het
gro
ots te c kunst en cultuur maandblad voor ult uur bla dv an ned erl and
zuiderlucht 14e jaargang • 3/2020
3
Nick Cave Jan van Eyck Mark Manders Cassi Namoda Ted Noten Charles van Oppen Panamarenko F. Scott Fitzgerald Wolfgang Tillmans Hanna van Mourik Broekman
THE GREAT GATSBY ZIT IN ONS ALLEMAAL
7 T/M 15 MAART 202 0
RE BE LLEN & DWARSDE NKE RS
gesubsidieerd door de Provincie Limburg
Cubiss_ADV-Boekenweek2020_228x325mm-DEF.indd 2
10-02-20 13:53
VICTOR PAPANEK The Politics of Design EXPO | C-mine, Genk (BE) 10.03.2020 – 24.05.2020
An exhibition by the Vitra Design Museum and the Barcelona Design Museum in collaboration with the Victor J. Papanek Foundation, University of Applied Arts Vienna
Funded by
Global Partner
Cube design museum in Kerkrade toont in de nieuwe expositie ‘(Re)design Death’ hedendaags design rond afscheid nemen, sterven, rouwen en herinneren. Zo’n 50 objecten laten zien hoe designers, vaak na een persoonlijke ervaring, invulling geven aan de behoeften en rituelen die er zijn rondom overlijden.
Nieuwe rituelen Door ontkerkelijking en individualisering vallen traditionele (religieuze) manieren van omgang met de dood steeds meer weg. Sterven en verlies zijn vooral een privézaak geworden. Designers reageren op deze ontwikkelingen met nieuwe benaderingswijzen en vooruitstrevende ontwerpen voor producten en concepten die bij dood, rouw en herinneren een rol kunnen spelen. Design vormt zo een krachtig middel voor het opnieuw en persoonlijk invullen van rituelen.
gesubsidieerd door de Provincie Limbur g
24 jan
11 feb /
15 FEB – 14 JUN
15 FEB – 24 AUG
MARTIN EN INGE
RIEBEEK
SAVE ME FROM THIS COLD
NU TE ZIEN STEDELIJKMUSEUMBREDA.NL
Te zien van 14 maart t/m 7 juni 2020
DMDB-BodyDrift-adv-228x160mm.indd 1
04/02/2020 15:24
A R T
B R E D A
K U N S T
A N T I E K
D E S I G N
De inspirerende beurs voor kunst, antiek en design in het zuiden van Nederland! Zowel voor de doorgewinterde verzamelaar als voor de gelegenheidsliefhebber van mooie objecten is ART BREDA dĂŠ voorjaarsbeurs om te bezoeken. Ruim 70 exposanten uit binnen- en buitenland tonen hun beste collecties van onder andere Art Deco, aziatica, zilver, prenten, ikonen, moderne en hedendaagse kunst en juwelen! ART BREDA is een belevenis van hoog niveau.
12 T/M 19 APRIL 2020 W
Adv ArtBreda2020_Zuiderlucht_228x160.indd 1
W
W
.
A
R
T
B R E E P A R K B
R
E
D
A
/
B R E D A .
N
L
02-02-2020 21:32
zuiderlucht 3/2020
inhoud
9 actueel — Drank en drugs en hedonisme Benieuwd of we onszelf daar tegenkomen.
12 De ‘yolo’-jaren zijn terug Scotts Fitzgeralds The Great Gatsby gaat over ons en de tijd waarin we leven.
16 in beeld – Vandaag is de eerste dag De fotografie van Wolfgang Tillmans grijpt je nog steeds bij de kladden.
19 daria – Hologram ‘Een van mijn acteurs legde de voorstelling stil vanwege een man op de eerste rij die zat te snurken.’
20
De bevroren stiltes van Mark Manders
‘Je hebt de wens om dingen te maken, maar je moet het ook weer niet te graag willen. Want dan lukt het niet.’
24 Dachau in Maastricht Wraakgevoelens en sadisme leidden in 1945 tot misstanden onder gevangengezette landverraders.
29 ptmy — In gesprek met Nick Cave ‘Ik liep naar buiten, verdwaasd, ontroerd en geïnspireerd.’
30 ‘Het kind in mij had de goede antenne’ De herontdekking van Jan van Eyck als schilderkunstige vernieuwer.
34 bits — Mijn vaders pyjama ‘De natuur geeft werkelijk een showtje weg, maar je moet het wel willen zien.’
34 studio — De maaklust van Ted Noten ‘We zijn de betekenis van het sieraad een beetje kwijtgeraakt.’
36 feuilleton — Uit de comfortzone Panamarenko’s slotakkoord | Amerikaanse vrouwen | Haagse School in Oss | De dood als ontwerp
38 blendr & filtr — Honden, zwembaden en bibliotheken ‘Falende bestuurders zien we na hun vertrek weer ergens anders opduiken in een mooie nieuwe functie.’
38 de voorkeur van —Hanna van Mourik Broekman ‘Ik begon te knutselen en opeens stond er een skelet naast me te dansen.’
39 zl boekentop-10 — Male gaze ‘Een leesoffensief. Zou er íemand zijn die gelooft dat het er bij dit kabinet ooit van komt?’
Cover: Jeske van de Staak en Jeroen van Koningsbrugge in The Great Gatsby door Toneelgroep Maastricht. foto Mark Engelen. Zie pagina 12.
7
wilt u zuiderlucht maandelijks thuisbezorgd krijgen? voor 63 euro per jaar wordt u begunstiger van het mooiste cultuurblad van nederland en vlaanderen.
büro G29
ga naar zuiderlucht.eu/begunstigers en meld u aan
BEGAS HAUS Heinsberg • Burgenmuseum Nideggen • Columbus earth center Kerkrade • Continium discovery center Kerkrade • Cube design Kerkrade • De Vondst Heerlen • Deutsches GlasmalereiMuseum Linnich • Energeticon gGmbH Alsdorf • IKOB – Museum für Zeitgenössische Kunst Eupen • KuK Monschau • Kunsthaus NRW Kornelimünster • Leopold-Hoesch-Museum Düren • Ludwig Forum für Internationale Kunst Aachen • LVR Freilichtmuseum Kommern • LVR Rheinisches Industriemuseum Euskirchen • Museum Vieille Montagne Kelmis • Museum Zinkhütter Hof Stolberg • Museum Zitadelle Jülich • Nederlands Mijnmuseum Heerlen • Papiermuseum Düren • Römerthermen Zülpich – Museum der Badekultur• SCHUNCK Heerlen • Stadtmuseum Düren • Stadtmuseum Eupen • Suermondt-LudwigMuseum Aachen • Thermenmuseum Heerlen • Töpfereimuseum Raeren • Vogelsang IP Schleiden Kunst
Historie
OPENING TENTOONSTELLING ZONDAG 15 MAART 2020 – 17 UUR
LODE VANLESSEN GIDO VANLESSEN PETRUS VANLESSEN VANLESSEN
INLEIDING FERNAND HAERDEN, KUNSTRECENSENT TENTOONSTELLINGSPERIODE MAANDAG 16 MAART T/M ZATERDAG 4 APRIL 2020
Natuur & Technologie
OPENINGSDAGEN EN -UREN MAANDAG T/M VRIJDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 20 UUR. ZATERDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 14 TOT 17 UUR. (GESLOTEN OP ZONDAG)
naarhetmuseum.eu Dit project wordt financieel ondersteund door:
ORGANISATIE & LOCATIE CC MAASMECHELEN KONINGINNELAAN 42, 3630 MAASMECHELEN (B) +32 (O) 89 76 97 97, INFO@CCMAASMECHELEN.BE WWW.CCMAASMECHELEN.BE
3 FOTO’S: LODE VANLESSEN: OOGST - GIDO VANLESSEN: ROEMENIË S-1 - PETRUS VANLESSEN: GC PART III
Het nieuwe combiticket voor 28 musea in het hart van de Euregio Maas-Rijn. Verkrijgbaar in de musea of online op naarhetmuseum.eu.
Expo
naar het museum!
actueel
zuiderlucht 3/2020
advertentie
Stadspark Hasselt
Drank en drugs en hedonisme
I
n het atrium van het Academisch Ziekenhuis in Maastricht hangt een Mankrachthelikopter, een door Panamarenko ontworpen vliegmasjien. Met zijn rode, twaalf meter brede bladen zweeft het apparaat ergens tussen de eerste en de tweede verdieping. Aan kabels; er is geen mankracht sterk genoeg om het iele frame met een triplex stoeltje voor de vliegenier in de lucht te krijgen. Een stuk verderop in het atrium zijn vangnetten gespannen, aangebracht nadat patiënten na een slechtnieuwsgesprek van de vijfde verdieping naar beneden waren gesprongen. Het is een macabere tegenstelling: de ontketende kunstenaar die los wil komen van de aardse wetten, en de door het bestaan bezwaarde mens die zich naar beneden stort. Ontstijgen aan jezelf, al is het maar één keer in je leven, raakt voor veel mensen aan de zin van het bestaan. Panamarenko nam dat bijna letterlijk. Niet eenmaal, maar tientallen, honderden keren probeerde hij zich te onttrekken aan de zwaartekracht. Met zijn suggestieve machinerieën én op papier: bij zijn Mankrachthelikopter in het AZM hangt een schitterende tekening van het ontwerp. Een maand voor de opening van een Panamarenko-tribute in zijn geboortestad Antwerpen kwam de kunstenaar te overlijden. Wég was hij, net voor zijn 80ste verjaardag, onderweg naar de sterren en het oneindige universum waar zijn fantasie maar geen genoeg van kreeg. De expositie, zie pagina 36 van dit nummer, is een ode aan de verbeeldings kracht – hetgeen ook kan worden gezegd van deze nieuwe Zuiderlucht, met uiteenlopende karakters als Nick Cave, Mark Manders, Cassi Namoda, Ted Noten, Wolfgang Tillmans en Hanna van Mourik Broekman. Wat ze, behalve hun verbeeldingskracht, met elkaar gemeen hebben, is hun gebrekkige aanleg voor het compromis. Zó doe ik het, en niet anders. Zo past het gezelschap ook nog eens binnen het thema van de Boekenweek van dit jaar, Rebellen en dwarsdenkers. Hoewel hij ons aanvankelijk niet als zodanig te binnen schoot, geldt dat ook voor F. Scott Fitzgerald. In zijn bekendste boek, The Great Gatsby, te lezen als een aanklacht tegen de zich in drank en drugs en hedonisme wentelende jetset van de jaren 1920, troffen ons de vele parallellen onze tijd. Inclusief de leegte van het liberalisme waarin we de weg intussen volledig zijn kwijtgeraakt. Toneelgroep Maastricht brengt deze maand een theaterversie van The Great Gatsby op de planken. Benieuwd of we onszelf daar nog tegenkomen.
BURO BERTUS . BUREAU VOOR GRAFISCH ONTWERP
burobertus.nl
benieuwd of we onszelf daar tegenkomen.
IN TE RI ORS by Guus van den Akker
WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu
Kloostertuin Rolduc
www.guus vanden akker.com
Yes,Please! Yes,Please! Yes,Please! Yes,Please! Yes,Please! Yes,Please!
marres.org
8 maart — 7 juni 2020
cacaofabriek.nl/worldpressphotohelmond
MARCO GUALAZZINI / CONTRASTO
Beeld: Atelier CAmBré
Na wereldsteden als Tokyo, Montreal, Rome, Teheran, Syndey en Mexico City zal de World Press Photo Expositie 2019 dit seizoen ook te zien zijn in Helmond. Van 6 t/m 29 maart 2020 kunt u de winnaars van de 2019 World Press Photo Contest gratis bewonderen in De Cacaofabriek.
marres maastricht stichting nieuwe helden
06-29 maart 2020 De Cacaofabriek Helmond
zuiderlucht 3/2020
SP
EC
IAL
14 EN 15 MAART, GROTE KERK BREDA
EA AN BIE DIN G
600 + KUNSTWERKEN TE ZIEN EN TE KOOP
SPECIALE ZUIDERLUCHT AANBIEDING: Toegangskaart + Catalogus + het boek Beeldende Kunst in Nederland (waarde € 31,95) voor slechts € 6,40 ! Bestel de speciale combi-toegangskaart via www.brabantartfair.nl en gebruik kortingscode ZDL20 om te profiteren van de korting!
