me vaak af
nog van krommen is het
of ik relevant ga blijven. Het schrijven gaat
album Plastic rozen verwelken niet. “Henny Vrienten
me steeds moeilijker af. Gelukkig heb ik me
was de producer. Hij vond het niet snel goed. Ik was
al redelijk onsterfelijk gemaakt.”
niet op mijn gemak, dat hoor je.” Qua thematiek bleef hij zijn eerste plaat trouw.
Hoe gaat het nu met de liefde? “Ik heb al een tijdje geen lief. Ik kan zo meteen nog
Rauw Het gaat slecht met de literatuur, zeggen ze. En ook ik moet bekennen dat me dit jaar niet per se een briljante roman is bijgebleven, maar wel enkele theaterstukken. Sterker nog, zelden ben ik zo weggeblazen door een nieuwe stem als door de Zwitser Milo Rau. Het begon stiekem al in 2017, met zijn Five Easy Pieces, een angstaanjagende re-enactment van de zaak-Dutroux. De onvolprezen Peter Seynaeve speelt een interviewer die, terwijl hij met een handcamera inzoomt op de kindergezichten, genadeloos objectief naar hun ervaringen met het monster peilt. Precies door de combinatie van die koude, empathieloze toon, wars van alle sensatiezucht, en de onwilligheid van de getraumatiseerde kinderen, slaagt Rau erin om te doen wat in deze tijden voor de wereldwijze dertiger onmogelijk lijkt geworden: choqueren. Als de immer lijzige Seynaeve op een bepaald moment bij een meisje van acht blijft aandringen dat ze, om de herinnering weer vers te maken, voor het interview haar kleren moet uitdoen, zit je als toeschouwer ongemakkelijk op je pluchen stoeltje te wriemelen. Gaat ze zich echt uitkleden? Mag dit wel? Ondertussen blijft de camera ongenadig inzoomen op haar kindergezichtje. Eenzelfde ervaring had ik bij La reprise. Rau reconstrueert er tot in de vernederendste details de homofobe moord op een Afghaanse vluchteling in Luik. Onze tijd zit vol moderne mythes, en ze zijn bijna allemaal gruwelijk van aard. We staan erbij en kijken ernaar. Catharsis in 2018, ik wist niet meer dat het kon.
“Gerard Reve zei ooit: elke schrijver heeft maar één
een meisje in huis hebben hoor, ik hoef
thema. Mijn werk borduurt ook al dertig jaar voort
maar te bellen. Maar dat is iets anders
op hetzelfde: het gebroken hart. Ik had Reve graag
dan echte liefde. Het enige dat ik nu nog
mijn liedjes opgestuurd om te vragen naar zijn
echt wens, is dat ik nog één keer verliefd
mening. Spijt dat ik dat nooit gedaan heb. Er zijn
word. Tot over mijn oren. En dat ik met
raakvlakken. Hij de grote volksschrijver, ik de grote
zo iemand mijn leven kan delen. Hier?
volkszanger. Vanuit begrijpelijke taal werken, niet
Natuurlijk niet, een latrelatie. Ze moet wel
YANNICK DANGRE
vanuit een ivoren toren. Natuurlijk, ik ben óók een
van Elvis houden. Een meisje dat niet van
intellectueel.”
Elvis houdt, komt mijn bed niet in.” $
⧓
Terug naar de zoete zonden. Seks, drugs, rock-’nroll? “Ja, in mijn Antwerpse tijd is dat nogal uit de hand gelopen. Tot mijn veertigste kon ik vanwege plankenkoorts het podium niet op zonder joint, en ik heb een tijdje gesnoven. Maar het was vooral de drank, wow… Bij zonde denk ik trouwens
De zoete smaak der zonde, met o.a. Guido Belcanto. Tournee (o.a.): 1/12 in Beveren, 8/12 in Lier, 20/12 in Hasselt, 21/12 in Scherpenheuvel.
vooral aan onkuisheid. Alle seks was thuis vroeger
35
LUXE?
