zuiderlucht
maandblad voor kunst en cultuur
13e jaargang • 2/2019
2 Weg met de eenzame schrijver!
Marga Minco Paul Klee Katelijne Kevelaers Petra Cardinaal Spinoza Heino Franco Gori koen delaere & ide andré Jean Cocteau Dorieke Schreurs
NU IN VAN ABBE POSITIONS #4
Gluklya, Naeem Mohaiemen, Sandi Hilal en Alessandro Petti over het hedendaagse leven in bezet gebied en de effecten van politieke conflicten, vanuit een activistische visie t/m 28.04.2019
THE TICK
De sculptuur van Josefin Arnell (winnaar Theodora Niemeijerprijs 2018) staat voor wereldwijde ecologische bedreigingen. Met een speels randje t/m 28.04.2019
FRANK STELLA
Kijken naar Stella’s werk met eye-tracking brillen 09.02 - 07.04.2019
MARKEN EINDHOVEN (2011-2019)
Twee werken van Frank Mandersloot, gemaakt uit gestreept textiel die wordt gebruikt in traditionele klederdracht in het Noord-Nederlandse Marken 09.02 - 10.06.2019
VADIM BRODSKY
Deze kunstenaar is een meester in lijnen en weet in enkele streken een beeld neer te zetten 19.02 - 03.05.2019
vanabbemuseum.nl Bilderdijklaan 10, Eindhoven volg ons op facebook, twitter, instagram
18 JA N UA R I T/ M 29 M A A RT 2019 O P E N I N G V R I J DAG 18 JA N UA R I 2 019 O M 17 U U R Gouvernement aan de Maas – centrale hal Limburglaan 10, Maastricht
OPEN STUDIOS
VAN EYCK
Jan van Eyck Academie Academieplein 1 Maastricht www.janvaneyck.nl
15 maart opening 17u 16 maart 10-17u
15 & 16 MAART
Nina Glockner, Collective Voice Detector, 2018
Te zien t/m 29 maart 2019 Geopend: werkdagen 8 – 18 uur Gesloten tijdens carnaval Toegang gratis
Mahlers Lied von der Erde Geschreven na de dood van zijn dochtertje. Muziek die niemand onberoerd laat en wegsterft in een eeuwigdurende stilte.
Britten / Mahler vr 8 feb – 20.00 u / Theater aan het Vrijthof Maastricht za 9 feb – 20.15 u / Muziekgebouw Eindhoven zo 10 feb – 14.15 u / Theater aan de Parade, ’s-Hertogenbosch
Dansen met Gershwin en Prokofjev Stil zitten is uitgesloten in deze swingende combi van klassiek en jazz. Met de iconische jazzpianist Stefano Bollani.
Gershwin/Bollani/Prokovjev vr 15 feb – 20.15 u / Tivolivredenburg Utrecht za 16 feb – 20.00 u / Theater aan het Vrijthof Maastricht zo 17 feb – 14.15 u / Muziekgebouw Eindhoven Het concert in Maastricht is in samenwerking met:
Meesterlijke klassieken met Flor Mozart, Haydn en Beethoven. Drie grote klassiekers op een rij, mooier kan het haast niet. Met een hoofdrol voor de harp.
Mozart/Haydn/Beethoven do 21 feb – 20.15 u / Muziekgebouw Eindhoven vr 22 feb – 20.30 u / Chassé Theater Breda za 23 feb – 20.30 u / Concertzaal Tilburg
Meer info en kaarten: philharmoniezuidnederland.nl
Informatie markt Samen maken we de toekomst van Parkstad. Wil jij weten hoe? Kom naar de Informatiemarkt in de HuB in Kerkrade. Je bent welkom op 19 & 20 februari van 16.00 tot 19.00 uur.
19 feb 2019
20 feb 2019
iba-parkstad.nl
zuiderlucht 2\2019
7
inhoud
editorial — Weerspannig ‘Van teveel meegaandheid wordt de wereld niet beter.’
8 Weg met de eenzame schrijver! Waarom is er in het zuiden geen literaire scene?
11 pleased to meet you — Zonder ironie lukt ’t niet ‘Wat is dat voor een man? Niets snap ik van Heino.’
12
Vluchten kon niet meer
Waarom Marga Minco (98) de P.C. Hooftprijs verdient
15
daria – Beste theaterdirecteuren Hoogste tijd voor een beeldenstorm in de schouwburg
16 En altijd weer dat experiment Ben van Melick zoekt de confrontatie met Paul Klee
20 bits — Som der delen Mat van der Heijden laat zich inspireren door Kahlil Joseph
20 Alleen een boek kan dat Boekhandel Grim laat zien dat de kleintjes het ook kunnen
21 aya leest — Playlist ‘Je hoofd voelt uiteindelijk lichter aan en daar doe je het voor.’
22 Iedereen zegt ’t, maar wie doet er wat aan? Petra Cardinaal gaat op zoek naar galerie 2.0
24
feuilleton — Rockende schilders Tussen de zusters | Spinoza is terug | Rockende schilders | Jean Cocteau
26 Het koninkrijk geeft niet thuis Het nieuwe AfricaMuseum kan niet zonder paternalisme
29 post zl — (Het einde van de) hysterie ‘Is dit #MeToo-moralisme, of wordt de geschiedenis herschreven?’
30 blendr & filtr ‘De zinloosheid van het leven is een enorme motivatie er iets van te maken.’
30 de voorkeur van — Dorieke Schreurs ‘Dingen voor de mooi hoeven voor mij niet.’
31
zl boekentop-10 ‘Op de afdeling fictie is het al een tijdje crisis.’
Cover: Simon(e) van Saarloos tijdens een Watershed-optreden in het Parktheater in Eindhoven. foto Dieuwke van den Heuvel. Zie pagina 8.
5
Met Zuiderlucht naar de Biënnale van Venetië
Van 22 t/m 27 september 2019 kunt u met Zuiderlucht mee
Voor deze exclusieve trip betaalt u een all-in prijs van 1.325 euro.
naar de Biënnale van Venetië, een van de belangrijkste
ZL-begunstigers betalen 1.275 euro.
kunstenmanifestaties ter wereld. Voor deze reis hebben we
Voor dit bedrag krijgt u:
ons verzekerd van een aansprekend team van deskundigen.
• vervoer vanaf vijf opstapplaatsen in Nederland naar het vliegveld
KO VAN DUN is een alom gekend deskundige op het gebied van zowel oude als hedendaagse kunst. Hij kan er bevlogen over spreken en is een ervaren gids. Ko bezocht de afgelopen tien jaar alle Biënnales uitgebreid met groepen en kent ook de oude stad met zijn palazzi, kerken en musea als zijn broekzak.
Mestre; • een passepartout bus/vaparetto-ticket voor zes dagen;
verzorgt in het voorjaar een inleidende lezing.
• twee dagen toegang tot de venues van de Biënnale van Venetië;
als geen ander op de hoogte van de ontwikkelingen in de
P uy
hotel; • vijf overnachtingen incl. ontbijt in een middenklasse hotel in Venetië/
Hij zal vier dagen onze vaste gids en begeleider zijn en Als directeur van het Bonnefantenmuseum is STIJN HUIJTS de bin Ro to
Brussel en terug; • retourvlucht Brussel-Venetië incl. bagage, transfer naar en van het
entrees voor alle in het programma voorziene overige bezoeken aan musea en galeries;
hedendaagse kunst. Door zijn wereldwijde netwerk heeft
• twee diners, reisorganisatie, reisbegeleiding;
hij de afgelopen dertig jaar een fenomenale kennis van de
• toegang tot de Art Update-lezing (twee uur met pauze) over de
internationale kunstscene opgedaan. Voor deze Zuiderluchttrip stelt hij een exclusief ‘best-of’ programma samen met zijn
Biënnale door Ko van Dun op 19 mei in het Bonnefantenmuseum Maastricht.
favorieten op de Biënnale en elders in de stad.
optioneel: reisverzekering 9 euro, annuleringsverzekering 96,20 euro,
Als bladmanager van Zuiderlucht is CHRISTIANE
eenpersoonskamertoeslag 125 euro
GRONENBERG al jarenlang de drijvende kracht achter alle ZuiderLeven-activiteiten en de binnen- en buitenlandse
Voor meer informatie kijk op zuiderlucht.eu/zuiderleven of bel met
uitstapjes die onder die noemer worden gemaakt.
Christiane Gronenberg via 043 3500591 of 06 1066 1205
Christiane is voor en tijdens de reis uw vaste aanspreekpunt voor organisatorische vragen. Voor deze reis heeft zij ondersteuning van Educa travel, een in cultuurreizen gespecialiseerde reisorganisatie.
fo
editorial
advertentie
zuiderlucht 2\2019
Weerspannig
van teveel meegaandheid
wordt de wereld niet beter.
schrit_tmacher 12.03.–14.04.
2019
Dada Masilo Cie. Circoncentrique YY Dance Company Via Katlehong Dance Company & Gregory Maqoma Accrorap James Wilton Dance Balletto di Roma Germaine Acogny / Mikaël Serre Gandini Juggling Scapino Ballet Rotterdam Batsheva Dance Company – The Ensemble Balletto di Teatro di Torino / Ivgi&Greben Carolyn Carlson Dance Company São Paulo Companhia de Dança NDT1 Spellbound Contemporary Ballet
ZA CH USA/CHN ZA F GB I SN/F GB NL IL I/NL/IL F BR NL I
just dance! www.schrittmacherfestival.de
www.schrittmacherfestival.nl Eine Veranstaltung von | Een evenement van
WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu
7
©James Wilton Dance / Leviathan / Photo Steve Tanner | ontwerp: DDT2w
S
ommigen hebben er slapeloze nachten van. Wij niet, integendeel. Ik heb het over lezersonderzoeken. De vraag “doen jullie wel eens een lezersonderzoek” krijgen ook wij bij tijd en wijle gesteld. “Wel eens”, antwoord ik dan, “maar niet vaak.” Laatst was het weer eens nodig - vonden ook wij. Omdat we niet houden van gemiezemuis, stelden we onze lezers ook nu weer die enige vraag die er toe doet: wat vindt u van Zuiderlucht? (Om de spanning er in te houden, komen we er volgende maand op terug). Een tipje van de sluier? Vooruit dan. “Een tikje recalcitrant”, klonk het in een van de reacties. Ik neem dat als een compliment, zeker nu we meer dan ooit worden overspoeld door als kranten en tijdschriften verklede applausmachines. Vandaar dat ik zo ingenomen ben met een columniste als Daria BukviĆ, die zich in deze Zuiderlucht (pagina 15) in niet mis te verstane woorden richt tot de theaterdirecteuren. Niet als een van de beste stuurlui aan wal, maar als de recalcitrante theatermaakster die ze is. Waren er daar maar meer van, denk ik wel eens, want braaf, op goedkeurend geknik van de subsidiegevers gericht theater is er al genoeg. Als Zuiderlucht een theater zou zijn, zouden de hoofdpersonen in dit nummer vrijwel allemaal als recalcitrant (Van Dale: ‘onwillig, weerspannig’) kunnen worden omschreven. Voor weerspannigheid is het, gezien de wereld om ons heen, de hoogste tijd. Mijn vader zaliger placht een zin die enige onderstreping behoefde, te laten volgen door een volmondig ‘godverdomme!!’ Dat doe ik hier, als eerbetoon aan mijn vader, dus ook. Godverdomme! Ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is. Juliet Gagnon van het literaire platform Watershed (zie pagina 8) laat graag ongehoorde stemmen klinken. Schijfster Marga Minco, die net de P.C. Hooftprijs in ontvangst nam, probeert met haar boeken onze blik te scherpen. Ze bezweert ons (zie pagina 12) vooral goed om ons heen te blijven kijken. Hoogste tijd, zou ze erachteraan kunnen zeggen – zonder krachtterm. Ook Katelijne Kevelaers ging tegen de keer in toen ze ruim twee jaar geleden met haar partner een boekenzaak begon in Hasselt. Wie begint er in tijden van ontlezing en internet nog een boekhandel? Katelijne dus. En met succes. Lees haar relaas op pagina 20. Een vergelijkbare loutering ondergaat Petra Cardinaal die met haar Pennings Foundation in Eindhoven de galerie 2.0 wil uitvinden. Want het gaat niet goed in deze in tien jaar tijd gehalveerde sector. “Iedereen zegt het, maar wie doet er wat aan?”, vraagt ze zich af. Over het tastbare antwoord op die vraag leest u op pagina 22. En wat te zeggen, tenslotte, van An Olaerts die op ons verzoek een kijkje ging nemen in het nieuwe AfricaMuseum in Tervuren. Als rechtgeaarde Vlaamse wilde ze wel eens weten hoe België omgaat met zijn koloniaal verleden. “Het knettert in mijn hoofd”, concludeert ze op pagina 27, “dit is toch paternalisme?” De rest mag u zelf lezen, in haar stuk Het koninkrijk geeft niet thuis. Ik wens u veel leesplezier. Uw weerspannige reacties zien we graag tegemoet.
books
zuiderlucht 2\2019
Weg met de eenzame schrijver! Weg met de eenzaam zwoegende schrijver! Samenwerking komt het literair klimaat ten goede, vertelt Juliet Gagnon van Watershed aan PAUL VAN DER STEEN. “Schrijven maakte mijn ervaringen minder heftig.�
8
Watershed-show in Parktheater Eindhoven met Arjen Lubach en Elfie Tromp (niet op de foto Erik Jan Harmens). foto Bart Vermeulen
zuiderlucht 2\2019
S
chrijvers genoeg, maar van een
books
Sinds 2015 timmert de stichting Watershed aan
haar na aan het hart ligt, werd het een Engelse
literaire scene is in het zuiden van
de weg met literaire avonden (bekendere auteurs
naam. “Die staat niet alleen voor waterscheiding
Nederland nog nauwelijks sprake.
als Simone van Saarloos, Arjen Lubach en Erik Jan
maar ook voor het allerlaatste moment voor een
In de grootste plaats, Eindhoven,
Harmens, afgewisseld met onbekendere auteurs),
glas overloopt, als het water er een beetje bollend
toevallig ook de uitvalsbasis
de Camp Cushy-schrijfkampen, een podcast en
bovenuit steekt.” Ja, Watershed ontstond uit de door haarzelf als
van Watershed, ligt de nadruk op techniek
andere activiteiten. De provincie Noord-Brabant
en design. De slimste regio ter wereld is
heeft de stichting een subsidie van honderdduizend
schrijver gevoelde behoeften. “Maar laat het vooral
behoorlijk nerdy en in zichzelf gekeerd.
euro toegekend voor de komende twee jaar. De
niet op een soort zelfhulp lijken. We willen wel
gemeente Eindhoven steunt Watershed al twee jaar.
een alternatief bieden voor het meer competitieve,
“Heel langzaam begint door te dringen dat
Een aanvraag voor een structurele bijdrage van het
literaire klimaat in de Randstad. Mogelijkheden
ook het woord niet gemist kan worden.