WWW.BRABANTARTFAIR.NL
5TH Edition Afterparty
19:00 – 01:00 00:00 – 05:00
Boekhandel Dominicanen • Marres Bonnefanten • Brouwerij Bosch Theater aan het Vrijthof Natuurhistorisch Museum Drukkunstmuseum • Landbouwbelang Centre Céramique • Lumière Cinema Jan van Eyck Academie Museum aan het Vrijthof Bureau Europa • Muziekgieterij
museumnachtmaastricht.nl 11
boeken
zuiderlucht 3/2020
DE ‘YOLO’JAREN ZIJN TERUG 12
Het leven dat F. Scott Fitzgerald en zijn vrouw Zelda leidden, eindigde voor hem in alcoholisme, overspel en eenzaamheid, en voor zijn vrouw Zelda in het krankzinnigengesticht.
zuiderlucht 3/2020
boeken
Aan de vooravond van een theaterbewerking herleest YANNICK DANGRE The Great Gatsby van F. Scott Fitzgerald, de klassieker over rijkdom, verveling en hedonisme. Een eeuw later lijkt weinig veranderd. “Wat zullen we vanmiddag doen om de tijd door te komen? En de dag erna, en de volgende dertig jaar?”
M
et het Boekenweekthema
drooglegging. De oplopende spanningen tussen
Rebellen en dwarsdenkers
Gatsby en zijn liefdesrivaal komen tot een tragisch
komen in je lezersbrein
hoogtepunt wanneer Daisy in Gatsby’s auto een
spontaan namen op als
vrouw doodrijdt en vluchtmisdrijf pleegt. Daarop
Multatuli, Jan Cremer,
fluistert Tom de echtgenoot van het slachtoffer in
Gerard Reve of W.F.
dat Gatsby aan het stuur zat, waarna de gebroken
Hermans, buiten de landsgrenzen denk je aan
man wraak neemt door de vermeende dader in
schrijvers als Louis-Ferdinand Céline, Salman
diens villa neer te schieten.
Rushdie en Michel Houellebecq. Een lijst met
Een fatale liefdestragedie, zou je dan zeggen,
literaire lastpakken wier boeken veel overhoop
maar het boek graaft dieper. Meer nog dan om
haalden, is zonder veel moeite aan te vullen –
de liefde draait het in The Great Gatsby immers
iemand die waarschijnlijk onvermeld zal blijven,
om geld. Het universum van Jay Gatsby wordt
is Francis Scott Fitzgerald (1896-1940). We kennen
uitvoerig beschreven: een villa met talloze bad-,
hem vooral als de psychologisch fijnzinnige auteur
kleed- en biljartkamers, waar de badkuipen van
van Tender is the Night en The Great Gatsby, maar dat
marmer zijn en de haarborstels van goud, en
de Amerikaan in die boeken ook een stevige scheut
waar de kleerkasten honderden zijden hemden
maatschappijkritiek gaf, zijn we meestal vergeten.
herbergen. In de tuin vinden feesten plaats waar
Dat is jammer, want juist in deze tijd heeft zijn werk
de gasten zich ondanks de drooglegging tegoed
ons veel te zeggen.
doen aan de meest exquise cocktails en de nieuwste societyroddels uitwisselen. De opgevoerde rijkdom
Dat geldt zeker voor The Great Gatsby, de klassieker
is zowel fascinerend als stuitend, dat is althans hoe
die nu door Toneelgroep Maastricht in het theater
ze wordt ervaren door Nick Carraway - en door
wordt gebracht. Het verhaal wordt verteld door
Scott Fitzgerald zelf, die eenzelfde parcours van de
Nick Carraway, een jongeman die van de Midwest
Midwest naar de New Yorkse jetset aflegde.
naar New York verhuist om carrière te maken in de
Naarmate het boek vordert, krijgt de weerzin de
financiële sector. Met een gelukje komt hij terecht in
overhand. De conversaties blijken leeg, iedereen
de welgestelde wijk West Egg, in een villa naast die
zwelgt in drank en blind egocentrisme, elke
van de mysterieuze Jay Gatsby, die elke avond royale
party is een lamlendige herhaling van de vorige.
feesten voor de jetset geeft.
Niet voor niets schreeuwt Daisy op een bepaald
Carraway hoort er de wildste speculaties over
moment: “Wat zullen we vanmiddag doen om de
deze Gatsby, wiens verleden uiterst schimmig is,
tijd door te komen? En de dag erna, en de volgende
in het bijzonder de herkomst van zijn rijkdom. De
dertig jaar?” De puissante rijkdom leidt kortom
twee raken bevriend en al snel wordt Carraway een
tot existentiële verveling en hedonisme. Het is
bemiddelaar in Gatsby’s queeste om zijn voormalige
hetzelfde mechanisme dat we vele jaren later zullen
liefje Daisy, inmiddels getrouwd met Tom Buchanan,
zien in de boeken van Bret Easton Ellis, en in films
terug te winnen. Langzaam komen we te weten
als Fellini’s La Dolce Vita, of La Grande Bellezza van
dat Gatsby vroeger arm was en daarom niet met
Sorrentino.
de gefortuneerde Daisy kon trouwen. Zijn rijkdom
Door die leegte zo expliciet te tonen, dreigt het
heeft hij vergaard met illegale dranksmokkel -
gevaar van moraliseren, maar net als deze navolgers
het boek speelt zich af tijdens de Amerikaanse
maakt Scott Fitzgerald zich daar niet schuldig aan;
13
EN VERDER IN SCHUNCK:
aad de haas als een tor op een tafelblad t/m 29 mrt 2020
christie van der haak knisper, knasper, knoesper t/m 15 mrt 2020
u bevindt zich hier - de geschiedenis van het glaspaleis t/m 30 dec 2020
mural george korsmit homage to the soul t/m 2 aug 2020
schunck.nl
zuiderlucht 3/2020
boeken
Iedereen zwelgt in drank en egocentrisme, elke party is slechts een lamlendige herhaling van de vorige.
hij laat zien hoe die rijkdom en wanhopige
Nu, honderd jaar later,
zoektocht naar genot fascineren, zowel voor
lijkt er weinig veranderd.
Nick Carraway als voor de lezer. Ondanks de
Het liberalisme heeft zich
excessen laat het stiekeme verlangen de lezer
heruitgevonden in de
niet los, zeker als het alternatief een anoniem
cynische variant van het
en kleurloos bestaan is. Voor ons, die dagelijks
neoliberalisme, de kloof
om de oren geslagen worden met het begrip
tussen arm en rijk blijkt
‘yolo’ (you only live once), komt het pijnlijk
groter dan ooit, en elke
hedendaags over als een van de personages
dag wordt duidelijker
op Gatsby’s feesten maar blijft herhalen: “Je
hoe de race naar meer
leeft maar één keer, één keer!”
geld ten koste gaat van
D
anderen, van het milieu,
ie mentaliteit en de ermee gepaard
van de cohesie in de
gaande ratrace leidt onvermijdelijk
samenleving. Nieuw is dat deze uitputtende rijkdom
tot moreel verval. Zowat iedereen in
The Great Gatsby pleegt overspel, op de lagere
Leonardo DiCaprio en Carey Mulligan in de verfilming van The Great Gatsby in 2013.
is geglobaliseerd. Van Saoedi-Arabië via China
klassen wordt genadeloos neergekeken, Tom Buchanan steekt speeches af over witte
gespendeerd aan het bereiken van welstand,
tot India, overal duiken nouveau riches op die
suprematie, en vooral: bijna alle nouveau
heeft er zichzelf zelfs opnieuw voor uitgevonden
dezelfde excessen tentoonspreiden, en waartegen
riches die Gatsby’s festijnen frequenteren,
(hij verzint voortdurend nieuwe verledens voor
steeds meer burgerprotesten ontstaan. Wie zou dan
blijken hun fortuin te danken te hebben
zichzelf), maar zijn dood is roem- en liefdeloos. Op
ook durven beweren dat een eeuw na Gatsby niet
aan louche praktijken als dranksmokkel en
zijn begrafenis komt slechts een handvol vrienden
hetzelfde lege hedonisme en dezelfde desillusie
oplichterij. Gatsby lijkt zich daar als enige
opdagen.
heersen?
van bewust: hij drinkt niet en gedraagt zich
De race naar rijkdom en roem leidt naar
Scott Fitzgerald geloofde honderd jaar geleden
beheerst temidden van het feestgewoel, alsof
eenzaamheid en de dood; ook het enige nobele
niet in een kentering. De voorlaatste alinea van The
hij zich stiekem schaamt voor de frauduleuze
in hem, zijn liefde voor Daisy, is uitgemond in een
Great Gatsby gaat als volgt: “Gatsby geloofde in het
rijkdom om hem heen. Na een zoveelste
desillusie. Daarmee maakt Scott Fitzgerald zijn
groene licht, de orgiastische toekomst die jaar op
avond tussen de “onbereikbaar rijken” merkt
hele punt: de mythe van de selfmade man, het
jaar voor onze ogen terugwijkt. Ze ontglipte ons
buitenstaander Carraway cynisch op: “Ik ben
perspectief van de American Dream, is hol en dood.
toen, maar dat doet er niet toe – morgen zullen we
een van de weinige eerlijke mensen die ik ooit
Hij was een van de eersten die dat hardop durfde te
harder lopen, onze armen verder uitstrekken…” De
heb gekend.”
zeggen.
wedloop naar het geld zal genadeloos doorgaan. De mens noch het systeem zal veranderen.
Het is de spiegel die Scott Fitzgerald zijn
De schrijver zelf vormt hierop geen uitzondering.
lezers voorhoudt: het liberalisme dat de mens zelfontplooiing en vrijheid beloofde,
Uit geldgebrek flanste hij onnozele verhaaltjes in
heeft in de praktijk slechts een genadeloze
elkaar voor glossy magazines, een tijdje ging hij
en immorele wedloop naar (meer) geld
voor Hollywood schrijven. Het jetsetleven, zowel
teweeggebracht. De kloof tussen zij die het
in New York als in Parijs, bleef zijn biotoop. Uit
hebben gemaakt en zij die achterblijven,
interviews blijkt hoe bewust hij zich was van de
wordt alleen maar groter.
corrumperende invloed van dat bestaan, en van zijn
Scott Fitzgerald heeft dat overigens ook
“verhoogde zelfvertrouwen”. Net als de personagens
zelf aan den lijve ondervonden. Net als de
in zijn boeken leidde die handel en wandel hem tot
jonge, nog onbemiddelde Gatsby niet met
alcoholisme, overspel en eenzaamheid, en voor zijn
de welgestelde Daisy mocht trouwen, moest
vrouw Zelda zelfs naar het krankzinnigengesticht.
de auteur wachten om zijn geliefde Zelda
Hoewel Scott Fitzgerald de American Dream
te huwen tot hij voldoende geld en roem
ontmaskerde, kon hij zich zelf niet aan de illusie
had vergaard. Dat de armen het slachtoffer
onttrekken. Misschien is het in die zin dat hij ons
zijn van de rijken wordt duidelijk in het slot
het meest nabij komt: net als wij zit hij gevangen
van het boek: Daisy rijdt de vrouw van een
in een kwalijk systeem met dito gevolgen, maar
eenvoudige garagehouder dood en komt er
waarvoor geen alternatief lijkt te bestaan. We weten
mee weg - al zal Gatsby er met zijn leven voor
wat er aan de hand is, maar we handelen er niet
betalen.
naar. Scott Fitzgerald leert ons dat we misschien wel
De pijnlijke ironie, in het boek althans, is dat de rijken er uiteindelijk even bekaaid
Schrijver F. Scott Fitzgerald (1896-1940).
dwarsdenkers zijn, maar geen dwarsdoeners. ZL
vanaf komen. Gatsby heeft zijn halve leven
15
zuiderlucht 3/2020
Vandaag is de eerste dag
16
zuiderlucht 3/2020
Hij was de eerste niet-Brit die in 2000 de Turner Prize kreeg – een toekenning die van vele kanten werd
in beeld
niet door de afdeling fotografie. Tillmans’ tentoonstelling Today Is the First Day in
bekritiseerd. Vanaf zijn eerste foto’s geldt Wolfgang
Brussel, over de jongste ontwikkelingen in zijn werk
Tillmans (Remscheid, 1968) als een buitenbeentje
van de afgelopen drie jaar, laat zien hoe veelzijdig zijn
in de fotografie. In musea zoals het MoMA werd
aanpak is voor het maken van afbeeldingen, video,
zijn onderzoekende, sensitieve manier van werken
performance, muziek en politieke activiteiten.
