ZL2

zuiderlucht

12 jaargang • 2/2018

maandblad voor kunst en cultuur

e

2

Onder schrijvers voelt Aya Sabi zich welkom Met Noël Loozen op 'n zachte achterband Het menselijk ras volgens Oliviero Toscani Daria Bukvić geeft Othello kleur Pissen op het podium met Martijn Crins

U

euwe i n t he oven eindh

Van Eyck

Academieplein 1 6211 KM Maastricht, NL www.janvaneyck.nl

Jessica Segall, un-common intimacy (Tiger Touch) 2017, performance still

Van Eyck Meervoudig instituut voor beeldende kunst, ontwerp en reflectie

opEn studios Alle studio’s, tentoonstellingsruimtes, Labs, tuinen en tussen­ ruimtes in en rond de Van Eyck staan weer open voor het publiek.

De deelnemende kunstenaars, ontwerpers, architecten, curatoren, dichters en schrijvers tonen hun artistiek onderzoek en samenwerkingsprojecten die voortvloeien uit hun werkperiode aan de Van Eyck.

9 & 10 maart 2018 WELKOM: Vrijdag 9 maart 17.00 – 19.00 uur: feestelijke opening Zaterdag 10 maart 10.00 – 17.00 uur

Cultuur door De Domijnen Laat u verrassen door bijzondere exposities en voorstellingen www.dedomijnen.nl

museumconcert in samenwerking met het Nationaal Muziekinstrumentenfonds

zo 25 feb | 11.30 uur

na afloop is de expositie de Hollandse Savanne te bezoeken

locatie: Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst Ligne 5 Sittard

the best of IDFA on tour Een selectie van het afgelopen festival met 4 speciale documentaires

zo 25 feb | 13.30 uur

programma + pauze ca. 5 uur incl. soep en broodjes locatie: Filmhuis De Domijnen Ligne 3 Sittard

gandini juggling / plastic boom Water on Mars

do 1 mrt | 20.00 uur locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessensstraat 2 Sittard

Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst

Ligne 5, Sittard

Schouwburg De Domijnen

Mgr. Claessensstr. 2, Sittard 046 4524400

Filmhuis De Domijnen Ligne 3, Sittard 088 5995533

inhoud

zuiderlucht 2\2018

affaires 7 editorial – Aya en Daria

12 Op 'n zachte achterband bij Noël Filmer/fotograaf en nostalgicus Noël Loozen valt op met zijn tragikomische werk. FONS GERAETS

“Mijn huid kleurt naar zand, mijn ogen naar hout,

sprak met hem. “Een fanfare vind ik fascinerend.

mijn haar naar nacht, aan de oevers van de Maas

Ook in grafisch opzicht: kleurspektakel dat geluid

vond ik het leven, terwijl mijn grootvader zijn

maakt.”

leven 3000 kilometer zuidwaarts achterliet.”

16 in beeld – Het menselijke ras

books 8 Onder schrijvers voel ik me welkom

“Twintig jaar later is Oliviero Toscani van schreeuwer tot fluisteraar geworden. Met zijn wereldwijde project Razza humana is hij nu in La Cité Miroir in Luik neergestreken.”

Met haar 22 jaar is Aya Sabi een BV, een Bekende Vlaming – met Nederlands paspoort. WIDO SMEETS wilde weten hoe ze activisme en literatuur gescheiden houdt. “Onder schrijvers voel ik me altijd welkom.”

culture

18 Een liefdevolle klap op de bek Daria Bukvić heeft een tomeloze drang om het onrecht in de wereld op de planken te brengen, ziet ADRIENNE PETERS. Haar ervaringen als vluchtelingenkind zijn daarbij medebepalend.

“Ja, er is heel veel woede in mij.”

11 ptmy – De woede van Henry Rollins 21 ben van melick – Huid na

Cover: Aya Sabi. foto Perry Schrijvers. Zie pagina 18

4

“Ik denk dat iedereen die er bij was zich vooral die

“Geen ontkomen aan, geen uitknop te ontdekken.

rug herinnert. Search & Destroy op zijn bovenrug,

Geen troost, geen schoonheid, geen inzicht. Ja, wel

en daaronder een enorme zon. Met een gezicht

geluid, ’n glimp van poëzie, muziek die bevrijdt uit

erin. Een boos gezicht. ”

de hopeloosheid.”

zuiderlucht 2\2018

design 22 De bekering van de betonhaters

inhoud

30 Blendr & Filtr “Er is helemaal niks leuks aan op nos.nl kijken of door Instagram scrollen, maar toch doe ik het de

De universiteitsbibliotheek in Louvain-la-Neuve is

hele dag. Er is een prikkeltje in je hoofd waardoor

nu een museum én een indrukwekkend toonbeeld

je er steeds naar grijpt.”

van het brutalisme. ANNEKE VAN WOLFSWINKEL aaide de muren en trof een vrolijk stemmend rariteitenkabinet aan.

30 De voorkeur van Martijn Crins Martijn Crins is acteur en frontman van Fake Billy

26 Spannendste meisje van de klas?

Van stilgevallen provincieplaats tot hippe techen designstad: Eindhoven wordt met de dag leuker. Toch? Tijdens een stads­wandeling tekent THOMAS SNOEIJS de gemengde gevoelens over het nieuwe Eindhoven op.

& The False Prophets. “Ik zou dus heel graag met een kuttige coverband een hele avond Oasis zingen in een dorpscafé.”

31 ZL Boekentop10 “Ergens op internet lazen we dat Tommy Wieringa, op tournee met De heilige Rita, in het literair café van Woerden was opgedoken.”

edits 25 post zl – Feit en fantasie “Een bibberende handtekening onder een geboorte­akte. Een oorlogsdagboek. Bedrijfs­notulen met uitgescheurde pagina’s. Een bezoek aan naziBerlijn. Brieven van een Italiaanse vrijer.”

5

Seite 1

e!

20.02.–25.03.

2018

schrit_tmacher www.schrittmacherfestival.nl

Eine Veranstaltung von | Een evenement van

oo

ver r advi eze ijk nv

ste n

un rk

f ie

ss

e

s

g

papier en digit aa es ( l) zin ga

pe

ie rat

f verrijke n

m

ix

aren coöpe er v r a t co ö

d

Bodosz

m a

end verheld s s lo g media master er p cl a o in

ren va ement

ankelijk toeg d chering projectm er n e det a an a

toega n rend de he vormgeving idee ke ë n e li el grafisc n

e

s s e nd opullto uur catalog ve d c ust n n st e ek r h

journalistieke p ro ten j e c te n

www.schrittmacherfestival.de

pany e Com any c n a D p Faced k Com GB 2 hael Clar ic roup GB M T1 nce G a D D N N NL ERBA apsus RUBB L nelle CDN ompagnie irginie Bru F C any nie V rt mpag nce Comp System A o C l a N a D c D i e C d in Yu r / Ra HN Y y Kueble C / A S a U Sh ans CDN adod NL D Stilte chap e ezels NL D LY Dansg AL NL S astricht YA nea Ma ater A ntemporá e h t s Co an ny NL D fos Danza as Compa l l e y a D S n érez- er Compa MEX nia P t a h T c MEX ofesh She hute Libre H C e i L I n i GB/ mpag kaou F Co arbi Cher ce / Sidi L weet Dan S CHN B/GB/ IL Bitter sbort ay eatre NL/ Liat W Dance Th ix hoen GB P

© Shay Kuebler / Radical System Art „Telemetry” / Photo: David Cooper | Gestaltung / ontwerp: DDT2w

13:01 Uhr

jk

nc just d a

15.01.2018

ep nc co

schrit_t_18_ad_zl_228x160

ideeën concepten journalistieke producties bodosz.nl

editorial

zuiderlucht 2\2018

Groeten van Aya en Daria

“M

ijn huid kleurt naar zand, mijn ogen naar hout, mijn haar naar nacht, aan de oevers van de Maas vond ik het leven, terwijl mijn grootvader zijn leven drieduizend kilometer zuidwaarts achterliet in het land van verkruimelde dromen en verdwenen munten”, schreef Aya Sabi bijna een jaar geleden in een open brief in De Morgen. Aya Sabi (1995) zette afgelopen najaar haar studie biomedische wetenschap even on hold voor de campagne van haar literaire debuut Verkruimeld land.

Ze is geboren in Roermond en verhuisde op haar dertiende met haar ouders naar Genk.

Een cultuurshock. De feeërieke wereld van haar jeugd was in één klap voorbij.

Om de nieuwe werkelijkheid het hoofd te kunnen bieden begon ze te schrijven. Aya Sabi wil het onrecht bestrijden en de wereld veranderen, met haar studie en met haar teksten - ze is verder columniste en bij tijden erg actief op de sociale media. Tot woede van bijvoorbeeld staatssecretaris The Francken (N-VA, integratie).

In Verkruimeld land staan geen klinkende stellingnames of uithalen naar de actualiteit.

Het is een poëtisch boek - het engagement zindert tussen de regels. In de literatuur voelt Aya Sabi zich welkom, over de wereld daarbuiten is ze vaak boos en onzeker. Klagen daarover doet ze niet. “Onzekerheid is goed is omdat je dan nog meer van jezelf gaat geven.”

Een kunstenares die haar engagement scheller laat klinken dan de pastelkeurige tonen van Aya Sabi is de regisseuse Daria Bukvić (1989). Ook zij groeide op in Roermond, de omstandigheden waren hier minder feeëriek. Ze belandde in het vluchtelingenopvangcentrum op het oude kazerneterrein. “Een getraumatiseerd speelparadijs”, noemt ze het.

Anders dan Aya voelde ze zich niet welkom.

Hoe ze dat op de planken uitdrukt, kunt u gaan zien in haar bewerking van Shakespeares Othello waarmee Het Nationale Theater nu door het land trekt - maar niet door Limburg.

Vijf speelplekken in Noord-Brabant, geen enkele in Limburg, waar Daria Bukvić als regisseur werd opgeleid.

Aya en Daria geven kleur aan een nummer dat van begin tot eind in vlam staat. Van de dekselse filmmaker Noël Loozen en de herontdekte schoonheid van beton tot de stadswandeling door ontwerpersstad Eindhoven en de podiumpissende acteur, zanger en duizendpoot Martijn Crins. Waarbij we kunnen vaststellen dat zowel de eerste als de laatste lijken te worden gestuurd door een vorm van prettig absurdisme.

50 jaar Arthouse films in Heerlen

24 februari – 14:00 u.

Film: ‘Les uns et les autres’ – 19:00 u.

Talkshow Royal Theater Heerlen

F I LMH UI SDESPIEGEL.NL

JAAR 1968 ARTHOUSE 2018 FILM HEERLEN

Josephskerkplein Weert

Vijf speelplekken in Noord-

Brabant, geen enkele in Limburg, waar Daria Bukvic als regisseur werd opgerleid.

WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu

7

affaires

8

zuiderlucht 2\2018

Aya Sabi: “Nederlanders kunnen scherp zijn en direct, in België kom ik daardoor wel eens in de problemen.” foto Debby Termonia

zuiderlucht 2\2018

affaires

Ze schrijft columns, roert zich op de sociale media, maakt ruzie met de politiek en debuteert met Verkruimeld leven. Met haar 22 jaar is Aya Sabi een BV, een Bekende Vlaming – met Nederlands paspoort.

WIDO SMEETS wilde weten hoe ze activisme en literatuur gescheiden houdt. “Een geloof kan ook bestaan uit losse ideeën.”

O

p haar dertiende wist Aya Sabi dat ze

van Roermond naar Genk. Nog steeds is Roermond

licht heel snel uitdoen als iemand de trap opkwam.

schrijfster wilde worden. “Dat helpt

in haar herinnering “één mythisch sprookjesbos”.

Mijn ouders speelden dat ze boos waren; in

om er sneller te geraken”, zegt ze negen

Ze zat op de Vincent van Goghschool in de wijk

gezelschap waren ze juist erg trots: ‘Aya, die leest

jaar later, haar debuut Verkruimeld land

Donderberg, een volksbuurt met veel verschillende

zo veel…’ Nu hebben ze er moeite mee dat ik een

ligt voor ons op tafel. Het boek werd

nationaliteiten. “Het was een leuke school, als de

publiek figuur ben. Van wat er op Twitter en zo

goed ontvangen, maar de publiciteit

bel ging bleven we in de klas omdat het er zo fijn

gebeurt, trekken ze zich veel meer aan dan ik. Ik

maakte haar, als mondige moslima in

was. We speelden tot laat buiten, overal voelden

heb daar een goed evenwicht in gevonden, denk ik.

een omgeving waar religie en integratie tot heftige

we ons veilig. Pas als de straatlantaarns aangingen,

Het is me een paar keer gelukt een maatschappelijk

debatten leidt, ook onzeker. “Ben ik goed”, vroeg ze

moesten we terug naar huis.”

debat te ontketenen, maar ik kan daarna ook heel

zich af, “of is het een trend om een boek van iemand als ik uit te geven?”