Nederlands Letterenfonds loopt.
bieden tot samenwerken in een veilige omgeving in plaats van elkaar vliegen afvangen.”
Bijvoorbeeld bij de Dutch Design Week”, zegt
Gagnon kwam in 1999 vanwege haar studie
Watershed-oprichter en artistiek leider Juliet
drie maanden naar Nederland. Tien jaar later
Gagnon (Portland, 1975). Misverstanden liggen
kwam ze terug om te blijven; sinds twee jaar is
haar eigen schrijven wel een beetje op het tweede
daarbij op de loer. “Omdat ik van Amerikaanse
ze Nederlandse. Ze schrijft al vanaf jonge leeftijd.
plan gezet. Ook de komende tijd gaat het grote
origine ben, gaat het in oriënterende
“Ik heb een nogal bijzondere jeugd gehad. In
Gagnon-boek er nog niet komen. Het blijft
gesprekken al snel over mijn vermogen om
mijn eerste jaren ben ik met mijn vader door de
vooralsnog bij korte verhalen zoals verzameld in
teksten in het Engels te vertalen. Terwijl het
Verenigde Staten getrokken. Hij beschouwde zich
haar bundel Left. Naast haar werk voor Watershed
over inhoud zou moeten gaan. En de manier
als een uitvinder, maar was eigenlijk een beetje
geeft ze schrijfworkshops op de kunstacademie St.
waarop literatuur kan zorgen voor empathie
koekoek. Als puber kwam ik in pleeggezinnen
Joost (Breda, Den Bosch) en de bacheloropleiding
en verbinding.”
terecht, eigenlijk al te oud om nog goed in
van SintLucas (Eindhoven). Ook werkt ze aan een
dat systeem te passen. Schrijven maakte mijn
one woman show.
“We laten bovendien graag de ongehoorde
Al het organiseren van de laatste jaren heeft
Gagnon werd in de VS opgeleid als
stemmen horen, een zo divers mogelijk
ervaringen minder heftig. Het ongrijpbare
aanbod zonder dat heel erg te framen”, zegt
probeerde je te vatten in woorden. Dat leidde tot
interdisciplinair kunstenaar; met die blik kijkt
zakelijk leider Stan van Herpen (Venray,
begrip en inzicht.”
ze ook graag naar literatuur. Ze is wars van de letteren als afgesloten reservaat. “We werken
1968). Watershed richt zich met literaire talentontwikkeling op schrijvers uit heel Nederland, waarbij die uit Noord-Brabant en Limburg een streepje voor hebben. Hij hoopt dat Watershed de schrijvende zuiderlingen ook af kan helpen van hun – al dan niet valse – bescheidenheid. “Brabanders en Limburgers mogen best met wat meer zelfvertrouwen en rumoer naar buiten treden.”
‘Hoe til je memoirachtige teksten naar het niveau van literatuur?’
samen met het Parktheater, het Van Abbemuseum, kunstpodium MU en vanaf dit jaar met De Effenaar. Over de grenzen van de kunstdisciplines heen.” Met het nieuwe jaar dienen zich nieuwe ambities aan. Naast Camp Cushy van een week zijn er vanaf nu ook bijeenkomsten van twee dagen voor mensen met schrijfambities, onder de naam Weekend Warriors. Van Herpen: “We gaan actiever op zoek naar jonger talent in het zuiden, naar
Als volwassene bleef ze de drang voelen om te schrijven. Maar ze vond het moeilijk om haar stem te vinden en gehoord te worden. “Hoe til
dat ze eerder boven komen drijven.” Met de Tilburgse literatuurinitiatieven Tilt
je memoir-achtige teksten bijvoorbeeld naar het
en Poetry Circle is Watershed bovendien een
niveau van literatuur? Iedereen kan de ervaringen
Talent Hub gestart voor iets oudere beloftes.
van zijn grootvader bij Philips opschrijven, maar
Zes aankomende schrijvers krijgen daarbij een
het krijgt pas echt meerwaarde wanneer het door
intensief begeleidingstraject. Dat bestaat onder
het universele of juist heel specifieke karakter een
meer uit mentorschappen van auteurs van naam
verhaal wordt, waar mensen iets bij voelen en zich
en maandelijkse samenkomsten met de andere
mee gaan associëren.” Met die zoektocht worstelde
geselecteerden.
ze zelf. “En dan heb je het pas over punt A op weg
Watersheds ultieme droom is een Writers
naar een serieus schrijverschap. Daarna moet je nog
Work Centre, waar alle activiteiten een vaste
langs punt B, C, D, E, F en verder.”
plek kunnen krijg. Gagnon: “En waar een aantal
In de kern mag schrijven een solitaire bezigheid
Juliet Gagnon
zestien-, zeventienjarigen. Om ervoor te zorgen
schrijvers voor een paar maanden kunnen
zijn, het samenbrengen van auteurs kan veel
neerstrijken om te werken en om elkaar te
extra’s bieden, is Gagnons overtuiging. Daarom
inspireren. Een oud klooster of een oude fabriek
organiseerde ze vijf jaar geleden haar eerste literaire
zou mooi zijn. Liefst niet erg afgelegen, maar in de
activiteit in Eindhoven. Een jaar later was de
stad, zodat die dynamiek ook binnenkomt.”
stichting Watershed een feit. Omdat de organisatie
Van Herpen heeft nog iets in zijn hoofd. Het >>
9
24 juni 7 oktober 28 oktober 19 november 25 november 21 februari
Sittard Thorn Heythuysen Wessem Venray Roermond
17 maart
Maastricht
25 maart 26 maart 22 maart
Venlo Heerlen Margraten
advertentie
Goed gerei On Tour Podium Babel Torna Cultura De Bombardon ’t Veerhuis Odapark Bibliorura 20.00 uur muziek: Peter Beeker Centre Céramique Bibliotheek Schunck Kunstcafé Oos Heim
bevreemdt hem dat Nederlandstalige literatuur – op uitzonderingen als Het diner van Herman Koch na – zelden succes heeft in de Engelstalige wereld. “Ik ben er van overtuigd dat er daarom nog nooit een Nederlander of een Vlaming de Nobelprijs voor literatuur heeft gewonnen. Goed verkopende vertalingen in het Duits en het Frans zijn er wel volop. In het Engels zijn ze er nauwelijks. Misschien proberen uitgevers het te veel van
“Boeiende geschiedenis die leest als een roman”
bovenaf. Met Watershed zou ik het van onderop willen proberen. Eén
Henk Slechte in Geschiedenis Magazine
keer per jaar fragmenten van de beste Nederlandstalige schrijvers van dat moment in één tijdschrift getiteld Ugly Candy. En dat dan in een oplage
“Je kunt niet anders dan versteld staan van de nauwgezetheid waarmee de verschillende verhaallijnen een naadloos geheel vormen.”
van pakweg twintigduizend via kleine underground-uitgeverijen en -boekhandels in de VS zijn weg laten vinden naar de lezers.”
ZL
Marnix Verplancke in Trouw
Watershed – op 5/2 met Steen, Papier, Schaar in Pand P in Eindhoven, op 14/2, 18/2 en 28/2 met Visible Action in Pand P Eindhoven, op 8/3 met Art & Feminism, Wiki-edit-a-thon in MU Artspace in Eindhoven. stichtingwatershed.nl
“Een monument van het menselijk tekort.” ✶✶✶✶ Ad van Liempt in De Volkskrant
www.goedgerei.nl
PODIUM EXPO 02.2019 03.2019
ZO 03.02.2019 - 17:00 - OPENING EXPO’S
GRAFIEK THEMATENTOONSTELLING PROVINCIALE KUNSTCOLLECTIE (T/M 21.03)
WO 13.02.2019 - 20:15 - KLASSIEK
NOVUS STRING QUARTET J. SIBELIUS, F. MENDELSSOHN-BARTHOLDY, F. SCHUBERT
DO 14.02.2019 - 20:15 - CONCERT
SPINVIS IN WERKELIJKHEID
VR 15.02.2019 - 19:00 - CONCERT
Expo
EDDIE SYMKENS REPOPULATING IN CLAY (T/M 21.03)
ZONZO COMPAGNIE KOPER & VEL (6+)
DO 21.02.2019 - 20:15 - DANS
ANNE TERESA DE KEERSMAEKER & ROSAS ROSAS DANST ROSAS
DI 26.02.2019 - 20:15 - KLASSIEK
ROELAND HENDRIKX ENSEMBLE C. M. VON WEBER, A. KHACHATURIAN, S. PROKOFIEV
BEELD © TIME IS RUNNING & DAYDREAMER, KERAMIEK
WO 27.02.2019 - 20:15 - THEATER
THEATER MALPERTUIS BEGINNERS (R. CARVER)
19.30u: gratis inleiding
REPOPULATING IN CLAY
ZO 17.03.2019 - 11:00 & 16:00 - FAMILIE
OPENING ZONDAG 3 FEBRUARI 2019 – 17 UUR – GALERIE OOST
DO 21.03.2019 - 20:15 - THEATER
TENTOONSTELLINGSPERIODE MAANDAG 4 FEBRUARI – DONDERDAG 21 MAART 2019
TRIO LES ESPRITS F. SCHUBERT
ESMÉ BOS & BART VOET WIEGELIED (2,5 TOT 4 JAAR) BERLIN TRUE COPY
WO 20.03.2019 - 20:15 - KLASSIEK
QUATUOR EBÈNE L. VAN BEETHOVEN, J. BRAHMS
VR 22.03.2019 - 20:15 - KLASSIEK foto: Rosas danst Rosas @ Anne Van Aerschot
EDDIE SYMKENS
WO 13.03.2019 - 20:15 - KLASSIEK
ILSE EERENS & GASTEN CANTATES FRANÇOISES
WO 27.03.2019 - 20:15 - THEATER
BRUNO VANDEN BROECKE & PETER DE GRAEF NIET DOEN!
19.30u: gratis inleiding
PROGRAMMA 2018-2019: WWW.CCMAASMECHELEN.BE
OPENINGSDAGEN EN -UREN MAANDAG T/M VRIJDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 20 UUR ZATERDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 14 TOT 17 UUR GESLOTEN OP ZONDAGEN EN VAN 2 T/M 10 MAART ORGANISATIE EN LOCATIE CC MAASMECHELEN KONINGINNELAAN 42, 3630 MAASMECHELEN +32 (O) 89 76 97 97, INFO@CCMAASMECHELEN.BE WWW.CCMAASMECHELEN.BE
zuiderlucht 2\2019
pleased to meet you
Zonder ironie lukt ‘t niet
T
Schlagermysterie Heino
Wat is dat voor een man? Niets snap ik van Heino
oen ik onlangs na het concert van Fish in Heerlen met enkele oude vrienden in het liederlijke volkscafé ’t Trefpunt in Geleen terechtkwam, waar een volkszanger, lichtjaren verwijderd van Fish, zijn nummers zong terwijl de aanwezigen de teksten meezongen vanaf het beeldscherm in de hoek of gewoon uit hun hoofd, ontstond het idee om ter plekke een volgend concert vast te leggen waar we samen heen zouden gaan. Het had wellicht met de omgeving te maken, met de zanger, met het tijdstip of met de toestand van een deel van het gezelschap, maar de keuze viel al snel op Heino. Om precies te zijn: Heino in de Melkweg. Tijdens zijn afscheidstournee. Een deel van mijn vrienden bleek een geschiedenis met Heino te hebben die terugging tot hun jeugd. Heino was een van de favoriete zangers van hun ouders. De titels van zijn klassiekers vlogen op en neer. Blau blüht der Enzian! Niedersachsenlied! Ik kende uit die lange rij alleen Rosamunde, maar had geen idee of ik daar Heino dankbaar voor moest zijn. Als je in Limburg bent opgegroeid, ken je dat nummer uit een feesttent. En iedereen die in Limburg is opgegroeid, is wel eens in zo’n feesttent geweest. Ik besloot me in de aanloop naar het concert te verdiepen in de man en zijn oeuvre. Dat viel niet mee. Mijn beeld van Heino was dat van een wat karikaturale man, bij wie imago en werkelijkheid al lang in elkaar waren overgelopen; die ooit was uitgegroeid tot een typetje, en van het typetje zijn performance had gemaakt. Ik ben geen liefhebber van een ironische benadering van muziek, maar bij Heino bleek ironieloosheid al snel een illusie. Ik zag een YouTube-opname waarin hij Sonne van Rammstein covert in Hamburg, wat uitloopt op een regelrechte mindfuck, omdat er op de bodem van de Laibachiaanse quasi-ernst van Rammstein al een dikke drab ironie ligt, die nog eens wordt versterkt doordat het nummer nu niet wordt gezongen door een in vuur en vlammen gehulde sm-act, maar door een schlagericoon, die het onwennig en vol kwinkslagen met zijn achtergrondkoortje ook weer zíngt alsof het een grap is. De ironisering van ironie, en dat in het kwadraat. Op Spotify vond ik ook de luisterboekversie van Heino’s autobiografie Mein Weg. Daarop hoor je hem 66 hoofdstukken lang gemoedelijk praten met een devote journalist. Alsof ze in een kroeg zitten te ouwehoeren. Het is niet het boek Mein Weg zelf, maar eerder ‘the making of’ van het boek. Nog nooit in mijn leven gehoord, iemand die een luisterboek maakt van een zogenaamde autobiografie door gewoon de gesprekken met de ghostwriter vrij te geven. Wat ís dat voor een man? Niets snap ik van Heino. En ik heb haast, want van alle afscheidstournees die de laatste jaren voorbij zijn gekomen, is dit, vooral vanwege de leeftijd van de jubilaris (80), er nou ‘ns eentje die werkelijk een afscheid zou kunnen zijn. Hopelijk valt alles op zijn plek als ik hem eenmaal op dat podium zie staan. Of ik moet gewoon verder leven met het te laat ontdekte mysterie dat Heino heet. LEON VERDONSCHOT Heino (afscheidstournee): 8/3 in de Effenaar Eindhoven, 17/3 in de Maaspoort in Venlo.