Wolfgang Tillmans, Today Is the First Day. Van 1 februari t/m 24/5 in WIELS Centrum voor Hedendaagse kunst in Brussel. wiels.org
gehonoreerd door de afdeling hedendaagse kunst,
17
BACH MET BRUNELLO III
PROKOFJEVS DERDE PIANOCONCERT
Passie voor klassiek
Dynamisch en geliefd
Bach / Haydn / Mozart Do 5 mrt – 20.00 u / Theater aan het Vrijthof, Maastricht Vr 6 mrt – 20.15 u / Muziekgebouw Eindhoven Za 7 mrt – 20.00 u / Theater aan de Parade, ’s-Hertogenbosch
Moussa / Prokofjev / Rachmaninov Za 21 mrt – 20.00 u / Theater Heerlen Zo 22 mrt – 14.15 u / Muziekgebouw Eindhoven
L NU B E ST E E N ! T KAAR
Meer info en kaarten: philharmoniezuidnederland.nl
GLO’ART GLO’ART Meestervervalser presenteert
Geert Jan Jansen
Tijdens TEFAF MAASTRICHT 2020 organiseert GLO’ART Lanaken een tentoonstelling met werken van GEERT JAN JANSEN 6 t/m 15 maart van 12:00 - 19:00 Opening 5 maart om 17:00
GLO’ART Lanaken Van Kerckemstraat 24/2 Lanaken www.gloart.be - info@gloart.be Vanaf 1 maart 2020 Elke zondag geopend 12:00 - 18:00
zuiderlucht 3/2020
daria
Hologram S
Een van mijn acteurs legde ooit een voorstelling stil om in discussie te gaan met een man op de eerste rij die zat te snurken.
oms vraag ik me af of theaterbezoekers door hebben dat er echte mensen op het podium staan in plaats van 3D-hologrammen. Nou ja soms; ik heb het zo’n beetje tijdens elke voorstelling die ik bijwoon. Ik vraag het me af wanneer een dame voor me op de derde rij in de schouwburg, slechts twee minuten na de pauze, de behoefte voelt om een zak met snoepjes uit haar tas te toveren, deze tergend traag open te maken, naar het onderste snoepje in de zak te graaien, om vervolgens al haar buren te gaan trakteren. Ik vraag het me af wanneer een man naast me halverwege een Griekse tragedie gebeld wordt, maar hij in plaats van uit schaamte door de grond te zakken, rustig een appje gaat beantwoorden. Wellicht iets in de trant van: “Medea staat op het punt haar kinderen te vermoorden, bel je zo terug.” Ik vraag het me af wanneer het publiek in het Concertgebouw meer geluid lijkt te produceren dan de musici. Kuchconcerten: grieperige mensen die zich op geen enkele manier bezwaard voelen om hun gehoest, gesnik en gerochel de vrije loop te laten. Dropconcerten: pottertjes uit een tinnen doosje schudden blijkt in de theaterzaal een opgave van jewelste. En natuurlijk babbelconcerten: opgewonden types die hun buren, ondanks diens uitstekend werkende gezichtsvermogen, vertellen wat ze allemaal op het podium zien gebeuren. “Oooooh kijk nou! Hij trekt z’n broek naar beneden!” Dank je wel Carla, ik snakte naar je vlijmscherpe observatie van deze scène. Artiesten beklagen zich steeds meer over de bak met ruis die vanuit het publiek hun kant op komt. Ongeacht of de zaal gevuld is met middelbare scholieren of bejaarden. Ik hoor mijn eigen acteurs zich regelmatig afvragen: “Weten mensen eigenlijk dat ze niet in de bioscoop zitten? Dat ik alles zie en hoor, ieder oplichtend telefoonscherm en iedere fluister?” Ik vraag het me ook al vele jaren af. Ik heb in mijn voorstellingen werkelijk alles geprobeerd om mijn publiek eraan te helpen herinneren dat er geen emotieloze projecties op het toneel staan en naast ze zitten. Van voice-overs (zou u zo vriendelijk willen zijn uw telefoon hélemaal uit te zetten?) tot grappig bedoelde inleidingen van de acteurs zelf (u mag na afloop in de foyer zo vaak met ons op de foto als u maar wilt!); soms heeft het bar weinig effect. Een van mijn minder geduldige acteurs heeft ooit een voorstelling stilgelegd om in discussie te gaan met een man op de eerste rij die zat te snurken, en die klaarblijkelijk door niemand om hem heen wakker werd geschud. Of hij zijn vrije avond niet liever op de bank had willen doorbrengen. De situatie hield het midden tussen hilarisch en extreem pijnlijk. Zoals vaste lezers weten ben ik allerminst een voorstander van stijfheid en etiquette in de schouwburg. Ik vind het buitengewoon belangrijk dat iedereen zichzelf en ontspannen kan zijn tijdens een avondje uit. Maar ik sta er ook versteld van hoe sommige mensen totaal voorbijgaan aan anderen op plekken als het theater, de sauna of de stiltecoupé. Daar waar we komen voor concentratie en reflectie. Hoe gemakkelijk persoonlijke gedoetjes de ruimte krijgen om de gemeenschappelijke beleving te overstemmen. Misschien moeten wij ons, net als de mensen op het toneel, iets meer inleven in onze medespelers. Het levert altijd een sterkere voorstelling op. DARIA BUKVIĆ
19
cultuur
zuiderlucht 3/2020
De bevroren stiltes van Mark Manders 20
zuiderlucht 3/2020
cultuur
Niets is wat het lijkt in het ateliercomplex van Mark Manders, merkt JOEP VOSSEBELD. Zijn alle gereedschappen, materialen en machines net zo spontaan achtergelaten als het lijkt? En die vorkheftruck, is die nu van brons? “Alsof er net iets gebeurd is en zo weer iets gebeuren gaat.� Inkijk in het ateliercomplex van Mark Manders in Ronse. foto's Joris Hilterman
21
cultuur
E
r zijn vele varianten van stilte. Je
zuiderlucht 3/2020
De afwezigheid van de kunstenaar lijkt tijdelijk.
het midden een bronzen en een houten
bent alleen in een kamer en hoort
Mark is zo weer terug. Hij is even koffie halen, op
fabrieksschoorsteen van zeker vier meter
het tikken van de verwarming, het
zijn sokken.
hoog; hier zien ze eruit uit als miniaturen.
ruisen van je bloed wellicht. De stille
Maar vandaag, in zijn atelier in het Belgische
Een fabriek in een fabriek. Het stucwerk
nacht, als alle kleuren vervagen en
Ronse, heeft Mark Manders (Volkel, 1968) wel
langs de bovenlichten laat los, de grijze
elk geluid gedempt lijkt onder een
degelijk schoenen aan, exact dezelfde als in het
kruimels verzamelen zich op sculpturen
enorme deken. Een kalme zomerdag
museum – hij heeft twee paar gekocht. Geen
die nog wachten op een goede ingeving.
met ruisende bomen en zoemende insecten. De
overbodige luxe. Manders’ atelier, in een oude
Op de plek waar Manders vorig jaar nog
geluidloze spanning nadat een muzikant zijn laatste
textielfabriek, is een labyrint van gangen, hallen en
zijn gigantische sculptuur voor Central
noot laat wegsterven en het publiek nog even de
kamers. Werken is hier vooral lopen.
Park in New York construeerde, staan nu
adem inhoudt.
Hij gaat voor in wat hij omschrijft als zijn atelier voor kleiner werk, “zoals je ziet, een slagveld”.
twee paaltjes, ernaast een bal. Het blijkt een hockeydoel voor zijn twee zoons.
I
En je hebt het oeuvre van Mark Manders waarin
Hij toont een gang waar zijn ideeën voor nieuwe
alle mogelijke stiltes lijken te worden bevroren. Zijn
beelden met wasknijpers aan lange lijnen hangen.
beelden, gemaakt van schijnbaar nog natte klei (in
In de volgende ruimte stookt hij de pelletkachel op
werkelijkheid beschilderd brons), lijken te wachten
en tikt daarna op een houten balk die een galmende
op de terugkeer van de kunstenaar, om er nog een
‘kloing’ geeft; het is geen hout, maar beschilderd
laatste hand aan te leggen. In de tentoonstelling
brons. Om vervolgens als een magiër een groot
The Absence of Mark Manders in het Bonnefanten
zeil opzij te trekken en weer een nieuwe ruimte te
in Maastricht worden deze wachtende figuren
onthullen, een hal met vitrines op schragen. In de
omringd door plattegronden van schrijfgerei,
vitrines bevinden zich nachtelijke landschappen,
naast de stoelen staan twee gekloonde
vitrines met nachtlandschappen, rondslingerende
erachter staat een vorkheftruck, ingesloten door
varianten van hetzelfde model, de een
brokken klei, achtergelaten gereedschap enm in
kisten en een houtwerkplaats. Er is een ijzig koud
anderhalf keer te groot, de ander juist
de laatste zaal, naast twee enorme figuren, de
kleiatelier met bovenlicht, er staat een groot hoofd
extreem gekrompen. Verderop nog meer
schoenen van de kunstenaar. Alsof er net voor je
met gesloten ogen. Drie andere beelden staren
zittingen en rugleuningen, maar dan uit
binnenkwam nog hard werd gewerkt en zo meteen,
vanonder sluiers van plastic langs ons heen.
dik plaatstaal, met de ruwe korsten van
wanneer de bezoekers weg zijn, dat werk weer wordt hervat.
Een volgende doorgang levert een nieuwe onthulling op: een enorme fabriekshal met in
n alle hoeken staan stoelen, liggen leuningen en slingeren onderstellen. Een pallet verse stoelen uit aluminium, nog half in de verpakking. Een stapel schoolstoelen met buizenframe en
houten zitting lijkt onderworpen aan een vreemd voortplantingsexperiment:
snijbranders langs de randen. Ook de twee fabrieksschoorstenen in de hal worden gedragen door een groep stoelen, steunend op de zitting. Aan een haak hangen gebogen eikenhouten onderstellen, bedekt met een laag stof van een heel decennium. In een volgende kamer gestapelde zitjes, fris in de lak. Inklap-bankjes met zittingen van krantenpapier. Krukjes die te schoon lijken voor hier. Er staat gelukkig ook een lelijke plastic stoel met een jas eroverheen geslingerd, zoals het hoort in een kunstenaarsatelier. Toch even die twijfel, even er tegenaan tikken: is het wel een echte jas, of een bronzen afgietsel ervan. Er staan veel stoelen hier. “Toen ik op de academie zat was er ook een designafdeling, ik had daar mijn bedenkingen bij. Een stoel is een stoel en een tafel is een tafel. Het zijn dingen met een duidelijke vorm, waarom zou je daar nog allemaal gekkigheid omheen maken. Maar nu wil ik zelf stoelen maken en ontwerpen, dat had ik nooit verwacht van mezelf.” Toch lijkt het niet alsof er veel op die
Mark Manders: “Ja, het lijkt me verschrikkelijk moeilijk om als kunstenaar met maar één werk bezig te moeten zijn.”