Als ze nu naar Roermond terugkeert, is alles

goed rust voor mezelf pakken.”

anders. “Het is de plek die ik achter heb gelaten, de plek waar mijn oma oud wordt en aftakelt. Ik word

Hoe doe je dat?

Het antwoord kwam een jaar of wat geleden, toen

overvallen door machteloosheid omdat ik nu zo ver

“Door mijn sociale media af te sluiten, of door

ze in een discussieprogramma belandde. Ze voelde

weg woon.”

katfilmpjes te delen. Niet dat ik van katten houd, maar om eens luchtig te doen. Ik vind het fijn als

zich op haar gemak, de mensen hingen aan haar lippen. Na afloop kwam iemand naar haar toe en

Ben je door de verhuizing van Roermond naar Genk

mensen het niet met me eens zijn, maar als ze gaan

zei: “Je bent geen hype. Je bent echt.”

gaan schijven?

schelden, negeer ik hun tweets. Uiteindelijk is

“Soms voel ik me een drama queen. Mijn moeder

Twitter nu een heel fijne plek.”

Sabi was uitgenodigd vanwege haar open brief in De Morgen aan staatssecretaris Theo Francken

kwam op haar veertiende van Marokko naar

(N-VA, integratie) over zijn aanpassing van de

Nederland, ze kon met niemand communiceren.

Je wilde altijd al schrijver worden. Waarom koos je

vreemdelingenwet (zie kader). De rel die ontstond

Bij mij is het anders. Ik spreek de taal, ken de

voor biomedische wetenschap?

reikte tot in de New York Times.

cultuur, was altijd goed in de klas. Ik hoefde me

“Naast het schrijven wil ik een concreet nut

niet te bewijzen. Na de verhuizing naar België

hebben voor de wereld. Ik wil iets bijdragen aan

Aya Sabi (Roermond, 1995) haar studie biomedische

was ik in shock. Ik geloof dat het kwam door

het verbeteren van de gezondheidszorg, ik wil

wetenschap aan de universiteit van Hasselt weer

het hoofddoekenverbod. In Nederland is het

gezondheid en politiek combineren.”

opgepakt. Ze kijkt terug op een tumultueuze en

hoofddoekje nergens een issue. In België moeten

leerzame periode. “Het heeft me geholpen om na te

vrouwen die om vijf uur ’s ochtends een leeg

Aha, je wordt dus geen schrijfster, maar politicus.

denken over wie ik ben en welk beeld ik van mezelf

kantoor komen poetsen hun hoofddoek afdoen. Het

“Nee, eerder wil iets doen voor de Wereld­

wil neerzetten. Ik zeg tegenwoordig vaak nee tegen

heeft me in een hoek gedrukt en me heel onwelkom

gezondheids­organisatie. Maar ik denk niet

tv-optredens. Niet iedereen begrijpt dat.”

doen voelen. Ik vond troost in de literatuur en alles

dat ik een heel grote carrière zal maken met

wat erbij hoort.”

het biomedische. Ik wil veel tijd en energie

Nu de publiciteit rond haar boek is vervaagd, heeft

We hebben afgesproken in een rumoerig café in het centrum van Genk; ik had haar gevraagd

Haar ouders zijn zelf geen boekenwurmen, toch

besteden aan mijn schrijven, maar ik vertoon veel

een plek te kiezen in een vertrouwde omgeving.

stimuleerden ze haar om te lezen. “Ze vonden het

vluchtgedrag. Ik vlucht uit mijn literatuur naar mijn

Ik vertel haar dat ik het vooral over literatuur wil

belangrijk dat ik naar de bieb ging. Tegelijkertijd

studie, naar het concrete. Andersom is schrijven

hebben, niet over discriminatie, ongelijkheid, de

waren ze boos als ik als klein meisje ’s nachts aan

ook vluchten.”

islam of, godbetert, de jihad. Ze knikt en zegt: “Ah,

het lezen was.”

gaat immers over de waas van het volle leven.

Breekpunt in haar nog jonge leven is de verhuizing van haar ouders, negen jaar geleden,

“Ik heb veel respect voor mensen die hun dagen vullen met alleen schrijven. Zoals Hanna Bervoets,

dat is fijn.” Helemaal zal het niet lukken. Literatuur Bij kaarslicht, zoals een van de personages in

die schrijft op een lunchpauze na de hele dag door.

Verkruimeld land?

Voor mij is schrijven een overlevingsstrategie. Het

“Nee, met een touwtje naast mijn bed kon ik het

maakt van mij een beter mens, en het leert me >>

9

affaires

zuiderlucht 2\2018

‘Onzekerheid is goed omdat je dan nog meer van jezelf gaat geven.’

om te gaan met alles om me heen. Ik begeef me in

zwart te maken, al ben ik me er van bewust dat de

de frontlinie, terwijl ik weet dat mensen daar op

wereld van de wetenschap, zoals in mijn domein

zoek zijn naar iemand om op te schieten, omdat ze

van de farmacologie, heel veel mis gaat. Dan moet je

angstig zijn en gefrustreerd en niet weten wat te

de vraag stellen: wat willen we met de wetenschap,

doen. Ik trek me er niet veel meer van aan.”

waar moet het naartoe.”

Speelt geloof een rol bij je schrijven?

Zit ik nu tegenover een vrouw van 22 die de last van

“Er zit een god in mijn boek maar ik definieer niet

de wereld op haar schouders torst?

welke god. Ik wil juist universeel blijven, zodat

“Twee jaar geleden ging ik als vrijwilliger naar het

de wereld in evenwicht is. In Verkruimeld land

Maximiliaanpark in Brussel waar vluchtelingen in

gebeurt het tegenovergestelde: er is juist een gebrek

tentjes huisden voordat ze zich konden inschrijven.

aan uitwisseling en evenwicht. Het geloof houdt

Ik kwam mensen tegen die me vertelden over hun

ons staande. Dat hoeft geen godsbeeld te zijn,

leven. We voelden ons allemaal één en ik dacht:

een geloof kan ook bestaan uit losse ideeën en

het komt goed met de wereld. Toen kwam ik

gedachten.”

thuis, het was september, ik begon aan een nieuw

“Er gebeuren verschrikkelijke dingen op de wereld, toch geloof ik er in dat het morgen

academiejaar, er wachtte me een warm bed, er was eten…”

houdt als alles wegvalt; geloof, hoop, liefde, familie,

“Ja, dan denk ik over de vele kansen die ík heb

al die dingen horen daarbij.”

gekregen. Ik geloof er heel sterk in dat wij mensen in staat zijn het geluk te herverdelen. Schrijven

k vraag haar hoe Verkruimeld land tot stand is

lijkt dan een daad van arrogantie. Ik heb het

gekomen. Of ze de vijf verhalen bewust voor

nodig om dingen te begrijpen, maar als ik het heb

één bundel heeft geschreven. “Ik heb eerst het

opgeschreven is er nog altijd niks veranderd. Dat

voor- en nawoord geschreven. Daarna ging ik

maakt me onzeker. Maar het is een onzekerheid

aan de slag met de losse verhalen. Ik wist toen

die goed is omdat je dan nog meer van jezelf gaat geven.”

We komen te spreken over haar favoriete

ik aan schreef toen ik veertien was. Ik bleef maar

schrijvers: Jeroen Brouwers, Hugo Claus, Herman de

schrijven, zonder te herschrijven. Pas later heb ik

Coninck, Connie Palmen, Tom Lanoye. Vlamingen

het herwerkt. Veel mensen vinden dit het mooiste

en zuidelijke Nederlanders wier engagement vooral

verhaal uit het boek. Ik denk dat het zo is omdat ik

in de taal ligt. Is dat toeval? “Toen ik naar Genk

er zo lang mee bezig ben geweest.”

kwam, was ik gefascineerd over hoe we met elkaar in gesprek gaan. Nederlanders kunnen scherp zijn

Een ideale wereld vind je alleen in de literatuur

en direct, in België kom ik daardoor wel eens in de

en de wetenschap, zei je ergens. Schrijf je om de

problemen. Ik wil graag dat mensen ook tegen mij

wereld te verbeteren?

eerlijk zijn en rechtuit. Dat is niet erg Marokkaans,

“Ik schrijf om een wereld te schetsen waar ik me

daar zeggen we de dingen liever subtiel. Dat is

thuis voel en waar iedereen welkom is. ik schrijf

wat ik zo interessant vind aan de taal: er zijn 1001

ook omdat ik troost wil vinden voor de echte

manieren om dingen te zeggen.”

wereld. Soms vraag ik me af: waarom schrijf ik

leven drieduizend kilometer zuidwaarts achterliet in het land van verkruimelde dromen en verdwenen munten. Nooit heb ik gevraagd hier het leven te vinden.

Zoals de dood, de oorlog en de liefde, is ook het leven iets wat je overkomt. Maar hier ben ik dan. Wat u daarvan vindt, kan me niets schelen.

Sinds kort ben ik deporteerbaar, een Marokkaanse Nederlander – een Nederlandse Marokkaan? - op Vlaamse

lucht beheersen en ik slechts een vuiltje ben aan hun altijd grijze hemel. Deze hemel, deze lucht is ook van mij. Wen er maar aan. Mijn huid kleurt naar zand, mijn ogen naar hout, mijn haar naar nacht, mijn hart kleurt even rood als dat van u. En het zal niet haperen, altijd kloppen, met de hoop dat het morgen mooier zal zijn dan vandaag. En indien niet, zal het in verzet ten onder gaan.

Dat tweette ik gisteren naar staatssecretaris Theo Francken. Maar toen bleek dat ik me vergist heb. Ik ben geboren in Nederland, heb een dubbele nationaliteit, niet de Belgische en woon minder dan tien jaar in Vlaanderen, maar ik ben niet sinds kort deporteerbaar. Ik heb me vergist in mijn tweet en wil deze fout graag rechtzetten: Ik ben altijd al deporteerbaar geweest. (…)”

Eerste alinea’s van de open brief die Aya Sabi

Ze vertelt dat ze tijdens de campagne voor

schreef aan staatssecretaris Theo Francken in De

nog, wat heeft het nog voor nut? Dan denk ik aan

Verkruimeld land veel schrijvers heeft ontmoet,

Morgen. demorgen.be/plus/-ik-ben-voor-belgie-

de slotregels van het gedicht O, ik weet het niet van

en hoe louterend dat werkt. “Ik schrik er wel eens

deporteerbaar

Herman de Coninck: ‘leer me huilen, en als ik huil/

van dat veel schrijvers zulke goede mensen zijn. Ze

leer me zeggen: het is niets’. Dat vind ik zo mooi.

verwelkomen me hartelijk, zijn geïnteresseerd in

Dan denk ik als ik verdrietig ben: het is goed zo, het

wie ik ben, we praten met elkaar hoe we te werk

mag zijn. Het is heel troostend dat andere mensen

gaan. Uiteindelijk word je bijna vrienden. Onder

dat gevoel bij mijn boek hebben.”

schrijvers voel ik me altijd welkom.”

ZL

Met de wetenschapper in het verhaal Verstrengelde vingers loopt het niet goed af.

“Het loopt met al mijn personages niet goed af. Het is zeker niet mijn bedoeling om de wetenschap

10

nacht, aan de oevers van de Maas vond

niet mag zijn, alsof zij de aarde en de

En je voelde je schuldig.

Opdwarrelend stof is eerst een roman geweest waar

zand, mijn ogen naar hout, mijn haar naar

grond. Alsof ik niet van de wereld ben,

verkruimelde is wat er overblijft, wat ons staande

nog niet dat het er vijf zouden worden. Het verhaal

“Hier ben ik dan. Mijn huid kleurt naar

ik het leven, terwijl mijn grootvader zijn

beter wordt dan vandaag. Omdat het moet. Het

I

Deporteerbaar of niet?