11
culture
zuiderlucht 2\2019
VLUCHTEN KON NIET MEER PC Hooftprijs-winnares Marga Minco (98) probeert in haar boeken de verwoestende terugkeer van een reële doodsangst te bezweren. Als leraar Nederlands legde CYRILLE OFFERMANS zijn leerlingen haar verhalen voor in de hoop hun blik te scherpen. Als recensent had hij kritiek op haar boek De Val. Ze maakte er geen probleem van. “Lezers mogen gelukkig hun eigen voorkeur hebben.” Marga Minco: “Jij vond mijn laatste boek niet zo goed, hè?” foto Klaas Koppe
I
Dat mocht ik vinden, geen van de dienstdoende
k kende haar alleen van foto’s, misschien
de hemel in geprezen, nogal voorspelbaar, Marga
ook van een enkel tv-optreden, in levenden
Minco was een van onze bekendste schrijvers,
critici bleek die mening toegedaan. De Val
lijve had ik haar nooit ontmoet. Met de
geliefd ook bij scholieren. Het bittere kruid, haar
werd uitgebreid besproken en unaniem
mogelijkheid dat ik haar hier, op deze
debuut uit 1957, prijkte decennialang op zo
geprezen. Wederom had Marga Minco een klein
feestelijke literaire bijeenkomst, tegen het
ongeveer elke literatuurlijst, ongetwijfeld vooral
meesterwerkje geschreven. Dat vond ik te veel
lijf zou kunnen lopen, had ik geen moment
vanwege de geringe omvang en de onmogelijkheid
eer. In De Groene Amsterdammer van 22 juni 1983,
rekening gehouden. Ik schrok toen ik haar
er nog iets zinnigs over te vragen wat niet al
ik heb het knipsel zojuist opgediept, zette ik mijn
zag. Ze was nog kleiner dan ik vermoedde,
uitentreuren was voorgekauwd in uittrekselboeken.
bezwaren uiteen. Het boek behandelt de laatste dag
ze oogde kwetsbaar. Ze bevond zich in een
Maar toch ook, hoopte ik, omdat Minco’s
uit het leven van Frieda Borgstein, die haar eenzame
herinneringen aan de oorlog, de Jodenvervolging
levensavond slijt in een bejaardenhuis. Ze wordt
meter of twintig bij me vandaan, het gezicht in mijn
en haar eigen onderduik van een scherpe
vijfentachtig en wil haar huisgenoten nu eindelijk
richting. Hoewel ik niet wist of ze mij kende – mijn
opmerkingsgave en een groot talent voor impliciete
voor het eerst sinds jaren weleens trakteren. Het
naam zou ze in elk geval kennen – had ik me meteen
formuleringen getuigen. Gemeten naar die maatstaf
wordt haar afgeraden met dit rotweer naar buiten te
onwillekeurig half van haar afgewend.
viel De Val me tegen. Minco had nu naar mijn gevoel
gaan, het heeft flink gevroren en er staat een ijzige
opmerkelijk veel woorden nodig om de lezer naar
wind, maar zij is niet van haar stuk te brengen, ze
Het moet in 1983 zijn geweest, zij had na een lange
de apotheose te voeren. Als bewonderaar van
zál vandaag de benodigde boodschappen gaan
periode van literaire stilte zojuist weer eens een
Tsjechov leek ze diens beroemde advies aan een
doen.
boek gepubliceerd, De Val, met een nadrukkelijke
beginnende toneelschrijver, dat je voor het eerste
hoofdletter. Net als zovelen bewonderde ik haar,
bedrijf niet een geweer op het podium moet tonen
fataal zal worden: ze valt in een onbeveiligde
zowel haar werk als haar persoon – voor zover haar
als daar niet in het laatste bedrijf iemand mee wordt
verwarmingsput waaraan twee gemeentelijke
werk daar een beeld van gaf. Maar deze nieuwe
neergeschoten, wat al te zeer ter harte te hebben
monteurs onderhoudswerkzaamheden
novelle viel me tegen. In de kritiek was het boekje
genomen.
verrichten. Naar Frieda’s val wordt consequent
tamelijk groot gezelschap dichtbij de bar, een
12
Al snel is het duidelijk dat die koppigheid haar
zuiderlucht 2\2019
culture
Bewuste onopvallendheid was de crux van haar overlevingsstrategie.
MARGA MINCO EN BREDA
en hoofdstukkenlang toegewerkt, zodat het geen
waarvan zij deel uitmaakte mijn kant op. Ik
verrassing meer is als die inderdaad plaatsvindt. Te
meende vanuit een ooghoek Gerrit Kouwenaar
vaak, vrees ik, heeft Minco hardop aan Tsjechovs
en Henk Bernlef te herkennen, en naast Minco
Marga Minco – pseudoniem van
geweer gedacht. Ter demonstratie van literair-
ook Bert Voeten, de eveneens in Breda geboren
Sara Menco – werd in 1920 in een
technisch raffinement is De Val dus minder geschikt.
dichter en vertaler met wie ze direct na de
orthodox joods gezin geboren in
Daarvoor, weet ik uit ervaring, bieden haar
oorlog is getrouwd - hoewel Voeten in de eerste
Ginneken, Breda. Tot 1940 noemt ze
beste korte verhalen, ik denk aan Het adres, Het
oorlogsjaren correspondent was geweest van
zich Selma. Op haar vijfde verhuist
dorp van mijn moeder of Om zeven uur, een betere
de Kultuurkamer en zelfs medewerker van het
het gezin naar de Loopschansstraat,
mogelijkheid.
fascistische tijdschrift Aristo. Een confrontatie
de woning zoals beschreven in Het
Honderden leerlingen heb ik, als leraar
leek onvermijdelijk, vluchten kon niet meer.
Bittere Kruid.
Nederlands, die verhalen in de loop der jaren
Maar waarom zou ik ook? Ik had geschreven
Ze doorloopt de Nutsschool en
voorgelegd in de hoop hun blik te scherpen voor
wat ik had geschreven en daar stond ik voor. En
wordt in 1938 aangenomen bij
het vernuft waarmee de schrijfster flashbacks
ja, ze moest door een van de genoemde mannen
De Bredasche Courant, voorloper
in het verhaalheden weeft, motievencomplexen
zijn gesouffleerd, want ze kwam linea recta op
van BN DeStem, waar ze kunst
ontwikkelt, emoties voelbaar maakt zonder ze
mij af. Ik rechtte mijn rug.
kritieken en cursiefjes schrijft.
te benoemen en spanning zonder het obligate aanzwellende tromgeroffel. Meer in het algemeen: hoe ze alleen de meest alerte waarnemer een vermoeden gunt van de verhulde identiteit van haar opgejaagde hoofdpersonages. En niet omdat ze graag moeilijk doet: bewuste onopvallendheid was in de realiteit die zich ook lang na de oorlog nog zo vaak traumatiserend aan haar opdrong de crux van haar overlevingsstrategie. Maar wat zou ik nu, een paar maanden na mijn recensie van De Val, graag net zo onzichtbaar zijn geweest als Minco’s joodse heldinnen onder Duitse bezetting. Tot mijn schrik kwam het gezelschap
“H
Twee jaar later wordt ze ontslagen,
allo, ik ben Marga Minco”,
op last van de bezetter. “Ik was
zei ze lachend, “jij vond mijn
als joodse verslaggeefster niet
laatste boek niet zo goed,
langer op de redactie gewenst”,
hè?” “Nou, niet zo goed…”,
schrijft ze in Een sprong in de tijd,
zei ik aarzelend, “niet zo
een beschrijving van haar ‘laatste
goed als uw eerdere werk.” Maar ik weet niet
zorgeloze Bredase zaterdag’. Het
of ze dat gehoord heeft, want ze vervolgde
gezin vlucht naar Amsterdam,
meteen met iets verzoenends in de trant van:
Marga weet hier als enige de oorlog
“Dat mag hoor, lezers mogen gelukkig hun eigen
te overleven. In 1945 trouwt ze met
voorkeuren hebben.”
dichter/vertaler Bert Voeten, die ze
Dit alles speelde zich dus ruim vijfendertig
uit Breda kent. (DvdB)
jaar geleden af. Vreemd genoeg herinner ik me niet meer waar het was, vermoedelijk bij een prijsuitreiking in Amsterdam of Den Haag. Van het korte, maar alleszins vriendelijke gesprekje dat volgde op bovenstaande zinnen herinner ik me ook niets meer – maar wel, en dat zal de oorzaak van het gat in mijn geheugen zijn, dat ik me opgelucht voelde als zelden tevoren. Zo kon een schrijver dus ook reageren op kritiek. Zojuist heb ik De Val nog eens gelezen. Sterke observaties en mooie sfeerbeschrijvingen, maar een klein meesterwerkje? Ik zou er nu niet wezenlijk anders over hebben geschreven. Maar misschien had ik wel besloten er níet over te schrijven. Wie zou ik er een plezier mee doen? De schrijfster in elk geval niet. Ik zou mijn geldingsdrang vermoedelijk hebben ingetoomd. Meer dan toen realiseer ik me de kwetsbaarheid van een schrijver, zeker van een schrijver als Marga Minco, die in haar werk telkens opnieuw de ongewilde, verwoestende terugkeer van een reële doodsangst met bewuste middelen probeerde te bezweren. Dat is niet gering. De PC Hooftprijs komt nog net op tijd. ZL
Leerlingen derde klas Nutsmulo rond 1935, in Valkenberg Breda. Achtste van links staand: Selma Menco (Marga Minco). foto Beeldcollectie Stadsarchief Breda
13
Cultuur door De Domijnen Laat u verrassen door bijzondere exposities en voorstellingen www.dedomijnen.nl
joke bruijs & música extrema Café du Monde
do 7 feb | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
codarts rotterdam / holland dance festival
do 14 feb | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
schrijversbezoek
bart van loo over zijn nieuwe boek Bourgondiërs
ma 25 feb | 19.30 locatie: Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst Ligne 5 Sittard
Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst Ligne 5, Sittard
Schouwburg De Domijnen
Mgr. Claessensstr. 2, Sittard 046 4524400
zuiderlucht 2\2019
daria
Beste theaterdirecteuren
K
Ik wil met zijn allen in de kroonluchters hangen tot ze neerstorten.
unnen we het even hebben over de hardnekkige bekaktheid van veel Nederlandse schouwburgen? Als ik niet zo dol was op de magie die zich op hun podia voltrekt, zou ik met een grote boog om ze heen lopen. Zo’n beetje alles wat zich in de foyers voor en na een voorstelling afspeelt, voelt ongemakkelijk. De semi-deftige ontvangst, de pretentieuze playlists, de naargeestige portretten van overleden theaterdirecteuren, het passief agressieve gedrag van barpersoneel als je het waagt om twee bitterballen van hun zilveren schaal (ik bedoel plateau) te pakken; het wordt je verdomd lastig gemaakt je te ontspannen temidden van al die stijfheid. Een stijfheid die suggereert dat het er in de schouwburg toe doet hoe je bent opgevoed, opgeleid en of er een zilveren lepel uit je mond steekt. En nog steeds vragen theaterdirecteuren zich af waarom de zalen halfleeg en de bezoekers grijs zijn en waarom het maar niet wil lukken met die inclusiviteit. Maar als zelfs ik, als regisseur werkzaam bij een groot gezelschap, moeite heb om me op mijn gemak te voelen in de schouwburg, hoe hoog moet de drempel dan wel niet zijn voor mensen die zelden of nooit binnen zijn geweest? Waarom verschilt de sfeer in een schouwburg zo gigantisch van die in een bioscoop of filmhuis? Misschien heeft het te maken met het schrijnende contrast tussen ideologie en uitstraling. Directeuren hebben de mond vol van het theater als gemeenschapshuis, maar gaan intussen prat op chique avondjes met bobo’s en bubbels. Als je écht vindt dat theater voor iedereen is en geen elitaire hobby, moet je een radicaal andere sfeer creëren voor je publiek. Ik wil een sprankelende, feestelijke première-uitnodiging, niet een brief die doet vermoeden dat ik mag toetreden tot een exclusieve herensociëteit. Ik wil guerrillaoptredens van jonge performers in de hoeken van de foyer zien in plaats van met koffie en koekjes naar Sjostakovitsj luisteren. Ik wil barpersoneel dat losjes en spontaan met me omgaat in plaats van harkerige jongens die zich gedragen alsof Máxima elk moment uit het damestoilet tevoorschijn kan komen. Ik wil dat iedereen die leeft onder de armoedegrens gratis binnenkomt. Ik wil dat de borrelhapjes worden uitbesteed aan de Turkse bakker of Anita’s oliebollenkraam. Ik wil een huis-dj. Ik wil dat voorstellingen toegankelijker worden voor doven en blinden. Ik wil een enthousiasmerende aankondiging van de voorstelling die ik ga zien van een meisje met microfoon. Ik wil nagesprekken geleid door lokaal presentatietalent in plaats van door een lijzige dramaturg. Ik wil met zijn allen in de kroonluchters hangen tot ze neerstorten. Ik wil een beeldenstorm in het Nederlandse theater. Én ik wil naar een schouwburg in de provincie kunnen waar ze níet vinden dat ze door het programmeren van Najib Amhali al genoeg aan diversiteit hebben gedaan. Kom óp, culturele sector! Het spijt me als ik al te aanvallend klink. Ik wil slechts het medium dat ik zo verschrikkelijk liefheb met zo veel mogelijk mensen delen. Want ik weet dat het kán. Ik heb foyers in Duitse theaters die eruitzagen als fabriekskantines zien uitpuilen met een divers publiek. Ik heb het niet over renovaties, ik heb het over een mentaliteitsverandering. We moeten de cultuur keer op keer blijven openbreken, anders zullen we onvermijdelijk worden afgebroken. DARIA BUKVIĆ
15
culture
zuiderlucht 2\2019
EN ALTIJD WEER DAT EXPERIMENT
Paul Klee, Dame und Mode, 1938
16
zuiderlucht 2\2019
Paul Klee blijft vaak een ongrijpbare vogel. Ook voor BEN VAN MELICK, tot hij naar Düsseldorf ging voor een nieuwe confrontatie. Daar ontdekte hij “wat al die mooie plaatjes op internet en in de kunstboeken niet toonden: de wereld in het werk van een kunstenaar die zich van de wereld had afgewend.”
culture
ideeën over moderne kunst en levensdata zet hij in als argumenten. Een eye opener, vooral ook omdat hij de anekdotische titels die de kunstenaar aan zijn werken gaf uitdrukkelijk meeneemt in zijn interpretaties. Ik begon het te zien - maar nog niet met eigen ogen. En Offermans is een verleidelijke gids, de verrassende terzijdes brengen de kunstenaar tot leven. Dat Klee een bewonderaar was van Multatuli’s Max Havelaar en de Minnebrieven is een saillant detail en betekenisvol. Paul Klee. Eine Sammlung auf Reisen in K20 in Düsseldorf was voor mij een uitdaging, eerder dan een proef op de som. Het is een kleine overzichtsexpositie van zo’n honderd representatieve werken, een fractie van de meer dan 9000 die Klee, nauwgezet gedocumenteerd, naliet. De schilderijen en
P
tekeningen zijn begin jaren zestig door een kunstverzamelaar aan de stad geschonken.
aul Klee is een sleutelfiguur in de
de kunst. Een radicaal multi-talent – musicus,
Sindsdien reist de collectie door de wereld
moderne kunst. In de jaren tien
intellectueel, theoreticus, schrijver, docent – met
als een soort Wiedergutmachung van de stad
van de twintigste eeuw was deze
een grenzeloze verbeeldingskracht en fantasie, voor
vanwege Klee’s ontslag als professor aan de
Duitse Zwitser betrokken bij Der
surrealisten en velen die in de traditie van de avant-
academie. ‘In der Düsseldorfer Kunstakademie
Blaue Reiter, de kleurexplosie van
garde werken een blijvende inspiratiebron.
wird aufgeräumt!’ luidde een krantenkop in
de expressionisten in München.