22
stoelen wordt gezeten.
zuiderlucht 3/2020
cultuur
‘Ik loop dan snel weer door naar het volgende beeld, totdat het daar ook niet meer lukt.’
uit dezelfde modderige
Maar hoe maak je een krant zonder berichten?
substantie. “Dat staat hier
Dat is niet makkelijk. Het laat je nadenken over
al zeker tien jaar. Het leek
taal, over woorden. Ik besloot alle Engelse
me een mooi idee, om
woorden die bestaan in deze krant te gebruiken.
een dier en een landschap
Achter elkaar. Zo kom ik in aanraking met
letterlijk aan elkaar te
woorden die ik anders nooit zou gebruiken en
koppelen. Maar ik weet
dus met nieuwe ideeën.”
niet precies hoe het verder
Begint een idee voor een tentoonstelling ook met
moet, daarom ligt het
woorden?
even stil. Aan de andere
“Een tentoonstelling begint bij een opeenvolging
kant heb ik het gevoel dat
van ruimtes. Als in een film kan ik in mijn hoofd
als ik er een paar uurtjes
al door die ruimtes bewegen.”
tijd in steek, dat het dan af
Zijn er mensen in die ruimtes?
is. Maar ik doe het lekker
“Nee. De ruimtes zijn leeg. Een tentoonstelling
niet, want ik kan het altijd
met publiek is iets heel vreemds voor mij. Opeens
nog doen.”
lopen overal mensen. Ze bewegen in een te snel
Je werkt lang aan je
tempo of staan juist stil op een onhandige plek,
beelden.
midden in de doorgang bijvoorbeeld. Als ik me
“Ja, soms jaren. Het is een
die ruimtes voorstel is het er stil. Niets beweegt.
gek soort spanning. Je
Toch heeft elke ruimte een eigen soort geluid.”
hebt aan de ene kant heel
Met geluid bedoel je een eigen soort stilte?
erg de wens om dingen
“Ja. Zo zou je het kunnen omschrijven. Het gevoel
te maken, maar je moet
dat er net iets gebeurd is en zo weer iets gebeuren
het ook weer niet te graag
gaat. Maar niet nu.”
willen, want dan lukt het niet. Je moet focussen en tegelijkertijd nonchalant zijn. Dat kost tijd.” Is die tegenstrijdigheid onderdeel van je werk? Je wil dat dingen tijdloos zijn en tegelijkertijd moet
P
as op de terugweg moet ik denken aan de stilte van het atelier zelf. Behalve onze voetstappen en Manders’ zachte stem was er geen enkel geluid. Toch moet het er op een normale werkdag
een helse herrie zijn. Geloei van zaagmachines, geknetter van lasapparaten en gepiep van een
het lijken alsof ze net
draaiende en kerende vorkheftruck. Ik kan
gemaakt zijn.
het me moeilijk voorstellen. In mijn hoofd zie
“Ik heb ooit regels
ik Manders in volmaakte stilte boetseren aan
voor mezelf opgesteld.
een hoofd. Met geluidloze precisie last hij een
Bijvoorbeeld dat ik
stalen onderstel in elkaar. De zaagmachine
“Ik ga wel eens zitten hoor. Maar ik werk
nooit kleuren mag toevoegen aan een beeld. Ik
splijt dikke balken met een zucht. Zijn al deze
aan een beeld totdat het niet meer lukt en
gebruik alleen de kleuren die eigen zijn aan het
gereedschappen en machines hier net zo
de dingen lukken nu eenmaal vaker niet
materiaal. En dat er in beelden geen verwijzingen
‘spontaan’ achtergelaten als die in het museum?
dan wel. Ik loop dan snel weer door naar
naar tijd mogen zijn, want ik wil niet dat je kunt
Zijn ze er vooral om de stilte te benadrukken?
het volgende beeld, totdat het daar ook niet
zien wanneer iets gemaakt is. Het moet zowel
Zijn het eigenlijk wel machines? Had ik maar even
meer lukt. Dus ik loop de meeste tijd in het
honderd jaar geleden als gisteren kunnen zijn.
met een vinger tegen de vorkheftruck getikt.
rond.”
Dat lijkt streng, maar het geeft juist ruimte: het
Die had vast als een bronzen kerkklok door het
Je speelt op meerdere borden tegelijk, als
zijn mijn eigen regels, dus ik mag afwijken. Ik kan
atelier gegalmd. Er werd net nog gewerkt hier,
een simultaanschaker?
inconsequent zijn als ik dat wil, daardoor is het
maar Mark Manders is even weg. Geruisloos, op
“Ja, het lijkt me verschrikkelijk moeilijk om
juist een motor van nieuwe ideeën en werken. Ik
als kunstenaar met maar één werk bezig
had bijvoorbeeld een idee in mijn hoofd voor een
zijn sokken. ZL
te moeten zijn. Als het even niet lukt, wat
beeld en dat zou het beste tot zijn recht komen
moet je dan?”
in papier-maché. Daar heb je kranten voor nodig.
Hij wijst op een beeld achter hem: een
Maar ik mag geen kranten gebruiken, want er
groot beest uit gedroogde modder dat
staat een datum op en de berichten verwijzen
met dikke spanbanden aan een lage tafel
naar een bepaalde periode. Maar ik kan wel zelf
hangt. Daarop een landschap, geboetseerd
kranten maken, zonder datum en zonder nieuws.
The Absence of Mark Manders. Van 2/2 t/m 24/5 in het Bonnefanten Maastricht. bonnefanten.nl
23
cultuur
zuiderlucht 3/2020
Dachau in Maastricht
Alvast kaalgeschoren 'moffenmeiden' bij de gevangenis aan de Minderbroedersberg in Maastricht in 1945. foto Regionaal Historisch Centrum Limburg
24
zuiderlucht 3/2020
cultuur
Van een hel die veranderde in een hemel was na de bevrijding in 1944 geen sprake, constateert PAUL VAN DER STEEN. In gevangenissen in Maastricht, Vught en Reusel leidden wraakgevoelens, geldingsdrang en sadisme tot misstanden onder van landverraad verdachte Nederlanders.
voorkeur toegepaste opvoedingsmethode bestaat uit het z.g. ‘grammofoondraaien’ – gebukt met een vinger op de grond rondloopen. Dit spelletje schijnt voor toeschouwers zeer vermakelijk te zijn, doch moet een buitengewoon geschikt middel zijn om iemand krankzinnig te maken en is daarom in de Duitsche concentratiekampen verboden.” Soms moesten gevangenen in een kring gaan staan en elkaar klappen geven. Als de ander werd gespaard, demonstreerden bewakers hoe het wel moest. Ons beeld van de bevrijding in ons collectieve geheugen is vervormd. Ook bij de herdenking 75 jaar later wordt nogal eens de suggestie gewekt dat van de ene dag op de andere de hel veranderde in de hemel, en dat de vooroorlogse recht en orde in een paar dagen tijd waren hersteld. In werkelijkheid hield de chaos ook na het verjagen van de Duitsers in veel gevallen aan. Van Oppen formuleerde scherp, maar zijn inhoudelijke punten waren niet uniek Maastrichts. In concentratiekamp Kamp Vught vonden na de bevrijding ook bedenkelijke praktijken plaats.
D
Daar leden vastgezette verdachten van landverraad onder voortdurende onduidelijkheid over
achau in Maastricht? stond er
beschuldiging, voedselgebrek (hongeroedeem
boven een van de artikelen die
was geen uitzondering) en mishandeling. Straffen
Charles van Oppen, de deken
zoals dertig dagen opsluiting in een bunker zonder
van de plaatselijke Orde van
water om te wassen en verschoning waren schering
Advocaten, aan het einde van
en inslag. In een als gevangenis gebruikte oude
de winter van 1944-1945 schreef
sigarenfabriek in Reusel waren de omstandigheden
in het blad Veritas. Als goed vaderlander en jurist kon hij na vijf jaar oorlog leven met vergelding,
al even slecht. Van Oppens openlijke aanklacht riep scherpe
maar wat hij na september 1944 zag gebeuren in zijn
reacties op. Hoe haalde hij het in zijn hoofd om
stad stuitte hem tegen de borst.
een Maastrichts Dachau te suggereren? “Men moet wel zeer weinig weten van de afschuwelijke
Liet het vraagteken in de kop van het artikel
beestachtigheden, die zich in Dachau en andere
het antwoord open, voor de tekst zelf gold dat
moffenconcentratiekampen hebben afgespeeld
een stuk minder. Van landverraad verdachte
wanneer men een zoodanige vergelijking meent
Maastrichtenaren zaten in ranzige, overvolle,
te mogen trekken”, schreef J. Jacobs in de krant
ijskoude cellen, onder meer in De Grote Looier. Het
Je Maintiendrai. En nog meer op de persoon
onderkomen pand, in de achttiende eeuw gebouwd
Charles van Oppen gericht: waarom had hij zich
als armenhuis, werd geschikt geacht voor hooguit
in de bezettingsjaren 1940-44 niet geuit over
700 gevangenen. Op het hoogtepunt zaten er 2600
“de vergaande rechteloosheid van 18-karaats-
mensen vast. Vrouwen sliepen in houten kribben,
Nederlanders” en spande hij zich nu wel in “ten
mannen op stro. Voor de ontlasting stonden er
gunste van verraderlijke en/of onbetrouwbare
tonnen.
elementen”.
Wie na zo’n gevangenschap weer vrijkwam
De misstanden waar Van Oppen over schreef,
was in een paar maanden vaak 15 tot 25 kilo
dateerden bovendien van maanden geleden.
kwijtgeraakt. Jarenlang opgebouwde wrok tegen
Inmiddels zou veel zijn verbeterd. Bovendien:
collaborateurs vond een uitweg via bewakers.
waarom zouden de gedetineerden het beter
Soms wilden ze zich simpelweg laten gelden. “De
hebben dan de duizenden die nog steeds de schade
menschen worden mishandeld; soms geslagen
ondervonden van de oorlog? “Wanneer getroffenen
met de hondenzweep, met gummistokken en
zonder ruiten moeten zitten, zijn ook de bewoners
geweerkolven”, schreef Van Oppen. “Een bij
van de Looiersstraat daar niets te goed voor.”
25
NOG TE ZIEN TOT EN MET 10 MEI
Tekens van Vrijheid MET ONDER ANDERE: ARMANDO - CONSTANT - CORNEILLE DEFESCHE - LATASTER - FERNHOUTTAJIRI - WAGEMAKER
in samenwerking met:
De provincie Limburg financiert het Limburgs Museum
VRIJHEID IN BEELD
Verwacht:
Aad de Haas Vanaf 15 mei in het Limburgs Museum advertentie5 zuiderlucht 20-1-2020.indd 1
12-2-2020 15:18:30
zuiderlucht 3/2020
cultuur
‘Na de oorlog was Van Oppen de eerste die de moed had om in te grijpen.’
Van Oppen sloot een van zijn aanklachten in Veritas af met een stukje Latijn: Trajectum ad Mosam docet. Maastricht doceert/laat zien. Zijn hoop was dat er van de misstanden werd geleerd. “Voor Zuid-Limburg en met name Maastricht is de onaangename taak weggelegd om als proefkonijn te fungeeren ten bate der later te bevrijden deelen van Nederland. Wanneer men de fouten, die hier begaan werden en die ten deele zijn toe te schrijven aan omstandigheden buiten ieders schuld, vrijmoedig erkent en blootlegt, dan kan de Regeering hierin richtlijnen vinden en voorkomen dat in het Noorden de misdragingen worden herhaald.”
M
inder dan met het voorkomen van wantoestanden waren de verantwoordelijken in
Maastricht vooral druk met uitzoeken hoe ze publicaties als Dachau in Maastricht? uit de media konden houden. Aan de verbetering van de hygiëne voor de gevangenen gebeurde weinig: het washok in De Grote Looier met twaalf kranen voor de ruim 2500 gevangenen werd in maart in 1945 uitgebreid met één douche. Voor de parlementaire enquêtecommissie die een paar jaar later onderzoek deed naar het regeringsbeleid in de Tweede Wereldoorlog, verontschuldigde Jacques
In het strafkamp in Vught zaten na de bevrijding 7000 collaborateurs en landverraders.
Mentrop, die de leiding had bij de inrichting van De Grote Looier, zich: “Er was niet veel te organiseren, want er was niets.” Hij was,
bijna 500.000 dossiers over ‘foute’ Nederlanders
geïnstitutionaliseerd”. Het uitvaren tegen de politiek
zeker in de eerste weken, druk bezig geweest
aangelegd. Hiervan kwamen 65.750 zaken voor
leverde Zaaijer een disciplinaire berisping op.
om bewakers “in toom te houden, opdat
de rechter. Het systeem, of dat wat daar voor
zij niet tot kloppartijen en andere dingen
door moest gaan, zat flink verstopt. Wachttijden
erkenning nadat hij in juni 1953 op 77-jarige leeftijd
overgingen”.
liepen op.
was overleden. De Volkskrant schreef in een
Tijdens en na de bevrijding van de rest
De klok tikte in het voordeel van de verdachten.