Het complete interview met Aya Sabi is te lezen op zuiderlucht.eu

zuiderlucht 2\2018

pleased to meet you

de woede van Henry rollins J

Henry Rollins

Daar stond een man met ontbloot bovenlijf niet te musiceren, maar te exploderen.

arenlang wist Henry Rollins tussen zijn bezigheden als zanger, uitgever, schrijver, spoken word-performer en acteur wonderlijk genoeg ook nog tijd vrij te maken voor het schrijven en opnemen van albums.

Rollins’ beroep was workaholic. Zijn lichaam was een uitdrukking van zijn arbeidsethos: alleen met een ijzeren discipline kan een mens zo’n lijf kweken en onderhouden. Henry Rollins was de man van staal van de punkrock.

Vijf jaar lang zong hij in punkband Black Flag. Het dagboek dat hij bijhield in die jaren werd Get in the Van, een monumentaal boek over de aantrekkingskracht van een subcultuur waaraan alles heftig was, van de muziek tot het geweld rond en tijdens shows. Hij bleef schrijven, en de stijl van de korte verhalen die bij zijn – uiteraard – eigen uitgeverij verschenen, stonden bol van een bijna kinderlijk verlangen naar waarachtigheid, te midden van een wereld die voor Rollins’ gevoel bestond uit slappelingen, poseurs en meelopers. Het leverde een fascinerende mix op van boosheid en levenslust. Henry Rollins was de vleesgeworden levenswoede.

Hij speelde in 1995 op Pinkpop met zijn band, en daar stond een man met ontbloot bovenlijf niet te musiceren, maar te exploderen. Ik denk dat iedereen die er bij was zich vooral die rug herinnert, die bij elk nummer opzwellende bundel staalkabels, met die enorme tattoo. Search & Destroy op zijn bovenrug, en daaronder een enorme zon. Met een gezicht erin. Een boos gezicht.

Ik was altijd benieuwd hoe Henry Rollins oud zou worden. Een gebrek aan enige mildheid was juist de essentie van zijn persoonlijkheid, zowel op het podium als daarbuiten. Ook in interviews was hij altijd de vierkante man: resoluut, uitgesproken, scherp. Ik ken niemand die met die eigenschappen oud wordt zonder uit te groeien tot een klootzak. Maar bij een mildere Henry Rollins kon ik me dan weer niks voorstellen.

Toch is die er gekomen. Het begon fysiek. Rollins werd grijzer, zijn lichaam bleek de natuurwetten te tarten, maar ook weer niet volledig te trotseren. En toen George W. Bush uit het Witte Huis verdween, viel daarmee ook een belangrijke bron van Rollins’ hoon en woede tijdens zijn spoken word-shows weg. Steeds meer had hij het over zichzelf, en zelfs zijn moeilijke verhouding met de liefde en met vrouwen leverde iets op dat hij vroeger als zwak leek te beschouwen: zelfspot. Het was een verademing, en heeft hem tot een genre op zich gemaakt: een man die drie uur lang, zonder ook maar een drinkpauze, in een mix van intellect en street credibility die alleen Iggy Pop kan evenaren, vertelt over zichzelf, politiek en muziek. En vooral over reizen, want zijn manische werkdrang heeft plaatsgemaakt voor een – uiteraard – maniakale reisdrift.

Iedere reis van Rollins levert minstens tien goede verhalen op. En inmiddels ook evenveel fraaie geëngageerde foto’s, zoals in 2011 bleek in zijn fotoboek Occupants. Hij heeft er nu een show van gemaakt. Vakantiedia’s met het verhaal erachter: als vrienden vroeger zo’n avond aankondigden, zorgde ik dat ik iets anders te doen had die avond – wat dan ook. Maar niet bij Henry Rollins.

LEON VERDONSCHOT

Henry Rollins, The Travel Slideshow. Op 05/02 in de Effenaar in Eindhoven en 06/02 in De Vooruit in Gent. Effenaar.nl/Vooruit.be

11

culture

zuiderlucht 2\2018

Op een zachte achterband

12

Still uit Spoetnik

zuiderlucht 2\2018

culture

Cineast en fotograaf Noël Loozen valt op met zijn tragikomische werk waarin zijn Limburgse geboortegrond regelmatig opduikt.

FONS GERAETS zocht hem op. “Een fanfare vind ik fascinerend. Ook in grafisch opzicht: kleurspektakel dat geluid maakt.”

gaat mee. Heeft hij al een notie van het idee? “Het

ik commercials. En om opdrachten in de wacht

is allemaal nog vaag. Ik weet wel dat het een vrij

te slepen moet ik voortdurend pitches doen. Da’s

donkere film gaat worden.” Niet echt verrassend,

behoorlijk intensief. Als ik zo’n klus binnenhengel

want ook zijn vorige films blinken niet uit in

kan ik weer een tijdje schrijven.” Tussendoor was

draaglijke lichtheid. Lachend: “Ja, mijn films worden

hij te gast op filmfestivals in Eindhoven en Leuven,

steeds zwaarder.”

gaf hij een presentatie in het NewWerktheater in

Noël Loozen (Geleen, 1983) maakt vooral kortfilms

zijn woonplaats Amsterdam en werkte hij aan vier

vol humor, tragiek en absurdisme, zoals The

foto-opdrachten voor de Volkskrant. Bij een artikel

Hornhunter, Spoetnik en Botanica. Zijn meest recente

over ‘2017 als het jaar van 50 soorten pindakaas’

productie is Limburgia, die zich afspeelt in de

fotografeerde hij in zijn studio een ‘readymade’

schutterijwereld. Zijn films bevatten drie thema’s,

van pindakaaspotten waarvan hij alle deksels een

hij noemt ze zijn Heilige Drievuldigheid: de liefde,

andere kleur gaf. “In navolging van mijn grote held,

het verlies van iets dierbaars en de noodzaak om

de Zwitserse conceptuele kunstenaar Roman Signer,

in actie te komen. Loozen: “In mijn nieuwe film zal

noem ik het een time-sculpture.”

dat niet anders zijn, maar ditmaal is de dominante

V

Noël Loozen: “Ik weet zeker dat er zó niemand naar Limburg kijkt. Echt niemand.”

angstcultuur. Er zal beslist een hypochondrisch

Speelt perfectionisme je daarbij parten?

personage in voorkomen. En opnieuw zal de film

“Ja, dat is megavermoeiend omdat je nooit helemaal

zich afspelen in een microkosmos.” Zijn voorliefde

krijgt wat je voor ogen staat. Dan ga je naar het

voor kleine gemeenschappen dankt Loozen aan

volgende en krijg je wéér niet exact wat je wilt. Dat

emotie angst. We leven per slot van rekening in een

zijn afkomst; Limburg is een provincie waar het

vreet energie. Als de agenda vervolgens een week

ooral werkers in de

verenigingsleven met zijn fanfares, zangkoren en

leeg is, word ik helemaal gek: onrustig en angstig.

creatieve industrie doen

schutterijen nog redelijk intact is. Het verklaart

Daarna accepteer ik het en word ik ziek. Daar ben ik

het: hun ingevingen

tevens zijn fascinatie voor uniformen.

nu van aan het herstellen.”

inspreken via een

We treffen elkaar in een hotellobby in Maastricht,

De coverfoto van een veelbesproken

dictafoon-app. Cineast

de stad waar hij opgroeide. Klein van stuk, zwart

Volkskrantspecial over Limburg, met daarop zes

en fotograaf Noël Loozen

haar, snor, rood mutsje, rugzak. Hij praat zoals

leden van een fanfare, komt uit zijn koker. De

geeft de voorkeur aan de

volgens Volkskrantcolumnist Frank Heinen

aandacht op de foto wordt getrokken door de

schriftelijke variant: hij stuurt e-mails naar zichzelf.

veel mensen dat doen: niet soepel overal langs

jonge tamboer op de voorgrond, met zijn oversized

“Ik zit mezelf continu te mailen. Ideeën die

huppelen, maar strompelen, struikelen en halt

uniformjasje, erekoord en stropdas. “Ik ben nooit

opborrelen, flarden van gesprekken die ik opvang,

houden. Ook dit interview is er eentje “op een

bij de fanfare geweest, toch zie ik mezelf in dat

opmerkelijke dingen die ik zie.” Die berichtjes

zachte achterband”.

beeld. Menigeen vindt het sneu voor dat jongetje,

krijgen als kopje ‘film’ of ‘fotografie’; het is zijn

Loozen heeft drukke weken achter de rug.

maar ik zie kwetsbaarheid én kracht. De fanfare

manier van archiveren. Hij print ze uit en stopt de

Terwijl hij eigenlijk aan het bijkomen was van alle

vind ik sowieso fascinerend. Ook in grafisch

brij aan ideeën in een klapper. Samen vormen ze

hectiek rondom Limburgia. “Ik was oververmoeid,

opzicht: kleurspektakel dat geluid maakt.”

een soort monoloog.

mijn lichaam wilde niet meer. Daarna was ik

Loozen komt uit een textielfamilie. Zijn oom, tante

anderhalve maand van mijn padje. Films maken

en opa hadden in de Westelijke Mijnstreek ieder

omtrekkende bewegingen van een nieuwe

is heavy, zeker op de wijze zoals ik te werk ga.

een herenmodezaak. Een voor een gingen ze op de

speelfilm. Binnenkort trekt hij zich drie maanden

Mensen denken dat je als filmregisseur bakken

fles. Zijn vader was stukadoor die na een opleiding

terug in Noorwegen om het script te schrijven. Zijn

met geld verdient, maar het tegenovergestelde is

aan de kunstacademie in Breda een lijstenmakerij

zwangere vrouw gaat naar Oslo voor haar werk, hij

waar. Daarom werk ik ook in opdracht, en maak

begon waar zoon Noël voor het eerst werd >>

Dat verzamelen, zoeken en aftasten zijn de

13

kaarten bestellen: philharmoniezuidnederland.nl

DE Vastelaovendsklassieker MET SEF THISSEN en REnée van wegberg

dirigent Hartmut Haenchen cello Jan Vogler

dirigent Hans Graf piano Inon Barnatan

dirigent Raymond Spons presentatie Sef Thissen

Nielsen Masquerade Ouverture Sjostakovitsj Celloconcert nr 2 Brahms Symfonie nr 1

Sibelius Finlandia Grieg Symfonie in c Brahms Pianoconcert nr 1

zang Sef Thissen zang Renée van Wegberg regie Servé Hermans

dirigent Arjan Tien trompet Eric Vloeimans bariton Raoul Steffani

in coproductie met Toneelgroep Maastricht

Sibelius en VastelaovendGrieg omarmen concerten Brahms

Carnaval Brabant

vr 26 jan | 20.15 u Muziekgebouw Eindhoven

vr 2 feb | 20.30 u Chassé Theater Breda

di 6 feb | 20.11 u | Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch

za 27 jan | 20.00 u | Theater aan het Vrijthof Maastricht

za 3 feb | 20.15 u Muziekgebouw Eindhoven

Brahms volgens Haenchen

Beste dirigent 2017

Opernwel t

van 2 tot en met 10 feb in theaters in Limburg

vr 9 feb | 20.11 u Chassé Theater Breda

Foto : Brodsky Quartet © Eric Richmond

Voorjaar 2018

DO ZA ZO VR WO DI DO WO VR DO VR DO WO VR DI DO DO

11.01.18 20.01.18 21.01.18 02.02.18 07.02.18 20.02.18 01.03.18 07.03.18 09.03.18 22.03.18 23.03.18 29.03.18 18.04.18 20.04.18 24.04.18 03.05.18 17.05.18

ENSOR STRIJKKWARTET & ANNE CAMBIER BACH@LEUT 8 - HET COLLECTIEF QUATUOR ZAÏDE & ANNELEEN LENAERTS CAMERATA KILKENNY & DAVID POWER OXALYS BRODSKY QUARTET MOSA TRIO SOFYA MELIKYAN CUARTETO QUIROGA & VERONIKA HAGEN BACH@LEUT 8 - AMANDINE BEYER BACH@LEUT 8 - AMANDINE BEYER & GLI INCOGNITI BACH@LEUT 8 - WOUTER DEKONINCK & HILDEBRANDT CONSORT JERUSALEM QUARTET JAN MICHIELS EN INGE SPINETTE, E.A. MITSUKO SARUWATARI JAN VERMEULEN & VEERLE PEETERS CLEMATIS ENSEMBLE

Alle concerten beginnen om 20u15 op één van de volgende locaties: Sint-Pieterskerk, Sint-Pietersstraat, 3630 Leut-Maasmechelen Sint-Remigiuskerk, Dorpsstraat, 3630 Vucht-Maasmechelen Info, tickets en programma: www.ccmaasmechelen.be / info@ccmaasmechelen.be / +32 (0)89 76 97 97

15 18 17 17 13 17 13 14 17 16 17 17 18 17 13 14 17 ↑ Basisprijs

Graatsma on the move 8 december 2017 t/m 30 maart 2018 Gouvernement aan de Maas / Limburglaan 10, Maastricht Geopend op werkdagen 9-18 uur / Gratis toegang Gesloten: weekends, 25 december t/m 1 januari, 12-13 februari 2018

Foto: Peter Cox

KLASSIEKE CONCERTEN

zuiderlucht 2\2018

culture

‘Als we allemaal indiaan waren, zou de wereld er veel beter uitzien.’

dichtbij dat je het niet waarneemt.

