zuiderlucht
maandblad voor kunst en cultuur
13e jaargang โ ข 3/2019
3
Europa, quo vadis? Literair engagement over een continent in crisis
Bauhaus 100 Willem Fermont Ronnie Flex Teun Hocks Joep Pelt De Tribune Oscar Wibaut
auw tilburg: r w u a en w
francy Finke Eveline van de Griend Tineke Kambier Ben Leenen Ine Schrรถder Frank Stella
Goed gerei On Tour 2018/19 24 juni 7 oktober 28 oktober 19 november 25 november 21 februari 7 maart 17 maart
Sittard Thorn Heythuysen Wessem Venray Roermond Genk 20.00 uur Maastricht 15.00 uur
22 maart 26 maart
Margraten Heerlen 20.00 uur
29 maart
Venlo 20.00 uur
Podium Babel Torna Cultura De Bombardon ’t Veerhuis Odapark Bibliorura Malpertuis Centre Céramique met Cyrille Offermans muziek Peter Beeker Kunstcafé Oos Heim Schunck met Frank Westerman muziek Peter Beeker Bibliotheek met Hanneke Hendrix muziek Peter Beeker
“Boeiende geschiedenis die leest als een roman” Henk Slechte in Geschiedenis Magazine
“Je kunt niet anders dan versteld staan van de nauwgezetheid waarmee de verschillende verhaallijnen een naadloos geheel vormen.” Marnix Verplancke in Trouw
“Een monument van het menselijk tekort.” ✶✶✶✶ Ad van Liempt in De Volkskrant
www.goedgerei.nl
3 FEB T/M 5 MEI 2019
50 Jaar Thielen DE OGEN VAN DE MEESTER
Grote dubbelexpo Evert Thielen in Limburgse musea Het Limburgs Museum en Museum van Bommel van Dam presenteren vanaf 3 februari 2019 de grootste Evert Thielen-tentoonstelling ooit. Nooit eerder was er zoveel werk van deze markante kunstenaar te zien. Machtige veelluiken vol realistische beelden die bol staan van fantasie, dramatiek en poĂŤzie. Ter ere van zijn 50-jarig kunstenaarsjubileum keert de schilder terug naar zijn geboorteplaats en wordt Venlo drie maanden Thielenstad.
voor meer informatie en het boeken van tickets www.limburgsmuseum.nl Museum van Bommel van Dam is in dit project partner van het Limburgs Museum De provincie Limburg ďŹ nanciert het Limburgs Museum
Met dank aan het Prins Bernhard Cultuurfonds en het Mondriaanfonds die deze tentoonstelling mogelijk maakten
wat je ziet, ben je zelf
Bruckners Romantische
Assepoesters Assepesters
De ‘Romantische’ is Bruckners meest geliefde symfonie. En dat onder leiding van eredirigent Marc Soustrot. Een concert om verliefd op te worden.
Familieconcert
Chin / Bruckner Za 16 mrt – 20.15 u Muziekgebouw Eindhoven Zo 17 mrt – 14.15 u Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch
In samenwerking met Jeugdtheatergezelschap Het Laagland.
Een prachtige muzikale jubileumvoorstelling van philharmonie zuidnederland voor jong en oud. Met de bekende kinderboekenschrijver Jacques Vriens.
Dmitri Liss leidt Brahms Chef-dirigent Dmitri Liss brengt vol overtuiging Brahms’ idyllische Tweede Symfonie en het indringende Eerste Vioolconcert van Sjostakovitsj.
Meer info en kaarten: philharmoniezuidnederland.nl
Sjostakovitsj / Brahms Vr 22 mrt – 20.00 u Theater aan het Vrijthof, Maastricht Zo 24 mrt – 14.15 u Muziekgebouw Eindhoven
Prokofjev Do 28 mrt – 19.00 u Theater aan het Vrijthof, Maastricht Vr 29 mrt – 19.00 u Muziekgebouw Eindhoven Alle data en speelsteden op onze website.
18 JA N UA R I T/ M 29 M A A RT 2019 O P E N I N G V R I J DAG 18 JA N UA R I 20 19 O M 17 U U R Gouvernement aan de Maas – centrale hal Limburglaan 10, Maastricht Te zien t/m 29 maart 2019 Geopend: werkdagen 8 – 18 uur Gesloten tijdens carnaval Toegang gratis
wilt u ook dat zuiderlucht u maandelijks verwelkomt met een eigenzinnige trip door kunst en cultuur? laat het grootste én mooiste cultuurblad van nederland dan voortaan als eerste op úw deurmat landen. elke maand opnieuw.
ga naar zuiderlucht.eu/begunstigers
zuiderlucht 3/2019
9
inhoud
editorial — Gemaakt voor mij In Tilburg kan niemand om de boeken heen. Hulde.
10 Europa, quo Vadis? Als we ten onder gaan, dan wel in schoonheid.
13 pleased to meet you — De Ronnie Flex-methode ‘Misschien is het de schuld van Cher, die is er ooit mee begonnen.’
14 I n één adem. Ken je dat? Oscar Wibaut vertrok na recordjaar bij Toneelgroep Maastricht.
17
daria – Joego Zet u schrap voor de nieuwe avant-garde. Ze heet migrantenkind.
18 bits — Gemaakt land ‘Op cruisecontrol glijden we de laatste kilometers over dit gemaakt land.’
18 Geen voetbalbio’s, geen soaps Boekhandel De Tribune begint aan een nieuw tijdperk.
20 in beeld — Fotoschilderijen Kunstenaar Teun Hocks is een regelmatig terugkerend personage in zijn eigen werk.
22 Willem de Verwonderaar Paleontoloog en kunstenaar Willem Fermont put nog steeds uit zijn grenzeloze verbazing.
25 feuilleton — Zoals een vogel zijn veren sluit na het vliegen Eveline van de Griend | Ine Schröder | Tineke Kambier | Ben Leenen Franci Finke | Frank Stella | De Warande
28
Tilburg, rauw en wauw ‘Ik hoor de mensen zeggen: dat dit hier allemaal kan.’
32
Van Bauhaus tot woonboulevard Architecten belijden het ideaal, maar tekenen op de tonen van het geld.
36 blendr & filtr ‘Het was alsof de Sixtijnse kapel was beschilderd door Dick Bruna.’
36 de voorkeur van — Joep Pelt ‘Het liefst heb ik instrumenten die al een heel leven gehad hebben.’
37
zl boekentop-10 Bij Xander blijft de Zilvervloot nog wel even binnenvaren.
39 post zl — Cultuurcafé ‘Rembrandt gaat me redden, die kent iedereen.’
Cover: In de Griekse mythologie wordt Europa ontvoerd door de als stier verklede oppergod Zeus. foto Alamy. Zie pagina 10.
7
editorial
zuiderlucht 3/2019
advertentie
KORTING OP TOEGAN G VIA WEBSIT E
Gemaakt voor mij
16 EN 17 MAART, BREDA 600 + KUNSTWERKEN TE ZIEN
WWW.BRABANTARTFAIR.NL
N
u zo’n beetje alles wat we doen en laten politiek is geworden, wordt ook de roep om maatschappelijk engagement sterker. Juist deze roerige tijden vragen om stellingname, is de er mee vergezeld gaande claim. Probeer daar, kijkend naar de wereld om ons heen, maar eens onderuit te komen. In 2017 helde de Biënnale van Venetië, de tweejaarlijkse hoogmis van de actuele beeldende kunst, over van de politieke stellingnames. Activistische kunstliefhebbers haalden hun hart op, anderen vonden het een onvergeeflijk irritante editie. Ervaringen die ergens in het midden uitkwamen, ik heb ze niet gehoord. In ons vorige nummer pakte ZL-columniste en regisseur Daria Bukvić uit over het in haar ogen tergende conservatisme onder schouwburgdirecteuren. De reacties logen er niet om; het engagement wordt duur betaald. In deze nieuwe Zuiderlucht snijdt Daria een ander heikel punt aan: de onverbiddelijke opkomst in de kunsten van de Nieuwe Nederlanders – dat dit begrip in onbruik is geraakt, lijkt me een teken van onze tijd. Engagement kan zichzelf ook overleven, zo blijkt uit de honderdjarige geschiedenis van Bauhaus, de legendarische hogeschool die kunst en ambacht, hoofd en handen, weer met elkaar zou verenigen en de Nieuwe Mens zou voortbrengen. In dit nummer zet Ben van Melick uiteen wat er van dat idealisme is overgebleven. Nee, het klassieke engagement is niet meer wat het is geweest. Bijna opgelucht constateert Yannick Dangre, zelf romanschrijver, in de coverstory van dit nummer hoe de jongste boeken van bestsellerauteurs als Michel Houellebecq, Ilja Leonard Pfeijffer en Tommy Wieringa een nieuw soort engagement laten zien. Geen klassieke stellingname voor of tegen, maar “een genuanceerde aanklacht waar het begrip voor de aangeklaagde in zit vervat.” Ook het interview met Oscar Wibaut, onlangs vertrokken als directeur van Toneelgroep Maastricht, is doordrenkt met engagement. Gepassioneerd vertelt hij over zijn ervaringen met theater in de regio, in een klooster of in een oude fabriek. “Ik weet wat theater aan impact kan hebben”, zegt Wibaut, “maar dit had ik nog nooit gezien. Dan zie je dat mensen bij toneel weer het gevoel hebben: dat is gemaakt voor mij.” Deze ZL bevat nog een voorbeeld van in woord en daad beleden engagement. In de laatste aflevering van onze reeks stadsportretten wandelde Twan van den Brand door Tilburg waar de oude NS-werkplaats achter het spoor een tweede leven heeft gekregen. Zelfs de populisten in de gemeenteraad vieren de LocHal als een icoon waar de oude industriestad zichzelf aan kan optrekken. Wat mij persoonlijk bevalt is dat de bibliotheek, een van de hoofdgebruikers, álle beschikbare boeken er pontificaal uitstalt. Niet in de kelder, op de zolder of in een depot, zoals elders, maar op de begane grond. In Tilburg kan niemand om de boeken heen. Hulde.
In Tilburg kan niemand om de boeken heen. Hulde.
WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu
Quabeeksgrub te Jabeek
books
zuiderlucht 3/2019
Europa, quo vadis?
10
Toeristen fotograferen het ruim 2200 jaar oude beeld Nikè van Samothrake in het Louvre in Parijs.
zuiderlucht 3/2019
De problemen van Europa dringen ook door in de literatuur. De jongste boeken van Ilja Leonard Pfeijffer, Michel Houellebecq en Tommy Wieringa staan volgens YANNICK DANGRE symbool voor een nieuw engagement, “waarin het begrip voor de aangeklaagde zit vervat.”
O
swald Spenglers klassieker De ondergang van het Avondland, is een eeuw oud, maar het thema is weer springlevend. Brexit, populisme, deuken in de economische groei, migratie die nauwelijks onder controle lijkt te raken, en dat alles binnen een Europa dat zijn legitimiteit verliest en nauwelijks nog lijkt mee te tellen in de wereld. En o ja, ondertussen rukt de zeespiegel vrolijk op en worden we millimeter per millimeter opgeslokt. Je zou voor minder een einde-dertijdengevoel krijgen. Terwijl de politici met weinig succes bakkeleien over mogelijke oplossingen, vroeg ik me af wat de romanciers tegen dit alles in het verweer stellen. Het onderwerp is in elk geval erg aanwezig, er verschijnen de laatste tijd opvallend veel boeken die de ondergang (of op zijn minst de grote problemen) van Europa thematiseren. Zo publiceerde Ilja Leonard Pfeijffer eind vorig jaar Grand Hotel Europa, vuurde de Franse schandaalschrijver Houellebecq het al even ironisch getitelde Serotonine op ons af en werd Tommy Wieringa bekroond voor De heilige Rita. Hoe verschillend ook, het zijn boeken die symbool staan voor een soort nieuw, nietklassiek engagement. Maar voor ik daarop inga, is de vraag natuurlijk wat voor deze drie
schrijvers de grote uitdagingen van Europa zijn. Laten we beginnen met Pfeijffer, die in zijn lijvige roman het massatoerisme onder de loep neemt, en het in één beweging door inzet als metafoor voor het uitgeholde Europa. Het decor is niet toevallig Venetië, de meest toeristische stad ter wereld, waar de hoofdpersoon vaststelt hoe miljoenen Aziaten en andere gegoede middenklassers uit alle hoeken van de wereld de oude stad letterlijk onder de voet lopen. Inwoners zijn er nauwelijks nog, elk pand wordt verbouwd tot hotel of Airbnb, kortom de dogestad is verworden tot een soort historische attractie, een evolutie die zich langzaam in alle grote Europese steden voltrekt. Huizenprijzen die door het dak gaan, louter op toeristen gerichte faciliteiten, nachtelijke overlast, we kennen het allemaal al van dichtbij in Amsterdam. Bij de gedachte erachter, dat het toerisme de economie ten goede komt, plaatst Pfeijffer terecht kanttekeningen. Maar de bittere conclusie blijft dat onze cultuurschatten het enige zijn wat we nog hebben; qua industriële productie, demografie, economische en politieke macht is Europa in de geglobaliseerde wereld allang voorbijgestreefd. Onze (cultuur) geschiedenis is ons unique selling point, het continent wordt een immense dode stad, een historisch pretpark voor de rest van de wereld. Biedt Pfeijffer oplossingen? Niet echt. Ook hij moet vaststellen dat deze ontwikkeling
books
onomkeerbaar lijkt. Alleen al om de uitwassen van het fenomeen te beperken, zou er een extreem vergaand ingrijpen van de overheid nodig zijn, of een wereldwijde verhonderdvoudiging van de vliegtuigticketprijzen. Oplossingen die onmogelijk zijn in een vrije markt - die door de leidende politieke klasse in Europa desondanks nog steeds niet in vraag wordt gesteld, integendeel. Bovendien stelt zich ook een ethisch probleem: waarom zou die Indiër of Chinees niet het recht hebben op reis te gaan en van cultuur te genieten? Het leidt tot enige gelatenheid bij Pfeijffer, al drukt hij aan het eind nog eens expliciet zijn geloof in de Europese Unie en de westerse beschaving uit. Als we ten onder gaan, dan graag in schoonheid. Laat ons maar de prachtige tuin der lusten van de wereld worden. Michel Houellebecq, die twintig jaar geleden in Platform al over het fnuikende massatoerisme schreef, focust in Serotonine op de individuele gevolgen van een uitgehold, ongebreideld neoliberaal Europa. In een competitiemaatschappij die slechts in winnaars en losers denkt en die er zelfs in geslaagd is om de mensen tot producten te herleiden die zichzelf, op sociale media en andere, dag en nacht aanprijzen (en dus als het ware de marketingfunctie hebben geïnternaliseerd), is nauwelijks plaats voor liefde of oprecht menselijk contact. De genadeloze strijd en “ongeluksmechanismen” die we zelf in het leven geroepen hebben, zijn te sterk’ Houellebecq stelt zonder omwegen dat we het geluk als “een oude dromerij” moeten beschouwen, “de historische voorwaarden ervoor zijn simpelweg niet meer vervuld”. Zijn hoofdpersonage sleept zich met antidepressiva door de dagen, waarin hij alle gekapseisde menselijke relaties uit zijn leven overdenkt. Symbool voor de ondergang van het Westen zijn de Normandische boeren, kapot geconcurreerd als ze worden door de goedkopere producten uit Afrika en Zuid-Amerika. En ook hier drukken de overheden nergens op de rem. De hogere echelons in Europa worden bevolkt door mensen die, schrijft Houellebecq, “bereid zijn te sterven voor de vrije markt”. Het >>
11
books
zuiderlucht 3/2019
Als we ten onder gaan, dan graag in schoonheid.