De kritiek van Charles van Oppen kreeg pas
necrologie: “Na de oorlog was hij de eerste die de
van het land in voorjaar 1945 werden
Naarmate de tijd verstreek sloeg de mildheid
moed had om in te grijpen, toen iedereen dacht dat
meer vermeende en echte collaborateurs
toe en klonk de roep om er maar snel een streep
gearresteerd dan Justitie aankon, en
onder te zetten steeds luider. Waar Van Oppen
recht was, wat hen op dat moment paste.” ZL
kwam vergelijkbare woede naar boven.
nog te hoop liep tegen excessen tijdens detentie,
De katholieke minister van justitie
durfde een enkele jurist het nu aan om het
Hans Kolfschoten riep in het najaar een
veranderde justitiële klimaat te bekritiseren. Het
klachtenbureau in het leven. Daar kon
beroemdste voorbeeld is de Haagse procureur-
melding worden gemaakt van “schromelijke
fiscaal Hans Zaaijer die in februari 1947 een
en ontoelaatbare dingen”. In werkelijkheid
requisitoir aangreep om de “algemene slapheid”
verbeterden de omstandigheden pas iets
van de overheid inzake collaboratie aan de kaak
vanaf begin 1946, toen het Militair Gezag
te stellen. Die slapheid had vooral te maken met
de zeggenschap over de detentiekampen
de invloed van de katholieken. Met Kolfschotens
overdroeg aan Justitie.
partijgenoot en opvolger op Justitie, Johannes
In de eerste jaren na de oorlog werden
van Maarseveen, was “het barmhartigheidsgevoel
27
2X
ORKEST VAN DE ACHTTIENDE EEUW IN DEN BOSCH SCHUMANNCONCERT & MATTHÄUS PASSION
15 & 31 MAART 2020
IN DE GROTE KERK, KERKSTRAAT WWW.WILLEM-TWEE.NL
BEETHOVENS PASTORALE
FAMILIECONCERT HEARTBEAT 9+
Een romantische lentewandeling
Waar gaat jouw hart sneller van kloppen?
Delius / Britten / Beethoven Vr 13 mrt – 20.00 u / Theater aan het Vrijthof, Maastricht Za 14 mrt – 20.30 u / Chassé Theater, Breda Zo 15 mrt – 14.15 u / Muziekgebouw Eindhoven
SALLY Dansgezelschap Maastricht Vr 27 mrt – 19.00 u / Theater aan het Vrijthof, Maastricht Za 28 mrt – 19.00 u / Theater Kerkrade
L NU B E ST E E N ! T KAAR
Meer info en kaarten: philharmoniezuidnederland.nl
zuiderlucht 3/2020
pleased to meet you
In gesprek met Nick Cave
V
Nick Cave: “Mijn troost is dat het voor jullie even eng is.”
Ik liep naar buiten, tegelijk verdwaasd, ontroerd en geinspireerd.
orige maand zag ik Nick Cave in de Vereeniging in Nijmegen. Het was een avond die nog lang nadreunde. De avond heette Conversations with Nick Cave, en die titel viel letterlijk te nemen. Er stond een vleugel, en er stond een lange man op het podium. Meer niet. Alle aanwezigen mochten vragen wat ze wilden, zonder ballotage vooraf, zonder enig filter, en Nick Cave zou antwoorden, en af en toe een nummer spelen – uiteindelijk speelde hij er die avond achttien. Hij stond drie uur op het podium, en vertelde, bekende, reflecteerde, bespiegelde, dacht hardop. De openingsvraag luidde: “Als je leven een boek zou zijn, in welk hoofdstuk ben je dan nu?” Nick Cave antwoordde: “Ik ben dicht bij het einde. Ik nader de epiloog. Maar op driekwart van het verhaal is iets gebeurd dat de plot compleet aan diggelen heeft geslagen. De rest van mijn leven ben ik bezig met het aan elkaar plakken van de scherven.” Nick Cave verloor in 2015 zijn 15-jarige zoon, toen die van een rots viel. Troost voor hem zit niet zozeer in muziek zélf, hield hij de zaal voor, maar in connectie met andere mensen, in werkelijk contact. Vandaar zijn dialoog met zijn publiek, eerst alleen online, nu ook op het podium. Veel vragen gingen over de dood, over verlies en troost, en over geloof. Cave, die zoals zijn teksten laten zien is opgegroeid met de Bijbel, zei dat het leven over meer gaat dan feiten. Hij is gelovig omdat hij gelovig wíl zijn en houdt rekening met de kans dat hij gelooft in wat er niet is. Hij was eerlijk over eigen teksten die hij achteraf niet goed vindt, over nummers die live op het podium “ter plekke stierven”, en over nummers die zijn ontstaan op een manier die hij zelf ook niet helemaal begrijpt, en die hij daarom “happy accidents” noemde, waarover hij eigenlijk zelf net zoveel vragen heeft als zijn publiek. Ik liep naar buiten, tegelijk verdwaasd, ontroerd en geïnspireerd, en moest denken aan de Broadway-show en de Western Stars-film van de acht jaar oudere Bruce Springsteen (70) die net als Cave bezig is met het overdragen en duiden van zijn erfenis. Springsteen houdt de formulering daarvan strak in eigen hand, Cave laat het de avond zelf gebeuren. Dat vond hij eng, gaf hij toe, “maar mijn troost is dat het voor jullie even eng is”. Ik vroeg me af wie dit nog meer zou kunnen. Er kwamen weinig namen bij me op. Dit werkt alleen wanneer je veel te vertellen hebt, dat ook kúnt vertellen én een soort autoriteit bent, waarbij het feit dat je nu eenmalig aanspreekbaar bent voor wie dat maar wil al een sensatie op zichzelf is. Het komt er eigenlijk op neer dat je dus al heel, heel lang moet meedraaien en nog steeds aan de top moet staan. Arno Hintjens zou binnenkort in Nederland optreden. Het gaat niet door, om een verdrietige reden: Arno is ziek. Een onvergetelijke tour die er helaas niet gaat komen: Conversations with Arno. LEON VERDONSCHOT
29
cultuur
30
zuiderlucht 3/2020
Jan van Eyck, Portret van een man met blauwe kaproen, ca. 1428−1430. Muzeul National Brukenthal, Sibiu (Roemenië)
zuiderlucht 3/2020
cultuur
‘Het kind in mij had de goede antenne’ De Adam en Eva die de vijfjarige BEN VAN MELICK ooit zag in het De aanbidding van het Lam Gods is altijd door zijn hoofd blijven spoken. In Gent verdiept hij zich op nieuw in Jan van Eyck, de kunstenaar “die het gelaat toont als spiegel van de ziel.”
D
het Lam Gods in Gent maakte me nieuwsgierig. Ik zou opnieuw gaan zien! Misschien zou de retabel het kunnen opnemen tegen het Isenheimer Altar van Matthias Grünewald in Colmar, of de doeken van Velásquez en Rembrandt. Ik wilde me opnieuw verdiepen in de Jan van Eyck, geboren in het Maasland, werkzaam in de hoogste kringen in Den Haag en Lille, waar hij glorieerde aan het hof van Philips de Goede, amper vijftig jaar oud als gevierd kunstenaar gestorven in Brugge. Een ontwikkeld man, bekwaam in schilder- en tekenkunst, goed onderlegd in literatuur, politiek, geometrie, wis- en scheikunde: een uomo universale.
e eerste kunstenaar die mijn
een gezicht. Hij bleef de anonieme, zwaar gelovige
verbeelding in lichterlaaie zette,
middeleeuwer, mogelijk geboren in Maeseyck,
was Jan van Eyck (ca 1390-1441).
vermaard om zijn techniek. Een met mythen
waarin de stedelijke burgerij de feodale
Als vijfjarige stuitte ik in het
omhangen schilder van wie slechts een twintigtal
verhoudingen aantastte, de hofcultuur
boekenkastje van tante Mia op De
werken bewaard is gebleven.
aanvocht en de kerkelijke suprematie
aanbidding van het Lam Gods. De
Geen spoor bij hem van befaamde eeuwgenoten
Jan van Eyck was een schilder in een tijd
ondermijnde. Een tijd van maatschappelijke
aanblik van Adam en Eva uiterst links en rechts op
als Jeroen Bosch, Michelangelo, Da Vinci of
veranderingen en nieuwe ontwikkelingen in
de bovenste panelen van het afgebeelde altaarstuk
Caravaggio. De eerste decennia van de vijftiende
kunst, wetenschap en techniek. Hier in Gent
benam me de adem. Ze waren bloot, het was alsof
eeuw waren dan wel het hoogtepunt van de
begin ik er iets van te begrijpen: Jan van Eyck
ze levensgroot naast me stonden.
middeleeuwse cultuur, de eerste barsten in de
is geen representant van de traditie, hij hoort
wereld van de middeleeuwer waren toen toch al
bij de modernen. Door te experimenteren met
Het was de naakte Eva met haar ronde buik,
zichtbaar, zeker in de steden, zeker in de literatuur.
olieverftechnieken kon hij zijn grote technische
borsten en schaamstreek naar wie mijn ogen steeds
De studies van onder anderen Herman Pleij maken
vaardigheid tot in de finesses uitbuiten.
zochten. Maar ook Adam, met zijn griezelhoofd,
een stadse, aardsere en rauwere wereld zichtbaar
In de uiterst nauwkeurige afbeelding van
imponeerde. Elke keer weer kroop ik in de
dan de Middeleeuwen van de hoge adel en
kleding, interieurs, stillevens, stadsgezichten,
salonfauteuil om te loeren, me kleinmakend opdat
geestelijkheid en de onderdanige vroomheid van de
landschappen en rivieren kon het ambachtelijk
de lieve tante me niet zou betrappen in mijn eigen
hofschilder die daarbij hoorde.
meesterschap glinsteren als nooit te voren.
zondeval. Het waren de vroege jaren vijftig, over het zuiden
Steeds meer ging ik Van Eyck zien als een vertegenwoordiger van de heersende klasse,
Voilà de subtitel van de expositie: Een optische revolutie. Dat is niet alles. Van Eycks onderzoek naar
lag nog de duisternis van de Roomse Kerk. 1781
een pleitbezorger van een ideologie van Roomse
was daar nog niet lang geleden. In dat jaar werden
onderdrukking. Hoewel ontegenzeggelijk stralend
lichtweerkaatsing en -breking stellen hem
Adam en Eva op last van de Habsburgse keizer uit
in pracht en kunnen was hij een representant van
in staat de fijnste nuances in spiegeling,
de retabel verwijderd en opgeborgen in de sacristie
de gevestigde orde. Zo viel hij langzaam maar zeker
flonkering en schaduwen zichtbaar te
van de Sint-Baafs in Gent.
buiten mijn discours. Maar wat ik als vijfjarige had
maken. Hierin overtreft hij zijn Italiaanse
gezien, bleef wel doorspoken in mijn hoofd.
renaissancecollega’s die een stuk beperkter
Ook toen ik al lang mijn bekomst had van het
waren in detaillering en kleurschakering.
katholieke erfgoed bleef het eerste mensenpaar
De tentoonstelling Jan van Eyck. Een optische
in dat prentenboek een zinderende herinnering.
revolutie rondom het gedeeltelijk in authentieke
Door Van Eycks nieuwe technieken ontstond
De kunstenaar Van Eyck daarentegen kreeg nooit
luister herstelde meesterwerk De aanbidding van
een revolutie in dieptewerking. Niet langer de
31
18.04.2020 c-mine, genk littlewaves.be
zuiderlucht 3/2020
cultuur Mensen schilderen in hun verschillen en hun eigenheid is spectaculair in een tijd waarin de stilering van gelaat en figuur nog hoogtij viert.
mathematisch uitgetekende ruimtewerking van
mij in de loop van de tijd zo is gaan hinderen. Kunst
de Italianen, maar vervagende kleurnuances
moet meer zijn dan geloofsleer in plaatjes. Maar, en dat ben ik mij pas hier in Gent gaan
brachten de suggestie van voor- en achtergrond
realiseren, in Van Eycks weergave van de heilsleer
aan: het atmosferisch perspectief was geboren.