Juist de verderop gelegen plekken, dat geldt ook voor herinneringen, beginnen te borrelen nadat je er bent vertrokken. Op vakantie krijg ik altijd de beste ideeën.” Hij neemt een slokje van zijn dubbele espresso. “In Amsterdam heb ik nog nooit een film gemaakt.”

In zijn werk is couleur locale essentieel. “Dat geldt voor bijna alle filmmakers. Ook bij David Lynch en Wes Anderson speelt het landschap een wezenlijke rol.”

Still uit Limburgia

Spoetnik is gedraaid in Wallonië, in Petit-Lanaye, net over de grens bij Maastricht, en is geïnspireerd op een dierbare jeugdherinnering.

“Als kind ging ik vaak met opa Sjef naar Lanaken om frietjes met

Pindakaastoren

spoetnik te eten. Aan de overkant van de weg lag een bordeel. Ik had geen benul van wat zich daar afspeelde, maar was onder

Limburgers als de indianen van Nederland?

de indruk van de mooie, warme

“Net als indianen zijn Limburgers bang om hun

lichtjes.”

cultuur te verliezen. Daarom wilde ik per se die

Het idee voor Spoetnik ontstond toen de typisch Vlaamse

Still uit Botanica

kermistent met die indiaan. Mijn vader, die de exploitant speelt, lijkt op een indiaan.”

frietkotten vanwege strenge hygiënevoorschriften dreigden te

Je laat Limburg op zijn traditioneelst zien. Daar

geconfronteerd met kunst. Legio kunststudenten

verdwijnen. “Toen dacht ik: wat als de frietbakker

gaan we weer!

zag hij binnenkomen met hun eerste werkjes. Bij

bonje krijgt met de souteneur?” Toen hij een keer

“Het zijn superclichés. Maar ja, mensen bestaan uit

zijn andere grootouders kon hij zijn tekenlust

in een Amsterdams cafetaria een spoetnik bestelde,

clichés. Hoe hard je je daar ook tegen verzet, je blijft

botvieren. “Ik schilderde hele series engelen. Toch

gingen achter de toonbank de wenkbrauwen

een cliché.”

heb ik nooit overwogen om kunstenaar te worden.

omhoog. Boven de grote rivieren heet dat ding

Lange tijd was ik ervan overtuigd dat ik niks kon. Ik

een berenhap of berenklauw. “Op het filmfestival

Voel je niet de neiging om aan die clichés moderne

was onzeker, had weinig eigendunk.”

van Berlijn dachten ze dat ik de spoetnik, schijfje

elementen toe te voegen?

gehakt/stukje ui, zelf had bedacht.”

“Waarom zou je niet trots mogen zijn op de

Door de explosieve thuissituatie - “om het netjes te zeggen: ik kom uit een rumoerig gezin” - was zijn schooltijd een lijdensweg. Afgewezen door diverse mbo-opleidingen woonde hij antikraak en werkte in de horeca. Tot hij in Maastricht de liefde van zijn leven ontmoette. Ze studeerde psychologie en pushte hem om toelatingsexamen te doen op

V

Limburgse cultuur? Het is heel mooi dat we oor Limburgia, over de zestigjarige

fanfares, vlaaien, zuurvlees, carnaval en een uniek

Willie die zijn ultieme droom

landschap hebben. Welke Nederlandse provincie

(schutterskoning worden) in

kan dat zeggen? En ik houd nu eenmaal erg van

duigen ziet vallen, heeft Noël

nostalgie.”

Loozen een schiettent helemaal

de kunstacademies in Amsterdam, Rotterdam en

uit Friesland laten komen vanwege de decoratie van

Er schijnt een kloof te bestaan tussen de

Maastricht. Hij verhuisde naar Amsterdam en begon

een indiaan. “Wij vinden onszelf heel geciviliseerd.

kosmopolitische Randstad en het behoudende

een nieuw leven. “Vind je het gek dat ik Limburg

Maar waren we allen indiaan dan zou de wereld er

platteland. Bevestig jij dat beeld niet?

associeer met mislukking en de Randstad met

veel beter uitzien. Indianen houden van de aarde,

Hij denkt na. Dan, lichtjes geërgerd: “Het gaat

succes?”

van de lucht, van de planten. Ze kunnen moeiteloos

hier élke keer over. Als je zo blijft kijken naar

overleven - dat lukt ons zonder smartphone

alles, blijven die verschillen intact. Ik woon in dat

ook een bron van inspiratie. De fysieke en mentale

helemaal niet meer. Het zijn de talismannen van het

kosmopolitische Amsterdam, ik weet zeker dat er zó

afstand tot zijn geboortegrond is voor Loozen van

leven. Een fantastisch volk. En ze laten zien waar

niemand naar Limburg kijkt. Echt niemand.”

eminent belang. “De omgeving waar je bent is het

ze vandaan komen.” Lachend: “Zoals ik dat doe met

minst interessant, want die zie je niet. Het is zo

Limburg.”

Toch blijft hij terugkeren het zuiden, de regio is

ZL 15

zuiderlucht 2\2018

16

zuiderlucht 2\2018

in beeld

Het menselijke ras Weinig fotografen hebben zoveel mensen op de kast weten te jagen als Oliviero Toscani (Milaan, 1942). Hij heeft niet alleen een neus voor actuele, controversiële thema’s, hij weet ze ook als geen ander in de publiciteit te brengen. Met wisselend effect. “Visueel lawaai en moreel-culturele snoeverij” oordeelde NRC Handelsblad toen het Bonnefanten in 1998 zijn Benettoncampagnes liet zien. Tegelijkertijd was het de drukst bezochte tentoonstelling van het museum ooit.

Twintig jaar later - en wijzer, mogen we aannemen - is Toscani van schreeuwer tot fluisteraar geworden. Al blijft hij ook in zijn nieuw rol grootschalig denken. Met zijn wereldwijde project Razza umana is hij nu in La Cité Miroir in Luik neergestreken, het voormalige stedelijk zwembad waar hij met zijn team in mei vorig jaar zo’n 500 stadsbewoners fotografeerde. Het resultaat ervan is nu te zien, afgewisseld met de foto’s die hij maakte in Thailand, Guatemala, Zwitserland, Namibië, Italië uiteraard en nog tal van andere landen. Wat Toscani met Razza umana wil uitdrukken? "We zijn allemaal anders, maar behoren tot hetzelfde ras.

Iedereen is uniek."

Niet toevallig is in hetzelfde gebouw een expositie te zien over de zeventigste verjaardag van de Verklaring van de Rechten van de Mens – waar in Nederland opvallend genoeg nog weinig ruchtbaarheid aan is gegeven. (WS)

Oliviero Toscani, Razza umana.

Van 11 januari t/m 1 april in La Cité Miroir in Luik. citemiroir.be

17

culture

zuiderlucht 2\2018

e l l o v e d Een lief k e b e d p klap o

18

Daria Bukvic: “Nu is het: kijk eens hoe Daria onze Nederlandse cultuur verrijkt.� foto Bart Grietens

zuiderlucht 2\2018

culture

Regisseuse Daria Bukvić heeft een tomeloze drang om het onrecht in de wereld op de planken te brengen, constateert ADRIENNE PETERS. Haar ervaringen als vluchtelingenkind zijn daarbij medebepalend.

Zoals in haar versie van Othello. “Ja, er is heel veel woede in mij.”

E

en vrouwenstem schalt door de

vorm van ongelijkwaardigheid dan ook.”

Haar keuze voor Othello ligt voor de hand, zegt

ruimte. De ene

ze. Shakespeare schreef het stuk ruim 400 jaar

keer zoet en zacht

geleden, hij zal in die tijd hooguit sporadisch zwarte

zingend, om het

mensen hebben gezien. “Hij observeerde toen al

volgende moment

dat het succes van een zwarte man in een witte

rauw uit te halen.

samenleving giftige sentimenten en gevoelens

Op tafel Gerrit Komrij’s vertaling van Othello. Daria

van verlies teweeg kan brengen bij bepaalde witte

Bukvić, blonde haren, goudkleurige oorringen,

mensen. Net als nu. Iemand die beweert dat Othello

diepdonkere nepnagels, zit gekluisterd aan een roze

niet over racisme gaat, heeft er niets van begrepen.”

glittertelefoon. De repetities van Othello zijn in volle gang, druk append volgt ze de zangoefening.

Actuele noodzaak is de rode draad in haar werk en haar drijfveer als theatermaakster. “Ik heb een grote wens om de samenleving te veranderen.

Voor een periode van vier jaar is de Bosnisch-

Ja, er is heel veel woede in mij. Ik zoek altijd naar

Nederlandse aangesteld als huisregisseur bij Het

een manier om dit te nuanceren. Maar ik kan nu

Nationale Theater in Den Haag. Haar bewerking

eenmaal moeilijk het nieuws lezen zonder mij over

van de Shakespeare-klassieker is de eerste proeve

allerlei zaken op te winden. Racisme is er een van,

van bekwaamheid – waarin ze het thema racisme

seksisme een andere, dat overigens ook in Othello

centraal stelt. De omgang van een witte wereld met

zit. Of de vluchtelingenproblematiek.”

het succes van een zwarte man, zoals in Othello, is

onbelangrijke rol. Als meisje van drie ontvluchtte

1989) praat, ontkomt niet aan haar tomeloze drang

ze met haar Bosnische moeder haar geboorteland.

iets neer te zetten wat een weerslag is van de wereld

Haar Kroatische vader bleef achter met de

waarin we leven.

gedachte dat zijn gezin binnen een paar maanden

Bukvić wordt wel eens felheid toegedicht,

zou terugkeren. Een winter werd tweeënhalf

verbeten activisme, woede. Toch kiest ze haar

jaar, de situatie in voormalig Joegoslavië bleek

woorden weloverwogen. “Er is een actuele

onomkeerbaar. Een kind uit een gemengd

noodzaak om het verhaal van Othello te vertellen.

huwelijk laten opgroeien in een verscheurd land

We hebben te weinig dialoog, ook artistiek, over

was onmogelijk. Uiteindelijk voegde hij zich bij

institutioneel racisme in Nederland. Een systeem

zijn gezin in Limburg waar ze een nieuw bestaan

waarin we niet gelijkwaardig zijn op basis van

moesten opbouwen.

huidskleur of afkomst. Een thema dat we met z’n

’Iemand die beweert dat Othello niet over racisme gaat, heeft er niets van begrepen.’

Haar achtergrond speelt hierbij een niet

een actueel thema. Wie met Daria Bukvić (Tuzla,

De vroegste herinnering van Bukvić aan haar

allen, uit angst om bij het minste of geringste voor

nieuwe thuisland is het opvangcentrum in

racist uitgemaakt te worden, uit de weg gaan in

Roermond, in de oude kazerne waar tegenwoordig

plaats van dat we práten over onze gevoelens van

het Designer Outlet Centrum staat. Ze denkt aan

verlies of identiteitshervorming. Over wat het

drukte en veel kinderen. Veel gezelligheid als je

betekent dat we in een veelgekleurd Nederland

wilt. Maar ook dingen die ze geen plek kon geven.

moeten samenleven waar niet alles is ingericht om

Huilende moeders, schreeuwende vaders. Ze

iedereen gelijkwaardig te behandelen. We kunnen

besefte dat het geen leuk vakantiekamp was waarin

allemaal het verschil maken: in ons taalgebruik, in

ze terecht gekomen was, dat er wel degelijk iets aan

wie we aannemen, wie we uitnodigen in talkshows.

de hand was. Een getraumatiseerd speelparadijs,

Allemaal, als we als één man opstaan tegen welke

noemt ze het. Het verdriet om haar heen zoog ze >>

19

culture

zuiderlucht 2\2018

‘Je bent iemand geworden en je wordt gevierd, maar je zit nog steeds met dezelfde pijn. En met ouders die nog altijd bij de Action werken.’