VERANDERENDE VERLANGENS
Exclusieve kerstbrunch Tweede Kerstdag
Inclusief toegang voor Cube
Info & tickets cubedesignmuseum.nl
gesubsidieerd door de Provincie Limbur g
zuiderlucht 12\2018
daria
Tovenaarsleerling
D
‘Als uit die bron niets stroomt, heb ik precies niks aan mijn ambitie, technische vaardigheden, leiderschapskwaliteiten of goede smaak.’
e vraag die me door journalisten waarschijnlijk het vaakst wordt gesteld is: “Waar haal je je inspiratie vandaan?” Die vraag voelt een beetje als hoe ik me de kus van een Dementor voorstel waarmee hij je ziel uit je lichaam zuigt. Het is de vraag waarmee de journalist een stukje van je magische krachten hoopt te ontrafelen en zo inzichtelijk te maken voor alle dreuzels (ik hou al op). Maar het voelt verlammend. Het voelt privé. Het voelt alsof iemand aan je vraagt of hij je mag filmen terwijl je zit te kakken. En altijd zie je die twinkeling in zijn of haar ogen, die hoop op een geniaal antwoord, terwijl je vaak uitgerekend diezelfde dag van ellende niet meer weet waar je het zoeken moet, om vervolgens te antwoorden met de ultieme dooddoener: “Ehm… ik raak geïnspireerd door het leven zelf.” Teleurgestelde journalist. Balende kunstenaar. Hoe leg je iemand uit dat een idee je soms overvalt terwijl je de waterkoker aan het schoonmaken bent, zonder dat je erom gevraagd hebt? Of dat je soms een nacht lang met je hoofd tegen het einde van een verhaal aan bonkt om de volgende ochtend alsnog zonder oplossing wakker te worden? En hoe leg ik uit dat ik eens in de zoveel tijd een tinteling achter in mijn nek voel die zich razendsnel door mijn hele lijf verspreidt voordat het mijn hersens raakt, mijn ogen scherpt, en het lijkt alsof ik dingen zie die ik nooit eerder zag? Inspiratie dwing je niet zomaar af, de muzen bepalen zelf wanneer ze hun hand op je schouder leggen. Daarom lijkt het me beter als ik hun gunst niet verspeel door in de Volkskrant te roepen dat een strandwandelingetje de klus wel klaart. Don’t disrespect the muses, zal ik maar zeggen. Je weet nooit wanneer ze hun boeltje pakken en je met een leeg blad achterlaten. Brrr. Die gevoeligheid rondom inspiratie lijkt wellicht wat overtrokken, maar in mijn werk is het alles wat ik heb. Het is mijn bron. En als uit die bron niets stroomt, heb ik precies niks aan mijn ambitie, technische vaardigheden, leiderschapskwaliteiten of goede smaak. Zonder inspiratie komt er voorstelling noch column. Daarom koester ik het zo. Één van de beste boeken die ik heb gelezen over dit onderwerp is Big Magic van Elizabeth Gilbert, die u waarschijnlijk wel kent van haar wereldwijde bestseller Eten, bidden en beminnen. Het is een dun maar waardevol boekje dat ik iedereen zou aanraden die op wat voor manier dan ook creatief bezig is. Het motto van het boek is meteen raak: V: Wat is creativiteit? A: De relatie tussen een mens en het mysterie van de inspiratie. Gilbert benadert de schoonheid en ingewikkeldheid van dit mysterie op een spirituele manier zonder zweverig te worden. Ze deelt enkele waardevolle lessen over hoe je de angsten die bij een creatief proces komen kijken (“wat als niemand mijn Harry Potterreferenties begrijpt”, etc) een plek kunt geven en hoe je open blijft staan voor nieuwe ideeën. Bovendien maakt Gilbert korte metten met het romantische westerse idee dat goede kunst niet kan bestaan zonder er eerst gruwelijk voor te moeten lijden. Dat is erg bevrijdend om te lezen. Terwijl ik zojuist op zoek was naar informatie over Gilbert zag ik toevallig dat ze op de dag nauwkeurig twintig jaar ouder is dan ik. Hopelijk ben ik tegen de tijd dat ik 49 ben net zo inspirerend als zij, én zeker van het feit dat muzen een mens niet zomaar verlaten. DARIA BUKVIĆ