gebeurt iets spectaculairs. Wat mij als vijfjarige de
Van Eycks talloze lichtschakeringen maken nog iets anders mogelijk. Maximiliaan Martens,
adem benam, krijgt nu een bijzondere betekenis in
co-curator van Jan van Eyck. Een optische
het realisme van gezichten, handen, benen, voeten
revolutie, ontwikkelde de theorie van de
zoals ze in hun onvolmaaktheid zijn. Van Eycks
reflection of reality: de schepping die letterlijk
tekening van de menselijke figuur is een stap naar
Gods aanwezigheid reflecteert.
de mens als individu, de kern van renaissance en
Deze weerkaatsing van het metafysische in
humanisme. Mensen schilderen in hun verschillen
het aardse wordt spectaculair zichtbaar nu alle
en hun eigenheid is spectaculair in een tijd waarin
overschilderingen van eerdere restauraties
de stilering van gelaat en figuur nog hoogtij viert. Die mens herkennen in het Lam Gods, in de
van het Lam Gods zijn verwijderd. Nu pas kunnen we het retabel zien zoals eigentijdse
portretten en crucifixen, dat is nieuw voor
bewonderaars als Albrecht Dürer, Carel van
mij. Wandelend, kijkend, lezend ontdek ik de
Mander en Philips de Goede het zagen. En niet
expressieve kunstenaar Van Eyck die het gelaat
te vergeten Jan van Eyck zelf.
toont als spiegel van de ziel en het lichaam als
A
drager van innerlijke schoonheid en lijden. Dit alles
ccurate tekening en verdiepte
komt perfect tot uitdrukking in Adam en Eva, vlak
schoonheid markeerden de missie van
na de zondeval, fysiek bloot en mentaal naakt. Van de Kruisiging kan ik me moeilijk losmaken.
deze zelfbewuste schilder. Van Eyck is de
Op een paar vierkante decimeter het lijdende,
eerste in de Lage Landen die zijn werk signeert en dateert, én van een bescheidenheidsmotto
De panelen van Adam en Eva in het Lam Gods.
verlossende lichaam, zo onverbiddelijk naakt, de minuscule lendendoek is bijna doorzichtig – alsof
voorziet: als ich can. Nieuwe schoonheid, maar de boodschap blijft middeleeuws: ik doe
verkondiging aan de maagd Maria dat zij de zoon
Pier Paolo Pasolini het voor ogen had in zijn gedicht
mijn best maar buig voor God. Ondanks alle
van God, de Verlosser, zal baren. De binnenkant,
De passie: en de lendendoek trilt/rond uw buik. In
innovaties blijft de geschilderde voorstelling
de luiken uitgeslagen, toont vervolgens, in al
lijden zijn mens en god gelijk, maar ook in lust en
dienstbaar aan de verspreiding van de
zijn facetten, de aanbidding van het Lam Gods
schittering.
katholieke boodschap.
- het symbool voor Jezus Christus die door zijn
Het kind in mij had de goede antenne: Van
kruisdood de zonden van de wereld wegneemt.
Eyck is veel meer dan een apologie van het
in de Sint-Baafs, dus met dichtgeslagen
De geschilderde wereld heeft tot in elk detail een
katholicisme. Hier in Gent zie ik dat de kern van zijn
luiken, het heil van de Blijde Boodschap, de
didactische functie in dit verhaal; dat was het dat
kunstenaarschap niet ligt in het esthetisch vertoon
Zo leert de buitenkant van het altaar-retabel
van de verkondiging van de blijde boodschap, maar in de kracht waarmee hij de mens portretteert. Het is jammer dat je dit alles alleen tijdelijk kunt zien in het Museum voor Schone Kunsten in Gent. Een gang naar de Sint-Baafs levert in dat opzicht weinig op. Het altaarstuk hangt er in een shabby kapel achter dik, slecht glas dat je op afstand houdt en tegelijk goed kijken verhindert. In die katholieke mist vervaagt elke detaillering en kun je geen gelaat onderscheiden. Pas in oktober is de nieuwe bezoekerskapel boven de crypte klaar waar het gedeeltelijke gerestaureerde Lam Gods zal stralen. Maar dan is de tentoonstelling in het museum allang afgelopen. ZL
Van Eyck. Een optische revolutie. Van 1/2 t/m 1/5 in het Museum voor Schone Kunsten Gent. vaneyck2020.be Het hoofdpaneel van het Lam Gods.
33
zuiderlucht 3/2020
Mijn vaders pyjama
T
erwijl de wind over het boerenland jakkert, verandert de lucht continu
Zijn sieraden zitten vol humor, maar in de Bossche studio van ontwerper Ted Noten wordt serieus gewerkt. “In het Westen zijn we de betekenis van het sieraad een beetje kwijtgeraakt. Daarom wil ik het weer opladen met ideeën.”
van kleur en vorm. De natuur geeft dezer dagen werkelijk een showtje weg, maar je moet het wel willen zien. Ik herinner me een najaarsstorm enkele jaren geleden. We hadden ons voorgenomen enkele dagen te fietsen in Noord-Holland, maar de aankondiging
Bits
van de storm deed ons beslissen een strandwandeling te maken bij Petten. Een
enorm geraas kwam op ons af toen we de laatste duinhellingen voor de zee naderden. Boven gekomen zijn we achterstevoren richting de beukende golven gelopen, maar na enkele minuten te zijn gezandstraald, hebben we de wandeling snel weer tussen de duinen voortgezet. Om wat tekst weg te werken, sneed ik met een scherp mes een sjabloon uit een stukje karton. Het achtergebleven stuk bleef als een soort mal op mijn werktafel liggen; ik zag een boot tot me komen. Maar met de vorm eenmaal ter hand en op papier gezet, kwam het gestreepte patroon van mijn vaders pyjama boven drijven. Maar je moet het wel willen zien. MAT VAN DER HEIJDEN
Mat van der Heijden, Idee (2020). Potlood en aquarel op papier, 32,5 x 25 cm
34
De maaklust van Ted Noten
T
ed Noten mailde me zijn adres, “en dan vind je het wel”. Op genoemde locatie staat een café aan de waterkant, maar niks dat lijkt op een kunstenaarsatelier. “Ik kom voor Ted Noten”, zeg ik tegen de man achter de bar. Hij kijkt me fronsend aan. “Ted Noten, de sieraadontwerper”, probeer ik nog, “zijn atelier zit toch hier?” De man komt achter de toog vandaag. “Natuurlijk, volgt u me maar.” Via het invalidentoilet komen we bij een steile metalen trap. “Volg de trappen tot u een Afrikaans masker ziet”, zegt hij en laat me alleen. Ik beland in een hoge fabriekshal waar een man achter een houten bureau op me zit te wachten. Op het bureaublad ligt een zak vol euromunten en een schaal met exotisch briefgeld. “Hoi, ik ben Fred. Ik doe de administratie voor mijn broer. Ted komt zo.” Ted Noten (Tegelen, 1956) combineert humor en conceptuele scherpte met het oude ambacht van de sieraadontwerper. Achter Ted/Fred hangen vijf verschillende verwarmingen aan de muur, verbonden met een ondoorgrondelijk netwerk van buizen. Ted: “Toen ik deze ruimte huurde, was er niks. Geen vloer, geen stroom, geen water, niks. Ik
zuiderlucht 3/2020
cultuur
‘Achteraf ben ik blij dat ik eerst al die technieken heb geleerd en daarna pas over ideeën ging nadenken.’
heb alles zelf aangelegd. Het leek me handig om de verwarmingen bij elkaar te hangen op de plek waar ik het meeste zou zitten.” Ik heb altijd gedacht dat je in Amsterdam woonde. “Het is alweer twee jaar geleden dat ik naar Den Bosch verhuisde, allereerst voor de verkering. Voorheen ging ik heen en weer.” Een latrelatie? “Ik noem het interstedelijk serieel monogaam. Ik wilde sowieso weg uit Amsterdam. De liefde voor de stad was over, ze gaf niks meer. In de jaren tachtig ben ik naar Amsterdam gegaan om te studeren. Het was geweldig: er gebeurde altijd wat, echt alles kon. Als je daar over straat liep en je keek de mensen aan, dan zag je de meest fascinerende ogen. Ogen met diepte, ogen met een verhaal. Op het laatst zag ik alleen nog maar ogen die stoned voor zich uit keken.” Waarom ging je sieraadontwerp studeren? “Ik was een tijd in India geweest en daar had ik zilverwerk ingekocht, behangen als een kerstboom zat ik terug op het vliegtuig. Thuis maakte ik er hangertjes en oorbellen van, die ik verkocht op festivals en braderieën. Ik
vond het fijn om die dingen te maken, ik had echt maakplezier. Maaklust. Op een middag zat ik wat te prutsen in het atelier van een vriend van me, hij was beeldhouwer. Hij gooide een stuk klei naar mijn hoofd: ‘Ted, pak je ringetjes en je klei en ga wat doen met je leven, ga naar de academie!’ Dat heb ik dus gedaan, sieraad ontwerp leek me de interessantste richting: het gaat om herinneringen, om rituelen, het is een investering die je ook in tijden van nood mee kan nemen, elke stam ter wereld kent ze en hecht er betekenis aan. In het Westen zijn we die betekenis een beetje kwijt geraakt. Daarom wil ik het sieraad weer opladen met ideeën.” Eerlijk gezegd denk ik bij sieraden ook vooral aan ambacht. “Zo was het ook. Ik zat op de academie in Maastricht, maar daar ben ik na drie jaar weggegaan. Ik vond het te ouderwets. We kregen les in techniek en ambacht, maar er werd niet over ideeën gepraat. Toen ging ik naar de Rietveld Academie in Amsterdam, dat was een compleet andere wereld, daar ging het alleen maar over concepten.” Het andere uiterste. “Kijk, gisteren had ik drumles en dan moet ik van die ritmes oefenen. Maar
ik wil niet ritmisch leren drummen, ik wil vrij leren slaan. Gewoon meppen! ‘Meneer Noten, zo werkt dat niet’, zegt de drumleraar dan tegen me. Ik snap het wel, je moet eerst ritmes leren, zodat je daarna vrij kan gaan spelen. Je spieren en hersenen moeten alles zonder nadenken kunnen doen. Daar hebben we dan weer discussie over, want ik wil dat eigenlijk niet. Misschien is het met de academie net zo. Achteraf ben ik blij dat ik eerst al die technieken heb geleerd en daarna pas over ideeën ging nadenken. Ik weet in ieder geval hoe ik iets moet maken.” Het is duidelijk aan de studio te zien: verspreid door de ruimte staan werkbanken, elk voor een ander materiaal. Een werkplek voor kunststof en een andere voor metaal, een plek voor schuren en polijsten en een hoek voor het bewerken van goud, “mijn lievelingsmateriaal”. Overal liggen gereedschappen, doosjes met boorkoppen, frezen en tientallen tangetjes en hamers. “Ik ben helemaal gek van hamers.” Op het moment maakt Noten niet zo veel; hij is twee maanden met sabbatical. “Zo heb ik gisteren de trein genomen naar Roermond. Wat door
de straatjes van vroeger gelopen, gekeken waar mijn middelbare school stond en een kaarsje opgestoken in de Munsterkerk. Allemaal dingen waar je normaal niet aan toekomt. En ik ben voor het eerst in dertig jaar naar de sportschool geweest.” Als ik wegga houdt hij de deur nog even vast. “Weet je”, zegt hij, “ik ben blij dat je niet die ene vraag hebt gesteld.” Welke? “Over waarom ik sierraden maak. Dat vind ik altijd zo’n vervelende vraag.” Die vraag heb ik je net nog gesteld, daar hebben we lang over gesproken. “O ja? Mmm. Maar je hebt niet gevraagd of ik me meer kunstenaar of ontwerper voel, toch?” Nee, dát vroeg ik je niet. “Goed gedaan.” JOEP VOSSEBELD Dit is het zesde deel in een reeks van vijftien over kunstenaars en ontwerpers in hun werkomgeving.