“liefdevol een klap op de bek te geven”, voegt ze er kalm aan toe.

Nobody Home was een ode aan haar eigen ouders en de ouders van alle vluchtelingen wier kinderen een nieuw bestaan hebben kunnen opbouwen.

Bizar vindt ze het: het verdriet en de opoffering van hun ouders tegenover het succes van het stuk erover. “Je bent iemand geworden en je wordt gevierd, maar je zit nog steeds met dezelfde pijn. Met ouders die nog altijd bij de Action werken, schoonmaakklusjes doen of arbeidsongeschikt zijn omdat ze hun rug kapot hebben gewerkt.”

Het is bijna onmogelijk om te laten zien hoe groot hun offer is geweest, zegt ze, zichtbaar emotioneel nu. “Daarom wilde ik het woord ‘gelukszoekers’ in de voorstelling zo groot in beeld. Ik wilde het ontkrachten. Ik háát dat woord. Hoe

Repetitiefoto van Othello. foto Bart Grietens

durven mensen te veroordelen dat je komt voor je veiligheid. Alsof je daarmee iets van een ander afpakt.

op als een spons. Haar afwezige vader werd een

in Sittard, waar ze regisseurs ontmoette als Lieke

Gelukszoeker is gelijk gaan staan aan crimineel

obsessie in haar kinderbrein. Een man met wie ze

Benders en Inèz Derksen die haar voorbeeld

of profiteur. De meest ingenieuze framing die de

wel móest trouwen als hij zou komen.

werden. Toen wist ze het zeker: dát wilde ze

politiek heeft bedacht om opportunistische mensen

worden. De katholieke kerk heeft haar steentje

achter zich te scharen. Echt, er is zoveel om boos

gekneed. Als vluchteling opgroeien in de provincie

bijgedragen aan het cultiveren van deze ambitie.

over te zijn...”

in een tijd waarin de voedingsbodem werd gelegd

Instituut en symbool van onderdrukking ten spijt,

voor xenofobe sentimenten betekent voelen dat je

voor Daria was het de enige plek waar ze tijdens

hoe te leven in Nederland, hebben de Nederlandse

anders bent. Het maakt dat ze zich nog steeds weet

de lagere school met kunst in aanraking kwam. “Er

nationaliteit. Voor hen is het de grootste voldoening

te verplaatsen in de positie van buitenbeentje. “Ik

valt van alles te zeggen over de kerk, maar verhalen

dat zij en haar jongere broer het zo goed doen.

heb gevoeld hoe het is als je buitengesloten wordt.

vertellen kunnen ze daar. Met Pasen keken we altijd

Ongeveer een keer per maand gaat ze nog naar

Er waren mensen die heel erg hun best deden, maar

naar Jesus Christ Superstar: pure vertelkunst.”

het dorp waar ze is opgegroeid, naar het huis van

ook mensen die waarschijnlijk niet doorhadden

O

haar ouders. Dat Othello niet in Limburg wordt

Haar tijd in Limburg heeft haar getekend en

hoezeer ze uitstraalden dat wij niet welkom waren.”

Des te geestiger vindt ze het dat ze nu in een situatie zit waarin ze als gevierde, jonge regisseuse wordt behandeld als onderdeel van de

Daria’s ouders zijn intussen geïntegreerd. Ze weten

mdat de beste toneelschool van

opgevoerd, doet haar pijn. Juist híer zou ze graag dit

Nederland naar eigen zeggen nu

verhaal vertellen.

eenmaal in Maastricht zit, bleef ze nog even. In Maastricht werd ook de

“Ik heb de grote wens dat mensen het theater uitlopen met het idee: wat ik nu heb gezien

kiem gelegd voor de voorstelling die haar carrière

is mijn dagelijkse realiteit. En vanaf nu ben ík

deed ontploffen. Met drie collega-studenten, net

het personage dat ervoor kiest om zus of zo te

als zij kinderen van gevluchte ouders, maakte

handelen. Bewustwording is alles. Als het niet lukt

een prestatie neerzetten.” De vraag of ze dit heeft

ze Nobody Home. Door het onder de loep nemen

via het onderwijs of aan de talkshowtafel, dan is

moeten meemaken om te kunnen doen wat ze nu

van de vluchtverhalen van hun ouders werd de

doet, draait ze om. Had ze gedaan wat ze nu doet als

vaste grond van het verleden stevig omgewoeld.

kunst daar een mooie plek voor.” ZL

ze deze ervaring niet had?

Therapie en een nieuwe omgang met het aangaan

culturele elite. “Nu is het: kijk eens hoe Daria onze Nederlandse cultuur verrijkt. Net als biculturele topsporters die in één keer Nederlander zijn als ze

Ze kon niet wachten om uit het gesloten Limburg

van haar ervaringen als vluchteling waren het

te vertrekken; tegelijkertijd maakte datzelfde

gevolg. “Autobiografisch mag je het noemen, maar

Limburg de liefde voor theater in haar wakker. Toen

niet documentair. Aan de hand van onze verhalen

ze twaalf was deed ze mee aan de kerstmusical

vertel ik iets over Nederland en de wereld. Ik leg

op de lagere school. Drie jaar later volgde ze

daar altijd een theatrale twist in om het publiek te

workshops acteren bij jeugdtheater Het Laagland

verleiden in het verhaal mee te gaan.” En het dan

20

Othello door Het Nationale Theater.

Op 28/02 in De Kring Roosendaal, 01/03 in De NWE Vorst Tilburg, 06/03 Parktheater Eindhoven. hnt.nl

zuiderlucht 2\2018

culture

Huid na D

e tranen welden. Ik was kapot van mezelf. Schoorvoetend was ik begonnen aan Stedelijk Base, de door Beatrix Ruf en Rem Koolhaas herschikte basiscollectie van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Verbazing maakte snel plaats voor gretige verwondering, en plotseling, als getroffen door een straal van genade, bevond ik me te midden van De Kooning, Rothko, Pollock en Newman.

Huid na, zo dichtbij. Alsof ze er voor mij alleen hingen, in dat open compartiment in die immense basement, in de drukte.

Alsof ik ze voor het eerst echt zag. Maar nu zonder de smetteloos witte wand die de onaantastbaarheid van het kunstwerk benadrukt, de mythe van de autonomie bevestigt. Schoonheid was hier opeens geen abstractie meer, maar het wervelend vliegwiel van een geschiedenis waar ik deel van was. Kunst werd mensenwerk, deel van de wereld.

Mijn leven met de verbeelding flitste aan me voorbij: de fascinatie als kleuter voor de bordtekeningen van juffrouw Lieske – O, Hoofd vol Bloed en Wonden, Eva van Jan van Eyck bij tante Mia om de hoek, de verwondering bij het eerste besef van de magie, de ontdekkingen, de verwoede discussies met vrienden, de bewondering voor de onverbiddelijke kunstenaar, de talloze momenten van troost, inzicht, contemplatie, vervoering en vertwijfeling. Wat de kunst ooit was, werd ze opnieuw. Alleen voor mij: kind, adolescent en pensionado werden één.

Ik werd groter dan mezelf, ik figureerde in een imaginaire ontmoeting, voor een moment wás ik Willem De Kooning.

Verheven, want wie uit de meute loerders en luisteraars om me heen kon zich voorstellen wat mij overkwam? Eindelijk was ik deel van het rood van Rothko, van de heksenketel van Pollock, en in een oogwenk lokte het blauw van Yves Klein, fysiek.

Alle werken raakten elkaar, alles klopte.

Ruf en Koolhaas hebben de kunst uit de witte handen van de exegeten weten te halen en een nieuwe wereld van twintigste-eeuwse kunst gecreëerd, de modernen bevrijd uit hun autonomie. De kunst is terug in de wereld waar ze ooit vandaan kwam, en die van alle tijden is: de nooit eindigende van heldhaftige maar vergeefse pogingen zin of schoonheid vast te leggen.

Twee dagen eerder. Bonnefanten Maastricht. Heel vroeg, de ongelooflijke luxe nagenoeg in m’n eentje in museumzalen te kunnen dwalen, voor de gelegenheid herschikt en verduisterd voor Kahlil Joseph: filmwerk, beeld en muziek. De kelder van de wereld. De onderkant, zwart, even loom als viriel, gedoemd en vitaal, in werken van beeld en geluid die stomslaan. Onmacht fysiek gewaarworden. Daar in die zalen in Maastricht wordt het stil in je hoofd: wat je ziet en wat je hoort, zet zich hier vast. Geen ontkomen aan, geen uitknop te ontdekken. Geen troost, geen schoonheid, geen inzicht. Ja, wel geluid, ’n glimp van poëzie, muziek die bevrijdt uit de hopeloosheid.

Hier wordt de diepte van een probleem verbeeld. Hier is menselijke onmacht geen individueel probleem, geen vormprobleem, geen filosofisch schaakmat en zeker geen vlucht in modieuze hypocrisie. Hier draait het verhaal van de onontkoombare werkelijkheid. Geen witte wand: autonomie is hier een vloek. Ook hier vonden de inrichters de juiste vorm om de kern, dat is bij Joseph de boodschap, te bemiddelen, diens impact te optimaliseren.

Amsterdam was een explosie van indrukken, een spiegel op verleden en heden, Maastricht een heipaal, een loden deur. Zelden ervoer ik actuele

Ruf en Koolhaas hebben de kunst uit de witte handen van de exegeten weten te halen.

kunst zo direct, zo onverbiddelijk, wreed.

Bonnefanten seculariseert definitief. Het onderscheidt zich al enige tijd door de wereld binnen te halen. De sacrale tempel waar creaties geïsoleerd van wereldse zwaarte in eerbiedige aandacht kunst hangen te zijn, heeft ook hier zijn langste tijd gehad.

Pijn in het hart. Ik moet compleet zijn. Tussendoor wilde ik uitwaaien in Bergen (NH) waar mijn held, drummer/ kunstenaar Han Bennink, in museum Kranenburgh zijn sympathieke speeltjes had laten tentoonstellen door ontwerpster Irma Boom. Recreatie als creatie, niks mis mee, de kunstenaar Bennink heeft geen pretenties. Maar precies daar wrong de schoen in dat luxe kunsthuis. Boom exposeert spel ouderwets museaal. Homo ludens in vain. Ruf en Koolhaas gooien de zaak open, Huijts treft in het Bonnefanten de essentie, Boom maakt er iets moois van – en dat werkt niet.

De conclusie is banaal. Kunstenaars zijn uiteindelijk het verhaal dat de kunstwereld ervan maakt. Maar ratio is geen emotie. Dat kunst ertoe doet, koude thee. Dat je hoofd ervan duizelt, okay.

Dat ze elektrificeert, dat maken visionaire tentoonstellingsmakers mogelijk.

BEN VAN MELICK

21

culture

zuiderlucht 2\2018

De bekering van de

De oude universiteitsbibliotheek in Louvain-la-Neuve, nu een museum, is een indrukwekkend voorbeeld van het brutalisme, een verguisde stroming in de architectuur. ANNEKE VAN WOLFSWINKEL aaide de muren en trof een vrolijk stemmend rariteitenkabinet aan. “Al die rare trappen en bizarre kozijnen geven Musée L extra smoel.”

22

zuiderlucht 2\2018

culture

betonhater

Franstalige academici trokken naar het Waals-Brabantse platteland, zo’n dertig kilometer ten zuidoosten van Brussel, om daar voor de Université Catholique de Louvain (UCL) een compleet nieuwe campus uit de grond te stampen. Het universiteitsdorp werd Louvain-la-Neuve gedoopt, ofwel Nieuw Leuven.

Architect André Jacqmain (1921-2014) kreeg carte blanche om het eerste beeldbepalende gebouw neer te zetten. Dat werd de in 1975 geopende Bibliothèque des Sciences et des Technologies, een opgestoken middelvinger die tot in Leuven te zien moest zijn. Inmiddels zijn de boekenkasten verdwenen en na een opknapbeurt en

De in 1975 geopende bibliotheek werd de opgestoken middelvinger die tot in Leuven te zien moest zijn.

een herinrichting opende eind vorig jaar het universiteitsmuseum Museé L er zijn deuren. Sindsdien is een prachtig voorbeeld van het brutalisme, een lange tijd verguisde architectuurstroming uit de jaren zestig, opengesteld voor publiek.