37
post zl
zuiderlucht 12\2018
kwestie van perspectief
L
aten we het hebben over de man/vrouw-kwestie buiten de #MeToo-hysterie van alledag. Vakblad De Architect had vorige maand een bijeenkomst georganiseerd met als thema De kracht van de hedendaagse architectuur. Toevallig had ik net een een rondleiding in het Factoriumgebouw in Tilburg achter de rug, ontworpen door Dorte Kristensen van Atelier Pro. Op haar site had ik daarna gecheckt welke andere mooie gebouwen van haar hand zijn. Een naam om te onthouden, dacht ik nog. Ik keek op de sprekerslijst van de Architect-bijeenkomst of haar naam er wellicht bij stond. Helaas. Kan gebeuren, dacht ik nog, architecten zijn in het algemeen drukdrukdruk. Maar terwijl ik de sprekerslijst scande, viel me op dat er zo weinig… wat heet: dat er geen enkele vrouw op stond. Vreemd, zelfs Ivo Niehe heeft er, gezien zijn tv-item over Francine Houben, weet van dat ook vrouwelijke Nederlandse architecten tot ver over de grenzen naam maken. Hoe het zij, de Roam Foundation van Christine de Baan sprong op de barricaden en programmeerde een dag eerder dan de Architect-meeting een bijeenkomst met als titel The Next Power of Dutch Architecture: A Change of Perspective. Bij de veertien vrouwelijke sprekers overigens geen Dorte Kristensen. Ze was die dag vast drukdrukdruk. Jammer, ik had graag haar visie gehoord op de gespreksthema’s van die dag. Hoe overleven we, als mensheid en als planeet, in de komende eeuwen? Wat is daarvoor nodig? En wat kunnen architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur daaraan bijdragen? Er zijn weinig disciplines waar dezer dagen de genderkwestie niet aan de orde wordt gesteld. In Wij, de mens van Frank Westerman lees ik hoe de paleoantropologie, de wondere wereld van de schedeldelvers, jarenlang is beheerst door mannen. In het gunstigste geval mochten de echtgenotes van de bollebozen hun manuscripten uittikken. Die mannenclub, constateert Westerman, is aan het afbrokkelen. Er blijken ook vrouwen te bestaan die het vak meester zijn. Maar het gaat langzaam. In 2003 wordt op het Indonesische eiland Flores een oermens opgegraven van amper een meter hoog. Hoewel overduidelijk een vrouw wordt ‘Flo’ op de eerste tekening weergegeven als een mannetje met korte benen en een piemel. Kennelijk was de oermens een ‘hij’, constateert Westerman, zoals God een baard had. In 2009 ontwikkelde de paleoneurologe Dean Falk een visie over wat de mens tot mens maakt. Neem nou de taal. De klassieke, door mannen ontwikkelde theorie over de oorsprong van de taal is dat de mannen die nodig hadden om te communiceren tijdens de jacht. Falk ziet dat anders. Zij denkt dat we ons taalvermogen danken aan babygehuil. Toen de eerste mensen rechtop gingen lopen, konden de zuigelingen zich niet meer vastklampen aan de moeder en begonnen ze te krijsen om aan melk te komen - wat ze nog steeds doen, trouwens. De moeders trachtten hen, ook nog steeds, te sussen met geneurie, spraak en zang: rijmpjes, wiegeliedjes, sprookjes. Behalve de taal vond hier ook de verbeelding haar oorsprong, de verbeelding die ons zo veel moois heeft gebracht. Zoals de architectuur. Wat de mannelijke schedelgravers vonden van de nieuwe taaltheorie? Een typisch vrouwelijk discours.