Voor mij bleef deze duivelskunstenaar een
1933.
In de jaren twintig doceerde hij aan het Bauhaus
vreemde, ongrijpbare vogel in het pandemonium
in Dessau, en begin jaren dertig gaf hij les aan de
van de moderne kunst. Unieke en betekenisvolle
enigszins opgewonden. Wat ging ik ervan
academie in Düsseldorf tot hij daar in 1933 door de
kunst – die in mij niets losmaakte. De kunstenaar
vinden? Bladerend in de tentoonstellings
nazi’s op straat werd gezet. Op de reizende Entartete
was een anonymus: hij figureerde niet in een
documentatie ontdekte ik in een Elsevier
Kunst-tentoonstelling die de nationaalsocialisten
verhaal of theorie, zoals bijvoorbeeld Mondriaan of
uit 1973 de verleidelijk heldere visie van
samenstelden uit de verderfelijke kunst van die tijd
Kandinsky. Hartstocht, angst, ontheemding, woede
kunstcriticus Ron Kaal: “Je hoeft je niet in
behoorde zijn werk tot het meest verguisde.
of verbijstering, ik zag ze niet in dit “perpetuum
dit werk te verdiepen om het naar waarde
mobile van kleurvlakken, lijnen en tekens”.
te schatten, het is puur grafisch. Dame en
Toch is Paul Klee (1879-1940) niet typisch Blaue
Maar, ik kende het werk eigenlijk alleen van
Ik betrad de donkere zaaltjes in het museum
mode is een goed schilderij, niet omdat
Reiter of Bauhaus. Hij is wel aangeraakt door de
plaatjes, van geïsoleerde schilderijen in de collecties
het iets zegt of afbeeldt, maar omdat de
tijdgeest maar niet erdoor bepaald. In 1918 wendde
van musea. Ik dwaalde wel eens door een Klee-
verdeling van de ruimte, van wat binnen
hij zich af van “het slijk van de verschijningswereld”
expo, struinend over het internet vergaap ik me nog
is en buiten, de afwisseling van rechte en
en werkte consequent in zijn eentje in een
altijd aan trefzekerheid en kleurenpracht en door
ronde vormen geslaagd is, omdat de kleur het
onvervreemdbaar eigen “beeldschrift”. Teken en
de complexe analyses die het werk zin en betekenis
geheel in evenwicht houdt en vooral omdat
betekenis krijgen er een nieuwe inhoud, waarbij
geven, begrijp ik de kunsthistorische relevantie
het gerealiseerd is met een minimum aan
onbevangenheid even wezenlijk is als diepere
van de kunstenaar. Maar een tot mijn verbeelding
middelen. Tenslotte gaat het in de moderne
zingeving. Voor de mysticus Klee is de kunst het spel
sprekende kunstenaarspersoonlijkheid werd hij
kunst om de vorm en Klee laat zien waarom.”
met “de zuivere analyse van lijn, toon en kleur”. Zo
niet. En van zijn dagboeken had ik geen weet.
Geruststellend - maar nog steeds onvolledig.
gezien is hij het schilderkunstig equivalent van de
Deze zomer las ik in Cyrille Offermans’ Een iets
Aanvankelijk zag ik niets nieuws. Maar de
dichter Paul van Ostaijen (1896-1928), die poëzie
beschuttere plek misschien behartenswaardige
compacte presentatie en de nagenoeg lege
beschouwde als “een in het metafysiese geankerd
pagina’s over Klee’s tekeningen in relatie tot
zalen stimuleerden lang en onderzoekend
spel met woorden”.
kindertekeningen, waaraan in de literatuur
kijken. Gaandeweg ging mij een licht op.
bij voortduring gerefereerd wordt. Het was
Ik begon te zien wat al die mooie plaatjes
werk werd exemplarisch voor moderne kunst
aanleiding om eindelijk zijn Klee-studie Een
op internet en in de kunstboeken niet
die niet weergeeft wat al zichtbaar is, maar het
evenwichtskunstenaar uit 1989 eens goed te lezen. Als
toonden. Ik ontdekte de wereld in het
ongeziene toont. Klee was de typische modernist,
deskundige bewonderaar gidst Offermans je door
werk van een kunstenaar die zich van de
de veelzijdige, zelfbewuste, experimenterende
het werk als was het literatuur. Hij ‘leest’ met name
wereld had afgewend: “het slijk van de
kunstenaar voor wie vorm het wezen is van
de tekeningen, naar een zinvolle betekenis. Klee’s
verschijningswereld” zat in de textuur van de >>
De jaren vijftig brachten Klee wereldfaam. Zijn
17
LUXE?
VERANDERENDE VERLANGENS
Nu te zien in Cube
Cube design museum is het eerste museum in Nederland volledig gewijd aan design. Info & tickets cubedesignmuseum.nl
gesubsidieerd door de Provincie Limbur g
zuiderlucht 2\2019
culture
Dat Klee een bewonderaar was van Multatuli’s Max Havelaar en de Minnebrieven is een saillant detail.
MUSEUM GLOBAL EN LUDWIG FORUM Wie iets wil begrijpen van de impact of juist het gebrek aan impact van de West-Europese avant-garde op de kunst elders in de wereld moet in K20 beslist de zalen van het Museum Global bezoeken. Wie de
tekeningen en schilderijen. De vouwen en bobbels
dat Klee in de mystiek verzeilde om zich staande te
voortdurende crisis in de kunst
in het papier, de scheuren, de vegen, vervagende
kunnen houden. Geen wonder dat de uitgebreide
wil duiden, neemt de tijd voor het
lijnen, het kwetsbare materiaal, grove ondergrond,
verhalende, ‘verklarende’ titels in hun bizarre
videogesprek uit 1974 met curator
jute, karton, het bewerkte doek, dubbeldikke
anekdote en ironische toonzetting een essentieel
Werner Schmalenbach.
verflagen, de passe-partouts en lijsten, het
deel van de betekenis van het kunstwerk zijn:
aangewende gereedschap: rauwheid en ruwte.
verklaring, relativering en ontkenning in een.
andere dimensie wil beleven, de
Dit was geen kunstenaar “die de lijn mee uit
volgende stappen in het denken
Ik voelde me omringd door de kwetsbare artefacten van een hartstochtelijk maar onvervuld kunstenaarsleven. Dit was geen werk dat wilde behagen in spel en schoonheid, dit was
wandelen neemt”.
Wie de nieuwe kunst in een
van de 20e-eeuwse kunstenaar wil
Ik had mijn verhaal gevonden.
meemaken, rijdt nog even door naar
Is Paul Klee dan toch door de tijdgeest bepaald?
Aken waar in het Ludwig Forum
bloedserieus verzet. De tekeningen, aquarellen
Er is meer dat in die richting wijst. Als echte avant-
de compacte, informatieve en tot
en schilderijen waren naast alles wat ik gelezen
garde kunst vertegenwoordigt zijn werk op geen
tegenspraak stemmende expositie Die
en begrepen had ook en vooral een neerslag van
enkele manier de esthetica van de burgerlijke
Erfindung der neuen Wilden te zien is.
het gevecht om de kunst. Hoe als kunstenaar en
traditie. Het onttrekt zich aan de eisen van de
intellectueel te werken in een interbellum, in
markt. Perfectie is uit den boze. Het maakproces
een turbulent tijdsgewricht waarin beschaving
blijft zichtbaar.
aangevreten wordt en mensenlevens niet tellen.
De wijze waarop Klee consequent en nauwgezet
poëtisch boodschap van Lucebert wiens eerste
Voortdurend twijfel. Hoe werkelijkheid en theorie,
alles wat hij maakt, nummert en categoriseert, hoe
bundel apocrief/de analfabetische mens (1952)
perfectie en gebrek, te vervlechten in een wereld
hij scheurt en snijdt aan wat aanvankelijk klaar en
afsloot met het gedicht ‘klee’.
waarin schoonheid, zoals de dichter Lucebert het
af lijkt en vervolgens de stukken apart rubriceert,
decennia later formuleerde, haar gezicht heeft
geeft aan dat zijn kunst ‘work in progress’ is. Zij
in het verheugde venster geuren de gekleurde
verbrand.
blijft de sporen dragen van het zoeken, het maken;
vruchten van de dingen
het experiment blijft zichtbaar. En daar is ook de
in de rust geuren de huid het hart geuren de
verried zich hier het menselijk tekort. Niet alleen als
maker zichtbaar. Deze ‘moderne’ kunst is kwetsbaar,
ogen en mond
het fundamentele falen van de kritische kunstenaar
ze verheft zich niet boven zijn maker.
het hart kust zijn venster
Ondanks tekentalent en de verbeeldingskracht
die zijn positie moet bepalen, maar ook in een
De presence van de kunstenaar die ik zo miste in
poging adequate kunst te maken. Geen wonder
de plaatjes vond ik hier op deze tentoonstelling. De
de huid ontsluit zich de ogen kijken naar buiten
fysieke confrontatie in het museum
waar de mond wuift naar boven
was essentieel. De interpretaties
overal bloeien de mensen wuivende bloemen
van Offermans, de visie van Kaal,
geurige huizen
ik had ze niet meer nodig. Maar in
zij evenaren de aarde
het kielzog van mijn ‘verhaal’ dook
zij vliegen in ronde en gebogen vruchten door
een probleem op. Had ik deze kunst
het hoge hoofd van de lucht
in mijn zienswijze gereduceerd tot
zuchten als de huivrende watervallen zij zingen
representatie van de tijdgeest?
in spiegelgladde cirkels
Je kunt je afvragen of “het slijk
zo ontwiklen zij de wereld:
van de verschijningswereld” waar Klee zich vanaf wendt, niet
de brandende draad van de geurende aarde
evenzeer kleeft aan de kunst van
loopt langs het gekleurde raam van de mensen
zijn moderne tijdgenoten. Wendt hij zich ook niet af van hun in beelden
Die brandende draad van de geurende aarde is
vertaald engagement dat de tijdgeest
de ware aard van de lijn die de kunstenaar Paul
reproduceert? Is het wezenlijke van
Klee mee uit wandelen neemt. De kunstenaar
Klee niet de escape uit de wereld
die zoekt naar hoe te verbeelden wat de dingen
überhaupt? Enerzijds als mysticus,
levend en vitaal maakt in een kapotte wereld. Ik
anderzijds als speler, zoals Paul
moet zijn dagboeken induiken en zijn Engelen,
van Ostaijen. Schemert niet in alle
Klee’s concrete tot lijn gereduceerde verbinding
seriositeit de plaaggeest, het spel,
tussen idee en werkelijkheid, opnieuw en
de ironie, die helder maakt dat
grondig bekijken, ook al is het op plaatjes. ZL
niets perfect is en wat het schijnt te zijn, en toch schoonheid kan vertegenwoordigen? Een vraag is geen antwoord, maar vanuit dit perspectief begrijp ik de Paul Klee, Polyphone Strömungen, 1929
Paul Klee. Eine Sammlung auf Reisen, van 13 oktober t/m 10 maart in K20 in Düsseldorf. kunstsammlung.de
19
zuiderlucht 2\2019
culture
De som der delen
Grote spelers vallen weg,
B
boekhandel Grim in Hasselt.
egin 2018 besloot ik mijn levensjaren in twee kleuren over drie grote panelen te verdelen.
kleine nemen het over. Zoals
Omdat het geheel nogal onsamenhangend op
“Je vraagt eigenlijk naar mijn
board stond, heb ik het drieluik met ‘haaientanden’
levensbeschouwing.”
gekaderd. Met donkere potloodlijnen zijn de vlakken onderling gelinkt. Eerst had ik het idee een tekst in het midden te plaatsen. De vorm van die tekst kwam na het zien van een videoclip van Kahlil Joseph in het Bonnefantenmuseum: een mens hangend als een slapende vleermuis. De inhoud kwam met horten en stoten. Fragmenten uit dromen, wandelingen
Bits
en overpeinzingen op atelier vormden een gestapeld blok. In een eerdere fase had ik een ander materiaal aan mijn werk
toegevoegd, namelijk wol. Gepunnikt. Ik besloot het in grote en kleine spiralen op het board te nieten. Mooi woord trouwens, nieten. Het beeld als een collage. Een drieluik als blauwdruk. Het had ook allemaal anders kunnen lopen, maar het
Alleen een boek kan dat
Z
e zijn er nog: ondernemers die vanuit het niets een boekhandel beginnen. Zoals Katelijne Kevelaers en Ed Worms,
die ruim twee jaar geleden in het centrum van Hasselt boekhandel Grim begonnen.
voelt goed. Eigenlijk wilden ze, na negen jaar boekencafé MAT VAN DER HEIJDEN
De dry coppen in Leuven, juist afstand nemen van de boeken. In elk geval een sabbatical nemen, om daarna te zien wat er op hun pad zou komen. “Met horeca in een boekenzaak waren we een van de eersten in België”, vertelt Katelijne. “Maar na negen jaar vonden we het
ze werkten als IT’er, jobs waar ze bij toeval waren
limiet, en de horeca maakte het erg intensief.
ingerold. Ed is econoom, Katelijne studeerde
Het ging ten koste van de boeken.”