Drenkelingen op Het Vlot van de Medusa (1818) van Théodore Géricault.
is een gechargeerde, maar zeer ware uitspraak. Het kan geen toeval zijn dat ook Pfeijffer tot de vaststelling komt dat alleen een indamming van de vrije markt en het vrije vervoer van personen, de facto dus protectionistische maatregelen, de enige remedie zijn tegen het woekerende massatoerisme. Dat is echter een neutrale (en zelfs theoretische) constatering, geenszins een pleidooi voor zulke maatregelen, al was het maar omdat beide schrijvers geen enkele illusie koesteren dat die er ooit zullen komen. De enige, schamele troost is voor Houellebecq gelegen in de liefde, ook al kunnen slechts enkelingen die nog opbrengen. Maar collectief gezien is alles onherroepelijk naar de haaien: “Beschaving sterft door vermoeidheid, door weerzin van zichzelf.” Houellebecqs hoofdpersoon mijmert meermaals hoe machteloos het individu is tegen die door het systeem gedicteerde evolutie. Daarmee verwoordt hij een gevoel dat breed leeft onder de Europese bevolking. In zijn globale analyse komt hij trouwens akelig dicht in de buurt van Spengler, die stelde dat culturen net als mensen een natuurlijke cyclus van geboorte, leven en dood doormaken. Niets is voor eeuwig, en zoals Houellebecq het puntig samenvat: het derde millennium lijkt er te veel aan voor de Europese beschaving. Bij Tommy Wieringa worden beide elementen gecombineerd. Zijn protagonist Paul Krüzen woont in de Achterhoek en ziet vol onbegrip
12
hoe de wereld om zich heen razendsnel verandert. Chinezen vestigen zich in zijn geboortedorp, starten handelszaken en nemen er langzaam de boel over, de metafoor voor het economische plaatje in Europa is duidelijk. Wieringa laat vervolgens zien hoe de enkeling ten onder gaat aan eenzaamheid en ontheemding in een continent dat tot in zijn kleinste uithoeken wordt overgenomen door “vreemde elementen”.
O
ok hier weinig soelaas, want Paul Krüzen verschanst zich in een zwaarbeveiligde spookboerderij, waar hij ten onder gaat aan paranoia. Net als de hoofdpersonen van Pfeijffer en Houellebecq moet hij machteloos toekijken hoe de dingen zich voltrekken. Ze zijn toeschouwers geworden, zoals Europa een toeschouwer is geworden van zijn eigen geschiedenis, en daar is de bevolking zich maar al te zeer bewust van. Haast niemand koestert nog de illusie dat Europa zich met ferme hand in een bepaalde richting kan stuwen en naar een toekomst hijst die ook maar een fractie zo glorieus zou zijn als zijn verleden. Zo moet je concluderen dat geen van de drie auteurs (van wie er twee toch niet als onheilsprofeten te boek staan) tot enige verlossing of zelfs maar een hoopvol
perspectief komt; het is een nieuw soort engagement. In de traditionele zin van het woord houdt engagement in dat je een zekere stelling neemt of dat je een bepaalde toestand aanklaagt, met de expliciete of impliciete boodschap en ook hoop om daar een einde aan te maken. Dat doen deze schrijvers niet. Zij beschrijven de wereld van vandaag en ontmaskeren de mechanismen en gevaren die erachter schuilen - maar zonder een oproep tot verandering. Om de simpele reden dat ze daar niet in geloven. Het is een soort defaitistisch engagement, hoe paradoxaal dat ook klinkt. Het meest cruciale daarbij is dat er begrip getoond wordt voor alle partijen. Zowel de bange autochtoon als de nieuwkomer op zoek naar een betere toekomst, zowel de oude, overgecultiveerde Italiaanse hotelhouder als de jonge Chinese toerist op zoek naar cultuur: hun motivaties zijn legitiem. Je kunt geen goede en slechte aanduiden, geen betere toestand die de oude, minderwaardige moet vervangen. Beide partijen hebben ‘gelijk’, waardoor het conflict onoplosbaar is en het mechanisme van wederzijdse verongelijktheid onomkeerbaar; intussen brengt de vrije, geglobaliseerde markt alles nog eens in een stroomversnelling. Vandaar het gevoel van ‘onherroepelijkheid’ dat boven de drie romans hangt. Het is een vorm van engagement, met name het beschrijven van de wereld uit meerdere, veelstemmige standpunten, die interessanter is dan het simpele aanklagen van A ten voordele van B, of omgekeerd. Literatuur is er niet om zaken op te lossen, maar om begrip en inzicht te creëren, met name in ‘onoplosbare’ zaken. Deze drie schrijvers tonen zich betrokken bij een wereld die ze, soms expliciet, vaak impliciet, aanklagen, maar nooit zonder de legitieme motivaties van de actoren uit het oog te verliezen. Juist dat is iets wat we zo vaak missen in de huidige debatten, waar partijen zonder enig begrip of zelfs maar luisterbereidheid hun eigen gelijk verkondigen. Literatuur kan meer. In die zin zijn deze boeken ‘geëngageerde’ literatuur op haar best: een genuanceerde aanklacht waar het begrip voor de aangeklaagde in zit vervat. En vandaag de dag is die beklaagde meer dan ooit ons aller Europa. ZL
zuiderlucht 3/2019
pleased to meet you
De Ronnie Flex-methode
D
e winnaar van de belangrijkste popprijs van Nederland, de Popprijs dus, krijgt altijd een lading bier over zich heen. Het is een gebruik dat ‘ludiek’ heet te zijn, niet zelden en ook hier een eufemisme voor ‘achterlijk’. Dit jaar kreeg die winnaar nog meer over zich heen, en wel bakken vol kritiek. De winnaar was namelijk Ronnie Flex (1992), en ik ken weinig Nederlandse artiesten bij wie zich zo’n duidelijke kloof aftekent in publieke waardering. Na Ronnie Flex’ ontvangst van de Popprijs werd op twitter gretig uit zijn teksten geciteerd, om maar aan te geven dat hij tekstueel een lichtgewicht is. Die geciteerde teksten waren inderdaad niet Pulitzerprijs-waardig. Maar flauw was het ook. Op de eerste plaats zijn zelfs van Nobelprijswinnaar Bob Dylan (“Wiggle, wiggle, wiggle till the moon is blue / Wiggle till the moon sees you”) en de Beatles (“A B C D / Can I bring my friend to tea”) teksten te vinden die nieuwe dimensies geven aan infantiliteit. Op de tweede plaats heeft Ronnie Flex inderdaad teksten die vooral bedoeld zijn om 16-jarigen op de dansvloer te krijgen. Maar hij heeft ook nummers geschreven die veel dieper graven. Alleen al de titel van zijn debuutalbum was fantastisch: De nacht is nog jong, net als wij voor altijd. Zeker op de opvolgers Rémi en NORI staan fraaie persoonlijke teksten, zoals In de armen van een engel. Een tikkeltje melodramatisch, zeker, maar niet meer dan het volledige oeuvre van volkszanger André Hazes sr. En inderdaad, met veel zinnen die de spellingscontrole van mijn laptop niet zouden overleven, maar Ronnie Flex zingt dan ook in de straattaal van 2019, niet in de Word-versie van 2000. Die kloof in waardering, het zijn er eigenlijk een paar tegelijk. In leeftijd, vooral. In mate van multiculturele achtergrond. En in benadering van muziek. Ronnie Flex komt niet uit een tijdperk waarin ‘commercie’ een vies woord was. Toen ik hem een paar maanden geleden interviewde, vertelde hij hoe hij nieuwe nummers regelmatig uittest: als hij ’s nachts aan een nieuwe beat Ronnie Flex zingt in de straattaal van 2019, niet in de Word-versie van 2000. of een nieuwe aanzet tot een refrein werkt, deelt hij het eerste resultaat soms op zijn social media. Daarna gaat hij slapen. Als hij dan de volgende dag wakker wordt, checkt hij het aantal likes en reacties. Heel veel en heel positief? Dan werkt hij het uit tot een nummer. Weinig likes of vooral kritiek? Dan zitten er kennelijk weinig mensen op te wachten, en laat hij zijn aanzet voor wat het was. Ik vond het een fascinerend verhaal. Luistersessies met focusgroepen, werk van radiopluggers, het oordeel van muzieksamenstellers: hij slaat het allemaal over. Het is muziek maken anno 2019, door een artiest met onmiskenbaar veel muzikaal talent, zowel in de studio als op het podium, waar hij een fantastische liveband heeft. Mij persoonlijk staat slechts één detail in de weg om fan te worden van Ronnie Flex. En dat heet Auto-Tune, de stemvervormer waar hij verliefd op is, en ook zeker heel behendig mee uit de voeten kan. Maar ja. Het blijft, hoe kundig ingezet ook, Auto-Tune. Ik haat het geluid van Auto-Tune. Misschien is het ouderwets. Misschien is het de schuld van Cher, die er ooit mee begon. Maar het is een kloof die ik niet krijg gedicht.
Misschien is het de schuld van Cher, die er ooit mee begon.
LEON VERDONSCHOT
Ronnie Flex & Deuxperience speelt 15 maart in Tilburg en op 6 april in Heerlen.
13
culture
zuiderlucht 3/2019
IN ÉÉN ADEM. HERKEN JE DAT?
Na een recordjaar nam Oscar Wibaut afscheid bij Toneelgroep Maastricht. WIDO SMEETS sprak met hem over theaters, toneelgezelschappen en de toekomst van de sector. “Bij regionale producties zie je dat mensen weer het gevoel hebben: dat is voor mij gemaakt.” 14
Oscar Wibaut in de grote zaal van het Parktheater in Eindhoven: “De jonge theatermakers die nu het vak instormen, ik benijd ze niet.” foto John van Hamond
zuiderlucht 3/2019
“I
k heb deze schouwburg gebouwd zien worden. Midden jaren zestig, ik zat toen op de lagere school, iets verderop. De eerste directeur was Ben Ullings, altijd gekleed in een donkergroen, smoking-achtig pak met een groene bies en een grote vlinderstrik. Dat wilde ik, in mijn herinnering althans, zelf ook worden.” We eten een broodje kroket in Smaaktheater Dertien, het theaterrestaurant van het Parktheater in Eindhoven, niet ver weg van de buurt waar Oscar Wibaut opgroeide. Hij was al vroeg kind aan huis in het theater, de eerste keer toen hij met de lagere school naar een voorstelling van het Scapino Ballet ging. “Ik denk dat we zo een keer of vier, vijf naar theater zijn geweest. Kunstzinnige vorming op scholen was toen goed geregeld, in de loop van de tijd zijn we dat kwijtgeraakt. Toch zijn dat basics: het is de leeftijd waarop de meeste mensen kennismaken met theater en musea.” Half januari zat hij nog in een zaal met 10- en 11-jarigen in het filmfestival in Rotterdam. “Ze kregen vijf aan elkaar geprate korte films te zien. Het is zó leuk om dat enthousiasme te zien, op die leeftijd.”
Waar is het misgegaan? “Tegenwoordig moeten er langlopende leerlijnen worden ontwikkeld. Allemaal tot uw dienst, maar het gaat om de basis: kinderen op jonge leeftijd kennis laten maken met theater, museum en film. Het is er nog wel, maar alleen bij grote gezelschappen. Toneelgroep Maastricht maakt Theater in de klas: een acteur of actrice maken samen met leerlingen een voorstelling, ín de klas. Binnen een uur is het voorbij, inclusief opbouwen en afbreken en een gesprek over het stuk. Scholen hebben geen budget, er is geen tijd om naar buiten te gaan. Ja, de hogere klassen van de gymnasia, die gaan nog wel eens naar een schouwburg, naar een stuk van Shakespeare dat ze in de klas hebben behandeld.” Na een studie Frans kwam Wibaut terecht bij het Holland Festival, aansluitend werkte hij 28 jaar bij de Koninklijke Schouwburg in Den Haag, van 2000 tot 2015 als directeur. Daarna was hij drie jaar directeur van Toneelgroep Maastricht. Sinds januari is hij, zoals hij het zelf noemt, ambteloos burger. Bij zijn aantreden in Maastricht lag er naar zijn zeggen geen specifieke opdracht. Al gauw
culture
OSCAR WIBAUT bleek die er toch te zijn: de wegbereiding naar een nieuw bestuursmodel waarin artistiek leiders Servé Hermans en Michel Sluysmans verantwoordelijk zouden worden voor alles. Wibauts functie zou worden geschrapt. “Michel en Servé waren daarover al in gesprek met de raad van toezicht, dat wist ik niet toen ik kwam. Maar het was me vrij snel duidelijk dat mijn verblijf in Maastricht eindig zou zijn en dat het mijn taak zou worden om de organisatie en die twee jongens daarop voor te bereiden. Ze zijn nu met zijn tweeën artistiek leider en algemeen directeur. Hoe mooi is dat.”
Vanwaar dat nieuwe model? “Het bestaande bestuursmodel, vond ook ik, was niet het meest geschikte voor TgM. Het is belangrijk dat de artistieke leiding ook in de directie zit. In feite is hier de overgang gemaakt van een eenhoofdig naar tweehoofdig bestuursmodel.”
Er zijn ook andere modellen denkbaar. “Bij de meeste gezelschappen maakt de artistiek leider ook deel uit van de directie, al dan niet als algemeen directeur. In Rotterdam en bij Het Zuidelijk Toneel is het anders. Theater Rotterdam fungeert als een soort holding voor een aantal kleinere gezelschappen, HZT werkt met een intendant. Het zijn modellen die niet goed uit de verf komen, voor zo’n gezelschap is het moeilijk om een herkenbaar profiel op te bouwen. In een wereld waar niet veel mensen zitten te wachten op toneel, is herkenbaarheid cruciaal. Ook omdat je afhankelijk bent van regelmatig wisselende politieke inzichten. Het is dat je als leiding dat artistieke profiel ook zelf belichaamt. Dat de leiding regisseert.” Van Het Zuidelijk Toneel (in 2018 goed voor naar schatting 50.000 bezoekers) heeft Wibaut het altijd jammer gevonden dat het in 2010 van Eindhoven naar Tilburg verhuisde. Waarom? “Het Parktheater is vanaf het begin een echte toneelschouwburg waar het gezelschap een roemruchte traditie opgebouwd. Globe, zoals het toen heette, was een van de beste gezelschappen van Nederland. Later ook een van de meest controversiële, met Gerardjan Rijnders. Later heeft Ivo van Hove hier een belangrijke periode in zijn ontwikkeling doorgemaakt. Op dit moment ervaar ik HZT, net als het publiek denk ik, als te verbrokkeld. Terwijl ze mooie dingen doen, zoals de filosofenreeks. Ik heb er een uitstekende King Lear gezien, en ook Liefdesverklaring (voor altijd) was goed, ik was er met mijn moeder. Maar van zo’n goed
Oscar Wibaut (Eindhoven, 1956) speelde en regisseerde al toneel toen hij in die stad op het Lyceum Augustinianum (1968-1974) zat. Hij studeerde Franse taal en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam (1974-1984) en werkte daarna twee jaar als producent bij het Holland Festival. In 1987 werd hij hoofd programmering en marketing en plaatsvervangend directeur bij de Koninklijke Schouwburg onder Hans van Westreenen, die hij in 2000 opvolgde als directeur. In 2015 stapte hij na een intern conflict op, “het was genoeg, na bijna dertig jaar.” De afgelopen drie jaar was hij directeur van Toneelgroep Maastricht, waarvan het laatste, 2018, het succesvolste jaar was in de historie van het gezelschap.
gesubsidieerd gezelschap verwacht je ook dat ze de grote zaal bespelen.” Het gezelschap waarvan Wibaut nu afscheid heeft genomen, Toneelgroep Maastricht, heeft net het beste jaar van zijn bestaan achter de rug. Met vier producties, La Superba en King Lear in de grote zaal en Emma en Zwart water op locatie, trok TgM een recordaantal van 75.000 bezoekers én de aandacht van andere gezelschappen. Hoe bestendig je zo’n topjaar, hoe bouw je dat uit? In elk geval niet met de huidige organisatie, zegt Wibaut. “De producties van de afgelopen drie jaar zijn gemaakt met een te kleine organisatie. Ik maak me daar zorgen over. Zo lang zo’n club in een flow zit, blijft iedereen wel gezond. Maar er komt ook een tijd dat het een beetje tegenzit, dat is altijd zo. TgM is een kleine organisatie, het is heel bijzonder wat daar allemaal uit is gekomen.” Net als bij de drie andere kleinere stadsgezelschappen is het budget te klein om de taken verantwoord te kunnen uitvoeren, vindt Wibaut. Zijn voorstel is om het verschil in rijkssubsidie tussen de grote en kleine stadsgezelschappen op te heffen, waardoor de ‘kleintjes’ van 1,6 naar 2,6 miljoen per jaar gaan. >>
15
zuiderlucht 3/2019
culture
‘Wat zich afspeelde bij Ich bau dir ein Schloss had ik nog nooit gezien. Alle mensen uit Spekholzerheide zijn geweest.’