<Op de eerste tekening wordt ‘Flo’ weergegeven als een mannetje met korte benen en een piemel.>
Blendr & Filtr STEMMEN JA/NEE _ “Met als opmerkelijk resultaat onder meer: gewone mensen worden steevast genaaid, bedrijven krijgen steevast meer dan ze was beloofd.” Columniste Sheila Sitalsing over het proefschrift van Wilmar Bolhuis over dertig jaar verkiezingsbeloften.
GEEN GEKLOOI _ “Tijdens mijn lezing zat er niemand op zijn telefoon te klooien, na afloop stelden de leerlingen slimme vragen. Een goede school, realiseerde ik me eens te meer, is de enige duurzame remedie tegen de kwalen van deze tijd die manipulatie en desinformatie heten, slechts bedoeld om volgzame consumenten van producten en ideeën te kweken.” Schrijver Tommy Wieringa gaf een lezing op een middelbare school in Brugge.
DENKENDE BACTERIËN _ “Het is iets heel menselijks om betekenis te willen geven. Dat is ook bijzonder en leuk aan mensen, maar het is niet essentieel voor het leven. Bacteriën denken niet diep over de zin van het leven na.” Celbiologe Anna Akhmanova over de menselijke hybris.
PIJN IS FIJN
_ “Lekker lijden en medelijden, dat is de trend.
Het heeft iets zelfgenoegzaams. Iets van: wij schrijvers zien het net even beter dan jullie, en dus zullen we het jullie wel eens even extra inpeperen. Wen er maar vast aan.” Schrijver-recensent Kees ’t Hart over de oprukkende trend in kunst en literatuur over het lijden van de mens.
INJECTIES VOOR DE HAPPY FEW _ “De vrije markt is alleen vrij voor wie zich dat kan veroorloven.” Columniste Asha ten Broeke over het voor 90 euro beschikbare vaccin tegen meningokokken, waar officieel een tekort aan is.
LEKKER, DIE ONDERDRUKKING _ “Zoals Huxley het zag, zullen de mensen uiteindelijk hun onderdrukking omarmen door de technologieën te omarmen die hun capaciteiten om te denken onderuithalen.” Andrew Keen, de Antichrist van Silicon Valley, citeert Neil Postman die in 1985 George Orwell citeerde over Aldous Huxley.
HET FIJNE VAN AUSCHWITZ _ “Ik ben een roman over Auschwitz aan het schrijven en ik voel me fantastisch.” Marion Pauw legt uit dat schrijven het allerliefste is wat ze doet.
JE STAANDE HOUDEN _ “Je zoekt in je leven allemaal een manier om je staande te houden, onbewust denk ik, en dat kan zó in je leven groeien dat het je belemmert open te gaan.” Cabaretier Paul van Vliet wil niet in het harnas sterven.
WIDO SMEETS
zuiderlucht 12\2018
2018 in scherven
colofon Zuiderlucht is een onafhankelijk maandblad met een oplage van 20.000. Zuiderlucht is een uitgave van Bodosz, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Nederland en
Boeken top 10
Vlaanderen. Digitaal: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via zuiderlucht.eu /nieuwsbrief
1 — Annet Schaap Lampje (-)
2 — Ottolenghi Simpel (4)
3 — Lucinda Riley De zeven zussen (2)
4 — Marcel Haenen De bokser (-)
5 — Soren Sveistrup Oktober (-)
6 — Yuval Noah Harari Sapiens (5)
7 — Bart Moeyaert Tegenwoordig heet iedereen Sorry (-)
Begunstigers krijgen ZL voor 59 euro per jaar thuisbezorgd. U kunt begunstiger worden via zuiderlucht.eu/begunstigers Adres: Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets
8 — Nelleke Noordervliet
0031 43 350 05 91
Altijd roomboter (-)
0031 6 53 338 905
9 — Jan Brokken De rechtvaardigen (-)
10 — Lieve Joris Terug naar Neerpelt (-)
I