Wie als kind wel eens in het Universiteitsmuseum in Utrecht, Teylers Museum in Haarlem of het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden is geweest, kent het geluk van het ronddolen in oude museumgebouwen met krakende parketvloeren, vitrinekasten vol verzamelingen oude boeken, opgezette dieren en mismaakte foetussen op sterk water. In Musée L kraken de vloeren niet, ze zijn immers van beton, maar de

E

kinderlijke opwinding bij de bezoeker zal er niet minder om zijn. Alleen al

en nijlpaard op spitzen dat een pirouette

door de over zes riante verdiepingen

draait, daar doet het gebouw van

uitgestalde overdonderende hoeveelheid

Musée L aan denken. Het lichtgrijze

objecten waan je je als een kind in de

beton is massief, maar de smalle punt

snoepwinkel van de wetenschap. Een

van het steile dak reikt naar de hemel.

millennia oude kleitablet, een afdruk

Boogvormige raamkozijnen en pijlers

van een dinosauruspoot, een kroon van

maken licht wat zwaar is. De houtnerven

papegaaienveren, een potloodtekeningetje

van de bekisting waarin het beton ooit werd

van de vroegste microscopische

gegoten, zijn goed te zien. Je kunt amper naar

waarnemingen van een levende cel, een

binnen zonder je vingertoppen even over het beton

wormstekig heiligenbeeld: het is alsof de

te laten glijden.

hele kosmos hier onder één dak bijeen gebracht is.

Het bestaan van dit gebouw is te danken aan een

Een vergelijking ligt voor de hand met

absurdistisch hoogtepunt in de Vlaams-Waalse

het rariteitenkabinet zoals dat vanaf de

taaltwisten. De in 1425 opgerichte Katholieke

16e eeuw in zwang raakte onder Europese

Universiteit Leuven doorstond vijf en een halve

vorsten en geleerden. Deze kast of kamer

eeuw storm, oorlog en revolutie. Tot de taalstrijd

waarin verzamelaars de wonderlijkste

haar in 1968 te machtig werd en ze in twee delen

verschijnselen van de natuur en producten

uiteen viel. De KU Leuven werd officieel Vlaams. De

van menselijk vernuft samenbrachten, >>

23

culture

zuiderlucht 2\2018

In Musée L kraken de vloeren niet, ze zijn immers van beton, maar de kinderlijke opwinding bij de bezoeker zal er niet minder om zijn.

niet, terwijl die eigenlijk niet meer betekent dan ruw beton, beton brut in het Frans. Vanaf de jaren zestig verrezen gebouwen waarin dat ruwe beton nadrukkelijk zichtbaar was. Massieve architectuur, waarin het constructiemateriaal niet langer verborgen werd achter mooie baksteentjes of sierpleisterwerk.

De utopische idealen die de brutalisten vorm wilden geven, zoals sociale gelijkheid en het leven in gemeenschappelijke woonruimtes, raakten echter besmet door de grimmige

Edouard Manet, L'odalisque, 1868-1871, Fonds Suzanne Lenoir. foto's Jean-Pierre Bougnet

ontwikkelingen in communistische landen en te massale bewoning Bloedsomloop van de kikker Rana cabestiana.

in het Westen. Daarbij vonden en vinden veel mensen die massa’s beton simpelweg spuuglelijk.

vormde het prille begin van onze moderne musea.

Zo hangt de manier waarop de museumcollectie

Van de weinige Nederlandse voorbeelden van

Musée L heeft ook twee van die rariteitenkabinetten

is ontstaan van toevalligheden aan elkaar. Maar

brutalistische bouw zijn er een aantal ofwel

ingericht, waar een grote hoeveelheid van de meest

het naast elkaar plaatsen van ogenschijnlijk totaal

gesloopt, zoals winkelcentrum Entre Deux in

uiteenlopende voorwerpen uit de collectie bij

verschillende werelden werkt als een tierelier. Een

Maastricht 2004, of ingrijpend verbouwd, zoals

elkaar zijn geplaatst. Perfect uitgelicht op de zwarte

collectie calvarieflessen (in een fles gefröbelde

het Ministerie van Financiën in Den Haag waar het

sokkels zijn deze kabinetten een beeldschone ode

kruisigingsscènes) naast een rij Afrikaanse rituele

beton verdween achter een voorzetgevel van glas.

aan de menselijke honger naar kennis.

maskers bijvoorbeeld; het geeft te denken. Over de

In België kreeg het brutalisme meer voet aan de

menselijke verhouding tot het goddelijke misschien,

grond. Het gemeentelijke zwembad van Oostende,

en doet de narigheid vergeten waar de

en over de toewijding waarmee die wordt

de Sint-Ritakerk in Harelbeke en cultuurcentrum

hedendaagse academische wereld mee te

vormgegeven. De diversiteit van culturen en tijden

Westrand in Dilbeek staan nog altijd fier overeind.

kampen heeft: onderbetaalde onderzoekers

waar al deze objecten uit voortkomen is enorm,

En het lijkt erop dat dat nog wel even zo blijft.

met tijdelijke contracten, verstikkende

maar brengt tegelijkertijd aan het licht wat mensen

Onder een nieuwe generatie architectuurliefhebbers

publicatiedruk, verlammend nuttigheidsdenken

verbindt: de drang om de natuurlijke wereld te

kan het brutalisme op hernieuwde belangstelling

en een versnippering in minuscule specialistische

doorgronden, de krachten van leven en dood te

rekenen; jonge architecten zijn geïnteresseerd in de

vakgebiedjes. Hier is de universiteit nog een plek

bezweren en uit te stijgen boven het alledaagse. Met

idealen achter het beton.

van pure verwondering en nieuwsgierigheid,

rituelen, kunst en wetenschappelijk onderzoek.

Het museum is schaamteloos nostalgisch

een tempel van kunst en wetenschap. Hier kan iedereen zich een homo universalis wanen, die met dezelfde belangstelling een narwaltand bestudeert, een Congolees waarzeggersmasker of een ets van Rembrandt.

Musée L is nieuw, maar ook niet helemaal. In 1979 werd het Musée de Louvain-la-Neuve opgericht, en gehuisvest op de campus. Het museum bood niet alleen onderdak aan collecties van verschillende faculteiten van de universiteit, zoals Japanse

I

n neutrale, witte museumzalen zou deze

wooncomplex Park Hill in het Engelse Sheffield.

collectie al indrukwekkend zijn. Maar dit

Nu we met zijn allen het rauwe karakter van

gebouw is allesbehalve neutraal. Een deel

leegstaande industriële gebouwen hebben omarmd

van de ruimtes is opvallend laag, je zou

en hebben omgetoverd tot koffiebar, restaurant

het plafond met je hand kunnen aanraken.

of skatehal, kunnen we de schoonheid van het

Maar als je, op de derde verdieping,

brutalisme misschien ook beter waarderen. En een

nietsvermoedend door een deuropening gaat

gebouw als Musée L moet in staat worden geacht

sta je ineens in een ontzagwekkende ruimte waarin je blik langs een cascade van gebogen betonnen

boeken en laboratoriuminstrumenten, maar ook

balustrades de hoogte ingetrokken wordt, tot aan

aan nagelaten privécollecties. Dankzij de specifieke

het dak boven de zesde verdieping. Toch valt bij

obsessies van particuliere verzamelaars is het

dit architecturale geweld de collectie niet weg,

museum in het bezit van onder meer een collectie

integendeel. Al dat krankzinnige beton, die rare

naïeve kunst (‘outsider art’), katholieke devotionele

trappen en bizar gevormde raamkozijnen, ze geven

volkskunst, mechanische rekentoestellen én

het hele museum juist extra smoel.

een omvangrijke collectie naoorlogse Vlaamse schilderkunst.

24

Internationaal wordt steeds vaker gekozen voor renovatie in plaats van sloop, zoals in 2013 bij het

Het brutalisme heeft altijd gekampt met een imagoprobleem. De ongelukkige naam helpt ook

om de grootste betonhater te bekeren. ZL

Musée L, Place des Sciences 3, Louvain-la-Neuve.

Open di t/m vr van 9.30 tot 17.00u, in het weekend van 11.00 tot 17.00u. museel.be

zuiderlucht 2\2018

post zl

Feit en fantasie In mei verschijnt Goed gerei, een docu-roman waarin Wido Smeets een familiegeschiedenis herschrijft. Hoe reconstrueer je een verhaal waar de bronnen tekortschieten?

Dit is het eerste deel van een reeks van vier artikelen, over het werken aan Goed gerei. Het boek verschijnt eind mei bij de Arbeiderspers in Amsterdam.

E

en bibberende handtekening onder een geboorteakte.

Een oorlogsdagboek. Bedrijfsnotulen met uitgescheurde pagina’s. Een mogelijk bezoek, eind jaren dertig, aan het met nazivlaggen behangen Berlijn. Brieven van een Italiaanse vrijer. Een rechtszaak met de oude, toen nog jonge Max Moszkowicz in een hoofdrol.

Op welk moment besloot ik dat deze ingrediënten uit het verhaal van mijn grootvader Leio en zijn zes zonen, over de opkomst en ondergang van hun meubelfabriek, moest worden opgeschreven? Een verhaal over botsende karakters, gefnuikte dromen, bijtende jaloezie – tot ze uit elkaar werden gedreven, door de omstandigheden en door de dood.

Mijn eerste notities, zag ik laatst, stammen van oktober 2012. Mijn herinneringen aan die tijd zijn inmiddels net zo vaag en onbetrouwbaar als het geheugen van de betrokkenen die ik voor Goed gerei – zo heet het boek – heb gesproken.

De hoofdpersonen waren toen al dood.

Ik sprak met neven, nichten, arbeiders van de fabriek, vrienden van de familie en dorpelingen die het allemaal hebben zien gebeuren. Veel van hen zijn op leeftijd.

Leio bouwde midden jaren dertig zijn zagerij om tot een meubelfabriek en had bedacht dat hij te zijner tijd zou worden opgevolgd door zijn zonen. Alle zes. Op basis van gelijkheid. Dat is vragen om problemen, zeggen we nu. Maar achteraf is het makkelijk lullen. Wat er in die jaren dat Leio’s levenswerk langzaam ten onder ging is gebeurd, is voor een belangrijk deel verdwenen in de mist van de vergetelheid.

Wat betrokkenen zich nog herinneren, is weinig meer dan de schaduwen van wat er zich heeft afgespeeld.

De mondelinge geschiedschrijving heeft bijgedragen aan de kleur en de detaillering van het boek, maar niet aan de waarheidsvinding. Daar gaan we weer. Al in de vijfde alinea van deze inleiding botsen we al op de vermaledijde waarheid.

Hoe erg is dat? Om eerlijk te zijn heeft de waarheid me

nooit zo geboeid. Te ver weg. Te vaak misbruikt ook. De werkelijkheid is een stuk interessanter, vooral de manier waarop we daar mee omspringen. Ha, hoor ik u zeggen, in een tijd van fake news en trollen weten we daar alles van! Toch is al die heisa best overdreven. Nepnieuws en trollen zijn zo oud als de mens. De grote ideologieën zijn erop gebaseerd, wereldreligies kunnen niet zonder. Thora, bijbel en koran staan vol met broodje aap verhalen.

Terug naar de fabriek van Leio. Er zullen, werpt u tegen, toch archieven en documenten zijn geweest waarmee je op zijn minst een deel van de werkelijkheid hebt kunnen reconstrueren? Ja en nee. Er is geen bedrijfsarchief bewaard gebleven, al doken er hier en daar niet te versmaden documenten op, zoals brieven, en de in de aanhef genoemde map met bedrijfsnotulen. Maar ook hier geldt dat we het geschreven woord vijftig jaar na dato bezwaarlijk als een betrouwbare weergave van de werkelijkheid betitelen.

Zo werd de uitdaging om van al die brokken informatie over het familiedrama een vloeiend en geloofwaardig verhaal te maken alsmaar groter, en deed de fictie haar intrede. Aanvankelijk met enige schroom, later met steeds meer plezier vermengde ik de werkelijkheid met een door mij geconstrueerde waarschijnlijkheid. Noem het faction – een goed Nederlands woord voor de versmelting van feit en fantasie bestaat niet.

Gaandeweg sloop er ook meer van mezelf in het boek. Als schrijver én als personage.

De uitgever omschreef Goed gerei als een speculatieve documentaire. Een meelezer noemde het een docu-roman. Allebei prima – misschien is het nog beter om het niet te veel over het genre te hebben, maar over de inhoud. En hoe die tot stand kwam.

Daarover de volgende keer.

WIDO SMEETS

25

design

U

eindhoven

26

zuiderlucht 2\2018

Het spannendste meisje van de klas?