Hoe zou dat extra miljoen moeten worden besteed? “Allereerst om het apparaat op sterkte te brengen. Iedereen vindt het normaal zoals het nu is, maar het is niet normaal. Het zijn bijna allemaal jonge mensen. Het is slapen en werken. Er komt een moment dat ze in een andere fase terechtkomen, dan kan het ineens niet meer. Dat moet je voor zijn. Het andere deel zou ik investeren in het uitbreiden van de regionale benadering en de producties op locatie. Voor de worteling van het gezelschap, voor het ontwikkelen van een humuslaag, is dat van cruciaal belang. De Pinkpop-producties, stukken als Ich bau dir ein Schloss, over het mijnwerkersverleden, moeten mogelijk blijven. Ik weet wat theater aan impact kan hebben, maar wat er bij die producties is gebeurd, had ik nog nooit gezien. Alle mensen uit Spekholzerheide, waar het zich afspeelt, zijn geweest. De respons, ook op de website, is ongelooflijk. Dan zie je dat mensen bij toneel weer het gevoel hebben: dat is voor mij gemaakt, daar hoor ik bij. Servé en Michel maken een soort theater waar publiek voor is. Ik ben heel benieuwd waar ze uit gaan komen. Ze zijn ook erg goed in fondsenwerving en coproductie. Ze weten andere partijen bij hun werk te betrekken. Emma, opgevoerd in een schoenfabriek in Brunssum, is helemaal extern gefinancierd. Daar is
met Mieneke Bakker tekst Mieneke Bakker en Wiel Beijer regie Servé Hermans eindregie Ludo Costongs en Dionne Hendriks
TONEELGROEP MAASTRICHT
Ich bau dir ein Schloss za 19 t/m zo 27 augustus - Cultura Nova première Heerlen zo 20 augustus www.cultura-nova.nl
AFF A0-1189 x 841 ICH BAU HEERLEN .indd 1
16
23/05/17 16:38
werkelijk alles gelukt. Servé is heel goed in het bedenken van modellen, zoals de coproductie met Theater aan het Vrijthof bij King Lear. Als oudschouwburgdirecteur gaf ik hem weinig kans, toch is het hem gelukt. Die productie is er dankzij het theater gekomen. Dat schouwburgen mee gaan produceren is een nieuwe ontwikkeling in het vak.” Een uur daarvoor, aan het begin van het gesprek, heeft Wibaut uitgebreid stil gestaan bij de nationale theatergeschiedenis. “Er is de afgelopen halve eeuw veel geëxperimenteerd, daar is veel publiek bij verloren gegaan. In de Koninklijke Schouwburg kwamen ooit 180.000 tot 200.000 bezoekers per jaar. Toen ik daar in 1987 ging werken, waren dat er nog 75.000. Die daling kwam vooral na de Actie Tomaat in 1969, toen het klassieke toneel met veel schervengerinkel onderuit werd gehaald. Qua publieksbereik geldt gesubsidieerd toneel, ook bij de schouwburgen, als een van de moeilijkste genres.”
STADSGEZELSCHAPPEN Nederland kent acht stedelijke toneelgezelschappen en één regionaal. Vier grote: Internationaal Theater Amsterdam, Het Nationale Theater (Den Haag), Noord Nederlands Toneel (Groningen) en Oostpool (Arnhem), en vier kleinere: Het Zuidelijk Toneel (Tilburg), Theater Rotterdam, Toneelgroep Maastricht en Theater Utrecht. En het Friestalige Tryater. De grote gezelschappen krijgen jaarlijks 2,6 miljoen euro van het Rijk, aangevuld door provincie en stad. De kleinere ontvangen 1,6 miljoen van het rijk. Aangevuld met bijdragen van provincie en stad zit Het Zuidelijk Toneel op 2,5 miljoen en Toneelgroep Maastricht op circa twee miljoen euro per jaar.
V
olgens Wibaut speelt ook de omvang en de vorm van de grote zalen die sinds de jaren zeventig zijn gebouwd daar een rol in. Ze zijn, samengevat, te groot en te vierkant. Als voorbeeld noemt hij het inmiddels gesloopte Nederlands Dans Theater in Den Haag, “zo geroemd omdat het zo’n democratische zaal was. Het was een voetbalveld met duizend stoelen! Op rij 10 had je al niet meer het gevoel dat je naar toneel zat te kijken.” Theater, zegt Wibaut, gaat over energie en aandacht, over saamhorigheid, over emotie. “Als dat bij elkaar komt, gaat een zaal als één ademen. Ken je die ervaring? Mensen houden op met kuchen, ze worden stil en zijn geconcentreerd, alsof ze als één lichaam ademhalen. In een hoefijzervormige, intieme zaal als de Koninklijke Schouwburg gebeurt dat relatief snel, in een vierkante bak als het Theater aan het Vrijthof gebeurt het vrijwel nooit. Een slechte theaterzaal zuigt acteurs leeg, van een goeie zaal krijgen ze energie. Die energie komt samengebald terug op het podium. In Den Haag heb ik meegemaakt dat acteurs in extase van het toneel kwamen, alsof ze de hele zaal aan touwtjes hadden gehad. Dat is de essentie van theater maken. Het is energetisch, bijna een mystiek fenomeen. Het publiek is daar onderdeel van.” De toekomst van het toneel baart Wibaut grote zorgen. De bezuinigingen van Halbe Zijlstra hebben “desastreus” uitgepakt. Vooral bij de kleinere gezelschappen en het opkomend talent. “De jonge theatermakers die nu het vak instormen,
ik benijd ze niet. Er is niks meer. Ook niet voor degenen die al een tijdje meedraaien. Makers als Lieke Benders zijn na tien jaar nog steeds bezig om hun jaarlijkse budget zeker te stellen. Dat is toch vreselijk. De organische opbouw van het bestel is kapotgeslagen.”
Er was te veel. Daar was iedereen het over eens. “Klopt, maar nu is er in een aantal segmenten niks meer. Het gaat er niet om dat je iedereen moet kunnen subsidiëren, een goed bestel heeft ook deugdelijke mechanismen om iets te beëindigen, een balans tussen permanentie en tijdelijkheid. Er was ooit een commissie De Boer die wilde dat gezelschappen die afhankelijk zijn van één maker, ophouden te bestaan als die maker vertrekt of ermee ophoudt. Toneelgroep De Appel, als voorbeeld, had bij het vertrek van Erik Vos meteen opgeheven moeten worden. Het geld was dan beschikbaar gekomen voor een nieuwe club. Het is misschien industrieel gedacht, maar we moeten ons echt zorgen maken over hoe over tien of vijftien jaar de zalen vol komen. Wie maakt het? En wat maken ze?” ZL
zuiderlucht 3/2019
daria
Joego
I
Zet u schrap voor de nieuwe avant-garde. Ze heet migrantenkind.
n dit land wonen ongeveer 85.000 Nederlanders van voormalig Joegoslavische afkomst. Daarmee vormen ze een van de grotere groepen immigranten, van wie de meerderheid in de jaren negentig is gevlucht voor de Joegoslavische burgeroorlog. Ik ben één van die 85.000 Nederlanders. En één van de miljoenen ex-Joegoslaven die zich met een koffer vol kleren en een hoofd vol herinneringen hebben verspreid over de hele wereld. Op zoek naar een plek waar je achternaam er niet toe doet, en je kleding kogelgatenvrij blijft. Net als de meeste mensen kan ik erg trots zijn op fantastische prestaties van mijn landgenoten. Dafne Schippers of Sifan Hassan die gouden plakken binnenhalen, je kunt me ervoor wakker maken. Toch valt dat in het niet bij het gevoel dat de kop opsteekt wanneer mijn ‘dubbele landgenoten’, zoals ik andere voormalig Joegoslavische Nederlanders noem, iets bijzonders doen. En al helemaal als die bijzonderheden binnen het culturele domein plaatsvinden. Het besef dat het sommigen, misschien zelfs de meesten is gelukt om in pak ‘m beet 25 jaar hun koffer en herinneringen uit te bouwen tot een zinvol bestaan in dit land maakt me buitengewoon trots. Ik weet ongeveer welke reis er is afgelegd. Vanja, Bekir en Ena zijn drie van die 85.000 anderen. En alle drie bezorgden ze me afgelopen maand zulke trotse momenten dat ik er een stukje rechter van ben gaan lopen. Vanja Rukavina is een fantastische acteur die als kind vanuit Sarajevo in Gouda terechtkwam, voordat hij tegelijk met mij op de Toneelacademie Maastricht belandde. Aanvankelijk waren we allebei niet van plan om bevriend te worden met ‘die andere Bosniër’, maar dat verzet hield minder dan een paar dagen stand. We werden vrienden en maakten meerdere voorstellingen samen. In januari ging zijn nieuwe solovoorstelling Language in première: een overrompelend theatraal college van een jonge man en zijn verregaande fascinatie voor taal. Ontroerd keek ik toe hoe mijn vriend in vlekkeloos Nederlands, Engels, Bosnisch, Japans en een beetje Koreaans een poging deed om anderen te begrijpen en door anderen begrepen te worden. En dan met name door zijn schoonouders, die niet accepteren dat hun dochter gaat trouwen met iemand die niet Koreaans is. En dan is hij ook nog eens acteur. Ik kon alleen maar hopen dat ze zo snel mogelijk deze voorstelling gaan zien. Vlak daarna werd ik uitgenodigd om te luisteren naar de nieuwe nummers van Bekir Kolić, een 21-jarige student aan de Herman Brood Academie, kind van Montenegrijnse ouders, die een plaat aan het maken is vol goed gezongen Nederlandstalige R&B. In de studio van Akwasi’s platenlabel Neerlands Dope werd ik tussen de zwoele tracks door verrast door een lied met een paar coupletten in mijn eigen geboortetaal, over het missen van een thuis dat je niet kent. Een volstrekt eigenzinnig geluid dient zich aan in de Nederlandse urban culture. In de prestigieuze Tiger-competitie van het International Film Festival Rotterdam was dit jaar maar één Nederlandse regisseur genomineerd, de in Bosnië geboren Ena Sendijarević. In een bomvolle Pathé de Kuip ging haar eerste lange speelfilm Take Me Somewhere Nice in première. Ik werd meegezogen in het verhaal van een pubermeisje dat een roadtrip maakt met twee jongens om haar in Bosnië wonende vader te begraven. Een surrealistisch coming of age-verhaal over ontluikende seksualiteit en de botsing van twee werelden. Vol adembenemende shots van Bosnië in blauw, roze en lila. Een week later won Ena de Special Jury Award voor buitengewone artistieke prestatie. Dames en heren, zet u schrap voor de nieuwe avant-garde. Ze heet migrantenkind. DARIA BUKVIĆ
17
zuiderlucht 3/2019
culture
Gemaakt land
Een klassieke boekhandel blijven en
H
Nu oprichter/eigenaar Robert-Jan
et is al laat in de ochtend als de A27 het Gooimeer en Eemmeer klieft en ons naar de
toch meebewegen met de tijdgeest.
polder brengt richting Almere Stad. Het onlangs
Wesly met pensioen gaat, begint
gegoten koolzwarte asfalt kadert het land in
boekhandel De Tribune in Maastricht
overzichtelijke blokken, waartussen de aantrekkende westenwind kleine kopjes op het water in de talloze
aan een nieuw tijdperk.
kanaaltjes opstuwt. Een noordwesterstorm staat voor de deur. Het blijft een merkwaardig gevoel te rijden waar nog niet zo lang geleden de Zuiderzee de schippers aan wal bracht. Met Amsterdam op een steenworp afstand, bevinden we ons in een gebied dat naast behoorlijk veel weide, akkerbouw en natuurschoon toch vooral opgespoten is om
Bits
kantoren, schone industrie en huisvesting te bewerkstelligen.
Zonder voetbalbio’s, zonder soaps
In alles voelt dit landschap zo anders dan het voor mij bekende, door de eeuwen heen zo traag ontstane Limburgse land aan de Maas. Waar tijd en tradities hun stempel op de direct zichtbare omgeving hebben gezet. Op cruise control glijden we de laatste kilometers
L
ange tijd, tot rond 1900 de emancipatie der kleine luyden begon, was lezen een elitaire bezigheid. Dat verleden zou ook
wel eens de toekomst kunnen zijn, vreest Henk
over dit ‘gemaakt land’ en verzinken mijn gedachten in
Groenewegen van boekhandel De Tribune in
wat er nog allemaal mogelijk is.
Maastricht. “Er is te veel ander, makkelijker
Dat is nogal wat.
vermaak.”
Vlnr Jérôme Smeets, Henk Groenewegen,
Westerneng boekhandel De Tribune, toen nog aan de Brusselsestraat, net buiten het centrum van
MAT VAN DER HEIJDEN
Het is een teloorgang die hij betreurt, maar wel
Maastricht. “We werkten in Amsterdam, bij een
begrijpt. De geneugten van het lezen komen
kiosk annex boekhandel op het Damrak. Door het
niet uit de lucht vallen. Je moet je ervoor
werk en andere gedeelde interesses raakten we
inspannen. “Maar als je het vliegwiel eenmaal
bevriend. Op enig moment riep Paul: ‘Ze bekijken
op gang hebt gebracht, krijg je meer terug dan
het maar, we beginnen voor onszelf.’ Ik stond net op
je erin hebt gestopt.”
het punt om van studie te veranderen: Nederlands
Die boodschap komt nog amper aan in een tijd waar alles draait om het hier en nu, weet
Robert-Jans geboortestad Maastricht, al duurde de
collega-verkopers en zijn werkgever, oprichter/
samenwerking niet lang. Na anderhalf jaar stapte
eigenaar Robert-Jan Wesly, in dit artikel zit,
Westerneng eruit. In 1982 verhuisde De Tribune
heeft met diezelfde toekomst te maken. Wesly,
naar de Kapoenstraat, de huidige locatie in het
68, gaat binnenkort met pensioen. De Tribune
centrum van de stad. Maastricht had in die jaren
gaat, zo is het plan, op in een stichting die de
zeven à acht boekhandels. Nu zijn er nog twee. Het
vier werknemers, behalve Groenewegen zijn
vloeroppervlak was ruim vijftig vierkante meter;
dat Jérôme Smeets, Wim Janssen en de bij dit
inmiddels zijn het er 150, in een over twee panden
gesprek niet aanwezige Anita Joosten, emplooi
uitgesmeerde kruip-door-sluip-door-winkel waar
zal bieden. Wesly krijgt dus vier opvolgers.
de gradenboog zelden op negentig graden uitkomt
“We hebben elkaar diep in de ogen gekeken”,
en de waterpas zelden in balans. Toch staan er,
vertelt Groenewegen, “en ons afgevraagd: wie
schat Wesly, zo’n 15.000 tot 20.000 titels, in kasten
van ons vieren is ondernemer genoeg om de
die boekhoudkundig al vele jaren geleden zijn
boekhandel over te nemen? Het antwoordt
afgeschreven.
wel.” Deze maand 41 jaar geleden begon Robert-Jan
18
De twee vrienden begonnen voor zichzelf, in
ook Groenewegen. Dat hij samen met zijn drie
luidde: niemand. Met zijn vieren kunnen we dat
Mat van rer Heijden, Voorbij de tijd (2011). 60 x 60, olieverf op linnen.
in plaats van bouwkunde.”