n Die Zeit beschrijft Matthias Ehlert dat hij van jongs af aan een gemotiveerd lezer is. Lezen deed hem allerwegen goed. “Meestal was ik erna slimmer en voelde me beter onderhouden dan in een gesprek met mijn lieve medemensen.” Inmiddels, jaren ouder en wijzer, ligt zijn boekenconsumptie ondanks smartphone, kinderen en Netflix nog steeds op drie boeken per week. Hoe hij dat klaarspeelt, willen zijn vrienden weten. Simpel, zegt hij, door de meeste boeken niet uit te lezen. Behalve lezen zijn er namelijk nog heel veel andere interessante zaken om je in te verdiepen, schrijft Ehlert. En dan is er nog de hoofschuldige aan zowat alle hedendaagse malheur: het internet. “Mijn Tindergedrag ten opzichte van de literatuur, mijn angst voor auteursbinding en mijn boekenpromiscuïteit, het is allemaal de schuld van de digitale revolutie.” Verspil je tijd door een boek maar half te lezen, of verspil je juist tijd door tegen beter weten in door te lezen tot het bittere einde? Het laatste, meent Ehlert. Omdat een mensenleven te kort is om alle belangrijke en te gekke boeken uit te lezen, kun je beter zoveel mogelijk boeken leren kennen door ze dicht te slaan voor je ze uit hebt. (WS)
w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 6 54966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu Commercie: Karin Winkelmolen 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Twan van den Brand, Daria Bukvić, Mark Cloostermans, Yannick Dangre, AHJ Dautzenberg, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Emile Hollman, Rowland Jones, Ben van Melick, Cyrille Offermans, Adrienne Peters, Aya Sabi, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Richard Stark, Paul van der Steen, Mark van de Voort, Leon Verdonschot, Anneke van Wolfswinkel, Patrick
Spelende mens De dood van een leeftijdgenoot maakt vaak meer indruk dan andere overlijdens. Trompettist Roy Hargrove was net als ik van het bouwjaar 1969. We scheelden anderhalve maand. Toen ik als tiener de jazz, soul en funk begon te verkennen, stond hij al op de festivals die ik bezocht. Zijn houding zou altijd dezelfde blijven. Die van het jongetje met de bal onder de arm dat zich op elk trapveldje meldde met de vraag of hij mee mocht doen. Als de Texaan geprogrammeerd stond op North Sea Jazz, kon je er donder op zeggen dat hij nog bij minstens vijf andere concerten opdook op het podium. Bij de jamsessions na afloop in hotels in de buurt deed hij als laatste het licht uit. ‘Muziek maken’ in de ware zin van het woord, ter plekke, was het hoogste genot. “Geef me een didgeridoo of een kazoo en ik doe er ook wat mee”, zei Hargrove. “Ik hou gewoon van muziek maken. Het format maakt me niet uit.” Over genregrenzen heengaan, even gemakkelijk matchen met Sonny Rollins en Jimmy Smith als met D’Angelo of Erykah Badu, vergde wel bagage. Je moest, zei hij in een interview dat ik vier jaar geleden met hem had, de geschiedenis en de standards kennen, maar vooral “het weefsel van de muziek” begrijpen. Hargrove stierf op 2 november. Je mag hopen dat zijn geest voortleeft in de muziek en andere kunstdisciplines. Aan gespeelde ernst is daar geen gebrek. Ernst bij het spelen, écht spelen, is schaars.
van IJzendoorn (Londen). Tekstcorrectie: Anna Peeters Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus
PAUL VAN DER STEEN
⧓
Druk: RBD Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675
Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van
Distributie:
de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers
Ursem Koeriers Venlo
(Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van
—
Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).
ISSN: 1875-7146
39
Cultuur door De Domijnen Laat u verrassen door bijzondere exposities en voorstellingen www.dedomijnen.nl
de salon Expositie
16 dec t/m 27 jan locatie: Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst Ligne 5 Sittard
de notenkraker Charkov Staats Ballet Theater
vr 21 dec | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
Wien bleibt Wien Weihnachten in Wien
met Wilma Bierens en Sef Thissen
zo 30 dec | 14.30 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst Ligne 5, Sittard
Schouwburg De Domijnen
Mgr. Claessensstr. 2, Sittard 046 4524400