Strijp-S, een hippe buurt in een oude industriĂŤle omgeving. foto Sjoerd Eickmans

zuiderlucht 2\2018

Van stilgevallen provincieplaats tot hippe tech- en designstad.

Eindhoven wordt met de dag leuker. Toch? Tijdens een stads­wandeling tekent THOMAS SNOEIJS de gevoelens over het nieuwe Eindhoven op. “We komen van ver, maar halen razendsnel in.”

“A

design

de High Tech Campus, waar

het Philips Museum. “Dit is een héél grote meneer”,

dagelijks 11.000 hoogopgeleide

zegt Van Gerwen, wijzend naar het portret van

onderzoekers aan innovatieve

Louis Kalff (1897-1976), vormgever bij Philips en

producten werken, van

verantwoordelijk voor zo’n beetje alle beeldende

superbatterij tot anti-

uitingen: van het beroemde merklogo (drie

incontinentie-onderbroek.

golfjes, vier sterretjes) tot de vorm van het eerste

Het leverde Eindhoven titels

scheerapparaat (de Philishave). In zijn tijd, van 1925

als ‘de slimste’ en ‘de meest

tot 1960, ging hij door het leven als een eenvoudige

innovatieve’ stad ter wereld op.

arbeider, iemand die ‘mooie spullekes’ ontwierp.

Leading in Technology? Yes,

Inmiddels dient zijn naam met even veel ontzag te

very much.

worden uitgesproken als die van, pakweg, PSV-held

Maar techniek is hier niet het enige toverwoord. Dat wordt

Luc Nilis.

Met deze achtergrond is het volkomen logisch dat

snel duidelijk als je een middag

Eindhoven al zijn kaarten inzet op design, toch? Zo

met Erik van Gerwen door de

pompte wethouder Mary-Ann Schreurs vorig jaar

stad loopt. “Kijk, een ontwerp

nog eens een miljoen in de designindustrie, met het

van Maarten Baas!”, roept hij

oog op “creatieve oplossingen voor een duurzame

als we een reclamezuil met

samenleving”.

bronzen stoeltjes passeren. “En

Aan de bar bij Calypso wordt instemmend

hier, een gaaf kunstwerk van

geknikt. “Als stad kun je je geld maar één keer

Tessa Koot!”, bij de hartvormige

uitgeven”, redeneert stadsmarketeer Van Gerwen.

lantaarnpalen op de Markt.

“Dan investeer je het beste in cultuur die al sterk

“Kom, we gaan ook nog even

ontwikkeld is.” Dat bijna de helft van de inwoners

naar het John Körmeling-huisje

een kijkje kwam nemen tijdens de laatste Dutch

bij het Van Abbemuseum!”

Design Week (met een recordaantal van 335.000

Wie er oog voor heeft,

bezoekers), sterkt hem in die gedachte. Eindhoven

ch, schei toch uit”, roept

ziet in Eindhoven overal design, de culturele

loves design. Kastelein Croonen, vanachter de toog:

Louis Croonen vanachter

troef van de stad. Er is een gerenommeerde

“Wij zijn daar makkelijk in hè. Zo van: oh, nu zijn

de bar bij Calypso, hartje

ontwerpersopleiding (Design Academy), een

we opeens een designstad? Prima. Zoals we vroeger

Stratumseind nadat de

toonaangevend festival (Dutch Design Week), een

braaf inklokten bij Philips, zo gaan we nu mee in

naam van ‘Amsterdam’ was

lichtkunstfestival dat alsmaar groeit (Glow) en er

heel dat designverhaal.”

gevallen in een gesprek met

hebben zich talloze designstudio’s gevestigd, van de

stadsmarketeer Erik van

jonkies in steegjes tot het Strijp-R van Piet Hein Eek.

Gerwen. Reden voor de uitbater om zijn theedoek in

Verder wandelend door de stad komen we uit

de hoek te slingeren en zich over de toog te buigen.

bij De Kazerne, zo’n beetje de hotste culturele

“Kom op jongens, dat vergelijken met de Randstad

hotspot van de binnenstad. Een restaurant/bar/

hebben we wel gehad nu. Eindhoven heeft zijn

designgalerie waar de werken op de expositievloer

eigen verhaal te vertellen.”

net zoveel aandacht krijgen als de coquilles op het bord. Stap er binnen en je botst meteen tegen de

’Zoals we vroeger braaf inklokten bij Philips, zo gaan we nu mee in heel dat designverhaal.’

Dat is weleens anders geweest, weet ook Croonen.

speels krioelende stoelruggen van sterontwerper

“Bij een van de eerste edities van de Dutch

Nacho Carbonell. Elk jaar zijn er drie exposities.

Design Week had citymarketing een lichtkrant

“We brengen design naar mensen die niet zo snel

neergezet met de slogan ‘Eindhoven, Leading in

naar een museum gaan”, zegt initiator Annemoon

Ietwat schoorvoetend wil Giel Pastoor wel toegeven

Technology’, maar de helft van de letters viel weg

Geurts. “Het gesprek aan tafel is anders bij ons,

dat het weleens wringt, al dat gedweep met design.

door haperende ledlampjes. Typisch.” Van Gerwen,

mensen praten over wat er te zien is, ze worden

“Er zijn meer smaken in deze stad”, zegt de directeur

hoofdschuddend boven zijn biertje: “Ja, we komen

gestimuleerd om over kunst te praten in plaats van

van het Parktheater. Hij zag zowel Het Zuidelijk

van ver. Maar de achterstand is wel razendsnel

wat op het werk is gebeurd.” Waarom ze het concept

Toneel als de theateropleiding uit Eindhoven

ingelopen hè.” Geen mens in Calypso die dat

in Eindhoven heeft uitgerold? “De vibe is hier beter.

vertrekken. En zijn collega’s van Het Muziekgebouw

ontkent.

Amsterdam is een museum, Utrecht is stoffig,

worstelen al jaren met de budgetten. “Het is een

hier is de blik naar voren gericht, net als in de

gegeven waar we al lang mee te maken hebben. We

recordtempo opgekrabbeld na de massaontslagen

designwereld. De wisselwerking tussen techniek en

werken nu eenmaal in een tech- en designstad.”

bij DAF en Philips in de jaren negentig. De

design is ook een uniek trademark voor Eindhoven.

Laatst stuitte hij op een uitspraak van oud-

resterende economische krachten stimuleerden een

Dat zie je niet eens in Silicon Valley.”

wethouder Theo van Eupen uit 1964: ‘’Er zijn andere

Eindhoven – ooit één grote arbeiderswijk ­– is in

groeispurt die nu nog aan het hikken is. Kijk naar

De link met design was er altijd al, leren we in

werelden dan uitsluitend de technische. Het is onze >>

27

12 3 4

Nieuwe tentoonstellingen

PUNK + DANS + KUNST: ‘angry movements’ t/m 13 mei 2018

Femmy Otten: ‘Mural’ t/m 1 jan 2019

Mies van der Rohe Award 2017 Klushuis: ‘van Bijlmermeer naar Bleijerheide’ t/m 17 jun 2018

SCHUNCK* Glaspaleis bongerd 18 heerlen / T 045-5772200

Photo: Richard Haughton

t/m 14 mrt 2018

zuiderlucht 2\2018

design

Wat hier te zien is Je bent in Eindhoven, dus je vraagt: ‘Waar gaat het heen?’

Annemoon Geurts: “Straks is het in het centrum alleen nog maar Primark.” foto John van Hamond

Gerwen is het een flinke

meer toonplekken”, opteert Rob Schoonen. “Laat

opgave om die hippe tech-

beter zien wat er in de hallen op Strijp gebeurt.”

en designstad te ontwaren.

Annemoon Geurts maakt zich hard voor het

Want zeg nou zelf, wat

centrum: “Zet niet al het creatieve kapitaal op

moet een willekeurige

Strijp, straks is het in het centrum alleen nog maar

toerist denken als hij het

Primark.” En kroegbaas Croonen, zelf betrokken

station uitkomt? “Die

bij de verbetering van het centrum, richt zich op

draait meteen weer om”,

die vervloekte rode steentjes die het centrum

denkt Rob Schoonen, chef

bestrijken: “Spuuglelijk toch?”

van de kunstredactie van

Waar ze synchroon hun schouders over ophalen,

het Eindhovens Dagblad.

is het gesteggel over een designmuseum. D66 kreeg

Hetzelfde geldt voor het o

onlangs brede steun van Provinciale Staten voor

zo hippe Strijp-S, waar zijn

een onderzoek naar een designmuseum in het

redactie resideert. “De oude

Evoluon. “Maar dan denk ik: waarom een ouderwets

fabrieken zitten vol hippe

museum? Design vraagt om vooruitstrevende

creatievelingen, maar op een

toonplekken”, zegt Annemoon Geurts. Ook

doordeweekse dag kun je er

Schoonen houdt zijn handen in de zakken: “Als ik

een kanon afschieten.”

design wil zien, rij ik wel naar Cube in Kerkrade,

Het probleem is bekend op

Instituut in Rotterdam. Waarom zou je dat dunnetjes

Strijp-S, ook het centrum

overdoen?”

kent een schaarste aan cultureel leven. Het bruist er als een oude Coca-Cola-fles.

Dat er aan de zuidkant van de stad duizenden expats met een hoofd vol frisse ideeën werken, daar merk

Ketelhuisplein op Strijp-S. foto Bart van Overbeeke

H

et blijft nog wel even onrustig in Eindhoven. Wandelend met Erik van Gerwen (“Zie je dat lichtkunstwerk op De Admiraal? Schitterend!”) komen we tot de conclusie dat de hervormingsdrang

nog gerust een paar decennia kan aanhouden.

je hier niets van. Daarom

Het toerisme is nu al gebaseerd op een stad die

wordt er driftig gewerkt aan

voortdurend in beweging is. De eerste vraag die

stedelijke vernieuwing. Bij

mensen hem altijd stellen - “Wat is hier te zien?”

het station moeten een paar

- vindt hij dan ook onjuist. “Je bent in Eindhoven,

flinke gebouwen verrijzen,

dus je moet een andere vraag stellen: ‘Waar gaat

waaronder een woontoren

het héén?’ Deze stad is altijd in verandering. We

van 158 meter hoog. Iets

hebben hier geen Eiffeltoren waarvan je een beeldje

verderop kreeg Piet Hein Eek

kan kopen. Wij hebben innovatie. Bezoek een

de vrijheid om ‘zijn’ Strijp-R

designstudio, ontwerp zelf iets, print het uit in 3D

om te vormen tot creatief

en neem dát mee als souvenir.”

walhalla. En sterarchitect/

18 Septemberplein. foto Bart van Overbeeke

het Stedelijk Museum in Den Bosch of Het Nieuwe

het gemeentehuis. Niet alleen

Na afloop van de wandeling, bij het afrekenen

binnenstadsupervisor

bij bar Calypso, heeft hij nog een tip. “Je moet echt

Winy Maas (bekend van

nog even het terras bekijken. Héél innovatief.” De

de Rotterdamse Markthal)

binnenplaats heeft een lego-achtige inrichting vol

onderzoekt hoe het centrum

kleurrijke tafels, stoelen en parasols, ontworpen

‘ingedikt’ kan worden van

door Aart van Asseldonk om het afgebladderde

5.000 naar 20.000 bewoners.

Stratumseind op te fleuren. Een voorbeeld van hoe

Tijdens de Designweek

de Eindhovenaren hun stad een beetje beter maken

stond hij al driftig met een

met behulp van design. “Gaaf toch?”

maquette te zwaaien: “Er is zoveel ruimte!” Wat Maas

Zijn baas Peter Kentie, directeur Citymarketing, heeft een mooie oneliner bedacht, vindt Van

taak die te laten zien.” Daar kan Pastoors zich wel in

betreft, pakken ze het Evoluon met voet en schotel

Gerwen: ‘Eindhoven is misschien niet het mooiste

vinden: “Die taak voeren we nog steeds uit, daarin

op en zetten ze het midden in de stad. “Alles kan!”

meisje van de klas, maar wel het spannendste’. Met

is niets veranderd. Maar het karakter van de stad moet je niet willen veranderen.”

Zonder een stevig doormarcherende gids als Van

Hoe Eindhoven er over tien jaar uitziet, is zo goed als onbekend. Maar er leven genoeg ideeën om de vernieuwing cultureel aan te kleden. “Zorg voor

een verliefde grijns loopt hij over de vermaledijde rode steentjes richting de Markt. ZL

29

edits

zuiderlucht 2\2018

De voorkeur van...