Nederlands en Engels. Deze maandagochtend staat
Maar van het jaartje vrijheid kwam niet veel
20
Katelijne, die ook nog deeltijds in een bibliotheek
terecht. “Zoals wel vaker bij sabbaticals komen
werkt, alleen in de zaak. Er is een bestendige
de plannen voor zo’n periode niet echt uit de
aanloop van klanten, tussendoor vertelt ze hoe
verf”, blikt Katelijne terug. “Er waren te veel
ze in Hasselt hun draai hebben gevonden. Grim
mogelijkheden. En de leegte die volgde, voelde
is een literaire boekhandel, vertelt ze, met de
niet prettig.” Na een maand of vier wisten ze:
nadruk op hedendaagse literatuur en moderne
we gaan terug naar de boeken. Niet in Leuven,
klassieken. Aandacht voor de individuele klant
maar in Hasselt. Daar hadden “om niet-
staat voorop. “We nemen de tijd om de klant het
economische redenen” in korte tijd drie kleine
juiste boek te kunnen aanbieden. Het mag geen
boekhandels de deuren dichtgedaan.
lopendebandwerk worden.”
Daarmee was in Hasselt (77.000 inwoners)
Nearly Leaving, 2018 (detail). Olieverf, wol en potlood op board.
Ed en Katelijne leerden elkaar in Leuven kennen,
mooi geweest. Qua pand zaten we tegen de
Buiten Ed en Katelijne is er geen personeel;
nog maar één boekenzaak over, een Standaard-
verspreid over twee verdiepingen, samen 150 m2,
winkel. Katelijne: “Een grote, en een goede.
biedt Grim zo’n 4000 titels aan. Katelijne: “Te veel
Maar er was nood aan een tweede, vonden
stock is nefast voor de financiën. Bij een overvloed
we.” Waarom de keuze op Hasselt viel? Dat
aan keuze voelen klanten zich gauw overdonderd.
Ed hier uit de buurt komt, uit Maasmechelen,
Ze vinden het prettig dat het aanbod beperkt
heeft zeker geholpen, zegt Katelijne. Net als het
is, en vinden het niet erg om een dag of twee te
enthousiasme van een goede vriendin die bij
wachten als een boek niet op voorraad is.” Tijdens
de gemeente werkt. “Ze heeft ons enthousiast
het gesprek zijn er tenminste twee klanten die dat
gemaakt voor deze stad.”
bevestigen. Wanneer ze het boek van hun gading
zuiderlucht 2\2019
culture
Playlist eens van hoeveel kinderen hier met hun ouders binnenkomen. En dan zijn er nog de young adults, die zijn heel goed op de hoogte van wat er verschijnt. Ja, ze lezen vooral in het Engels.” In hun Leuvense winkel deden ze nog
Aya Sabi doet maandelijks verslag van haar leeservaringen.
E
en paar weken geleden hoorde ik iemand beweren dat vrouwen de meest instabiele
wezens op aarde zijn omdat ze ‘even huilen’
mee met de e-books-rage. “We hebben
inplanden. Ze zetten in hun agenda wanneer alle
daar nog e-readers verkocht, dat werd ook
remmen emotioneel los zouden gaan.
gestimuleerd via boek.be, via die site kon je de boeken downloaden. Ik heb de indruk dat er nog weinig beweging in zit. Buiten het
Ze hadden er zelfs een aparte playlist voor opgesteld. Ik weet dat hier over te discussiëren valt, maar
compacte, het is handig wanneer je op reis
dit lijkt me juist een van de hoogste vormen van
bent, voegt het e-book weinig toe aan de
emotionele stabiliteit: bewust kiezen om jezelf met
leeservaring. En na een dag werken willen
je gevoelens te confronteren en ze te ontrafelen.
mensen thuis liever niet wéér naar zo’n
Natuurlijk heeft dat ook zijn risico’s - op een
scherm zitten te kijken.”
gegeven moment weet je soms niet meer of je écht
Gevraagd naar het belang van lezen,
verdrietig bent of dat je jezelf het verdriet hebt
antwoordt Katelijne: “Eigenlijk vraag je naar
aangepraat - maar het is goed om verdriet toe te
mijn levensbeschouwing. Het is moeilijk
laten. Dat maakt niet uit, je hoofd voelt uiteindelijk
om die twee los van elkaar te zien.” Ze
Aya leest
komt met een praktijkvoorbeeld: het boek Materiaalmoeheid van Marek Sindelka, over twee vluchtelingen die door Europa trekken. “Ik dacht dat ik wel een kijk had op die
lichter aan en daar doe je het voor. Ik heb ook zo’n playlist.
Op één staat toch wel Laat me van Ramses Shaffy.
problematiek, maar dit boek heeft die kijk
Ik ben bereid om elke dag te verdwalen ook al doe
compleet door elkaar geschud. Dat is wat
ik het niet omdat ik geloof in een evenwicht. Ik
boeken doen: ze verruimen je blik, je leert
verdwaal omdat ik nog steeds niet echt weet wat
de wereld beter kennen.”
links en recht is, heel praktisch, maar ook omdat
Die ervaring is toch niet alleen
ik ervan hou om rondjes te draaien, terug bij af, tot
voorbehouden aan boeken? “Een idee in één
wegen en paden vertrouwd zijn, een beetje van mij.
klap doen veranderen: ik ken geen andere
Het is de Nederlandse herwerking door Herman
kunstvorm die zo’n onmiddellijk effect heeft
Pieter de Boer van het Franse origineel Ma dernière
omzet ontwikkelt zich goed. In 2018 was er een
als een boek. En het hoeft heus niet altijd
volonté (Vivre) en het is een echt janklied, want we
stijging van zo’n dertig procent, becijfert Katelijne
over grote thema’s te gaan. Het mag ook
sterven allemaal uiteindelijk maar we blijven lang
na een paar tikken op haar toetsenbord. Het
vriendschap zijn, of kinderen, of sla eten.”
en langer, zolang we zijn wie we kunnen zijn. Dat
Wat zou Katelijne doen, zou ze minister
is een vertrouwde gedachte die onze angst voor
niet vinden, laten ze een bestelling achter. Je zult ze niet horen klagen, Ed en Katelijne, de
jaar ervoor was de groei 25 procent. “Je moet die getallen niet te letterlijk nemen”, waarschuwt ze.
van cultuur zijn, om het lezen te stimuleren?
de vreemde eeuwigheid stil houdt. ‘Langer’ is niet
“We zijn net bezig, we komen van niets. In een paar
“In Frankrijk zijn boeken meer dan hier
eeuwig, maar wel genoeg.
jaar zal het stabiliseren.”
zichtbaar in het dagelijks leven. Of het met
Zo’n sessie eindig ik dan toch graag met Voor
subsidies moet, weet ik niet, maar het zou
jou van Maaike Ouboter, geschreven door Coen
geheel stabiel is. “Een paar grote spelers zijn
alvast een wezenlijke verbetering zijn. Onze
van Berkel. Over een meisje dat niet weet wat ze
weggevallen, kleinere zijn ervoor in de plaats
cultuurminister Sven Gatz heeft twee keer
schrijven zou, maar ondertussen wel een heel
gekomen. Ik hoor dat ze het goed doen. Zoals onze
per jaar een boekenvoucher van vijf euro
lied over het allergrootste schrijft. Het is vaak
opvolgers in Leuven, hun winkel floreert enorm. Ze
per persoon beschikbaar gesteld. Dat werkt
hoe ik me voel, de onbenulligheden van elke dag
zijn gepassioneerd van boeken. Veel meer moet het
goed. Net als wat uitgeverij Lemniscaat
omvormen tot wat mensen zouden willen lezen,
niet zijn.”
doet met kinderboeken, door elke jaar
over kleine dingetjes die grootse gebaren zijn,
twee klassiekers voor 2,50 euro per stuk
over fluitenkruid, hagelbuien, dansen in de nacht,
weinig. “Ik denk dat het hier anders is. De
uit te brengen. Dit jaar is dat Kruistocht in
proberen niet te lachen, de vragen van een kind
belezenheid in Nederland was vroeger een stuk
spijkerbroek van Thea Beckmann en Kikker is
van vier, de weg van school naar huis. Ze schrijft
groter dan bij ons. Ik denk dat die twee cijfers nu
kikker van Max Veltman.”
over ‘hoeveel er nog te huilen valt.’ Veel. Gelukkig
Zoals de boekenmarkt in Vlaanderen in zijn
Van de zogenaamde ontlezing merkt Katelijne
is er dan kleinkunst. Een kleine stem achter een
naar elkaar toegroeien. Hier in Hasselt, eigenlijk in heel Limburg, wordt goed gelezen. Veel meer dan we dachten toen we nog in Leuven zaten. Ook onder jongeren, toch wel ja. Ik verschiet er wel
WIDO SMEETS Dit is de tiende aflevering in een reeks van elf over boekhandels in tijden van internet en ontlezing.
piano of een gitaar over harten stukslaan en dagen doorkomen. Er valt nog veel te huilen. ■
21
culture
zuiderlucht 2\2019
Iedereen zegt het, maar wie doet er wat aan? 22
Een jaar geleden ging het roer om. In een bijna museale ruimte wil de Pennings Foundation in Eindhoven uitgroeien tot ontmoetingsplek, kennisinstituut en begeleider van jong talent, zegt Petra Cardinaal tegen WIDO SMEETS. “Een kunstenaar heeft tien jaar nodig eer hij op zijn pootjes terecht komt.�
zuiderlucht 2\2019
D
e ommekeer kwam een jaar
tot zo’n 300. Minder dan een derde is lid van de
geleden. Na dertien jaar vond
Nederlandse Galerie Associatie, die regelmatig
galeriehoudster Petra Cardinaal
onderzoek laat doen naar de sector.
het tijd voor herbezinning. In haar eigen woorden: “Het was tijd om
een dagje met mezelf op de hei te gaan zitten.”
Daaruit blijkt dat het publiek weinig is veranderd. De gemiddelde galeriebezoeker is hoogopgeleid, heeft een goed inkomen en haalt, aldus de onderzoekers, zijn informatie vooral uit
Het werden er drie. Vragen had ze genoeg. Waren de
papieren media. Tegelijkertijd blijkt dat jongere
dingen die ze deed wel de moeite waard? Leverde
kunstliefhebbers (20-40 jaar) meer online kopen.
de galerie die ze leidde wel voldoende op, financieel
De kunstmarkt wordt ook commerciëler. “Omzet
én maatschappelijk? Was het niet tijd een andere
en winst lijken steeds belangrijkere motieven
weg in de slaan?
te worden voor galeries, kunstbeurzen en
Diep in haar hart wist ze al dat het roer om moest.
kunstenaars”, concluderen de onderzoekers.
Dat misschien niet alles, maar wel heel veel anders
Petra Cardinaal herkent het beeld, hoewel ze
moest. De dagen met haarzelf waren vooral nuttig
er naar eigen zeggen niet in past. “De werkwijze
om de zaken op een rij te krijgen. Wat moest er
van Galerie Pennings was nooit echt zakelijk.
anders? En hoe?
Commercieel succes was nooit het hoofddoel.”
Een jaar later is de verandering meer dan
culture
Wat voor galerie wil ze na de ommekeer dan wél
Petra Cardinaal
kan verwachten, met werk van onder anderen Fieke van Berkom, Hans Biezen,
zichtbaar. Een andere naam, een ander pand.
zijn? Cardinaal: “Het begrip galerie is erg breed. Je
Paul Bogaers, Theo Derksen, Anne Geene &
Galerie Pennings heet intussen Pennings
hebt galeries die in Maastricht op de kunstbeurs
Arjan de Nooy, Martijn van de Griendt, Risk
Foundation, er zit nu een stichting achter, met een
Tefaf staan, en je hebt galeries in een aangeklede
Hazekamp, Wiesje Peels en Willem Popelier.
bestuur, en zit nu in de voormalige meubelwinkel
garage. En daar zit nog een heleboel tussen. Van
Kunstliefhebbers kunnen er ook terecht voor
annex atelier van oprichter Harry Pennings. De
oudsher is een galerie een ontmoetingsplek, voor
lezingen en cursussen. “Mensen kunnen
ruimte van maar liefst 700 vierkante meter is bijna
makers, kopers en publiek. Er was een tijd dat een
hier met elkaar aan de praat raken in een
museaal, met halverwege twee lichtbeuken over de
bij een galerie aangesloten kunstenaar een vast
omgeving die kunst ademt”, zegt Cardinaal.
lengteas van het pand. Nadeel: met een dagje stoken
bedrag per maand kreeg. In ruil daarvoor leverde hij
“Je kunt je galerie puur richten op inkoop
ben je al gauw vijftig euro verder. Voordeel: de
trouw zijn werk in.”
en verkoop. Bij ons gaat het niet over kunst
lampen hoeven niet aan. Er is daglicht, en het komt
in een context van handelswaar.” Hier
van boven.
gaat het, met andere woorden, niet om de
Toen Petra Cardinaal (Eindhoven, 1964) dertien jaar geleden de galerie waar ze werkte overnam, zat die nog op de eerste verdieping aan de Geldropsestraat in Eindhoven. Daar had
‘Het publiek warm maken voor kunst, dat gaat niet via beurzen en internet.’
ondernemer Harry Pennings in 1979 ruimte gegeven
In het verlengde van de ambities van de oprichter wil Cardinaal dat de Pennings Foundation zich ontwikkelt tot kenniscentrum voor fotografie. Achter de
aan zijn liefde voor de fotografie. “Dat was voor die tijd behoorlijk vooruitstrevend”, zegt Cardinaal.
verzamelaars maar om de kunstenaars.
centrale tafel staat een wand met boeken, De galeries die overleefden, verdienen hun geld
als eerste aanzet van een bibliotheek. “We
In het Van Abbemuseum, waar Rudi Fuchs toen
hoofdzakelijk op beurzen. Plekken voor jonge
praten nu met iemand over een legaat van
directeur was, werd wel eens fotografie getoond.
kunstenaars om zich te tonen zijn er nog amper,
6000 boeken over fotografie. We willen
Maar verder? “Nederland liep in die jaren nog
contacten gaan steeds meer via internet. Cardinaal:
graag een instituut worden, in Eindhoven
behoorlijk achter.”