35
cultuur
zuiderlucht 3/2020
f e u i l Met bijdragen van Pascalle Mansvelders en Anneke van Wolfswinkel
spreekgestoelte, geeft bezoekers de kans
afstudeerden aan de kunstacademie
zich even Donald Trump te wanen. In een
KABK in Den Haag. ‘Haagse Nieuwe’
video stelt ze de heksenjacht ter discussie
Sunna Svavarsdóttir bijvoorbeeld, die
door in te zoomen op de jurken die de
in de benedenzaal een wit doek met
vrouwen droegen die als heks werden
daarop een flinke berg zout ophing.
verbrand - als kijker zou je durven zweren
Een kunstwerk dat je het beste kunt
dat het geen jurken zijn maar penissen.
ervaren met je ogen dicht: het gewicht
Om in de cartoonachtige setting van
van het zout op je hoofd voelen, de
haar werk niet de weg kwijt te raken,
geur ervan ruiken. De link met de oude
moet je leren kijken zonder vooroordeel.
Hagenezen zit hem in de aandacht voor
Misschien wel het belangrijkst in de
het alledaagse, het aanspreken van de
eindeloze reis naar seksegelijkheid.
zintuigen.
American Women, The Infinite Journey.
De traditioneel ingestelde bezoeker
Van 8/1 t/m 21/3 in La Patinoire Royale
kan zijn hart ophalen aan de nostalgisch
/ Galerie Valérie Bach in Brussel.
ogende landschapjes: de Haagse
prvbgallery.com
School-schilders hielden de oprukkende moderniteit (fabrieken, treinen) nét
♦ Cassi Namoda, Maria’s Second Week in the City, 2019. Acrylverf op doek. foto Zuiderlucht
Vormen van macht
seksegelijkheid, vanaf de Vietnamoorlog
buiten de lijst. Maar die bezoeker staat net zo goed ineens voor het imposante
Haagse nieuwe
doek God en zijn zoon van Erik-Jan van der Schuur - de enige schilder onder de jonge Hagenezen: donker, indringend,
tot aan het huidige #MeToo-tijdperk. Met de nadrukkelijke toevoeging dat het een
Weiland met koeien, strand met
eindeloze reis betreft.
spelende kinderen: de Haagse School
Verrassend is dat van de Haagse
is geliefd, maar ook een beetje braaf.
School-schilders ook buitenbeentjes
Voor de vrouwen in deze tentoonstelling
ongemakkelijk.
De tweede feministische golf heeft
staat kunst gelijk aan vragen stellen. Dat
Bij Museum Jan Cunen in Oss schudden
te zien zijn, zoals Matthijs Maris, die
er vijftig jaar over gedaan de kunst
doen ze vaak met hun hele lichaam. Die
ze het genre lekker op, door de
de koetjes en kalfjes liet voor wat ze
te bereiken. Langzaam maar zeker
vragen gaan over de rol van de vrouw,
19e-eeuwse schilderijen te combineren
waren en de duistere kanten van het
spoelt ze aan. Retrospectieve tentoon
ook als kunstenaars, over solidariteit,
met kersverse kunst.
bestaan schilderde. De stervende moeder,
stellingen van vrouwelijke kunstenaars
consumptief gedrag, en de mogelijkheid
Het museum in Oss heeft een aardige
verzorgd door haar dochter en verlaten
beleven een inhaalslag, het MoMA
een goede kunstenaar te zijn als je
collectie Haagse School. De wolken
door haar zoon, is eigenlijk niet om aan
in New York herindeelt de zalen met
kinderen hebt. Uiteindelijk gaan ze vooral
partijen, het grijsblauwe licht en de
te zien, maar de combinatie oud-nieuw
feminiene inachtneming, her en der
over vormen van macht en lopen al die
lieflijke polders van J.H. Weissenbruch,
werkt wél. Van Maris is nog een klein
breken er vrouwen door in de kunst,
vragen door elkaar heen en in elkaar over.
H.W. Mesdag, Willem Roelofs en Jozef
doek te zien, een ‘betoverd’ kasteeltje in
Israëls: daar kan je weinig op tegen
een spookachtig landschap. Op de vloer
hebben.
ervóór ligt een verbrand schuimrubber
vaak worden ze gezien en beoordeeld
Zo zijn er van Martha Rosler
als de ster die ze zijn.
fotomontages te zien van vrouwen in
Over de positie van de vrouw in de
de huiselijke omgeving bij wie oorlog de
Curator Merel van de Nieuwenhof
kunst in de laatste halve eeuw gaat de
woonkamer binnendringt. Cassi Namoda
legde losjes verbanden met werk van
tentoonstelling American Women, The
schildert over onafhankelijkheid, met
kunstenaars die nog niet zo lang geleden
Infinite Journey in La Patinoire Royale,
name die van de Afro-Amerikaanse
de galerie van Valérie Bach in Brussel.
vrouw, Chloe Wise vraagt zich in video’s
Met vijf ruimtes voor exposities en een
af of het vrouwelijk lichaam een soort
totaal vloeroppervlak van 3000 m2 is La
valuta is, en Julie Curtiss stelt met haar
Patinoire, eind 19e-eeuw gebouwd als
gouaches de vraag waarom het zo is
rolschaatsbaan, de grootste galerie in
dat wat mannen juist mooi vinden aan
stedelijk gebied in Europa.
een vrouwenlichaam, zoals haren en
Curator Marie Jacquier selecteerde 18
nagels, nou net dat is wat als vies wordt
Amerikaanse kunstenaressen met in het
bestempeld als het wordt aangetroffen op
achterhoofd het leven en werk van Gloria
de vloer van de woonkamer.
Steinem; schrijfster, activiste en leidster
Wat betekent de blik van de ene
van de tweede feministische golf in de
sekse op de positie van de andere? Bij
VS. De expositie maakt een balans op
Macon Reed zien we hoe beelden ons
van wat kunstenaars hebben bijgedragen
leven beïnvloeden. Haar installatie A
aan het voortschrijdend inzicht over
Pressing Conference, een zeer Amerikaans
36
Erik-Jan van der Schuur, God en zijn zoon.
matras van Stella Hyunji Kim, en dat ziet er een stuk beter uit dan het klinkt. Wie echt uit zijn comfortzone wil komen,
zuiderlucht 3/2020
cultuur
l e t o n op persoonlijke ervaringen die emotie
voor het sterven te reduceren. Onder het
en spontaniteit centraal stellen in
thema ‘afscheid’ worden verschillende
verbeelding. En daarmee vierde hij in elk
ontwerpen getoond als alternatieven
werk de kunst én het leven.
voor cremeren en begraven. Ze zijn niet
Panamarenko Tribute / Around the World
alleen beter voor het milieu en slim in het
in 80 Years. Part I. Van 24/1 t/m 21/3 bij
kader van het nijpende ruimtetekort op
Campo & Campo. Part II van 9/5 t/m 30/8
onze planeet, ze zijn zonder uitzondering
in M HKA in Antwerpen.
ook mooier en fijngevoeliger dan het
panamarenko.be
merendeel van onze huidige opties.
♦
Death. Het project Sarco, een futuristische
Er is veel te zien en leren in (Re)design doodskist waarmee je jezelf naar het
Draaiboeken voor de dood
Panamarenko, Brazil, 2004. foto Zuiderlucht
melkwegstelsel lijkt te kunnen lanceren, blijkt een euthanasiecapsule te zijn. Nieuwe applicaties voor de telefoon stellen ons in staat appjes te versturen lang nadat we overleden zijn. En vanuit
Wereldwijd sterft elke halve seconde
je urn kun je zichtbaar blijven voor je
plaatsnemen op een schommel, waardoor
baar tot de kunst, maar wordt vaak
iemand. Een bord zoals we dat kennen
nabestaanden als een schaduw op de
je de omgeving niet meer ziet - een werk
omschreven als iets dat daarnaast ligt:
van luchthavens, met de vertrektijden
muur.
van Sophia Bulgakova. De kleuren van
het esthetisch rendement van een
van vliegtuigen, hangt bij de ingang van
de lampen er omheen komen nog wél
wetenschappelijk en onbevangen brein.
de tentoonstelling (Re)design Death,
sommige momenten is de tentoonstelling
binnen, en hoe: een intense ervaring van
De kunstenaar maakte dan ook niet
over het (her)ontwerpen van de dood,
heftig en confronterend. Voor iedereen
pure kleur.
gewoon sculpturen, hij bedacht projecten
als een moodboard over het vertrek van
zal dat op een ander punt in de rondgang
Haagse School x Haagse Nieuwe. Van 9/2
en bracht ze bijna letterlijk tot leven. Hij
deze planeet, van jezelf of van hen die
zijn. Een voorbeeld: sinds kort kan men
t/m 17/5 in Museum Jan Cunen in Oss.
werkte aan uitvindingen als expedities
je lief zijn.
in Nederland een levenloos geboren
museumjancunen.nl
in kunst en creëerde daarmee niet alleen
Met de expositie wil Cube design
kindje onafhankelijk van de duur van
zijn eigen universum maar ook een eigen
museum in Kerkrade het taboe rond
de zwangerschap laten registreren.
♦
kunstvorm.
de dood doorbreken. Met zo’n vijftig
En begraven. Daartoe maakte Brigitte
Het Panamarenko Tribute, Around the
objecten van internationale vormgevers,
Coremans een ontwerpserie van
Een radicale romanticus
World in 80 Years toont machinale vogels,
kunstenaars en onderzoekers worden in
biologisch afbreekbare kistjes, oplopend
vliegende schotels en dito tapijten,
(Re)design Death nieuwe draaiboeken voor
in formaat. Ze doen denken aan
schoenen, rugzakken en helmen, en
sterven en dood aan ons voorgelegd.
tijdcapsules. De pure vorm en het feit
mag vijf minuten met een masker op
Panamarenko’s werk behoort onmisken
Er is ook veel weg te slikken, op
daarmee de levenslange fascinatie van
Zo is in het thema ‘voorbereiding’
dat de kistjes de omliggende aarde
de kunstenaar voor alles wat beweegt
een studie voor een medisch apparaat
bevruchten, maakt het een subliem
Dit jaar zou Panamarenko, lievelings
en zweeft. Voor ruimte, zwaartekracht
te zien (en uit te proberen) dat bijna-
ontwerp dat aangeeft hoe design ons
kind van de stad Antwerpen, misschien
en energie. Toch leek Panamarenko niet
doodervaringen simuleert, om zo de angst
bestaan op deze aarde kan verbeteren en
wel van heel kunstminnend Vlaanderen,
geïnteresseerd in actuele ontwikkelingen
tachtig zijn geworden. Om het te
in bijvoorbeeld de luchtvaart. Het
Met (Re)design Death laat Cube design
vieren werd een eretentoonstelling
ging hem niet om de ontwikkeling
museum hoe belangrijk ontwerpers zijn
in twee delen georganiseerd: een
van techniek. Zijn werk is eerder een
voor de wereld waarin we leven, en dat
presentatie bij Campo & Campo en een
levenslang onderzoek naar hoe de mens
de vraag ‘kan het ook anders?’ daarbij
tentoonstellingsproject in het MuHKA.
kan evolueren naar een betere vorm door
allesbepalend is. Juist bij een alledaags
Daarnaast werkt de stad Antwerpen
te gaan lijken op vogels en insecten.
thema als de dood – sterven moet
aan een Panamarenko Route.
het vertrek ervan kan verzachten.
De zoektocht leverde wonderlijke
immers iedereen – krijgt het belang van
Zo’n maand voor de aftrap overleed
creaties van pure schoonheid op, en
kwalitatief hoogstaand design urgentie.
Pana, zoals hij door Antwerpenaren
lijkt zich af te zetten tegen de moderne
(Re)design Death. Van 11/2 t/m 24/1
wordt genoemd, dus is er sprake van een
vormen van vooruitgang. Ze verweren
in Cube designmuseum in Kerkrade.
postuum eerbetoon. In de voormalige
zich tegen feiten en wetmatigheden en
cubedesignmuseum.nl
art-deco-bioscoop van Campo & Campo
lijken gericht tegen de rede. Daarmee
zijn zo’n twintig installaties te zien die
is Panamarenko vooral een romanticus
de kunstenaar na aan het hart lagen. Ze
die in beeldende kunst de ultieme vorm
zijn aangevuld met werken op papier die
vond om zich radicaal toe te kunnen
eerder zelden te zien waren.
leggen op intuïtieve invallen en ideeën,
♦
Nadia Gonegaï, Portret Urn, 2011.