Wesly samen met vriend en collega Paul
Bij De Tribune ademt alles boeken, de rest van de wereld valt van je af als de rinkelende winkeldeur achter je dichtvalt. Het is de bijna sacrale sfeer van de klassieke boekhandel, waar alleen het boek en
advertentie
zuiderlucht 3/2019
info in het nederlands? bel anna 06 55384169
Lucinda Riley en Vijftig tinten grijs. “Nadat er, bij wijze van spreken, vijftig keer naar was gevraagd, hebben we een exemplaar in de winkel gezet”, zegt Smeets. Het ging niet van harte. Wesly: “We willen niet dat ze de ruimte innemen van de boeken die we wel de moeite waard vinden. Dan ontstaat een winkel die we niet willen.” Groenewegen: “Onze klandizie komt voort uit ons aanbod. We kunnen internet niet verslaan in aantallen boeken, wel in serieuze aandacht voor de individuele klant. Daar kun je geen algoritme op loslaten.” Waarmee de tweede grote verandering in de laatste tien jaar is benoemd: de online verkoop. Vergrijzing en internet hebben bij De Tribune gezorgd voor een gestage omzetdaling van gemiddeld zo’n drie procent per jaar. “Maar we hebben nog steeds een prima resultaat”, zegt Wesly, door uitgekiend voorraadbeheer en het terugdringen van de kosten, ook in personeel. Maar de ‘plankklevers’ blijven, bij De Tribune worden boeken niet na zes Robert-Jan Wesly en Wim Janssen.
maanden uit het bestand gehaald. Wesly: “We blijven ook na een paar jaar gewoon
niets anders dan het boek centraal staat, die de
bijbestellen, ook al is dat economisch gezien
klanten zo goed bevalt, leggen de vier uit.
onzinnig.” Janssen: “Misschien moet je hier
Gevraagd naar de belangrijkste ontwikkelingen van de laatste tien jaar, noemt Wesly als eerste de
‘on’ vervangen door ‘eigen’.” Toch komt, zij het schoorvoetend, de
vergrijzing van het klantenbestand. “Net als bij
erkenning dat je niet eindeloos genoegen
ons”, wijst Groenwegen lachend naar zijn eigen
kunt nemen met een jaarlijkse omzetdaling.
hoofdbedekking. Het aanbod bleef de laatste
De vergelijking met de beroemde zin uit De
decennia onveranderd. Voor kinderboeken
tijgerkat van Tomasi di Lampedusa dringt
verwees De Tribune de klanten door naar de
zich op: “Als we willen dat het blijft zoals
daarin gespecialiseerde, maar intussen gestopte
het is, moet alles anders.” In de nieuwe
Boekenwurm. Een afdeling Young Adults, bij andere
constellatie, als De Tribune is ondergebracht
boekhandels een trekker van jonge lezers, heeft de
in een stichting, zijn aanpassingen
Tribune (nog) niet. Geen ruimte, en we weten er te
onontbeerlijk, zegt Groenewegen. “Maar
weinig van af, is de verklaring. Een koffiehoek is er
het zullen accentverschuivingen zijn,
evenmin: waar zou die moeten komen?
geen haakse bochten.” De twee kasten met
De Tribune houdt vast aan het profiel van de
poëzie zullen blijven, de slecht verkopende
klassieke literaire boekhandel, je vangt er zelden
afdeling architectuur kan wellicht
bot op het gebied van literatuur, poëzie, literaire
kleiner. Een andere, grotere behuizing
non-fictie, architectuur en filosofie. Het zijn net de
zou ook een uitkomst zijn, Wesly heeft al
categorieën waar in boekenland de klad in zit.
eens rondgekeken. Maar een leegstaand
De omzet van de Nederlandse boekhandels mag dan alweer vier jaar licht stijgen, behalve in
winkelpand dat ook nog eens betaalbaar is, heeft hij nog steeds niet gevonden.
prijsverhogingen zit de groei vooral in de verkoop van non-books: leesbrillen, mokken, paraplu’s
WIDO SMEETS
en andere gadgets. Bij De Tribune zoek je ze vergeefs; Wesly wil uitsluitend boeken verkopen.
Dit is de elfde en laatste aflevering in een reeks over
In het ‘betere’ segment. Geen bio’s van bekende
boekhandels in tijden van internet en ontlezing.
voetballers en geen soaps, zoals De zeven zussen van
Op de grens van Umbria en Toscane, op een heuvel met een panoramisch uitzicht op het meer van Chiusi, midden in het land van de Etrusken, vindt u Agriturismo Poggio Antico, gehuisvest in een laat 19e eeuwse boerderij, een azienda agricola. Omringd door idyllische dorpjes heeft Poggio Antico een strategische ligging die dagtrips mogelijk maakt naar steden als Perugia, Assisi, Spoleto, Orvieto, Rome, Arezzo, Florence, Siena, Montepulciano en Cortona. Het gebied staat bekend om zijn altijd weer verrassende culturele en gastronomische kwaliteiten, u kunt er prachtige wandelingen maken en uitdagende fietstochten.
Saluti d’Agriturismo Poggio Antico
Al jarenlang baat Piero Cesarini de agriturismo waar hij ooit opgroeide uit met Italiaanse passie. Sinds 2018 is Anna Peeters uit Maastricht er uw gastvrouw. Ze is thuis in het gebied, kent de mensen en spreekt Italiaans, Engels, Duits en Nederlands. Samen met Piero en de rest van het team zorgt ze voor een onvergetelijk verblijf in Poggio Antico, een unieke plek om alles los te laten en helemaal tot rust te komen. poggioantico.net
smo AgriPtuogrigio Antico
zuiderlucht 3/2019
20
zuiderlucht 3/2019
in beeld
FOTOSCHILDERIJEN “Dit is geen fotografie! Die man heeft ermee zitten knoeien”, krijgt hij vaak te horen. Hoe de in zelfgemaakte decors geënsceneerde ‘fotoschilderijen’ van Teun Hocks (Leiden, 1947) tot stand komen is bekend: hij maakt analoge zwartwitfoto’s van de scènes, die hij vervolgens inkleurt met olieverf. Zijn verdere gegoochel met fotografie, film en schilderkunst houdt de in Breda opgeleide kunstenaar graag geheim. In zijn intussen ruim veertig jaar durende spel met de werkelijkheid is Hocks zelf een regelmatig terugkerend personage. In de grotendeels chronologische expositie Van vroeg tot laat in Stedelijk Museum Breda zien we de kunstenaar stelselmatig ouder worden. Van vroeg tot laat brengt voor het eerst Hocks vroege performances (in de absurdistische traditie van Wim T. Schippers en Bas Jan Ader), tekeningen, attributen, films, foto’s en studies samen met een ruime selectie uit zijn latere werk. Veel van de getoonde werken zijn voor deze expositie opgespeurd uit de hele wereld. Soms wist Hocks zelf niet eens waar ze waren gebleven. (DvdB) Van vroeg tot laat: de voorstellingen van Teun Hocks. Van 16 februari t/m 10 juni in Stedelijk Museum Breda. stedelijkmuseumbreda.nl
21
culture
zuiderlucht 3/2019
Willem de Verwonderaar 22
“Als een tipje van de sluier wordt opgelicht en ik zie een verhaal verschijnen, ben ik niet meer te houden.” foto’s Richard Stark
zuiderlucht 3/2019
Willem Fermont, afkomstig uit een ‘moeilijke familie’, is paleontoloog en kunstenaar. Zijn dromen, soms vier per nacht, verwerkte hij in zijn privémuseum. STAN VAN HERPEN zocht hem op. “Als ik ergens een verhaal in zie ben ik niet meer te houden.”
culture
zijn, vermoedt hij. Op de dag dat hij het ouderlijk huis verlaat om in Utrecht geologie te gaan studeren, kijkt de hele buurt hem na. Met zijn fiets aan de hand en niet meer dan een koffertje op de bagagedrager loopt hij de straat uit. Iemand van “over het spoor”, die het Veld verlaat op zoek naar geluk elders, dat gebeurt niet vaak. Als er een tegelwijsheid van toepassing is op Willem Fermont, dan deze, gepikt van een ansichtkaart: ‘Til een voet op en zet hem voor de ander. Als je in beweging komt, ontstaat de weg vanzelf’. Hij baant zijn levenspad met de wetenschap, geologie, de oprit naar de kunst komt later. Mede onder invloed van Josje, die hij leert kennen als ze studeert aan de Academie voor Beeld en Expressie in Utrecht. Willem komt er al snel
S
oms wint de mens het van
achter dat kunst en wetenschap voor hem de twee zijden zijn van dezelfde januskop. “Het onderscheid is dwaas. Wetenschap en kunst putten beiden uit Josje: “Willem heeft een open geest, is slim,
dezelfde bron, die van de verbazing. Wetenschap
de interviewer. Je biedt eerst
nieuwsgierig en heeft het geluk dat hij veel kan,
zonder verbazing is geen wetenschap, kunst zonder
een tijdje dapper weerstand,
ook met zijn handen. Toen we deze boerderij 35 jaar
kennis is geen kunst.”
keert telkens weer terug naar
geleden kochten, was het een ruïne. Willem heeft
de hoofdthema’s, houdt de
het helemaal zelf herbouwd, ik gaf de stenen aan.”
geïnterviewde kordaat bij
Willem: “Ik vind zoveel dingen spannend, hopeloos.
de les. Maar op een zeker
Mijn zoon Niels is net zo. Of het er iets mee te
moment laat je de rode draad lopen; niet uit
maken heeft weet ik niet, maar hij heeft een oog
vermoeidheid of gemakzucht, maar omdat je
voor vreemde, afwijkende dingen, net als ik. Ik
meewil met de bespiegelingen over de onzin
kan moeilijk weerstand bieden aan invloeden van
van tijd, de wetenschappelijke onderbouwing
buiten, ik word snel meegezogen in het kielzog van
van droomonderzoek, de verhandeling over
de verwondering.”
het ontstaan van causaliteit in het licht van de evolutietheorie.
Met zijn fiets aan de hand en niet meer dan een koffertje op de bagagedrager liep hij de straat uit.
Aanvankelijk wijst niks erop dat Willem Fermont een zigzaggend leven zou gaan leiden, als een “wild meanderende rivier”, zoals hij het omschrijft.
De thema’s tijd en bewustzijn spelen sinds
Het helpt ook niet dat Willem Fermont en zijn
Zijn schamele bedje staat in de chic klinkende
de samenkomst van kunst en wetenschap een
vrouw Josje zulke aardige mensen zijn. “En zo aardig
Koningin Regentesselaan, een eenvoudige straat
belangrijke rol in zijn werk, zowel rationeel als
is-ie nou ook weer niet”, corrigeert Josje Fermont
in achterstandsbuurt het Veld in Roermond,
creatief. Als paleontoloog is hij zich altijd al erg
met een gespeeld vileine glimlach. “Willem kan
nog steeds geen topwijk. Vader werkt in de
bewust geweest van de factor tijd, hij raakte er
aardig uit zijn slof schieten, vooral als hij vindt dat
papierfabriek, op fietsafstand van thuis, moeder
naar eigen zeggen door gedeformeerd. “Dat heb
er onrecht in het spel is.”
doet het huishouden. Er zijn zeven kinderen, het
ik opgelost door de tijd af te schaffen.” In theorie
Misschien voel je instinctief aan dat je niet
is armoe troef. En dan is er nog die achternaam,
althans. Al jaren onderzoekt hij het concept tijd, als
anders kunt dan meedeinen op de kronkelende
Fermont, in Roermond synoniem voor families
exact wetenschapper, vanuit filosofisch oogpunt
woordenstroom van de man tegenover je. Het
waar weinig aan deugt. Door Joost Seelen zo mooi
en met zijn kunstwerken. “Veel mensen vinden het
is ook zoveel, het leven van Willem Fermont
verbeeld in zijn documentaire Roermondse Adel, met
nog steeds raar om te horen, maar er is een wereld
(Roermond, 1947). Zijn Wikipedia-pagina is
Willem als een van de hoofdpersonen. Willem over
waarin tijd geen rol speelt. In de hoofdwet van de
geschreven in het Roermonds, voor een leek alleen
zijn familie: “Het gezag wordt door ons niet snel
kwantummechanica komt tijd bijvoorbeeld niet
te volgen als je het hardop leest, zijn levensloop
aanvaard.”
voor. Tijd hangt vast aan waarnemingen. Zonder
past niet in een lemma. Een greep: Willem
De jonge Willem leest veel, de hele parochie
een waarneming bestaat tijd niet. Alleen omdat we een geheugen hebben, kunnen we tijd beleven.”
Fermont was/is paleontoloog, amateurhistoricus,
bibliotheek gaat door zijn handen. Hij houdt van
kunstenaar, aardoliespecialist, museumdirecteur,
dwalen, struinen, over de hei en tussen de immense
leraar aardrijkskunde, hoofdconservator van
balen gebruikt papier in de fabriek. Bevangen
jaarringen: uit de enorme stam van een omgewaaide
het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden,
door leesvraat verslindt hij elke letter op elk stuk
populier construeert hij een nieuwe boom, die als
steenkooldeskundige, droomanalist, filosoof,
papier dat uit de balen steekt. Daar ergens moet
het ware binnenste buiten is gekeerd. De jaarringen
muzikant, B&B-uitbater. En hij is een Fermont.
het – de creativiteit, de verbeelding – begonnen
van de boom groeien naar binnen in plaats van naar >>
In 2006 maakt Willem het kunstwerk Einsteins
23
culture
zuiderlucht 3/2019
‘Het spelende kind in Willem verdwijnt niet op het moment dat hij zijn eigen nietigheid ervaart.’
niet volledig. Het is het oog van
ongemakkelijk. Niet dat ik tegen ze opkeek,
de paleontoloog, dat tussen al die
maar ‘hoogwaardigheidsbekleders’ denken
stenen net die ene fossiel ziet. En
soms een meerwaarde te kunnen ontlenen
van elke steen het verhaal erachter
ten opzichte van hun medemens op basis
wil weten. Hij liep bij toeval tegen
van hun formele positie. Dat moet je
zijn eerste Singer-naaimachine
niet doen bij mij, dan zou ik je het liefst
aan, dook in de historie, vond
meenemen naar ’t Veldje.”
meer naaimachines, waarna het
oppervlakte, het gezicht oogt stoïcijns,
als een machtige metafoor voor
Willem uit zich weloverwogen en rationeel.
de opkomst van de industriële
Hij praat veel, in dat Hemingway-hoofd
samenleving. “Als een tipje van de
broeit en borrelt het als oersoep.
sluier wordt opgelicht en ik zie een
Hij werkt momenteel aan twee artikelen
verhaal verschijnen, ben ik niet
over zijn droomonderzoek en over de
meer te houden.”
perceptie van tijd, die waarschijnlijk
Ergens tussen appeltaart en
Willem Fermont met zijn vrouw Josje.
Zulke passies komen meestal niet aan de
verhaal van Singer zich ontvouwde
gepubliceerd gaan worden in
lunch – met zelfgebakken brood
wetenschappelijke tijdschriften. In juni
en jam van de kornoelje in hun
houdt hij een lezing over zijn onderzoek
tuin – vertelt Willem dat hij met
op een groot congres over dromen in
verwondering kijkt naar zijn eigen
Abdij Rolduc. Voor de duidelijkheid:
verwondering. Waar komen al die
het gaat hier om serieuze wetenschap,
ideeën in zijn hoofd vandaan? Hij
prestigieuze universiteiten als Harvard en
gaat nadenken over de functie van
Princeton zijn ook vertegenwoordigd. Maar
het onderbewustzijn en richt zich
hij relativeert zijn prestaties direct. “Als
op een belangrijke uiting daarvan:
paleontoloog weet ik heel goed dat ik een
dromen. Twee jaar lang schrijft hij
volstrekt zinloos stofje ben, dat tussen twee
met de discipline van een monnik
onmetelijke perioden van tien miljard jaar
elke dag zijn dromen op, verslagen
even tachtig jaar mee mag doen.”
van soms wel drie à vier dromen
Hoe kan iemand die zich zo bewust is
per nacht. Serieus empirisch
van zijn eigen betekenisloosheid toch
onderzoek dat leidt tot een droom-
de megalomane drang hebben om te
database met zo’n 700 verslagen.
scheppen? Willem: “Het komt allemaal
buiten, de boom wordt jonger naarmate hij ouder
“Ik ben er op een gegeven moment mee gestopt, ik
voort uit verbazing, uit verwondering.
wordt. “Tijd bestaat niet als fysieke grootheid. Dit
werd er toch een beetje koekoek van.”
Het determinisme van de natuur bestaat
concept benadert de werkelijkheid veel beter.”