“Maar het elkaar ontmoeten, het publiek warm
en daarbuiten. Ook internationaal. Het
maken voor kunst, dat gaat niet via beurzen en
voortbestaan daarvan mag niet afhankelijk
missionarissenwerk. Hij haalde met fotografie
internet. Iedereen beaamt het, maar wie doet er wat
zijn van één persoon. We moeten nu een
werkende kunstenaars als Dolf Kruger, Christian
aan?”
stap voorwaarts maken voor de volgende
Op die bovenverdieping verrichtte Pennings
Boltanski en Carl De Keyzer naar Eindhoven,
Vandaar dat ze graag bij het concept van de
en gaf onbekende fotografen als Frank van der
galerie als ontmoetingsplaats blijft. Ze houdt ervan
Salm, Margriet Smulders en Charlotte Dumas
om kunstenaars te coachen, en met hen over hun
de kans hun werk te tonen. Zijn eerste én zijn
portfolio te praten. “Een kunstenaar heeft vaak
laatste tentoonstelling liet Pennings openen door
tien jaar nodig eer hij op zijn pootjes terecht komt.
museumdirecteur Rudi Fuchs. Een jaar voor zijn
De weg van het snelle succes is zelden de juiste,
dood in 2006 deed hij de galerie over aan Petra
je moet ze de tijd gunnen. Daarom ben ik blij dat
Cardinaal.
we bijvoorbeeld Noortje Haegens en Anne Geene
Het was aan de vooravond van de financiële crisis - waarna alles anders zou worden. Het aantal galeries in Nederland is sindsdien gehalveerd
hebben kunnen brengen. In de heropeningsexpositie Preview werd alvast zichtbaar wat het publiek van Pennings Foundation
veertig jaar.” ZL
Deze maand o.a. te zien bij Pennings Foundation werk van het kunstenaarsduo Patricia van de Camp en Marc Heesterbeek (tot 16/02), Claire Felicie (16/02 t/m 16/03) en Limburgse Helden van George Meijers (16/02 t/m 16/03). penningsfoundation.com
23
zuiderlucht 2\2019
culture
f e u i l Bijdragen van Dieter van den Bergh, Wido Smeets, Mark van de Voort en Anneke van Wolfswinkel
Contouren van de leegte
in Tilburg. Zijn schilderijen bestaan uit strakke rasters en grids waarin kleuruitspansels een bijna iriserende werking krijgen. Als een kleurenspectrum dat voor je ogen opensplijt. Naar
Jean Cocteau kom je vooral tegen
voorbeeld van favoriete schilders als
als bijfiguur in de biografieën van
Robert Ryman en Frank Stella kiest hij
grootheden met wie hij samenwerkte:
voor strenge, zuivere uitgangspunten
Pablo Picasso, Sergej Diaghilev en Coco
voor zijn schilderijen. Binnen die kaders
Chanel, om er maar een paar te noemen.
ontstaat er vrijheid om te improviseren. De in de expositie Shake, Rattle &
Het Design Museum in Den Bosch zet nu zijn eigen werk in de schijnwerpers.
Roll! uitmondende schildersessies in
Een fijn gebeeldhouwd gezicht, met
PARK hebben bij Delaere geleid tot
in zijn ogen een blik waarin plezier
indrukwekkende schilderijen. Behalve de
en melancholie heel dicht bij elkaar
bekende rasterdoeken toont hij ook grote
liggen. De tentoonstelling toont diverse
doeken waarop hij proefondervindelijk
kanten van Jean Cocteau (1889-1963):
doordringt in de werking van een
als ongemakkelijk geïnterviewde in
kleur. Laag na laag worden pulserende kleuren als oranje en geel afgeschraapt
tv-programma’s, op foto’s, en in zijn tekeningen. De gedaanten van de
Ide André aan het werk bij PARK
kunstenaar zijn op de vloer van de
soort minimalisme. Alles wat hij deed zag
museumzaal aangegeven door punten
hij als zelfportret: “Van onze geboorte tot
verbonden met lijnen.
onze dood zijn we een reeks anderen. We
Van ‘de tekenaar’ loop je naar ‘de verbinder’, via ‘de dichter’ naar ‘de
zijn altijd een ander. Mijn hand dient de
en verkend. Daarvoor gebruikt hij
Rockende schilders
stukadoorsmateriaal om de pasteuze verf te lijf te gaan. Ook Ide André (1990), een leerling van Delaere, is graag fysiek in de weer, en vindt het heerlijk om na een dag
mysterieuze persoon die in mij leeft.” Eigentijdse schilderkunst waar het rock
schilderen gewoon moe te zijn. Als
stijgt je verbazing: kan één man dit
komen uit de eigen collectie van het
’n roll-zweet vanaf druipt. Kunstenaars
materiaal gebruikt André veelal dagelijkse
allemaal maken? Beschilderde borden
museum. De rest zijn bruiklenen uit een
Koen Delaere en Ide André maakten
voorwerpen die hij tegenkomt in het
van keramiek, een stapel romans en
aantal museale en privécollecties uit
van PARK in Tilburg drie weken lang
atelier. Met in inkt gedoopte touwen slaat
dichtbundels, meerdere speelfilms,
België en Frankrijk. Oppervlakkig gezien
een gezamenlijke werkplaats waar de
hij op het canvaslinnen. Niet met geweld,
gouden sieraden, affiches, een wandkleed,
is het een vrolijke, bonte verzameling, wat
fysieke actie van het schilderen voelbaar
maar met beleid. De touwpatronen
de dans Parade bij de Ballets Russes, het
vooral komt door die golvende, energieke
werd. Een snelkookpan van inspiratie
vormen een krioelende massa, de
toneelstuk La Voix Humaine, en overal
lijn van zijn handschrift in schrijven en
en transpiratie waar de twee schilders
handeling van het schilderen is in alles
tussendoor die tekeningen. Portretten
tekenen.
nieuw werk maakten, met de nadruk op
zichtbaar. Rockende schilderkunst die je
experimenteren.
van de sokken blaast.
minnaar’, en zo verder, en onderweg
van hemzelf en van anderen: Proust en
Een paar sieraden en stukken keramiek
Die indruk wordt teniet gedaan door
Zo liggen op één van de doeken koperen
Shake, Rattle, Roll! Schilderijen van Koen
vroeg werk waarin Cocteau pagina na
plaatjes met citroenen en colablikjes - om
Delaere en Ide André, van 20/1 t/m 24/2
Griekse god, en profil. Getekend in
pagina zijn eigen gezicht tekent. Hij
te kijken wat deze huishoudelijke zuren
in PARK, Tilburg. park013.nl
vloeiende, trefzekere lijnen, een zwierig
rouwt om het verlies van zijn eerste
voor effect hebben op het materiaal. In
grote liefde, Raymond Radiguet, die op
de expositieruimte staan twee elektrische
20-jarige leeftijd stierf. Elke dag kijkt hij
gitaren en speakers opgesteld. Kabels
in de spiegel en tekent zijn gezicht. Kunst
op de vloer vormen een barok lijnenspel,
is geen spel, maar noodzaak. Zijn leven
als in een vluchtige schets. Tijdens het
lang zal Cocteau ondanks zijn beroemde
werkproces vult bij tijd en wijle een diepe
vrienden en artistieke succes een diepe
gitaargons de ruimte. Kleuren en klanken
eenzaamheid voelen, als homoseksueel
komen samen. De makers gaan helemaal
in een wereld die dat niet accepteert.
op in hun werk.
Beethoven bijvoorbeeld, homo-erotische
het getekende boek Jean l’Oiseleur, een
tekeningen, en vaak een soort mythische
Jean Cocteau door Philippe Halsman, 1949
24
♦
Acteur met een crisisje “Die plofkip van de Jumbo”, wordt acteur Frank Lammers steevast
Misschien geldt wel voor al zijn werk
Delaere en André zijn beide harts
de uitspraak die hij zelf deed over zijn
tochtelijke schilders. De actie van het
genoemd door columnist Jos Kessels.
tekeningen: “Het vinden van de contouren
schilderen staat voorop, schilderen is nooit
Lammers’ verweer: “Mensen denken:
van de leegte.”
passieve passie. De warmbloedigheid van
die Lammers verdient sloten geld met
Jean Cocteau, Metamorphosis. Van 10/11
de handeling vloeit over op het doek. De
zijn films, maar dat valt dus vies tegen.
t/m 10/3 in het Design Museum in Den
sporen van hun acties zijn zichtbaar.
Als zelfstandige moet ik toch ergens een
Bosch. designmuseum.nl
Koen Delaere (1970) woont en werkt
pensioen vandaan halen.”
zuiderlucht 2\2019
culture
l e t o n Uitgerekend deze plofkip uit de reclame
Ervaren rot Han Kerckhoffs (1953) speelt
zette in een reeks voorstellingen wel
zichzelf, een pensioengerechtigd acteur
mooi een straffe anti-kapitalistische Karl
met een existentieel crisisje, die bij de
Marx neer. Marx (Johan Heldenbergh
filosoof te rade gaat met de vraag: hoe te
speelde hem in Vlaanderen) was na
leven? ,,Han is net als Spinoza bescheiden
Socrates door Bruno Vanden Broecke,
en zachtmoedig”, zegt Van Brabandt.
die 30.000 bezoekers trok, het tweede
“Maar bovenal is hij een grandioze acteur
deel uit een reeks van vier die Het
die meesterlijk speelt met een beheerste
Zuidelijk Toneel, op teksten van filosoof
en precieze achteloosheid.” Na Spinoza wordt Sartre & De Beauvoir
en regisseur Stefaan van Brabandt, op de planken brengt. Nu is er Spinoza, nummer drie, waarin
de volgende in de filosofenreeks, een dialoog over het (samen)leven en het
Van Brabandt en acteur Han Kerckhoffs
denken van het Franse schrijversstel Jean-
de 17 eeuwse lenzenslijper/filosoof op
Paul Sartre en Simone de Beauvoir.
de planken brengt. “De moed om vrij
Spinoza, door Han Kerckhoffs. Van 29/1
en onafhankelijk te denken, los van de
t/m 15/02 in Tilburg, Maastricht en Den
consequenties daarvan”, maakt Spinoza
Bosch. hzt.nl
e
volgens Van Brabandt tot in onze tijd interessant. “En uiteraard zijn politieke
♦
filosofie, waarin democratie en vrije meningsuiting centraal staan. Daarnaast is zijn metafysica en Godsbeeld nog steeds prikkelend en zijn stoïcijnse ethiek van leven in redelijkheid nog
Tussen de zusters
Zuster Angelique uit Boxtel aan het beeldhouwen (uitsnede). foto Franco Gori
steeds inspirerend.” Als erflater van onze beschaving mag
In de wand van een nagebootste
naamgever heeft ze een streepje voor bij
tv kijken. Gori: “De zusters zijn breekbaar,
Baruch Spinoza (1632-1677) er zijn, gezien
kloostergang prijken, als glas-in-
het plaatselijke kunstcentrum Odapark dat
en tegelijk, zeker gezien hun leeftijd, sterk
ook de straten en scholen die naar hem
loodramen in een echt klooster, de meer
onlangs een kwart eeuw bestond. Vandaar
en zelfstandig. En zeer bij de tijd. Een stuk
vernoemd werden, de standbeelden
dan levensgrote portretten van zes
de opdracht die de Roermondse fotograaf
minder bevooroordeeld dan veel mensen
en, niet te vergeten, het briefje van
zusters Ursulinen. Het zijn de laatste
Franco Gori (Lucca, 1952) kreeg om het
die zogenaamd midden in het leven
1000 gulden waar hij sinds 1972 op
nog zelfstandig wonende zusters in
dagelijks leven van deze zes zusters, die
staan.”
prijkte. Maar zijn er nog wel mensen
Nederland.
naast het Odapark wonen, in beeld te
die iets van zijn gedachtengoed kunnen
Drie komen uit Nederland, een uit
brengen. Het resultaat is te zien in La gabbia, die
De titel van de tentoonstelling, La gabbia (de kooi), verwijst naar een van de twee installaties van het Italiaanse
reproduceren? Van Brabandt: “Hij is
Duitsland, een uit België en een uit
in Nederland geliefd onder filosofen
Indonesië. Hun hele dienstbare leven
allesbehalve een traditionele fotografie-
kunstenaarscollectief Aurora Meccanica
en in leesclubs, maar ik vrees dat zijn
werkten ze in het onderwijs, vaak in verre
expositie is. Geen ingekaderde foto’s of
(mechanische dageraad) die zich in de
naam bij de mensen op straat weinig
buitenlanden. Nu, tachtig of ouder, zijn ze
afdrukken op aluminium panelen. Een
ruimte achter de ‘kloostergang’ bevinden.
belletjes doet rinkelen. Terwijl hij toch de
neergestreken in een klein klooster vlakbij
deel van Gori’s foto’s zijn met dunne film
Ook hierin zit een verwijzing naar de
belangrijkste filosoof van Nederland is.
Odapark in Venray.
op de wand geplakt. Het merendeel is
heilige Oda, die vaak wordt afgebeeld met
opgenomen in zes fotoboeken – voor elke
vogels, als symbool van de vrijheid.
Misschien kan deze monoloog daar iets aan veranderen.”
Ook de heilige Oda, de schutspatroon van Venray, was een kloosterlinge. Als
zuster een. Het idee om ze in boeken bijeen te
lege vogelkooi. Bij aanraking vliegen er
brengen komt van documentairemaakster
vogels uit de kooi, hoe vaker je de kooi
Tanja Nabben, aldus Gori, die zegt lang
aanraakt, hoe meer het er zijn. In een
te hebben getwijfeld over de presentatie
andere ruimte, Like a Flower, is een op een
van de reportages. “Deze manier van
metalen paneel geschilderde verwelkte
werken was sowieso nieuw voor mij. Als
bloem te zien. Wie het metaal aanraakt,
nieuwsfotograaf ben ik jarenlang gefocust
ziet dat de bloem zich opricht en weer tot
geweest op één beeld.”
leven komt.