Martijn Crins Blendr & Filtr

Pissen op het podium

HET ZEVENDE KNOOPSGAT _ “Game of Thrones, The Fast and the Furious, zowat alle Marvel Comics-verfilmingen: ze worden bevolkt door acteurs van het zevende knoopsgat. Niemand maalt erom, want het gaat uiteindelijk toch om de draken en de racewagens.”

De kwaliteit van de acteurs speelt in al die zo geroemde hedendaagse tv-series geen enkele rol, wil De Standaard-journalist Steven De Foer maar zeggen.

BIJNA DOOR NIEMAND _ “Het boek is van een diepzinnigheid en

E

r staat van alles op het vuur

een kleine gemeenschap. Ik dacht

bij Martijn Crins. De tweede

wauw: daar kom ik vandaan! Supertof

cd (Lipgloss) van zijn alternatieve

dat we deze voorstelling met Afslag

rockband Fake Billy & The False

Eindhoven zelf spelen. Ik heb daarin

Prophets, een serie voorstellingen

een stuk of zeven rollen, eentje heb

met kompaan Rogier Schippers die

ik gebaseerd op Liam Gallagher. Een

een ernst die bijna door niemand wordt geëvenaard in Nederland.”

“tussen cabaret en theater inhangen”,

personage dat overal schijt aan heeft.

Fractievoorzitter Thierry Baudet van Forum voor Democratie in een bescheiden

en een voorstelling in dialect die hij

Ik kom met mijn Liam-zonnebril op

bui over zijn roman Voorwaardelijke liefde.

met actrice Sanne-Samina Hanssen

en klim op een paal van drie meter

wil gaan spelen in dorpshuizen en

en moet vier zinnen zeggen terwijl

patronaatszalen.

ik mijn apparaat uit mijn broek haal

PRIKKELTJE IN JE HOOFD _ “Er is helemaal niks leuks aan op nos.nl kijken of door Instagram scrollen, maar toch doe ik het de hele dag.

en op het podium pis. Is me elke

Er is een prikkeltje in je hoofd waardoor je er steeds naar grijpt.”

muziek _ “Eind december deden

Schrijver Tom Hofland (27, debuteerde met Lyssa) legt uit waarom hij liever

we in Leveroy de Top 100. Met onze

mensen me na afloop zeggen dat het

korte verhalen en novelles leest.

Pearl Jam Club zongen we arm in

‘toch niet echt was’.”

arm Better Man mee. Pearl Jam is van

voorstelling gelukt. En dan komen

de grote gebaren en de moeilijke

cabaret_“Martijn Bouwman, de

wekken de indruk dat er harde kwaliteitscriteria bestaan waaraan je een

teksten, maar geeft je ook dat gevoel

regisseur van Theo Maassen en docent

kunstwerk kunt toetsen, waarna er automatisch een cijfer uitrolt. Maar drie

van vrijheid en rebellie. Die grote

op de academie, zette me op het

sterren is niks.”

emoties deden het goed toen we

spoor van cabaret. Ik dacht: ik schrijf

Het Parool stopt met het geven van sterren (1 t/m 5) bij kunstrecensies en breidt

puber waren. Ik kan op het autistische

me gewoon in voor Cameretten.

het boekenkatern uit met twee pagina’s. Wie volgt?

af lange periodes naar één groep of

Ik heb met Martijn drie middagen

plaat luisteren. Soulwax bijvoorbeeld,

zitten freaken en daar iets bizars van

of nu Curtis Harding. En sinds ik die

gemaakt. Wij pisten in ons broek van

bedreigd te voelen, we leven als de maden in het spek. Onze angsten lijken

superdocumentaire zag over Oasis ben

het lachen, maar Martijn vroeg zich

eerder futiele pogingen om toch nog zoiets als een historisch perspectief

ik geobsedeerd door Liam Gallagher.

wel af of het zou werken. Ik won, maar

aan ons vertroebeld bestaan te geven.”

Hij belichaamt voor mij de rock-’n-

had er weinig lol aan. Na tien keer in

Nadat het lezen van Francesco Pecoraro’s Het leven in tijden van vrede vat

roll, het spat er van af. Op het podium

de trein naar Emmen en zo was ik er

schrijver Martin Michael Driessen de stemming in het land samen in twee zinnen.

staat hij alleen maar met de handen

wel klaar mee. En toen moest ik nog

op de rug te zingen, het toppunt

zestig keer. Ik speelde een slechte

van goed gekozen arrogantie. Het is

cabaretier met slechte woordgrappen.

Soedanese militairen lachen Phil Cox uit als hij blijft volhouden dat hij journalist

gênant, maar ik zou dus heel graag

De zalen liepen compleet leeg. Wat

is. Tijdens de zeventig dagen van zijn gijzeling wordt hij voortdurend gemarteld.

met een kuttige coverband een hele

mensen echt choqueert, is als ze

avond Oasis zingen in een dorpscafé.”

een voorstelling niet snappen. Daar

DRIE STERREN = NIKS _ “Sterren suggereren objectiviteit; ze

MADEN IN HET SPEK _ “We hebben geen enkel recht ons zielig of

WEINIG GELD _ “Niemand riskeert zijn leven voor zo weinig geld.”

EEN SOORT LEEGTE _ “Een soort leegte die de afwezige God heeft

worden ze agressief van.”

achtergelaten, een religieus instinct. Die maakt dat ik van Bach hou, dat ik

theater_“Dat vragen om

de betekenis van verhalen zie, dat ik daar nog steeds over wil nadenken.”

aandacht had ik op vroeger op school

film_“Bij een schoolvriendje thuis

ECI Literatuurprijswinnaar Koen Peeters legt uit wat achterblijft als je de

al. De eerste voorstelling zag ik

zag ik alles van Van Damme, Willis

godsdienst afzweert.

pas op de Academie voor Drama in

en Schwarzenegger, en alle comedy.

Tilburg. Meteen een mijlpaal: Onder

Er zijn films die ik zes keer heb

het melkwoud van Dylan Thomas. Het

gezien. Maar eigenlijk kan niets op

Ze komen uit verveling, uit plichtsbesef, uit pochzucht of om indruk te

speelt in het vissersdorp in Wales waar

tegen The Sopranos. Het is je reinste

maken op hun partner. Ze staan steeds in de weg. En ze praten harder.

hij vandaan komt. Hij laat je in zowat

Shakespeare; zo goed geschreven,

Zeggen domme dingen. Ze slenteren, tillen nooit hun voeten op. Ze stinken

elk huis binnen kijken: deze inwoner

geweldige dialogen, het is Richard III,

vaak. En ze klijken kunst via hun mobieltje.”

is zat, die gaat vreemd, deze is boos.

Hamlet, Macbeth. Voor het eerst zien

Schrijver Sander Kok is het gejubel over meer museumbezoekers meer dan zat.

Je kent dat wel, onder de stolp van

we ook de lulligheid, de achterkant

ZE STINKEN VAAK _ “Meer mensen in musea is helemaal niet goed.

30

zuiderlucht 2\2018

edits

colofon Zuiderlucht is een onafhankelijk maandblad met een oplage van 20.000. Zuiderlucht is een uitgave van Bodosz, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht.

Boeken top 10

De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Nederland en Vlaanderen.

Digitaal: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via zuiderlucht.eu /nieuwsbrief

Martijn C verbond rins (Leveroy, 1984 en Gluckauf aan theater­gro ) is acteur en ca ep Afslag baretier. en is fron Daarnaa st is hij m tman van Fake B Eindhoven, spee Hij is Festival ill lde in ed y eo & Th rganisato in Levero r van het e False Prophet y. s.

Piet Nau s Memori al

Begunstigers krijgen ZL voor 59 euro per jaar

1 — Tommy Wieringa De heilige Rita (2)

2 — Dan Brown Oorsprong (3)

‘Ik zou dus heel graag met een kuttige coverband een hele avond Oasis zingen in een dorpscafé.’

3 — Paolo Cognetti De acht bergen (4)

4 — Carlos Ruiz Zafón Het labyrint der geesten (1)

5 — Harukai Murakami van de maffia, in de keukenscènes

mode_“Eerst huldigde ik de

bijvoorbeeld. Tot dan toe kenden we

Leveroyse mentaliteit: wat maakt

de maffia toch een beetje als strak en

mij het uit wat ik aan heb. En als

glad van Scorsese, die ik trouwens

het ook maar een beetje raar is,

ook erg goed vind.”

ben je meteen een homo. Een

beeldende kunst_“De

vriendin introduceerde de term ‘powerkleren’. Weet je wel, die

video Nummer acht, Everything is

broek of trui waarin je je sterk

Going to Be Alright van Guido van der

voelt. Die probeer ik een beetje te

Werve, waarin hij tien meter voor

verzamelen. Het mag geen naam

een ijsbreker uit over een bevroren

hebben hoor, maar sommige

poollandschap loopt. Waanzinnig. Ik

momenten maakt het wel uit wat

weet niet eens zo goed wat ik daar

ik draag. Als ik met de band speel

zo geweldig aan vind, maar dat vind

bijvoorbeeld.”

ik überhaupt het hoogst haalbare: dat iets je enorm trekt, maar dat je

EMILE HOLLMAN

er niet precies de vinger achter krijgt waarom.”

boeken _ “Ik kan me ook monomaan op een boek storten.

Misdaad en Straf van Dostojewski heb ik twee keer gelezen. Die bezwerende toon. Als je Netflix gewend bent,

The Missing Inks

moet je er wel even inkomen als hij drie bladzijden nodig heeft om een jas te beschrijven. Dat schurende en paranoïde katholieke geweten van Raskolnikow dat aan het einde door het vuur der loutering schoon wordt gebrand… Joe Speedboot van Tommy Wieringa heb ik zes keer gelezen. Zelfs

6 — Griet Op de Beeck Het beste wat we hebben (-)

7 — Benedict Wells Het einde van de eenzaamheid (-)

8 — Martin Michael Driessen De pelikaan (10)

9 — Jamie Oliver 5 ingrediënten (-)

10 — Daniel Kehlmann Tijl (-)

O

p internet zagen we dat Tommy Wieringa, op tournee met De heilige Rita, in het literair café van Wierden – we moesten even opzoeken waar dat lag - was opgedoken.

Wieringa houdt van het platteland. “In de provincie hebben ze altijd last van een minderwaardigheidscomplex en ze voelen zich eeuwig achtergesteld. Maar de Randstad is niet Nederland”, aldus de auteur van de Grote Twentse Roman.

Als geen ander weet Wieringa hoe belangrijk mond-tot-mondreclame bij de vermarkting van een boek kan zijn, hij heeft er zijn grote succes met Joe Speedboot aan te danken. Iets vergelijkbaars lijkt er met Paolo Cognetti en De acht bergen aan de hand. Hij had paginagrote advertenties en was DWDD-boek van de maand, maar dat is alweer een tijdje geleden.

Het lijkt alsof de verkoop van het boek een eigen dynamiek gevonden. Alleen zichtbaar op een finishfoto moet hij Wieringa en Dan Brown voor laten gaan. Met dank aan de lezers die De acht bergen in hun hart hebben gesloten en niet ophouden het door te vertellen. (WS)

zuiderlucht.eu/begunstigers Adres: Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 43 350 05 91 0031 6 53 338 905 w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 6 54966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu Commercie: 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Daan Borrel, AHJ Dautzenberg, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), Emile Hollman, Rowland Jones, Ad van Liempt, Ben van Melick, Cyrille Offermans, Adrienne Peters, Theo Ploeg, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Thomas Snoeijs, Richard Stark, Paul van der Steen, Mark van de Voort, Leon Verdonschot, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen).

Tekstcorrectie: Anna Peeters Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: RBD Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675

een keer bijna helemaal voorgelezen aan een meisje. Daar heb ik fucking punten mee gescoord, man. Al hebben we het einde niet gehaald.”

De moord op Commendatore (-)

thuisbezorgd. U kunt begunstiger worden via

www.themissinginks.com

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele

Distributie:

verkoopcijfers van de boekhandels Grim (Hasselt), Krings

Ursem Koeriers Venlo

(Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven),

—

Standaard (Turnhout) en De Tribune.

ISSN: 1875-7146

31

Heaven or Hell?

Extraordinary Shoe Design

28 Jan. until 2 Sept.

2018

Cube design museum is the first and only museum in the Netherlands entirely dedicated to design.

Info & tickets cubedesignmuseum.nl