Tijd bestaat, 2. Tijd is een illusie, 3. Willem Fermont
D
op metaniveau, daarbinnen is op
bevindt zich het kleinste museum van Nederland,
Als piepklein onderdeeltje met een zeer
is getikt. De conclusie die hij uit de resultaten trekt:
Droommuseum Oneiron, met als centraal object
beperkte levensduur mag ik heel even
“In Buggenum denken minder mensen dat ik getikt
iets wat nog het meeste wegheeft van een bushalte.
meedoen aan die ontzagwekkende context.
ben dan in Roermond. Dat zegt niets. Buggenum
Strak vormgegeven van buiten, een bonte collage
Dan vind ik het helemaal niet gek om
is veel kleiner dan Roermond. Statistieken liegen
van kokende, borrelende droom-expressies aan
scheppingsdrang te hebben.”
altijd. Zoals ook de statisticus weet die verdronk in
de binnenkant; de visuele sublimatie van zijn
een rivier van gemiddeld een meter diep.”
droomonderzoek.
Bij de expositie van Einsteins Jaarringen, in 2010 in het dorpje Buggenum, kunnen voorbijgangers een enquêteformulier invullen. De te kiezen opties: 1.
Hun eeuwenoude carréboerderij is baas over de
e database is er, aan de analyse wordt
microniveau veel mogelijk. Ik heb 25 jaar
gewerkt, de kunstenaar gaat er ook mee
door een microscoop getuurd, ik zag zoveel
aan de haal. Op de zolder van de boerderij
bijzondere dingen die me ontroerden.
Als geboren Fermont in het Roermondse Veld zit
driesprong onderaan de heuvel, in het gehucht
de allergie voor gezag en hoogmoed diep, al zijn
Grijzegrubben, bij Nuth, in Zuid-Limburg. Ook
hele leven. Onrecht veelt hij slecht, het activeert
het huis – werkplaats, “denkzolder”, woonkamer,
de vechtersbaas in hem, zij het altijd met woord en
keuken, tuin, schuur – biedt veel en dient mede als
rede. “Ik zal nooit de eerste klap uitdelen.” Wanneer
fysieke uiting van het volle hoofd. Willem Fermont
hij als wetenschapper en hoofdconservator zijn
verzamelt oude naaimachines, snijbonensnijders,
opwachting maakt tussen ministers, directeuren
oude aandelen, gehaktmachines, glasdia’s,
en wat al niet meer, speelt de allergie geregeld
watermeters en gasontladingslampen. De lijst is
op. “Tussen zulke hotemetoten voelde ik me
24
Josje: ‘”Dat is het: het spelende kind in Willem verdwijnt niet op het moment dat hij zijn eigen nietigheid ervaart.” ZL
Willem Fermont, Corpus Curiosum. Van 31 maart t/m 4 mei in Galerie Bont en Blauw in Heythuysen. galeriebontenblauw.nl
zuiderlucht 3/2019
culture
feuilleton Met bijdragen van Dieter van den Bergh, Wido Smeets en Mark van de Voort
atelier, maar de ondertitel verraadt een diepe ironische laag.
Dit is overal
Het werk van videokunstenaar David Claerbout fascineert, ook omdat het
Wanneer ze ’s avonds naar huis gaan
irriteert: hij maakte in 2000 tussen
lopen de provincieambtenaren er even
4 en 6 uur ’s ochtends opnames voor
onbewogen doorheen als toen ze ’s
de Santa Maria del Salute-basiliek
ochtends binnen kwamen. Terwijl een
in Venetië (waarschijnlijk het enige
van de drie exposities, links en rechts
moment dat je er niet struikelt over
van de portiersloge in het Provinciehuis
toeristen), de zwart-wit beelden
in Maastricht, toch echt over hen
worden zo schimmig geprojecteerd dat
gaan. Dat wil zeggen: over het gebouw
het zeer doet aan je ogen.
waarin ze een groot deel van hun leven
Katja Mater presenteert een 16mm-
Rinus Van de Velde, One entire wall at the entrance was reserved, not for a work by him or a curatorial text, but like you often see in these huge retrospectives, for a very big print of a studio snapshot, a picture of the artist, not aware of the observer, at work in his natural habitat. In black and white, of course, printed with a good amount of grain, to make it clear it is an archival object.
film, afgedraaid op een ratelende
Tineke Kambier (Maastricht, 1960), een
vintage projector, waarin ze de
van de drie exposanten, fotografeerde
totstandkoming van een schilderij
voor haar presentatie Zoals het is plekken
vastlegde.
in en rond het Provinciehuis waar de
Ook beeldhouwers krijgen in
Schemerwereld
doorbrengen.
ambtenaren amper weet van hebben. De
Turnhout ruim baan, zoals Hans
foto’s die de meeste indruk maken, zijn
Op de Beeck, met een werk uit zijn
gemaakt in omgevingen waar dagelijks
Vanitas-serie, en Nadia Naveau, met
ambtenaren passeren, maar die ze toch
De kracht van kleurloosheid in een zwart-
een sculptuur van keramiek, rubber en
niet een-twee-drie zullen herkennen.
wit decor: 44 hedendaagse kunstenaars,
staal, die nog het meeste weg heeft van
Het zijn de foto’s waar je geen verhaal
opkomende talenten én gevestigde
een gesmolten, in elkaar gezakte Flipje.
of anekdote in kunt ontdekken: een
(internationale) namen, creëren in de
Tussen dit bombardement aan zwart-
stuk asfalt op de parking met een rood
expositie The Gulf Between in De Warande in
wit moest er eentje het natuurlijk
vierkant, een tafel met een damast kleed
Turnhout een intrigerende schemerwereld
helemaal anders aanpakken: Peter
erover, het staketsel bij een hellingbaan
in zwart-, wit- en grijstinten.
Morrens. Hij spoot een wand vol giftig
voor rolstoelers. Kambier fotografeert
Bij zwart-wit denk je aan houtskool (hier
geel, en gumde de tekening weg. Het
digitaal, maar laat haar beelden daarna
bijvoorbeeld in de werken van Reece Jones
geel spat van de muur en blijft nog lang
onbewerkt. Het maakt de naar abstractie
en Renie Spoelstra), maar ook aan Hitchcock.
op je netvlies hangen: de kracht van
neigende sereniteit van haar beelden
Zeker bij het zien van The Gathering van Stefan
kleur in een monochrome wereld.
nog sterker. Kambier brengt het kijken
Serneels, een onheilspellend tafereel waarbij
The Gulf Between. Van 27 januari t/m
terug naar zijn meest pure vorm, het
drie figuren met hun hoofden op een tafel
21 april in De Warande Turnhout.
waarnemen.
liggen: niet alleen een evenwichtig geschilderd
warande.be
Ook in de fotografie van Francy Finke
spel met licht en duisternis, maar ook hypnotiserend, zeker als je er wat langer naar kijkt. Ook in het mysterieuze werk van Marco Tirelli vloeien zwart, grijs en wit moeiteloos in elkaar over, afhankelijk van hoe je er voor staat. De olieverfschilderijen van Bert De Beul moeten een enigmatische sfeer oproepen, door elk detail dat mogelijk een verhaal vertelt of een emotie oproept weg te laten. Dat pal daarnaast dan weer een kitschy werk hangt vol water en luchten, gericht op effect en emotie, is kenmerkend voor deze expo waar op bijna iedere hoek een verrassing wacht. Rinus Van de Velde bijvoorbeeld. Hij tekende zichzelf op een enorm doek met houtskool, als acteur in een fictieve kunstenaarsbiografie. Het oogt als een vredig tafereel rond een kunstenaar aan het werk in zijn volgestouwde
Ben Leenen, Friederike M. (2015/16)
>>
25
zuiderlucht 3/2019
culture
f e u i l
‘Zoals een vogel
waarin intense kleuren verankerd zijn in
de aandacht van de proefbezoekers zich
krachtige, geometrische vormen.
op, en laat het geverfde doek meer
Getooid met zogenaamde eye-
dieptewerking zien dan de kopie? Uit
trackingbrillen en op de voet gevolgd
eerder onderzoek van De Winter blijkt
door bewegingssensoren lopen de
dat de kleur roze bij kijkers het sterkst
bezoekers volgens een vast parcours
oplicht. En nu?
richting de schilderijen. Kijkpatronen,
Plug In #32 Frank Stella van 15 december
oogbewegingen en looproutes worden
t/m 30 maart in het Van Abbe Museum
geregistreerd. Hoe kijken ze naar de
in Eindhoven. vanabbemuseum.nl
kleuren en vormen? Waar gaat hun aandacht naar uit, en wat laten ze juist
♦
links liggen? De Vlaamse kunstwetenschapper Stefanie De Winter is gefascineerd door de aantrekkingskracht van Stella’s werk en onderzocht met haar team, op uitnodiging
Tineke Kambier, Oprijlaan
O ja, Ine Schröder!
van Van Abbe-curator Steven ten Thije, de (Schaesberg, 1963) komen geen mensen
op een eerder: Kiosk is als een wandeling
kijkpatronen. Een kleine tachtig bezoekers
“Rijkdom is om de stukken over elkaar
voor; ze zouden afleiden van waar
door de proeftuin van het experiment. De
deden mee, onder wie kunsthistorici,
heen te gebruiken – zoals een vogel
het om gaat. In Croscutting laat Finke
expositie is een collage van een oeuvre.
kunstenaars en leken.
zijn veren sluit na het vliegen – zoals
foto’s zien van het landschap waar ze
Bij de opening waren meer dan 200
Grote trekpleister voor De Winter is
vegetatie groeit, door elkaar, met
regelmatig wandelt. Geen natuur, maar
mensen, ten bewijze van het goede
Stella’s bonte meesterwerk Effingham
zijn wetmatig ingegeven ritme en
gecultiveerd landschap – waar de mens
werk dat provinciaal conservator Ad
I (1967) dat deel uitmaakt van de Van
groeivorm. Wat ik zie, dat maak ik. Al
weinig interesse in heeft, maar nooit
Himmelreich verricht. Het belang van
Abbe-collectie. Op dit grote schilderij
zoekende naar de veelheid aan vorm en
ver weg is. Je voelt dat honderd meter
zijn netto bijna 400 vierkante meter
werkte Stella als een van de eersten met
licht. Al kijkende om zich heen ontmoet
naar links of naar rechts een kruispunt
grote ‘speeltuin’ is dat het werk van de
fluorescerende verf. Na ruim vijftig jaar
de mens zijn vorm en inhoud.”
is, of een woonwijk begint. Finkes foto’s
kunstenaars die hij toont anders ongezien
springen de kleuren nog steeds van het
Op de derde verdieping van het
zijn gemaakt door iemand die haar
zou zijn gebleven. En gezien worden is
doek.
Bonnefantenmuseum, aan het begin van
werkterrein zo goed kent dat de beelden
een van de essenties van de beeldende
voor zich spreken. Ze hebben geen
kunst.
vooral de vlakheid en objectiviteit van
kunstenares Ine Schröder (1951-2014),
verhaal nodig. Tegelijkertijd weet je: dit
Ben Leenen, Kiosk; Francy Finke,
zijn schilderijen benadrukken. ‘Wat je
staan deze vier zinnen, noem het haar
is overal.
Crosscutting; Tineke Kambier, Zoals het
ziet is wat je ziet’ was de revolutionaire
poëtica, afkomstig uit een van haar
is. Van 18 januari t/m 29 maart in het
gedachte uit die tijd. Maar bij Effingham
schetsboeken. Ze zijn met de hand (over)
Provinciehuis Maastricht.
I ontstaat door de fluorescerende verf
geschreven, net als de andere teksten
een bijzondere dieptewerking. Tijdens het
in de innemende presentatie die de
onderzoek hangt een exacte fotokopie
curatoren Joep Vossebeld en Paula van
van het werk naast het kwetsbare,
den Bosch over haar maakten. Handen
zelden vertoonde, origineel. Waar richt
staan centraal in die expositie, de
Wat de derde exposant Ben Leenen (Tegelen, 1949) met Kambier en Finke gemeen heeft, is dat hij zelden exposeert. Bij het zien van zijn presentatie Kiosk,
♦
behalve een handvol schilderijen aan de muur geconcentreerd op vier vierkante houten zuilen/kiosken (wat een briljant
Kijk, Frank Stella
Gek genoeg wilde de kunstenaar
een expositie over het kleine oeuvre van
constructie dan wel het gebrek eraan in
idee!), vraag je je af: waarom is dit
Schröders sculpturen ervaar je pas als
intrigerende oeuvre (vrijwel) nooit eerder
‘What you see, is what you see.’
je ze in je hand neemt. Charlotte Lagrou
getoond?
Het raadselachtige adagium van de
maakte er mooie video’s van.
De als ingenieur opgeleide Leenen
Amerikaanse kunstenaar Frank Stella
Het moest geen klassieke,
maakte al jong de switch naar het
(1936) staat dit voorjaar afgedrukt op
chronologische opsomming van haar
kunstenaarschap. Hij schildert, maakt
de roze geschenkpapiertjes van het Van
werk worden. Dat zou niet passen bij
collages en, bovenal, met houtuitsneden
Abbemuseum in Eindhoven.
het kunstenaarschap van Schröder, die
gedrukte prenten. Hij gebruikt veel
Het motto verwijst naar het
tijdens haar leven amper exposeerde. Het
teksten in zijn werk, vooral uit de
wetenschappelijk kunstexperiment
interesseerde haar niet. En de musea, het
Angelsaksische en Duitse literatuur.
Tracking Frank Stella waarbij het
dient gezegd, toonden geen interesse in
kijkgedrag bezoekers onder de loep
haar. Wat evenmin hielp: het voortbestaan
proefdrukken, soms op krantenpapier, en
Op de vier kiosken hangen ook
genomen. De van vooraf geselecteerde
van haar werk boeide haar niet.
landkaarten, op rijstpapier, om te laten
bezoekers werden in een geprepareerde
Materialen gebruikte ze vaak opnieuw.
zien dat het proeven even belangrijk is
tentoonstellingszaal geconfronteerd
als het resultaat. Vaak reageert een werk
met imposante Stella-schilderijen
26
Regelmatig gaf ze haar even breekbare Frank Stella, Effingham I. foto Peter Cox
sculpturen, vaak met de omvang en de
zuiderlucht 3/2019
culture
l e t o n zijn veren sluit na het vliegen.’
en waant zich in het oog van een orkaan.
popmuziek en laatste-oordeel fresco’s van
Een orkaan van kleuren, van beelden en
Italiaanse renaissanceschilders. Haar werk
van scènes die van alles oproepen, maar
is mystiek, absurdistisch, onheilspellend,
nergens een samenhangend verhaal
luguber. Haar schilderijen gunt ons via de
vertellen. Net als je denkt dat je een
dolgedraaide gekte van de wereld waarin
aanknopingspunt hebt, wordt je blik
we leven een blik op de donkere kanten
afgeleid door een schedel, stervende en
van onze psyche, kanten die we misschien
copulerende mensen, roodwitte linten,
liever niet zien. Het is de van logica
een lijk, een masker, een dode vogel, een
gespeende spiegel op het bestaan die
romp zonder hoofd en benen. Je krijgt
ook Hieronymus Bosch zijn tijdgenoten
geen moment rust - net als in de wereld
voorhield.
om ons heen, met de onophoudelijke
Als relativering bij al die drukte
stroom van halve verhalen en onaffe
aan de wanden staan op de as van
beelden die we met honderden per dag
de zaal vijf sokkels met sculpturen,
over elkaar uitstrooien.
als contrapunten van de vaak ten
Het exotisme van Van de Griends
Een werk van Ine Schröder
voeten uit, in oogverblindende
schilderijen, een groot deel van haar
klederdracht geschilderde personages
jeugd bracht ze door in het buitenland,
op de schilderijen. Een ander rustpunt
uitstraling van een gammel vogelkooitje,
van duizenden foto’s en dia’s dat, als
vooral Afrika, wordt gekoppeld aan
vormen de hoofden op de doeken, en
weg. Wat ze wel deed, was haar werk
contrapunt van haar ook letterlijk uit
haar herkomst, ze is geboren in Den
hun uitdrukkingen. Kijk ze in de ogen,
archiveren. Vandaar de titel van deze
elkaar vallende oeuvre, uitdrukking geeft
Bosch. Toch mogen we de titel van
peil hun afwachtende, raadselachtige,
expositie: Een postume samenwerking. Ine
aan haar onthechte kunstpraktijk.
de tentoonstelling, Reincarnation of
observerende, verdwaasde of gloedvolle
Niet dat die foto’s te zien zijn in
Hieronymus Bosch, niet al te letterlijk
blik. Zoek ook naar het zelfportret van de
het Bonnefanten. Wat we krijgen
nemen. Hier en daar zijn wel een paar
kunstenares. In haar ogen bevindt zich de
professionals, zo geliefd was ze bij een
voorgeschoteld, is de reconstructie van
referenties te zien, maar er zijn net zo
sleutel van deze tentoonstelling.
schare van liefhebbers. Omdat Schröder
een kunstenaarschap, een fijnzinnige
veel verwijzingen naar andere schilders
Eveline van de Griend, Reincarnation of
zelf zo weinig bewaarde, bestaat
biografie in tekst, film en werken – veelal
en stijlen.