Gori volgde de zusters op de voet bij
Het briefje van 1000 gulden met het portret van Spinoza.
In de ruimte van La gabbia hangt een
Kunst die je mag, nee, die je móet
hun dagelijks beslommeringen. Van het
aanraken. Kom daar nog maar eens om.
huishoudelijk werk tot hun hobby’s (een
La gabbia. Van 9 december t/m 24 maart
van de zusters is biologe, een ander
in Odapark Venray. odapark.nl
beeldhouwt) en het gezamenlijk eten en
25
culture
zuiderlucht 2\2019
Het koninkrijk geeft niet thuis
26
Bezoekers voor de muur met namen van gesneuvelde Belgen in Congo. foto's An Olaerts
zuiderlucht 2\2019
culture
In 1898 bouwde Leopold II het Congopaleis, als vitrinekast voor zijn koloniale pronkstukken. Later werd dat het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, nu verbouwd tot AfricaMuseum. AN OLAERTS ging kijken, in Tervuren. “Het knettert in mijn hoofd. Dit is toch paternalisme?”
D
Het is een eerste speldenprik. Ik kijk uit naar meer.
ecember 2018.
Het is niet wat ik verwacht van een museum anno
Het vernieuwde
2018, en surplus ín het koloniale paleis van een
Een museum moet zijn publiek raken. Ik ga naar
AfricaMuseum wordt
Belgische vorst.
tentoonstellingen om mijn wereld groter te maken,
plechtig geopend.
“Zijn de dieren er nog?”, vragen vrienden uit
om mijn empathie op te rekken en opnieuw te berekenen waar mijn plaats is in dit leven.
Koning Filip is
Tervuren achteraf. “Wij gingen dikwijls spelen in
afwezig. Idem de
het museum”, vertellen ze. “Het was zoiets als de
Bovenaan de trap van de toegangstunnel, vlak
premier. De kranten
dierentuin, maar dan met opgezette beesten. Ze
voor de eigenlijke ingang van het AfricaMuseum
staan vol. Afrikaanse
hebben die olifant toch niet weggedaan? En de
is het opnieuw raak. Er hangt een schilderij met
verenigingen, betrokken bij de vernieuwings
grote boot? Daar kropen we als kinderen altijd
heldere kleuren en cartooneske mannetjes. Ze staan
operatie, reageren misnoegd. De directie van
in. Hahaha. En maar goed dat ze niet aan het park
op de trappen van het Congopaleis. Eén mannetje
het museum gaat in de verdediging. Curator
hebben geraakt. Ze wilden het nieuwe gebouw
heeft een dikke, blote buik. Pens is het woord. De
Bambi Ceuppens zegt in De Standaard dat ze had
recht voor het paleis zetten! Terwijl het zo’n mooi
directeur van het museum is herkenbaar. Hij heeft
aangedrongen op een zaal over racisme. “Die is er
gezicht is, die vijver voor het paleis.”
friemelige krulletjes en draagt een donker pak. De
niet gekomen. Een tentoonstelling bedenk je niet alleen”, verklaart ze. En dat ze ermee leven kan. Tegelijk ergert Ceuppens zich in De Morgen aan het voorstel van Tom Lanoye om op de openingsavond
Verbazend. Als Limburger heb ik geen
mensen in het andere kamp zijn zwart. Ze trekken
herinneringen aan het oude museum. Ik ben er als
aan het beeld van de Luipaardman, een icoon uit
kind nooit geweest. De nostalgie van Tervuren gaat
het oude Koninklijk Museum voor Midden-Afrika.
goddank aan mij voorbij.
De Luipaardman is een beul met een kap van
Het nieuwe, glazen toegangsgebouw van Stéphane
luipaardvel. Tussen zijn vingers houdt hij metalen
een stukje voor te lezen uit Gangreen van Jef
Beel staat strak te wezen aan de linkerkant van
klauwen. Hij staat op het punt de slapende man aan
Geeraerts. “Een auteur die enkel van andere
het Congopaleis. Je moet langs zijdelings binnen
zijn voeten te vermoorden.
koloniale auteurs verschilt omdat hij expliciet over
in het AfricaMuseum, door een onderaardse
seks schreef”, doet ze noteren.
witgekalkte gang, een beetje zoals de aanpak van
Samba, heet Réorganisation. Het is duidelijk. Wie
Mireille-Tsheusi Robert, voorzitter van de Afro-
de expo. Maar goed, de doorsteek van Beel heeft
wat met Afrika heeft wil de Luipaardman niet meer
Belgische vereniging BAMKO, slaat de uitnodiging
een internationale, professionele uitstraling. Het
in het museum. De beelden bevestigen de clichés
voor het openingsfeest af. “Ik ga niet dansen op
doet denken aan het 9/11 Memorial & Museum in
van Afrika: wild en zonder manieren. Cheri Samba
een graf”, zegt ze in Knack. “Je kunt geen museum
New York. ‘No day shall erase you from the memory
laat het Europese museumpersoneel in het Lingala
dekoloniseren zolang het uitpuilt van de koloniale
of time’, staat er bij een verwoeste roltrap uit de
zeggen: “We kunnen niet aanvaarden dat dit werk
roofkunst. Best mogelijk dat ze die voorwerpen
Twin Towers. Het is een zin van Vergilius. In het
weggaat, het heeft ons gemaakt tot wat we vandaag
in een nieuwe context hebben geplaatst, maar dat
AfricaMuseum staat drietalig in spiegelletters
zijn.”
noem ik geen vooruitgang.”
geschreven: Alles gaat voorbij, behalve het
Het schilderij, van de Congolese kunstenaar Cheri
Het is dubbel tragisch. Omdat het waar is. Met
verleden. Ervoor staat de beroemde boot. Het is een
de opbrengsten uit Congo heeft Leopold II grote
Maar in Tervuren verander ik van gedachten. Het
prauw om over de Congostroom te varen, meer dan
Belgische bouwwerken gefinancierd: het station
AfricaMuseum is een soort schoolreisje geschikt
22 meter lang, uit de stam van een sipoboom. Op
van Antwerpen, de Basiliek van Koekelberg, het
voor alle leeftijden. Wanneer ik een vader een foto
het bordje staat dat Leopold III erin zat, toen hij in
Justitiepaleis in Brussel, de Koninklijke Galerijen
zie nemen van zijn zoontje bij twee opgezette
1957 een rondreis maakte in Congo. En het bordje
in Oostende. Je kunt je België moeilijk voorstellen
zebra’s en een giraf slaat de gêne toe. Pas na tien
vermeldt nog meer: “Volgens het museumarchief
zonder de uitbuiting van zoveel mensen in Congo.
zalen encyclopedische wetenswaardigheden over
hebben de bewoners van Ubundu de prauw op
Maar daarover gaat het AfricaMuseum niet. De
Afrika bereik ik de afdeling Koloniale Geschiedenis.
eigen initiatief gemaakt als geschenk voor het hoge
vlaggenstok op de koepel van het museum is leeg.
Het eerste wat ik daar op een kaartje lees, is dat de
bezoek. De vraag blijft echter of het niet om een
Er wappert geen zwart, geel, rood. Het koninkrijk
Portugezen al veel eerder slavenhandelaars waren.
opdracht van de koloniale administratie ging.”
België geeft niet thuis in het oude Congopaleis. >>
Polemiek doet gazetten verkopen, denk ik.
27
culture
zuiderlucht 2\2019
Om door te dringen in het hart van de Belgische kolonisatie hoef je geen afgehakte ledematen te tonen.
Ondanks het protest van Afrikaanse verenigingen is de Luipaardman blijven staan. Samen met nog andere beelden van Afrikanen. Ze dansen. Ze tekenen met hun vinger in het zand. De beelden lijken van brons, maar als ik erop tik zijn ze hol en van gips. Ik denk dat het destijds niets mocht kosten. Brons werd voor andere dingen gebruikt. Maar veel uitleg is er niet. Een bordje zegt dat de beelden niet meer passen in het nieuwe museum. Daarom staan ze in een kaal achterafzaaltje, net erbuiten. Het officiële begin van het AfricaMuseum spreekt over de reusachtige collectie: dieren, gebruiksvoorwerpen, kunst, mineralen en documenten. Het boekenrek met publicaties is meters lang. Het museum is een internationaal kenniscentrum. Het werkt mee aan internationale onderzoeken. Het draagt jaarlijks bij aan de opleiding van 130 Afrikaanse wetenschappers.
H
et knettert in mijn hoofd. Dit is toch paternalisme? Ik weet niet wat het museum bedoelt. Zoekt het excuses om te blijven bestaan, of wil het
erkenning voor de wetenschap die het bedrijft? Het klopt niet. Hét referentiecentrum voor Afrika staat in Tervuren, met een parochiekerk waartegen zeven graven liggen. Het zijn de Congolezen die – van de kou – zijn overleden op de Wereldtentoonstelling van 1897. Je kon daar destijds een bezoekje brengen aan drie Congolese dorpen compleet met 267
jaar niets aan het oude Belgische overwicht
kijk naar mijn nieuwe telefoon. Om
mensen.
ingeboet. Wat vroeger militair was, is nu
herlaadbare batterijen te maken heb
Het AfricaMuseum zwijgt weliswaar niet over
expertise. Het museum zit propvol waardevolle
je kobalt nodig. De vooruitgang in de
het onfatsoen van de kolonialen. Maar de nadruk
wetenschap. Het is een beetje zoals Wikipedia.
wereld smeekt om meer kobalt. Maar
ligt op de expertise van Tervuren. Het wringt. Om
Interessant, maar met weinig diepgang.
het AfricaMuseum slaat geen brug naar
nog te zwijgen van de toevoegingen ‘verzameld’
De opgezette dieren storen. Niet dat ik de
en ‘geschonken’ op bijna alle infokaartjes. In zo’n
gruwel verlang van afgehakte kinderhandjes.
De expo hoeft het publiek misschien
context kun je niks doen wat op verzamelen of
Het AfricaMuseum is een gezinsuitje. Maar de
geen geweten te schoppen, maar in deze
schenken lijkt. Het Congopaleis heeft in honderd
erfenis van Leopold II is hier te aanwezig om het
context beginnen over het ontstaan van
zo vrijblijvend over fauna en flora te hebben.
mineralen twee miljard jaar geleden is
“Waarom moet het AfricaMuseum alleen maar
ongepast.
zijn techverslaafde, moderne bezoekers.
vertellen over die afschuwelijke Leopold!”, bijt
Om door te dringen in het hart van
iemand me toe op sociale media. “In Duitsland
de Belgische kolonisatie hoef je geen
hebben ze toch ook niet alleen maar musea over
afgehakte ledematen te tonen of te
Hitler.” Terwijl ik de vergelijking met Hitler zo
focussen op de horror van een koning
graag wilde vermijden. Ik antwoord: “Stel dat in
met een baard. Ervan uitgaand dat het
Berchtesgaden de villa van Hitler nog overeind
engagement van het AfricaMuseum zover
zou staan. Zou je daar dan losjes een museum
reikt. Wellicht niet. ZL
kunnen openhouden over dieren in de bergen?” Het Mineralenkabinet in het museum lokt hetzelfde onbehagen uit. In glazen kastjes liggen grote stukken mineralen. Ze twinkelen in een regenboog van metallieke kleuren. Ik maak een foto van een brok kobalt en
28
AfricaMuseum, Leuvensesteenweg 13 in Tervuren. africamuseum.be
zuiderlucht 2\2019
post zl
(Het einde van de) hysterie
V
Fietsende vrouwen werden nageroepen als hoeren
an steeds meer dingen begrijp ik steeds minder. Niets om me druk om te maken, zeggen vrienden, heeft met leeftijd te maken. Hoe geruststellend is dat? Zo begrijp ik niet waarom kranten in januari paginalang dooremmeren over wat de rest van het jaar ‘verrassend’ en ‘belangrijk’ zal zijn. In plaats van thuis de door Google gevulde glazen bol te raadplegen zouden journalisten er beter op uittrekken om het onvoltooid verleden te beschrijven. In een van die glazen-bol-epistels las ik dat een uit louter vrouwen bestaande krijgsraad in 2019 zal oordelen over de Decembermoorden, een 37 jaar oude misdaad in Suriname waar de president de hoofdverdachte is. Dat is opmerkelijk, krijgsraden bestaan meestal uit mannen. Ook in de kunsten wordt er anders tegen vrouwen aangekeken, een trend die overigens al voor #MeToo was ingezet. In Enschede en Wuppertal was in 2018 een tentoonstelling over het werk van Paula Modersohn-Becker. “Het is wel jammer...”, waren haar laatste woorden toen ze in het kraambed stierf. Ze was pas 31, maar had het merendeel van haar haar mannelijke collega’s alvast naar huis geschilderd. Zeggen we nu, met de kennis van toen. In 1907 lag het ietsje anders. Haar landschappen schilderende man Otto wilde dat ze zich aanpaste aan de academische norm. Rainer Maria Rilke, dichter en bewonderaar, schreef een monografie over de kunstenaarskolonie Worpswede zonder de twee vrouwelijke kunstenaars daar, Modersohn-Becker en Clara Westhoff, nota bene zijn vrouw, zelfs maar te noemen. Bij Modersohns dood schreef hij overigens wél de mooiste grafrede uit de Duitse literatuur. In Museum Ludwig in Keulen was laatst een retrospectief met het werk van haar generatiegenoot Gabriele Münter. Meestal wordt zij in één adem genoemd met haar grote liefde Wassily Kandinsky, de pionier van de abstractie. De erkenning voor háár als kunstenares kwam, net als bij Modersohn, na haar dood. Ze groeiden op in een wereld waarin mannen als scheppers werden gezien, en vrouwen als na-apers. Mannen produceren, vrouwen reproduceren. Mannen leven, vrouwen beleven. Het geniale was, al sinds de oudheid, een mannenzaak. Kant en Rousseau waren vrouwenhaters. Freud beschreef hysterie als een onrust bij seksueel onbevredigde vrouwen. Academies waren taboe voor vrouwen. Wie beschikte over tekentalent én rijke ouders, zoals Becker en Münster, nam privéles. Ze werden ‘Malweiber’ genoemd, schilderwijven. Fietsende vrouwen, zoals Münter, werden nageroepen als ‘hoeren’. Ook toen Kandinsky haar had laten zitten, bleef Münter schilderen, zij het in de luwte. Van de abstractie, die haar vrienden van Der Blaue Reiter wereldfaam brachten, hield ze zich ver. “Ik hoef niet te zoeken”, zei ze, “het is er al. De expressie is belangrijker dan de vorm.” Is de hernieuwde aandacht voor Modersohn-Becker en Münter onderdeel van het #MeToomoralisme? Wordt de geschiedenis herschreven? In de kunst, waar reflectie een permanente bron van vernieuwing is, kan dat sneller dan elders. Hoewel: het besef dat slechts vier (4) procent van de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam afkomstig is van vrouwelijke kunstenaars, zegt al hoe ingewikkeld zoiets als het herschrijven van de geschiedenis is. Maar toch. Er worden ook kansen gemist. Het door theatermaker Johan Simons voor het Schauspielhaus Bochum bewerkte stuk Die Jüdin von Toledo viel tegen. Niet alleen door de warrige plot, maar ook omdat aan het einde de vrouwen de schuld in de schoenen kregen geschoven. Dat had anders gekund. Want het waren, zoals meestal, de mannen die de ellende hadden veroorzaakt. WIDO SMEETS
29
edits
zuiderlucht 2\2019
De voorkeur van... Dorieke Schreurs
Geen dingen voor de mooi Blendr & Filtr
D
orieke Schreurs schildert
muziek_ “Ik moet altijd het gevoel
vooral. Al haar werk is terug
hebben dat het echt is. Dat gevoel
te brengen tot het thema
heb ik bijvoorbeeld bij musicals niet.