37
en verder
zuiderlucht 3/2020
De voorkeur van... Blendr & Filtr GEEN GE- EN VERBODEN _“Ik kreeg geen ge- en verboden opgelegd – al werden gespreksonderwerpen als homorechten en de Culturele Revolutie niet aangemoedigd, kwam er soms een mannetje langs om onze laptops te
Hanna van Mourik Broekman
Mijn diepste hel
controleren en verdween er wel eens een mailtje terwijl je hem las.”
FALENDE BESTUURDERS _“Wij, de kunstenaars,
H
prachtig theaterplaatje. En dus ontwikkelde
bladzijden, bracht me in een cadans die ik
zijn er elke seconde van doordrongen dat we werken met
ze het concept Stormkamer waarin de rol
niet wilde stoppen. Het voelde of Murakami
belastinggeld. Maken we één slechte voorstelling, dan staan
van het publiek minstens zo groot is als die
de relatie met mij verbrak door er letterlijk
de kranten er vol mee, blijven de zalen leeg en staat de
van de theatermakers. “Het zijn dynamische
een punt achter te zetten.
subsidie op de tocht. Maar deze bestuurders hoeven ondanks
avonden. Mijn acteurs kun je aanraken.”
Schrijver Daan Heerma van Voss gaf een maandje les op een Chinese universiteit.
et moet dichterbij, dacht theater
parallel universum. Toen ik het uit had was
maakster Hanna van Mourik
ik verdrietig omdat er een energiebron
Broekman terwijl ze keek naar een
werd afgesloten. Het lezen, bijna 1200
De stad der blinden van José Saramago. Alleen al de symboliek dat een hele stad
aantoonbare fouten nooit verantwoording af te leggen. Die zien we na hun vertrek gewoon weer ergens anders opduiken
THEATER _ “Wat ik maak is super-intiem,
blind wordt vind ik prachtig. Hij beschrijft
in een mooie nieuwe functie.”
maar ik wil er wel het hele universum in
in detail hoe een hele samenleving in verval
Theatermaakster/schrijfster Marjolijn van Heemstra over een
stoppen. Zoals Romeo Castellucci, groots
raakt, beschreven door die ene vrouw
structureel probleem in de kunsten.
en megalomaan, die dat universum op
die nog kan zien. De beestachtigheid van
het podium weet te zetten. Hij maakt iets
de mens komt naar boven doordat de
VERLEIDELIJK _“Research is ook weer niet zó belangrijk, je
wat mij prikkelt en tot nadenken stemt.
mensen elkaar niet meer in de ogen kunnen
hoeft heus niet alles te weten. Je gebruikt de leuke dingen. Je
Soms vallen er auto’s uit de lucht en gaan
kijken. Dat is misschien ook waarom ik
maakt een verhaal niet geloofwaardiger door de geschiedenis
glasplaten aan scherven. Ik herinner me een
mijn publiek graag dichtbij heb: zodat we
te doen kloppen, maar door ervaring te doen kloppen, en die
voorstelling waar bij aanvang op alle zetels
elkaar zien. Liefde is ook elkaar zien. Goed
zo verleidelijk te beschrijven dat een lezer zich thuis voelt.”
grote langwerpige konijnen zaten. Je moest
samenwerken is ook elkaar zien. Echt zien.
Schrijver Mark Haddon houdt niet van gelul over waar en niet-
dus iets met dat konijn op je stoel. Hij speelt
Van binnen zien.”
waar.
met symboliek, spiritualiteit. Ik zou zoiets
DE ARMOEDE VAN EEN RIJK LAND _“Dit is een rijk land dat uit armoede z’n bibliotheken sluit, z’n gymzalen,
heel graag willen maken, maar nu vind ik de
MUZIEK _“Ik hou van melancholische
intimiteit belangrijker.
muziek, het liefst met zware, doorleefde
Ik was nog student toen ik You Made Me
en doorrookte mannenstemmen. Zoals die
muziekscholen en jeugdhonken – en tegelijk niet weet wat het
a Monster van William Forsythe zag op het
van Johnny Cash: “Ain’t no grave can hold
met de goedkope miljarden moet.”
festival in Avignon. Er was geen tribune, er
my body down”. Het is een vibrant nummer
Journalist/schrijver Toine Heijmans beschrijft de staat van het land
stonden allemaal tafels en je had van die
en tegelijk een stille vulkaan: niemand gaat
na vijf jaar Verelendung van de lokale overheden door Den Haag.
stukjes hout die je volgens een formule aan
mij neerhalen want ik wil leven. De realiteit
elkaar moest klikken. Ik begon als een kind
is: we worden geboren, we eten, we hebben
HONDEN, ZWEMBADEN EN BIBLIOTHEKEN _“Aan
te knutselen en opeens stond er een skelet
lief, we sterven. Daaronder zit die stroom
het gebrek van de doelmatigheid van de hondenbelasting
naast me te dansen. Van wat ik stond te
van onbeschrijflijkheid. Als die energie
valt ook een mouw te passen. Gewoon 1000 euro voor elke
doen werd meteen theater gemaakt. Het is
maar groot genoeg is, geloof ik dat niets die
Nederlandse hond. Dat levert 2,2 miljard euro op. Daar kunnen
van grote invloed geweest: het hoeft niet in
stroom kan opdrogen. Bij zo’n nummer kan
veel zwembaden en bibliotheken mee worden gered.”
de klassieke vorm.”
ik het gevoel hebben dat ik opstijg. De Mattheuspassie. Dat iemand dit in zijn
Journalist Peter de Waard heeft het beste voor met de mensen.
BOEKEN _“Haruki Murakami, 1Q84.
hoofd kon hebben. Het is groots en toch
EENTJE PRO, EENTJE CONTRA _“Zoals u weet had
Murakami raakt aan het onbeschrijflijke van
aanraakbaar. Ik ben een geheide atheïst
Boris Johnson vier jaar geleden, voor hij zijn standpunt over
het leven. Het boek gaat over een jongen
maar dit komt ergens vandaan, namelijk
de Brexit innam, twee opiniestukken geschreven: eentje
en een meisje die als kind verliefd op
vanuit de aandrang om het leven vatbaar te
pro, eentje contra. Daarin zagen veel mensen een bewijs
elkaar worden en elkaar op hun dertigste
maken. En daar zoeken we nog steeds naar.”
van zijn onbetrouwbaarheid. Ik vond het net getuigen van
weer vinden. Het is een verhaal zoals we
intelligentie.”
het ons vanuit de werkelijkheid kunnen
FILM _ “Ik ben best een rationeel mens
Dichter/schrijver Benno Barnard woont alweer enkele jaren in
voorstellen. Murakami knoopt er een
hoor. Juist daarom ben ik gefascineerd door
Engeland.
waanzinnig nevenverhaal aan vast, een
het werk van Murakami, Dalí of filmmaker
38
zuiderlucht 3/2020
en verder
colofon
Boeken top 10
Zuiderlucht (oplage 20.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in ZuidNederland en Vlaanderen. Online: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper
1 — R utger Bregman
Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via zuiderlucht.eu /nieuwsbrief
De meeste mensen deugen (2)
2 — Herman Koch Finse dagen (-)
3 — Selma van de Perre Mijn naam is Selma (-) Hanna va n Mourik Broekman aan de To (Den Haa ne g, 1984) st regisseur elacademie in Maa udeerde st vanuit he t Chassé Th richt en werkt als man en tw eater in B ee kinderen reda. Ze he maand maa . Haar proj eft rt te zien ec in Noord-B t Stormkamers is een de rabant: st ormkamer hele .nl
4 — Ish Ait Hamou Het moois dat we delen (8)
5 — Geert Mak Grote verwachtingen (1)
6 — Herman Finkers
‘Ik begon als een kind te knutselen en opeens stond er een skelet naast me te dansen.’
Anish Kapoor. Royaal, groots,
maar hun uitdrukkingsvorm is
robuust, een poging om naar de
heel abstract, heel beeldend. Hoe
hemel te reiken of om de weer
Lynch speelt met symboliek en
kaatsing ervan te vangen. Ook hier
metaforen in Lost Highway of Blue
kijk je naar de realiteit en krijg je
Velvet. Hij laat de acteurs erg vrij.
het universum cadeau. In een van
Zijn werk ontregelt. Als zo’n film is
de wolhokken in het museum heeft
afgelopen, kan ik me vijf minuten
hij ook een donker gat gemaakt. Het
niet verroeren. Omdat je alles wil
is even simpel als angstaanjagend:
plaatsen. Lynch is in staat om de
een gat in de realiteit waarin je
kleur rood een andere betekenis te
zomaar kunt verdwijnen.”
geven.” EMILE HOLLMAN
BEELDENDE KUNST_ “Heel lang heb ik niet naar het werk van Dalí kunnen kijken. Omdat ik het gruwelijk vind. De verzoeking van de heilige Antonius verbeeldt mijn diepste hel, beesten op stelten waar
The Missing Inks
de verrotting van binnenuit door de gaten druipt. Mijn angst is dat je niet voor de volle honderd procent op je eigen geest kunt rekenen. Dat je de controle verliest. Het zijn geschilderde nachtmerries. Ik reageerde er fysiek op: vergrote poriën, zweten, trillen. Dali deed me beseffen dat er ergens binnenin een luikje is waardoor je alles kwijt kunt raken. Tegenwoordig kan ik dat luikje opzoeken en op een kier zetten.
themissinginks.com
6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zuiderlucht.eu Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 610 661205
7 — Lucinda Riley De zeven zussen (-)
8 — Arnon Grunberg Bezette gebieden (-)
9 — Pascal Mercier
Voor museum De Pont in Tilburg
Natuurlijk, het zijn ook denkers
Capucijnenstraat 21 C10
0031 433 500591
Moppereend (-)
staat een mooi kunstwerk van
zuiderlucht.eu/begunstigers
gaat wederom niet door (3)
10 — Joyce Dunbar
tegenhangers van mijn hersenen.
thuisbezorgd. Begunstiger worden kan via
De cursus omgaan met teleurstellingen
Het gewicht van de woorden (-)
David Lynch. Ik beschouw ze als
Begunstigers krijgen ZL voor 63 euro per jaar
MALE GAZE _ Een tijdje geleden alweer vroeg De Volkskrant aan zes schrijvers om hun boekenkast door te lichten op de m/vverhouding. Het leverde een artikel op met vijf schrijvers en één schrijfster (Aaf Brandt Corstius). Toeval? Of wilde de redactie een male gaze als uitkomst? Die kwam er, gemarineerd met ironie en sarcasme – hoe moet je anders omgaan met zo’n malle vraag. Je kunt ook bedanken voor de eer, er zijn er vast geweest die dat hebben gedaan. Toch waren er zes ijdeltuiten, vijf mannen en ABC dus, die ja zeiden tegen deze gratis reclame voor zichzelf. De 25-jaarlijkse bibliotheekfoto die eind vorig jaar werd gemaakt van de schrijversstal van De Bezige Bij, liet zien dat het Volkskrant-item een pars pro toto was: ijdelheid der ijdelheden – het zijn vooral mannen. Nog wel. Wat ook opviel: het uitdijende keurkorps van De Bezige Bij past nog maar net op de foto. Je zou bijna denken dat het goed gaat met het boek. Niets, nou ja, niet veel, is minder waar. Intussen zijn de alarmbellen over ontlezing en semi-analfabetisme alweer uitgestorven. Een minister (m) zei dat hij het probleem zou aankaarten – bij zichzelf? Zijn collega (v) schoot op het nippertje een pleidooi van de Raad voor Cultuur voor een leesoffensief te binnen. Ze had het al verdrongen. Het jongste advies van de raad, een verplichte bibliotheek in elke gemeente, zal het niet anders vergaan. (WS) Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).
c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 433 500591 0031 653 338905 w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 654 966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu Commercie: Karin Winkelmolen 0031 628 646578 k.winkelmolen@zuiderlucht.eu Max Majorana 0031 626 789236 m.majorana@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Twan van de Brand, Daria Bukvić, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Edo Dijksterhuis, Hugo Emmerzael, Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen). Tekstcorrectie: Anna Peeters Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: Rheinische Druckmedien, Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie: Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146
39
�
jan Hendrix: + tierra Firme + t/m 26.04.2020 Bezoek onze website www.bonnefanten.nl voor de huidige tentoonstellingen en openingstijden. Volg ons op social media @Bonnefanten.
-
Beeld: Jan Hendrix, The Yagul tapestries III (Detail), 2018. Foto: Oak Taylor Smith