Hieronymus Bosch. Van 3 februari t/m
de tentoonstelling grotendeels uit
bruiklenen van haar bewonderaars.
bruiklenen. “Mensen veren op, je zou het
Gespreid over twee etages – het enige
een soort opbloeien kunnen noemen”,
minpunt bij deze bij tijden hallucinante
vertelt Vossebeld over zijn ervaringen
presentatie.
tijdens het tweejarige onderzoek naar
Een postume samenwerking. Ine
Schröders kunstenaarschap. “O, ja!
Schröder en haar archief. Van 24
Natuurlijk! Ine Schröder!”, reageerden
januari t/m 26/5 (deels tot 1/9) in het
de liefhebbers. “Heel mooi werk.
Bonnefantenmuseum Maastricht.
Het mooiste dat ik ooit heb gezien!”
bonnefanten.nl
Schröder en haar archief. Zo weinig aandacht als er was van de
Van der Griend flirt met symbolisme en surrealisme, net zo goed als met
7 april in Museum Slager, Den Bosch. museumslager.com
Collega-kunstenaars kwamen met een toevoeging die zelden uit hun
♦
mond komt: “Ze was misschien wel de belangrijkste kunstenaar van ons allemaal.” We lanceren satellieten, zei Vossebeld bij de opening, we bouwen kathedralen
Exotica in Den Bosch
en we knutselen met DNA. Dingen die door hun schaal bewondering en
Nee, het is geen lolletje op de
respect afdwingen en soms ook nog
schilderijen van Eveline van de Griend.
mooi zijn. ”Maar wat is er aan de hand
Waarom zou ‘t? Is de wereld om ons
als een handzaam bouwwerkje van een
heen zo’n lolletje dan?
tiental slordig gezaagde latjes, losjes
Twaalf van haar schilderijen, elf daarvan
beschilderd en even losjes aan elkaar
niet opgespannen maar tegen de muur
gelijmd, iemand laat uitroepen: ‘Dit is het
gespijkerd, hangen nu in Museum Slager
mooiste dat ik ooit heb gezien!’?”
in Den Bosch. Wie midden in de zaal
De curatoren richtten zich in hun onderzoek op Schröders archief
gaat staan, tussen een reeks van vijf sculpturen in brons, marmer en keramiek
Eveline van de Griend, Bell Canvas Woman
27
design
U
tilburg
28
zuiderlucht 3/2019
Tilburg: rauw en wauw
De gloednieuwe LocHal in de Spoorzone. foto Stijn Bollaert
zuiderlucht 3/2019
design
De Tilburgers zijn weer trots op hun stad merkt TWAN VAN DEN BRAND. Het komt vooral door de heringerichte Spoorzone, met de tot in Timboektoe geprezen LocHal. “Ik hoor de mensen zeggen: dat dit hier allemaal kan.”
N
og maar enkele decennia geleden heette
oordelen de lokale bestuurders. Vandaar het
het hier ‘de Verboden Stad’. Een gesloten
eind vorig jaar verschenen cahier Verweven stad,
bastion waar alleen werknemers van
met een stuk rafelend textiel op de voorzijde,
de Nederlandse Spoorwegen, vele
teneinde vervlogen dagen niet te vergeten.
honderden, naar binnen mochten. Nou
vooruit, in latere jaren was er nu en dan een Open
blijven. Daar wordt in genoemde werknota op
Dag waarop ook gewone stervelingen binnen
getamboereerd.
mochten.
“Hoe rauw wauw kan zijn”, schreeuwt het
Weg van ongenode blikken was er onder meer
van de gevels in de Spoorzone. Het is een
‘een herstellingsoord voor IJzeren Paarden’
constatering, geen vraag. Maar toch, Ronald
gevestigd - de metafoor van de NS. Hadden
Peeters (66) denkt even mee. “Of wij nog altijd
locomotieven er 120.000 kilometer opzitten, dan
het lelijke eendje tussen Den Bosch en Breda
tjoekten ze hier binnen voor revisie.
zijn? Als je van middeleeuwse panden en
En nu geldt deze LocHal in Tilburg als openbaar
grachten houdt, ben je hier verkeerd. Maar
kunstbezit. Met als bewoners de bibliotheek,
waarom zou je steden vergelijken? Tilburg heeft
die op de begane grond haar vele duizenden
zijn eigen verhaal.”
boeken uitstalt, en enkele bijzitten. Het erfgoed
En Peeters vertelt dat verhaal. Tot voor enkele
uit 1932 meet zestig bij negentig meter en is
jaren was hij gemeentearchivaris en hoofd van
ruim vijftien meter hoog. Gekleurd door drie
een stadsmuseum dat wel een collectie maar
architectenbureaus, waaronder Mecanoo van
geen behuizing heeft. Hij geeft drie keer per
Francine Houben, het bureau dat van New York
jaar een tijdschrift over de geschiedenis van de
tot Taiwan bibliotheken ontwerpt.
stad uit. Zijn oeuvre beslaat tientallen boeken,
In de roomse textielstad van weleer lonkt een industriële kathedraal, waar veel van het oude
zijn nieuwste manuscript is net klaar. Het volgt Vincent van Gogh, die in Tilburg naar de hbs
in het zicht is gebleven en
ging (1866-1868), door de wijk Korvel. “Over
waar zelfs de Tilburgers, o zo
Tilburg verschijnen veel boeken. En ze verkopen.
goed in het ‘maaauuuwen’,
Tilburgers hebben een hang naar verleden,
ongegeneerd trots op willen
traditie en identiteit.” De definitie van het
zijn. De opgeknapte hal heeft
laatste luidt vanouds: ‘normaal doen, mouwen
het miljoenenvretende project
opstropen’.
Spoorzone, leunend tegen het
Verleden en identiteit keren ook terug in De
centraal station, extra glans
Jaozeetie, een expositie die op- en onderduikt in
gegeven.
de stad. Etalage met een knipoog naar groot en
Serieus, glans? In het van oudsher rauwe Tilburg? De stad verandert. Hier restauratie en sloop, ginder
LocHal in Tilburg. foto Ossip van Duivenbode
Hoewel, vervlogen? Rauw moet Tilburg ook
klein geluk en leed. ‘Jaozeetie!’ is de reactie op een sterk staaltje, zoiets als een verbaasd “echt waar?” Wie al eens langsliep, zag de uitgegraven
renovatie en nieuwbouw.
middenstip van het veld waarop Willem II in
Projecten te over in de voorbije
1955 landskampioen werd, de eerste in het
twaalf jaar. En, hoewel er nog
betaald voetbal. Echt waar? De gebeurtenis wel,
veel moet gebeuren, nadert
gras en krijt zijn niet van toen. Al even nep: de
de tijd voor verbinding, zo
twee hamertjes van Cees Becht, tussen 1957 en >>
29
advertentie
1975 burgemeester van Tilburg, een era waar menigeen met gemengde gevoelens op terugkijkt. Bijbehorende tekst, lichtjes geparafraseerd: Het was ergens in de jaren negentig dat Duitser Günther Wendehals Tilburg bezocht. (…) Om de stad beter te leren kennen had hij zich bij de VVV aangemeld voor een uitgebreide tour. De twee uur durende rondgang maakte veel indruk op Günther, maar toch knaagde er iets. Hij raapte al zijn moed bijeen om tegen het einde zijn gids aan te spreken. “Met pijn in het hart heb ik moeten aanschouwen hoe wij deze stad hebben verwoest. Ik bied hiervoor mijn oprechte excuses aan.” De stadsgids keek hem verbaasd aan en zei: “Dat hoeft niet. Dit hebben wij zelf gedaan.” Burgemeester Becht had als bijnaam ‘Cees de Sloper’. Hij hamerde, om een woord van Günther te lenen, rücksichtslos delen van de binnenstad weg. Onder zijn opvolgers dijde Tilburg vooral uit, bijvoorbeeld met een buitenwijk die qua omvang meer een satellietstad is: in de Reeshof wonen 50.000 mensen. Met een beetje goede wil kun je er Breda zien liggen. Na de eeuwwisseling kreeg de politiek de binnenstad weer in het vizier. Vanaf 2008 werd aan de zuidzijde van het centrum de verslonsde Piushaven onder handen genomen. Dankzij nieuwbouw, restaurants, cafés, een heuse loveboat en zomers een stadsstrand is het tegenwoordig een hippe, tegen de natuur aanschurkende buurt.
E
nkele jaren later begon de metamorfose twee kilometer noordelijker. Daar, in de Spoorzone, gaat het werk nog wel even verder. Weer elders, in het oude winkelhart, wordt ook volop gesjord, het stadskantoor gestript. De
winkelpassage Emma ondergaat een opknapbeurt. Wie hier wandelt, waant zich aan de frontlinie. Straks moeten die verspreide projecten dus met elkaar worden verweven, vanwege de onderlinge afstanden misschien wel de grootste van alle uitdagingen. Er zijn, beweerde stedenbouwkundige Ludo Hermans tegenover het Brabants Dagblad, genoeg straten die als satéstokken kunnen dienen om de fonkelende stadsdelen aaneen te rijgen. Tja, Hermans is in dienst van de gemeente. Verstokte dromers zien zelfs een verlengde Piushaven, over honderden
SAMAN DEZAI A.K.A.
14.02— 31.03
Kid KURA De Annex — Meikoel 3 — Weert Openingstijden Woensdag, donderdag, vrijdag en zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur. Koopzondagen van 14.00 tot 17.00 uur. Powered by Gemeentemuseum Weert
meters doorgetrokken naar het centrum, waar het foeilelijke Koningsplein dan kopje onder gaat. Voorbij gestreefd door het driftig annexerende Groningen is Tilburg met 215.000 inwoners de zevende stad van het land. “Zevende én zwevende”, zegt Berny van de Donk, zzp’ende woonecoloog en in de pionierstijd van de Spoorzone verkenner voor de bieb. “We zitten op een roze wolk. Ik hoor de mensen zeggen: dat dit hier allemaal kan.” Van de Donk (54) wandelt mee langs oud en nieuw. Hij filosofeert onderwijl: “Tilburg is als het leven zelf: ongepolijst. Ik zie de armoede en ik voel de rijkdom. Die rijkdom zit in de mensen. Ze nemen initiatief, ze maken de
zuiderlucht 3/2019
design
‘Als je naar omvang en voorzieningen kijkt, heb je het over een stad. Maar de mensen zijn als die van het dorp.’
moeten de wijken en kernen in. Waarom zou ik geen satellietprogramma in cultureel centrum De Schalm in Berkel-Enschot kunnen verzorgen? Ik wil niet de bemoeial spelen, wel meedenken. De Reeshof bijvoorbeeld denkt na over een podiumfunctie in de wijk. Daar werken we graag aan mee. Het is onze opdracht de binding met de héle stad te behouden. Schouwburg en concertzaal mogen niet, zoals eerder de kerken, leeglopen.” Ook anderszins kijkt Van Steen vooruit. “Als straks de Spoorzone spic en span is, richt dan hier, waar ooit theater, kerk, stadhuis en rechtbank bijeen zijn gebracht, tussen macht en narren, het belangrijkste plein van de stad in. Ja, dan moet de Schouwburgring (de drukke binnenstadsweg die de instituten nu scheidt – red) inderdaad verdwijnen. Laat die maar onder de grond zakken, of zoek een andere oplossing.” Paleis-Raadhuis met De Fontein van Beljon: voormalig stadspaleis van Willem II, die er echter nooit woonde.
Oud-archivaris Peeters lift mee met de theaterdirecteur. “Goed plan. Laat meteen ook het Stadspaleis, van oudsher zetel van het bestuur, tot leven komen. Daar ligt de
stad. Ik hou van het ongepolijste, want dat draagt
voor moderne kunst De Pont, jazzpodium
geschiedenis van monarchie, Willem II,
de verrassing in zich. Ja, die kwaliteit heeft Tilburg,
Paradox, TextielMuseum en Natuurmuseum,
en democratie. Doe er iets mee.” Hij heeft
ik woon er nu twintig jaar, altijd al gehad.” Lichte
het is slechts een greep. Rob van Steen,
bovendien een tip voor de grote LocHal.
zorg: “Het is de uitdaging om de Spoorzone ook op
directeur van Theaters Tilburg, is voorzitter
“Daar ruik je de historie, zie je het erfgoed.
den duur de huiskamer van de hele stad te laten
van een cultuuralliantie waarin tien lokale
Maar er hangen geen foto’s en er zijn geen
zijn, niet alleen het terrein voor hoger opgeleiden.
instellingen participeren. Naaste buur is
bewegende beelden van vroeger. Laat met
Laat alle mensen meedoen.”
bovendien talentenvijver Fontys Hogeschool
een druk op de knop van het scherm mensen
voor de Kunsten, waartoe onder meer de
het verhaal van Tilburg vertellen. Het zou een
Rockacademie behoort.
prachtige plek zijn voor een paviljoen waar de
“Tilburg is zowel stad als dorp”, zegt industrieel ontwerper Noortje van Venrooij (44). Zij is met Bas Horsten bedenker van De Jaozeetie. “Als je naar
Van Steen (52) kwam in 2011 over uit
stadsgeschiedenis vorm krijgt.”
omvang en voorzieningen kijkt, heb je het over een
Zutphen. Juist vanwege de schaalgrootte.
Hoe dan ook, de vaart zit erin. Suggesties
stad. Maar de mensen zijn als die van het dorp. Ik
“Je kunt hier zoveel meer. We zitten op het
voor nieuwe projecten buitelen over elkaar
heb een tijd in Amsterdam gewoond. Als ik daar
culturele niveau van Groningen, Maastricht,
heen. Nog een laatste wens. Op de website
ergens binnenkwam, vroegen ze als eerste: ‘Wat doe
Arnhem en Eindhoven. Om maar iets te
Tilburg.com maakte pastor Thea van
je?’. In Tilburg praten ze met iedereen. En het hoeft
noemen: ik kan hier prachtige internationale
Blitterswijk zich in december sterk voor háár
niet per se oppervlakkig te zijn.”
dansgezelschappen programmeren.”
wijk. “We investeren heel veel in de Spoorzone
geen fraai historisch centrum. En de leegstand
M
en de Piushaven. Dat is schitterend en daar ben
graag binden. Ook dát verandert de stad, de
treinstation en een collegezaal. In Tilburg
baart me zorgen. Daar moeten we echt iets aan
atmosfeer. “Anderzijds”, beseft Van Steen,
denken ze tegenwoordig groot. Jaozeetie.
doen. Maar: hier zijn de ménsen mooi. Recht voor
“wonen er vanouds veel lager opgeleiden, die
hun raap en tegendraads, warm en gemoedelijk.”
niet direct de hoge cultuur omarmen. Daar
Dit is de negende en laatste aflevering in een reeks
Met een glimlach: “Bezoekers komen zonder hoge
heb ik rekening mee te houden. Het is een
over de culturele ontwikkeling in Zuid-Nederlandse
verwachtingen naar Tilburg en gaan aan het eind
balanceeract. Ik programmeer musicals en
steden. Eerdere afleveringen gingen over Eindhoven,
van de dag vaak verrast weer naar huis. Ze hebben
cabaretiers naast zwaardere stukken, kies hier
Maastricht, Breda, Heerlen, Den Bosch, Sittard-Geleen,
dan een diverse stad beleefd.”
in huis steeds meer ook voor evenementen.”