mens en natuur. Ze noemt zichzelf
Ik houd van klassieke muziek als ik
ALS EEN GODSDIENST _ “Ik hou niet zo van boekenmensen of van
een buitenkind, een natuurkind. Als
schilder: Mahler, Dvořák of Chopin.
cultuur. De importantie die sommige mensen aan cultuur geven, als een
11-jarige tekende ze voor een wedstrijd
Maar ik mag ook graag op tafel dansen
soort substituut voor de godsdienst, het op je knieën liggen voor kunst,
haar droomberoep: biologe. “Als het
op The Pointer Sisters. Een bijzonder
daar word ik niet goed van.”
niks wordt als bioloog kun je altijd
plekje in mijn muziekhart is er wel
Schrijver/dichter Lévi Weemoedt geeft een gratis lesje pessimisme.
nog gaan tekenen”, sprak een jurylid.
voor Fiona Apple, mijn jeugd heb ik overleefd met haar en ik grijp er soms
HET ZINLOZE LEVEN _ “De zinloosheid van het leven is een enorme
beeldende kunst_“Giotto
motivatie er iets van te maken.”
is een van de inspiratiebronnen. Mijn
terug. Vooral vanwege de poëtische
Schrijfster Bregje Hofstede vindt net als Socrates dat het niet onderzochte leven
vroegere werk ging over emotie en hij
teksten en het rauwe in haar liedjes.
het leven niet waard is.
was een van de eerste pioniers daarin.
Hetzelfde heb ik met Eddy Vedder,
tijdens moeilijke periodes weer naar
Bij mijn onderzoek naar natuurlijke
bijvoorbeeld in de soundtrack van Into
BOEKANIERS _ “Na twee decennia van dalende oplagen,
kleurpigmenten ben ik bij hem
the Wild.”
bezuinigingen en ondergangsverhalen doet journalistiek van ‘dode
terug gekomen. Ik hou erg van oude
bomen-media’ er nog altijd meer toe dan boekaniers van cyberspace
schilderkunst, dat ambachtelijke vind
boeken_ “Ik groeide op in Reuver.
met datadumps of bloggers die elke dag een nieuw kort lontje laten
ik heel belangrijk, die kan me zowel
De boeken in de jeugdbibliotheek had
opbranden.”
in mijn hoofd als in mijn hart raken.
ik snel uit. Ik mocht niet door naar
NRC-ombudsman Sjoerd de Jong over de taaiheid van de oude media – met
Zoals bij Goya, Velazquez of Morandi.
de afdeling volwassenen, dus nam ik
dank aan Donald Trumps nepnieuws.
In de moderne kunst zoek ik eerder
het pasje van mijn moeder en ging ik
naar werk dat me aan het denken
zogenaamd voor haar boeken halen.
HEUGLIJK NIEUWS _ “Wij hebben het monster gecreëerd en zijn het
zet. Kunst mag schuren, me uit mijn
Ik houd van verhalenvertellers die
blijven voeden. En vervolgens kochten we massaal smartphones voor
comfortzone halen. Vooral Courbets
een wereld kunnen creëren waarin
onze kinderen waardoor het monster ook de volgende generaties kan
schilderij De slaap vind ik een prachtig
je kunt verdwijnen. Zoals Tolkien,
bedreigen. We zijn te hard van stapel gelopen. In die zin is het heuglijk
voorbeeld van hoe iets zijn eigen
Gabriel García Márquez en Umberto
nieuws dat jongeren Facebook de rug toekeren. Zij zijn duidelijk slimmer
werkelijkheid kan ontstijgen, meer
Eco. De laatste jaren heb ik veel van
dan wij.”
kan worden dan wat het eigenlijk is
John Steinbeck gelezen, ook hier weer
Volgens schrijver Dave Eggers (1970) zorgen Facebook en Twitter voor een
zonder het mooier te willen maken.
dat rauwe dat me zo trekt. Aan een
nieuwe generatiekloof.
De schoonheid schuilt ook hier juist in
onbekende god is een van de mooiste
de imperfectie, het menselijke. Ook al
boeken die ik ooit heb gelezen, ik
GELUKKIG _ “De rest van het geld hadden de jongens gelukkig zelf
is in dit werk de mens zelf niet meer
moet er zo vaak aan denken. Het gaat
opgemaakt. Overheden laten je in de steek, theaterliefhebbers niet.”
aanwezig, net als in mijn nieuwe serie
over geloof en de overgave aan de
Directeur Frans Lommerse over de drie ton die de Toneelschuur kreeg uit de
schilderijen.”
natuur; over de god die er wel of niet
nalatenschap van Joop Admiraal en zijn vriend Jaap Janssen.
theater_ “Oom Wanja van
is, ook weer over de relatie tussen mens en natuur.
GELE HESJES _ “De opkomst bij verkiezingen voor de nationale
Tsjechov vind ik heel indrukwekkend,
parlementen in Europa ligt tussen de zeventig en tachtig procent, een
de hele sfeer die er gecreëerd wordt.
van de hemel van Harry Mulisch. Ik
blijk van vertrouwen in het democratisch bestel dat elk straatoproer, in
Hoe die personages op elkaar werken,
wist toen dat als ik ooit een zoon zou
welke kleur het zich ook hult, in betekenis zwaar overtreft.”
je krijgt het gevoel alsof je daar bij
krijgen, ik die Onno zou noemen.”
Historicus Ronald Havenaar relativeert het pessimisme over de ondergang van
hoort. Tsjechov is voor mij literatuur
de democratie cq de wereld.
en theater. Je kunt erin lezen. Ik hou
film_“Ik kijk veel en graag. Maar
ook van een goede uitvoering van
geen zoetsappige Hollywoodfilms.
Als 15-jarige las ik De ontdekking
WEGKIJKEN _ “Het is niet mijn bedoeling dat u ervan geniet. Ik heb
Othello van Shakespeare. De laatste
Liever Das Leben der Anderen of The
liever dat u moet wegkijken of zelfs de bioscoop verlaat.”
tijd ga ik vaker naar dans, dat lijfelijke
Motorcycle Diaries, over de reis van de
Regisseur Lars von Trier over zijn jongste film The House that Jack Built.
trekt me aan.”
jonge Ernesto ‘Che’ Guevara. Mooi dat
30
zuiderlucht 2\2019
edits
colofon Zuiderlucht is een onafhankelijk maandblad met een oplage van 20.000. Zuiderlucht is een uitgave van Bodosz, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht.
Boeken top 10
De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Nederland en Vlaanderen. Digitaal: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via zuiderlucht.eu /nieuwsbrief
1 — Michelle Obama Mijn verhaal (1)
Beeldend ku werkt in Ec nstenaar Dorieke Sc Dutch Des kelrade met echtge hreurs (Tegelen, 19 no ign Week milieuvrie 2018 in Ei ot en hun drie kind81) woont en nd ndelijke al ternatieve hoven deed ze on eren. Tijdens derzoek na n voor acry ar lverf.
2 — Ilja Leonard Pfeijffer Grand Hotel Europa (-)
3 — Soren Sveistrup Oktober (7)
4 — Yotam Ottolenghi Simpel (-)
'Ik geloof in de menselijke kracht als het gaat om probleemoplossend denken.'
5 — Martine Bijl Rinkeldekink (-)
6 — Stephen Hawking De antwoorden op de grote vragen (4)
die films niet de roem of het succes
drie weken nieuwe kleren nodig,
laten zien, maar de weg ernaar toe.
kom op. Waar komt dat vandaan,
Ik wil liefde, dood, ziekte en oorlog
en wat doet het met ons? Heb je
zien. Daar mag best een liefdesverhaal
niet veel meer aan iets waarvoor
over een soldaat en een verpleegster
je lang hebt moeten werken of
in zitten, maar dat andere verhaal wil
moeten sparen? Of waar iemand
ik ook.
lang aan heeft moeten werken,
Fargo, van de Coen-broers, vind
waardoor je de ambachtelijkheid
ik een van de beste tv-series van de
herkent? Wat moet je met vijftig
afgelopen jaren. De personages zijn
handtassen? Ik heb er één die
voor mij geloofwaardige mensen en
mijn vader op een rommelmarkt
alles hangt op een bizarre manier met
heeft gekocht en voor mij heeft
elkaar samen. Prachtig gefilmd ook.”
opgeknapt. Wat bijvoorbeeld ontwerper
design_ “Bij veel design denk ik:
Jalila Essaïdi doet, van
ik heb er niet zo’n behoefte aan. Voor
koeienstront textiel maken, dat
mij mag een houten schaal van hout
vind ik prachtig. Ik geloof in de
zijn en een stenen kom van steen.
menselijke kracht als het gaat om
Natuurlijk mogen die vorm hebben,
probleemoplossend denken. Als
maar dingen maken om de mooi,
we anders kunnen denken, zijn de
dat hoeft voor mij niet. Maar ik kan
mogelijkheden talloos.”
genieten van slim, functioneel design dat probleemoplossend denken
EMILE HOLLMAN
bevordert. De designwereld blijft te vaak hangen in het recyclen van plastics. Dat geloof ik nu wel.
The Missing Inks
Veel interessanter vind ik het onderzoek op de Brightlands-campus naar biomateriaal, de zoektocht naar nieuwe materialen om producten van te maken.”
mode_“Zelf draag ik al tien jaar tweedehands kleding. Niets is duurzamer dan gebruiken wat er toch al was. Ik heb een enorme aversie tegen fast fashion. Het is een vraag die gecreëerd wordt, niemand heeft elke
themissinginks.com
7 — Paolo Giordano De hemel verslinden (5)
8 — Levi Weemoedt Pessimisme kun je leren (2)
9 — Paulien Cornelisse Taal voor de leuk (-)
10 — Yuval Noah Harari Sapiens (-)
O
nderzoek leert dat jaarlijks 27.000 Nederlanders een boek publiceren. Amper 2000 van hen houden er meer dan 1000 euro aan over. Welgeteld verdienen er 115 meer dan het minimumloon (1594 euro per maand) met hun boek. Minus de scribenten van kook- en zelfhulpboeken blijven er zeventig ‘echte’ schrijvers over. Van hen verdient de helft (35) meer dan modaal. Voorbeelden: Arnon Grunberg, Tommy Wieringa, Ilja Leonard Pfeijffer, Saskia Noort. De ontnuchterende cijfers komen van KVB Boekwerk, houd ze paraat voor als u weer iemand ontmoet die van plan is om “ook” een boek te schrijven. Behalve voor de lezers is het op de boeken markt geen pretje. Vooral op de afdeling fictie is het al een tijdje crisis. Roepen dat één roman meer zegt over de ons omringende werkelijkheid dan tien non-fictieboeken helpt niet. Ook literaire toppers als A.F.Th. van der Heijden reiken steeds minder hoog op de verkooplijsten. Met de markt krimpen ook de budgetten voor marketing. Wie van het schrijven wil leven, moet zijn boek zelf aan de man (m/v) brengen. Eigenhandig een community bouwen. Proberen een merk te worden. Een moderne schrijver (m/v) is zijn eigen vertegenwoordiger. (WS) Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).
Begunstigers krijgen ZL voor 63 euro per jaar thuisbezorgd. U kunt begunstiger worden via zuiderlucht.eu/begunstigers Adres: Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 43 350 05 91 0031 6 53 338 905 w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 6 54966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu Commercie: Karin Winkelmolen 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Twan van de Brand, Daria Bukvić, Mark Cloostermans, Yannick Dangre, AHJ Dautzenberg, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Emile Hollman, Rowland Jones, Ben van Melick, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Aya Sabi, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Richard Stark, Paul van der Steen, Kevin Toma, Mark van de Voort, Leon Verdonschot, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen). Tekstcorrectie: Pieter Beek Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: RBD Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie: Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146
31
3 FEB T/M 5 MEI 2019
50 Jaar Thielen DE OGEN VAN DE MEESTER
Grote dubbelexpo Evert Thielen in Limburgse musea Het Limburgs Museum en Museum van Bommel van Dam presenteren vanaf 3 februari 2019 de grootste Evert Thielen-tentoonstelling ooit. Nooit eerder was er zoveel werk van deze markante kunstenaar te zien. Machtige veelluiken vol realistische beelden die bol staan van fantasie, dramatiek en poĂŤzie. Ter ere van zijn 50-jarig kunstenaarsjubileum keert de schilder terug naar zijn geboorteplaats en wordt Venlo drie maanden Thielenstad.
voor meer informatie en het boeken van tickets www.limburgsmuseum.nl Museum van Bommel van Dam is in dit project partner van het Limburgs Museum De provincie Limburg ďŹ nanciert het Limburgs Museum
Met dank aan het Prins Bernhard Cultuurfonds en het Mondriaanfonds die deze tentoonstelling mogelijk maakten
wat je ziet, ben je zelf