Helmond en Venlo.
Van Venrooij is ook de ene helft van social mediabureau Geestdrift. De andere heet Helga Meijer, geboren en getogen in het noorden van de stad. Meijer (42) is zakenvrouw, lid van de Raad van Toezicht van Citymarketing Tilburg. “We hebben
Poptempel 013, het wijd en zijd geprezen museum
aar het volk vraagt diversiteit. Tilburg
ik keitrots op, maar nu is Tilburg Noord aan de
is enerzijds universiteitsstad. De
beurt.”
bestuurders willen afgezwaaide masters, lees hogere inkomens,
Waar ze om vroeg? Nou, niet bepaald om peanuts: een overdekte markt, een eigen
ZL
En, zegt Van Steen, hij wil verbinden. “We
31
design
zuiderlucht 3/2019
Marcel Breuer, vier bijzettafeltjes, 1926 © Particuliere collectie in Duitsland. V.l.n.r. Walter Gropius, Wassily Kandinsky en J.J.P. Oud tijdens de Bauhaus-tentoonstelling in Weimar, 1923 © Canadian Centre for Architecture (CCA), Montreal.
VAN BAUHAUS TOT D Bauhaus is 100 en dat zullen we weten. Van de erfenis die kunst en ambacht wilde verenigen, is nog weinig over, constateert BEN VAN MELICK. “Er is veel gesneuveld op de weg van utopie naar praktijk.”
e eerste ‘Bauhäusler’ waren pioniers. Wegbereiders van een
wereld zonder oorlog, stands- en klassenverschillen. De weg
erheen liep via de kunst, alleen die kon de wereld, zo kort na de Eerste Wereldoorlog, redden.
Het samengaan van kunst en ambacht moest de energie genereren en
een blauwdruk opleveren voor de eigenlijke bestemming van de nieuwe mens. Uit de puinhopen van een beschavingsfiasco zou de moderne mens zich een nieuwe leefomgeving scheppen, gedragen door “de miljoenen handen van ambachtslieden”. Bauhaus wilde geen stijl zijn maar een beweging, een werkplaats waar stijlen ontwikkeld worden. In 1919, midden in gruwelijke chaos en verbijstering na WOI, stichtte Walter Gropius, een gerenommeerde Berlijnse architect van linkse signatuur, Das Staatliche Bauhaus in Weimar. Toentertijd een provincienest in Thüringen, ver weg van het door politieke tegenstellingen verscheurde Berlijn, de bakermat van het Duitse beschavingsideaal van de Bildungsbürger van Goethe en Schiller. Mooi decor voor een onderneming waar spanning en evenwicht, gevestigd en modern, op elkaar botsen.
32
zuiderlucht 3/2019
design
Marianne Brandt en Hin Bredendieck, bureaulamp voor Körting & Mathiesen (Kandem), 1928 © Collectie De Groot
Margarete Heymann-Marks, servies, ca. 1924, steengoed, uitvoering Haël-Werkstätten für künstlerische Keramik, Marwitz © Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. foto Tom Haartsen
WOONBOULEVARD van baanbrekende architecten als Frank Lloyd
Kandinsky en Oskar Schlemmer lag autonome
kunstonderwijs dat uitgroeide tot ideeën
Wright en J.J.P. Oud waren oriëntatiepunten voor
beeldende kunst moeilijk. De tentoonstelling
laboratorium voor progressieve kunstenaars
Gropius. De beweging De Stijl in Nederland was
nederland-bauhaus: pioniers van een nieuwe
uit heel Europa. Daar kreeg de idee gestalte om
vergelijkbaar actief, maar radicaler in het streven
wereld in Museum Boijmans Van Beuningen in
ambachtsman en kunstenaar, industrie en kunst,
naar schoonheid. De samenwerking met Bauhaus,
Rotterdam laat dat mooi zien. Bauhaus-kunst
technologie en esthetiek, techniek en passie, en
dat voortdurend moest schipperen met overheden
was gebruiksartikel, nuttig en esthetisch product
uiteindelijk economie en schoonheid bij elkaar
en industrie om geld en opdrachten, lag moeilijk.
tegelijk, en dat werd in verhandelingen, lezingen,
Bauhaus was een instituut voor gesubsidieerd
te brengen in een nieuwe manier van bouwen.
Nieuw was dat deze internationale beweging
tijdschriften en boeken verklaard. Kernactiviteit
Walter Gropius was de retorisch begaafde, tot de
van kunstenaars, ontwerpers en ambachtslieden
waren architectuur en vormgeving, maar de kunst
verbeelding sprekende hogepriester die de idealen
daadwerkelijk tegen de stroom van opkomend
bleef het uitgangspunt. In de kunst ligt de kern
pakkend wist te verwoorden. De eerste zin van het
nationalisme en fascisme in ging bouwen aan de
verborgen van het eigenlijke, van leven en denken
Bauhaus-manifest luidde: het einddoel van alle
toekomst. Bauhaus wilde “de eerste steen voor
in patronen van juiste maat en verhoudingen die, en
beeldende activiteit is de bouw.
een republiek van de geest” leggen. Dat kon niet
dat is wezenlijk, de mensheid dienen. Daarmee was
zonder industriële productie. Dus ging het ook over
functionaliteit even belangrijk als esthetiek. Waarbij
op de chaos in de wereld en de versplintering en
rendement en commercieel denken: autonome
het niet alleen ging om directe toepasbaarheid;
starre hiërarchie in de kunsten. Nieuw was dat
geest of zakenman, het is het dilemma van de
functionaliteit was ook gebaseerd op het ideale of
streven niet. De middeleeuwse bouwgilden, de
kunstenaar op de vrije markt.
gewenste gedrag van de gebruiker. Bauhaus wilde
Bouw als Gesamtkunstwerk was een antwoord
Arts and Crafts-beweging in Engeland en de ideeën
Ondanks docenten als Paul Klee, Wassily
de wereld veranderen.
33
LUXE?
VERANDERENDE VERLANGENS
LUXE HIGH TEA Zaterdag en zondag 12.00 – 15.00 uur Brasserie M
€22,50 p.p.
Inclusief toegang voor Cube vol=vol t/m 14 apr. 2019
Info, tickets & aanmelden cubedesignmuseum.nl boekingen@museumpleinlimburg.nl
gesubsidieerd door de Provincie Limbur g
zuiderlucht 3/2019
design
‘Architecten belijden het ideaal, maar tekenen op de tonen van hets geld, doet er niet toe waar het vandaan komt.’
KANTIG EN KUBISCH hebben in de veertien jaren dat Bauhaus bestond
“De mens zou even kantig en kubisch
en lange tijd daarna de idee van interdisciplinariteit
geconstrueerd moeten zijn als Bauhaus
en de combinatie van functionaliteit, licht, lucht,
woningen en –meubels”, schreef regisseur
transparantie, glas, staal, beton en industriële
Erwin Piscator in 1928 in het satirisch
productie over de wereld verspreid. Niet alleen voor
weekblad Simplicissimus. “Onbehaaglijker
een rijke elite, maar ook voor de gewone man, dat
dan een Bauhaus-woning is onmogelijk;
was de uitdrukkelijke bedoeling.
een stoel is geen stoel maar een uit stalen
Dat ideaal, intussen honderd jaar oud, blijft
buizen en gordels geconstrueerde drager
zichtbaar, ook waar de rijken er zich meester van
van een menselijk lichaam.”
maken. Een bezoek aan het tegenover Boijmans gelegen Huis Sonneveld, gebouwd in 1933, maakt dat duidelijk: luxe is er ruimte, het interieur is de soberheid zelve. Ik zat er een half uurtje ongestoord
Marcel Breuer, leunstoel model ti 1a, 1923, hout, textiel, uitvoering meubelwerkplaats Bauhaus Weimar © Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. Foto: Tom Haartsen
te peinzen in de salon, en voorbij flitsten De Stijl
heilig is. Architecten belijden in woord en gedachte
en het Amsterdamse Metz&Co, Goed Wonen,
het ideaal maar tekenen op de tonen van het geld,
jaren vijftig-design, Gispen, Van Nelle en Sphinx-
doet er niet toe waar het vandaan komt. Projecten
aardewerk, Rietveld en de Bijenkorf, maar ook de
op ideële grondslag, zoals IBA Parkstad in Heerlen
werken van de architecten Peutz en Dom Hans
en omgeving, komen moeilijk van de grond en
van der Laan, een stoet van pure en verzakelijkte
dreigen te verzanden in bureaucratie en politiek
moderniteit. Sober, helder, rechtlijnig, collectief,
gesteggel. En design? Wat echt de moeite waard is,
het zal met de zogenaamde Hollandse geest te
perfectie en schoonheid ineen, is voor the happy
maken hebben dat het nieuwe bouwen en design
few.
hier zo aansloeg. Het nieuwe denken kende geen overbodigheden:
In een artikel in Die Zeit van 16 januari voorziet
Dat laat onverlet dat een aantal principes van Bauhaus ons wel degelijk zijn ingeprent.
de rechthoek was zaligmakend, gebogen lijnen
Hanno Rauterberg het innovatieve, vrijzinnige
De interdisciplinaire aanpak vindt allerwegen
deugden alleen als ze functioneel waren,
en revolutionaire karakter dat Bauhaus in media
toepassing en wordt in elke onderwijsvernieuwing
ornamenten waren taboe. Ruimte werd een
en studies heeft meegekregen van kritische
opnieuw benadrukt. Helderheid en transparantie,
sculptuur, kleur creëerde vorm. De mens moest zich
kanttekeningen. Innovatief? Rauterberg wijst op
licht, lucht en ruimte zijn clichés geworden; dat
kunnen ontwikkelen in een heldere, ruimtelijke
vergelijkbare ideeën in andere landen en andere
alleen de elite echt toekomt aan de ruimte voor
architectuur, in verhoudingen die licht, lucht en
tijden, en constateert dat streven om tot het wezen
een volledig leven bevestigt dat. De verweving
ruimte waarborgden in perfecte maatvoering. De
van de dingen door te dringen ingaat tegen het
van vormgeving, kunst, ambacht en techniek is
woonomgeving was geen decor, maar een plek voor
Verlichtingsdenken, en daarmee anti-modern is.
gemeengoed in de wereld van het design. Wat
geestelijke activiteit en creativiteit - de tegenstelling
Het vrijzinnig denken in de beginjaren van Bauhaus
mooi is en opvallend en elegant, kunst noemen,
met de in de praktijk intussen verwaterde stijlen als
ziet hij al gauw verstarren; autoriteit wordt de
het is een plaag aan het worden. Hoe inflatoir
Fin de Siècle en Art Deco kon niet groter zijn.
toetssteen. Vrouwen namen een ondergeschikte
zo’n kunstbegrip werkt, is te zien in de moderne
positie in, de meeste belandden in de weverij.
varianten van de Bijenkorf en Metz & Co. Hoe
Dessau. Daar verrezen een nieuw schoolgebouw,
O
functionaliteit verwaterde tonen woonboulevard
communisten en marxisten; Adorno, Brecht en
Bauhaus: “De idee dat we onze wereld opnieuw
een manifest in glas en steen dat al gauw een
Bloch waren om uiteenlopende redenen kritisch.
kunnen uitvinden en vormgeven indien designers
icoon werd van de nieuwe opvattingen, en de
Het instituut hield zich buiten de politiek en
en vrienden van het experiment zich samenpakken,
voorbeeldige Meisterhäuser, de huizen voor de
was marktgericht. Villa’s en lifestyle-producten,
heeft in mijn ogen nog steeds geldigheid.”
docenten. Onder leiding van de nieuwe baas Hannes
meubels, serviezen, lampen, kwamen uiteindelijk
Meyer, die als motto Volksbedarf statt Luxusbedarf
terecht bij de elite, voor de gewone man waren ze
concept blijkbaar. Gesneuveld op de weg van utopie
introduceerde, komt er schot in het ontwerpen en
te duur. Vooral in de laatste periode onder Ludwig
bouwen van leefbare arbeiderswoningen.
Mies van der Rohe verzakelijkt de beweging, er
naar praktijk. ZL
Het bohemienklimaat rond Bauhaus floreerde alleen de eerste jaren. De beweging van bevlogen, bevrijde geesten die in commune-achtige verbanden het leven vierden in kunst en spel, botste al gauw met de harde industriële werkelijkheid. In 1925 verhuisde de club min of meer gedwongen naar
In 1933 werd het instituut, inmiddels verhuisd naar Berlijn, door de nazi’s opgedoekt. 1400 studenten uit 29 verschillende landen, onder wie vele
ok van het revolutionaire karakter laat hij weinig over. Bauhaus lag niet
en Ikea. Aaron Betsky, architectuurcriticus en oud-
alleen onder vuur van nationalisten
directeur van het NAi, zegt in het Duitse
en rechtsradicalen maar ook van
architectuurtijdschrift Detail over de invloed van
Van kunst is geen sprake meer, een achterhaald
wordt zelfs samengewerkt met de nazi’s. Rauterberg spreekt van een geschiedenis van zelfverraad. Bauhaus is historie. Utopie werd business. De
Nederlanders (onder anderen de kunstenaar Paul
bouw is een industrie waar projectontwikkelaars
Citroen, architect Mart Stam en graficus Piet Zwart)
en banken de dienst uitmaken en waar rendement
nederland-bauhaus: pioniers van een nieuwe wereld. Van 9 februari t/m 26 mei in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. boijmans.nl
35
edits
zuiderlucht 3/2019
De voorkeur van... Joep Pelt
Blendr & Filtr
Achter ieder deurtje zes andere
Directeur Dingeman Kuilman van Stedelijk Museum Breda legt uit waarom hij 335
J
geestverwanten. Hij werkt net zo
bewerking van A Clockwork Orange
tot 565 duizend euro nodig heeft voor het ‘ontzamelen’ van de collectie.
makkelijk met rapper Typhoon
door het inmiddels opgeheven Alex
als de Malinese gitaarlegende
d’Electrique. Ko van den Bosch is
VERLOREN _ “Het is op zichzelf fijn om gewaardeerd te worden, maar niet
Lobi Traoré en stond in 2015
een geweldige tekstschrijver. Zijn
noodzakelijk. Als het je daarom te doen is als kunstenaar, ben je verloren.”
voor uitverkochte zalen met de
dialogen zijn erupties. Een gouden
Regisseur Henckel von Donnersmarck over de kritiek op zijn op het leven van
Limburgse dialectgroep Carboon.
combinatie met de muziek van
Gerhard Richter gebaseerde film Werk ohne Autor.
“Muziek opent telkens nieuwe
punkband The Ex.”
BEZUINIGEN _ “Dat is vooral nodig voor het wegwerken van de achterstanden die de afgelopen vijftien jaar zijn ontstaan als gevolg van bezuinigingen.”
oep Pelt ademt, eet en drinkt
Lear met Gijs Scholten van Asschat en
muziek. Hij reist de wereld
dat was vreselijk: wat een geschmier!
af om gitaar te spelen met
Wat ik wel geweldig vond was de
werelden.”
KLIMAATJONGEREN _ “Vroeger activeerden de jongeren vooral online,
boeken_“De meester en Margarita
met een like. Vandaag de dag zijn ze ook massaal zichtbaar op straat.”
muziek_“Ik ben opgegroeid in
Schrijver/hoogleraar Geert Buelens over de vasthoudendheid van de Belgische
een muzikale dictatuur. Mijn vader
het maar omdat Sympathy for the
klimaatjongeren.
is een kind van de sixties en draaide
devil van de Rolling Stones er op is
is mijn persoonlijk favoriet. Al was
de hele dag The Doors, Jimi Hendrix
gebaseerd. Maar hoewel ik Engelse
BRANDENDE BIEB _ “Ik moet heel de tijd denken aan het Afrikaanse
maar ook veel Zuid-Afrikaanse
letterkunde heb gestudeerd ben
spreekwoord: ‘Een mens op leeftijd die doodgaat, dat is als een bibliotheek die
muziek. Het is belangrijk om steeds
ik toch meer van de non-fictie,
in brand staat’.”
bloot gesteld te worden aan nieuwe
vooral muzikantenbiografieën. Het
Politica Assita Kanko herdenkt het overlijden van filosoof Etienne Vermeersch.
dingen. Ik luister niet per se naar
valt me wel op hoe wisselvallig de
muziek van nu – de bulk is over vijf
kwaliteit kan zijn, soms zelfs binnen
BLIND DATE _ “De ontmoeting met een boek is even kwetsbaar als
jaar alweer vergeten – maar wel
het oeuvre van één schrijver. De
ontmoetingen tussen mensen. Het klikt of het klikt niet. Het kan later klikken
heel breed. En als je dieper graaft,
biografie bijvoorbeeld die Stephen
of ook nooit, maar lezen is altijd een blind date. Alleen hebben boeken geduld.
weer een deurtje opent, blijken
Calt schreef over Delta-bluespionier
Kunst is dat wat wacht.”
daar weer zes andere deuren achter
Charlie Patton is een gedegen
Overpeinzing van schrijver Erwin Mortier bij de Milanese lezingen van Umberto Eco.
te zitten. Voor een nieuw project
historisch werk. Het boek dat hij
ben ik me nu aan het inluisteren in
daarna schreef over Skip James is
PRIMARK _ “Vooral niet naar de Primark gaan. Een beetje meer nadenken!
Ethiopische muziek. Ik dacht dat ik
echter vreselijk. Het eerste deel
Als je kleren koopt, doe het dan vanuit de gedachte: wat ontbreekt er nog in
dat wel kende. Maar Ethiopië kent
is goed maar in de tweede helft
mijn garderobe. Wat kan ik lang blijven dragen.”
meer dan tachtig verschillende talen
introduceert de schrijver zichzelf als
Modeontwerpster Monique van Heist geeft shopadvies.
en die hebben allemaal hun eigen
personage dat al zijn frustraties en
traditionele en moderne muziek.”
onbegrip botviert op James. Ik vind
NIEMAND TOT LAST _ “Schrijven is groot en goed, ook omdat je
dat een biograaf enige afstand moet
gedurende die bezigheid niemand tot last bent. Maar de wezenlijke dingen
theater_ “Ik sta al vanaf mijn
ondervang je er niet mee.”
zestiende op het podium, maar in
Tommy Wieringa over de relatie met zijn moeder, over wie hij een boek schreef.
het theater heb ik echt mijn plek
beeldende kunst_“Daar
gevonden. Van Mali tot Mississippi
heb ik alleen iets mee in zoverre
was mijn eerste show en het was een
het deel uitmaakt van mijn leven.
Vooraf aangeprezen als ‘een historische gebeurtenis lost de Voltooide meteen
openbaring: die interactie met het
Als kind ging ik met school naar De
op na het slotakkoord.”
publiek, de combinatie van liedjes
Nachtwacht maar dat interesseerde
Joost Galema over de poging van componist Lucas Canter om de Unvollendete van
spelen en verhalen vertellen. In het
me niks. Het werk van Robert Crumb
Schubert te voltooien met kunstmatige intelligentie.
begin heb ik echt aan de hekken
wel, maar hij heeft dan ook mijn
lopen rammelen: mag ik alsjeblieft
blueshelden getekend. Ik ben ook
GERARD 007 JOLING _ “Het was alsof de Sixtijnse kapel was beschilderd door
bij jullie komen spelen?! Nu speel
fan van striptekenaar Typex. Ik ken
Dick Bruna, Erbarme dich gezongen door Sieneke, James Bond gespeeld door
ik op poppodia, in theaters maar
zijn werk uit de tijd dat hij tekende
Gerard Joling.”
ook op locatie. Op de rest van het
voor muziekblad OOR en het was een
Sylvia Witteman over de ‘hertaling’ van Louis Couperus’ Van oude mensen, de
hedendaagse theaterveld heb ik niet
grote eer dat hij de poster voor mijn
dingen die voorbijgaan.
veel zicht. Ik zag wel eens een King
theatertour wilde maken.”
(UN)VOLLENDETE _ “Schubert verdwijnt volstrekt in het duister (…)
36
bewaren tot zijn onderwerp.”
zuiderlucht 3/2019 foto Ernst Co ppejans
edits
colofon Zuiderlucht is een onafhankelijk maandblad met een oplage van 20.000. Zuiderlucht is een uitgave van Bodosz, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht.
Boeken top 10
De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Nederland en Vlaanderen. Digitaal: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via
1 — Ilja Leonard Pfeijffer Grand Hotel Europa (2)
2 — Bart Van Loo De Bourgondiërs (-)
Gitarist en Amsterda zanger Joep Pelt (1 97 m muzikaal . Momenteel ontw 9) woont en werkt an ik project ov tropoloog Alan Lo kelt hij een theate in m rs er Ethiopis che muzie ax, een podcastser how over ie en een k.
3 — Lucinda Riley De zeven zussen: Maan (-)
4 — Michelle Obama Mijn verhaal (1)
film_ “Ik hou eigenlijk van iedere
theaterproject Soweto Soul snappen
film waar goede muziek in zit.
dat heel goed. Die combineren
Crossroads met muziek van Ry Cooder
een urban trainingspak met een
is heerlijk voor een gitaarfriemelaar
luipaardvel. Het is een beetje zoals
als ik. Toen ik een jaar of vijf, zes was
ik muziek maak: voortbouwend op
werd The Blues Brothers uitgezonden
de geschiedenis maar met nieuwe
door de piraat. Mijn ouders haalden
toevoegingen.”
me er speciaal voor uit bed. Vanaf
5 — Stephen Hawking De antwoorden op de grote vragen (6)
6 — Lieve Joris Terug naar Neerpelt (-)
7 — Stine Jensen Eerste liefde (-)
8 — Paolo Giordano De hemel verslinden (7)
dat moment was dat mijn film. Als
sport_“Ik ben een voetbaldier,
we op vakantie gingen had ik twee
Ajax is mijn club. Maar ik heb ook
Elke vriendschap met mij
cassettebandjes bij me: eentje van
waardering voor de jeugdopleiding
is verderfelijk (-)
Bert en Ernie, en de soundtrack van
van Feyenoord, en hoe die club
10 — Yuval Noah Harari
The Blues Brothers. Die draaide ik
geworteld is in Rotterdam. Het
Sapiens (10)
eindeloos terwijl ik een choreografie
is het stammengevoel dat ik
maakte met mijn knuffels.”
bijzonder vind. Ik was eens met
design_De gitaren van National
een vriend bij een wedstrijd tussen Juventus en Fiorentina, gezworen
uit Californië zijn niet te evenaren. Er
aartsvijanden. Einde eerste helft
worden wel meer resonatorgitaren
stond het machtige Juve 2-0 voor,
gemaakt maar de meeste klinken als
zoals verwacht. Maar in de tweede
koekblikken. Toen National in de
helft werd het toch nog 2-4. Ik heb
jaren twintig begon te produceren
nog nooit zoveel van blijdschap
waren dit de elektrische gitaren avant
huilende volwassen mannen
la lettre. Ze hebben een bepaalde
gezien.”
toon en klinken heel hard – dat is het geluid van de Son House-platen. Ik
EDO DIJKSTERHUIS
heb er zelf ook een maar de nieuwe modellen die ze tegenwoordig maken kan ik niet betalen. Ik heb wel een paar mooie, oude versterkers uit de fifties. Daar zit dan alleen een aan/
The Missing Inks
uit-knop op, verder niets. Ik hou van die eenvoud. Het liefst heb ik ook instrumenten die al een heel leven gehad hebben. Dat klinkt er dan in door.”
mode_“Het Afrofuturisme van designers uit Zuid-Afrika en Ethiopië vind ik mooi. Het gaat om traditionele elementen met moderne accenten. De achtergrondzangeressen en rapper Weza met wie ik samenwerkte in het
themissinginks.com
9 — Roth/Zweig
O
p de afdeling fictie is het al een tijdje crisis, schreef ik hier vorige maand. Enige nuancering is op zijn plaats. De bovenste vijf titels in de top100 van 2018 waren allemaal fictie. Nummer een is Lucinda Riley met De zeven zussen. Omdat recensenten het pulp vinden, hebben ze het boek genegeerd; het heeft niet mogen baten. Met 550.000 verkochte exemplaren in Nederland en België en nog een handvol vervolgdelen op komst, blijft bij de kleine uitgeverij Xander de Zilvervloot nog wel even binnenvaren. Behalve De zeven zussen waren de bestsellers schaars in 2018. Murat Isik staat met Wees onzichtbaar op 135.000 verkochte boeken. Hotel Grand Europa, een boek waarin Ilja Leonard Pfeijffer zichzelf op tal van fronten overtreft (hetgeen niet wil zeggen dat het een geslaagde roman is), ontwikkelt zich als een bestseller in spé. In nog geen drie maanden staat de teller al op 70.000. En dan moet de Boekenweek nog komen. De afdeling fictie snakt ernaar. De omzet van de Nederlandse boekhandels steeg vorig jaar van 530 naar 541 miljoen euro, de vierde stijging op rij. Goed voor de kassa, maar reden tot juichen is het niet. De (minimale) groei komt van de ‘nobooks ‘: leesbrillen, mokken, T-shirts en ander klein gerei. Het aantal verkochte boeken daalde namelijk opnieuw. (WS) Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).
zuiderlucht.eu /nieuwsbrief Begunstigers krijgen ZL voor 63 euro per jaar thuisbezorgd. Begunstiger worden kan via zuiderlucht.eu/begunstigers Adres: Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 43 350 05 91 0031 6 53 338 905 w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 6 54966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu Commercie: Karin Winkelmolen 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Twan van de Brand, Daria Bukvić, Mark Cloostermans, Yannick Dangre, AHJ Dautzenberg, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Rowland Jones, Ben van Melick, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Aya Sabi, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Richard Stark, Paul van der Steen, Kevin Toma, Mark van de Voort, Leon Verdonschot, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen). Tekstcorrectie: Anna Peeters Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: RBD Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie: Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146
37
Cultuur door De Domijnen Laat u verrassen door bijzondere exposities en voorstellingen www.dedomijnen.nl
tijdsbeelden Expositie
t/m 14 apr locatie: Erfgoedcentrum De Domijnen Kapittelstraat 6 Sittard
ricardo brey Adrift - Expositie
t/m 2 jun
Ricardo Brey, Mono-no-aware, 2016 Photography printed on paper, silver aged metallic paper, mirror, metal and coins on canvas board, 50 x 70 x 2 cm Photo Isabel Perera, Gent Courtesy Alexander Gray Associates, New York Š Ricardo Brey/Artists Rights Society (ARS), New York
locatie: Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst Ligne 5 Sittard
toneelgroep maastricht Noem het maar liefde
vr 22 mrt | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
ad mosam Stabat Mater
do 28 mrt | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
Erfgoedcentrum De Domijnen
Kapittelstraat 6, Sittard
Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst
Ligne 5, Sittard
Schouwburg De Domijnen
Mgr. Claessensstr. 2, Sittard 046 4524400
zuiderlucht 3/2019
post zl
Cultuurcafe
“W
'zoals je ziet bereiden we hier niets voor.'
aar gaan we het over hebben”, vraagt de man die me heeft uitgenodigd om in het plaatselijke cultuurcafé iets te vertellen over mijn net verschenen boek. Zijn collegaorganisator ligt gestrekt op de vloer, half onder het podium, met een plug op zoek naar de ingang van een versterker. “Dat is aan jullie”, antwoord ik, terwijl ik mijn jas uittrek. “Nee hoor”, zegt hij opgewekt, “jij mag het zeggen.” Hij knikt met zijn hoofd naar de collega die nu rugwaarts onder het podium vandaan schuift. “Zoals je ziet bereiden we hier niets voor.” Mijn boek hebben ze dus niet gelezen. Ineens begrijp ik waarom ze vooraf zo hebben aangedrongen om foto’s te mailen. Een praatje met een plaatje, dat vinden de mensen fijn. Onderweg heb ik nog geworsteld met de vraag hoe ik zal uitleggen dat ik ruim vijf jaar over het boek heb gedaan. Is niemand in geïnteresseerd, zo blijkt. Na enige uitleg over de inhoud gaat het al snel over de vraag wat ‘waar’ is in het boek, en wat niet. Ik denk aan de boekhandels en bibliotheken waar tegenwoordig boekenkasten staan met ‘waar gebeurd’ als genreaanduiding. Mijn grootste blunder komt wanneer ik begin over Nietzsches idee dat we ons niet laten leiden door feiten, maar door natuurwetten. Instincten, bijvoorbeeld. Ik vul nog aan dat feiten zonder verhaal geen betekenis hebben. Als voorbeeld noem ik de lagere-schoolklassieker ‘1600: Slag bij Nieuwpoort’. Midden in de zaal beginnen hoofden nee te schudden. De veldslag, begrijp ik na afloop, was gisteravond op tv. Mét re-enactment. Hoezo geen verhaal? Dat de geschiedenis niet uit feiten maar uit herinneringen bestaat, krijg ik evenmin uitgelegd. Waarna ik mijn afgang verder cachet geef met de metafoor van Paul de Wispelaere, over de herinneringen die je uit je geheugen hengelt als een visser zijn vangst. Maar het water, dat in de zee voor de samenhang zorgt, is dan al weggesijpeld. Glazige blikken, afgewende hoofden. Rembrandt! denk ik ten einde raad. Rembrandt kent iedereen, die gaat me redden! Ik laat het publiek twee etsen van hem zien van de kruisafname van Jezus, een uit 1633 en een uit 1642. “Kijk”, zeg ik, “hoe verschillend twee weergaves van hetzelfde feit kunnen zijn.” Zestien eeuwen na dato heeft Rembrandt op zijn verbeelding moeten varen. Dit was zíjn voorstelling van zaken – die in de negen tussenliggende jaren behoorlijk is veranderd. Zoals onze eigen voorstelling van zaken ook voortdurend verandert. Zoals mijn voorstelling van zaken in mijn boek evenmin heilig is. Met de woorden “nee, beste mensen, er bestaan geen boeken die ‘waar gebeurd’ zijn” beëindig ik mijn grafrede. Tijd om af te ronden, vindt ook de man die drie kwartier eerder nog gestrekt onder het podium lag. Er zijn geen vragen uit het publiek. Tijdens de pauze verkoop ik drie boeken. Eén aan een vrouw die het al heeft gelezen en het iemand cadeau wil doen. Het tweede gaat naar een kennis die het zijn net gepromoveerde dochter cadeau gaat doen. Over het derde boek ontfermt zich een van de gasten, vermoedelijk uit medelijden. Na afloop komt iemand uit het publiek naar me toe. Na een twintigjarige loopbaan als kledingverkoopster, zegt ze, “heb ik ook een boek uit mijn tekstverwerker laten rollen.” Ze wil schrijverservaringen uitwisselen. Ze begrijpt niets van wat ik zeg. Ik begrijp niets van wat zij zegt. Vanuit mijn ooghoeken zie ik hoe de rest van het publiek met een grote boog om ons heen naar de uitgang schuifelt. Na afloop geef ik de twee organisatoren een hand en bedank hen voor de uitnodiging. Bij de deur draai ik me om en roep, zwaaiend met mijn boek: “Niet vergeten te lezen, hé!” WIDO SMEETS
39
NU IN VAN ABBE POSITIONS #4
Gluklya, Naeem Mohaiemen, Sandi Hilal en Alessandro Petti over het hedendaagse leven in bezet gebied en de effecten van politieke conflicten, vanuit een activistische visie t/m 28.04.2019
THE TICK
De sculptuur van Josefin Arnell (winnaar Theodora Niemeijerprijs 2018) staat voor wereldwijde ecologische bedreigingen. Met een speels randje t/m 28.04.2019
FRANK STELLA
Kijken naar Stella’s werk met eye-tracking brillen 09.02 - 07.04.2019
MARKEN EINDHOVEN (2011-2019)
Twee werken van Frank Mandersloot, gemaakt uit gestreept textiel die wordt gebruikt in traditionele klederdracht in het Noord-Nederlandse Marken 09.02 - 10.06.2019
VADIM BRODSKY
Deze kunstenaar is een meester in lijnen en weet in enkele streken een beeld neer te zetten 19.02 - 03.05.2019
vanabbemuseum.nl Bilderdijklaan 10, Eindhoven volg ons op facebook, twitter, instagram