ZL3

zuiderlucht 11e jaargang • 3/2017

2007-2017

3

De tikkende klok van Sultan Odapark wint btw-zaak Maastricht doet boeken in de ban De noodzaak van een moderne Bildung De (Britse) kunsten na de Brexit Ilja Leonard Pfeijffer over Moszkowicz/De advocaat De voorkeuren van Frank Lammers

‘Esthetisering van de krimp’

publieksprijs

Werthaboulevard Weert

Vlindertuin

Wonen Limburg Huis

Ecologische verbindingszone Kletterwater Roosendaal

feliciteert Zuiderlucht met het 10-jarig jubileum!

Thuis in het culturele veld

www.hklimburg.nl Huis voor de Kunsten Limburg > Overal te vinden!

Ook al 10 jaar in Zuiderlucht.Vanaf deze editie met een nieuwe rubriek over talenten uit de Limburgse cultuursector.

125 PERFORMANCES

GeT YouR TiCKeTS NoW!

17.500 M2 ART

13 ART VENUES

Friday 7 April 20.00 - 01.00 Afterparty 00.00 - 05.00

www.museumnachtmaastricht.nl

130 ARTISTS

zuiderlucht 3\2017

inhoud

10

AFFAIRS

9 2007-2017: Als in een tekenfilm

“We zijn we heus wel enkele malen langs de rand van de afgrond gescheerd. Soms gingen we eroverheen. Dan hingen we, net als in een tekenfilm, in het luchtledige te trappelen. Tot zich een klein wonder voltrok.”

10 Tussen kunst en koffie

Na een gewonnen rechtszaak heeft Odapark in Venray recht op btw-aftrek bij alle activiteiten. De uitspraak kan gevolgen hebben voor andere cultuurinstellingen. PAUL VAN DER STEEN sprak met bestuursvoorzitter Fred Welschen. “Het had onze financiële doodsteek kunnen worden.”

12 16

12 De eerste jaargang

EMILE HOLLMAN dook in de archieven van 2007 en sprak met enkele hoofdpersonen uit de eerste jaargang van Zuiderlucht: Enrico Delamboye, Daan Doesborgh, Theodora Geraets, Claudy Jongstra, Jan Kriekels en Gerard Rooijakkers. ‘Dit is geen cultuurbeleid, dit is evenementenbeleid. En ze komen ermee weg.’

16 Maastricht doet boeken in de ban

Hoewel bibliotheken fors meer jeugdige lezers trekken, wil de Maastrichtse stadsbibliotheek hele etages leegruimen om plaats te maken voor “culinair en cultureel amusement.”

Oud-hoogleraar Wiel Kusters klimt op de barricaden, PAUL VAN DER STEEN hoort hem aan.

“Een bibliotheek is een geestelijke krachtcentrale.”

19 pleased to meet you – Terug naar de tap

Jaren geleden al nam popzanger Frank Boeijen de afslag naar het theater. LEON VERDONSCHOT zag hem laatst weer optreden tijdens een festival. “Hij had een uur tot zijn beschikking, en bleek dat volledig te kunnen vullen met nummers die een heel veld kon meezingen.”

BOOKS

20 De tikkende klok van Sultan

20

Eind 2014 pleegde de Maastrichtse tiener Sultan Berzel een zelfmoordaanslag in Bagdad.

Zeker 23 mensen kwamen om het leven. In het boek Sultan en de lokroep van de jihad reconstrueren Johan van de Beek en Claire van Dyck zijn leven. FONS GERAETS vraagt ze naar hun bevindingen. “Dit is Nederland 2017. Tragisch, hè.”

24 Misdruk

"Van de kunstenaar Gerhard Richter (Dresden, 1932) wordt altijd gezegd dat hij, net als zijn generatiegenoot Sigmar Polke, op zoek is naar de geobjectiveerde werkelijkheid. Die fascinatie is te billijken."

27 Uit het vergeetboek

Voor het stof erover neerdaalt, houdt CYRILLE OFFERMANS in vijf afleveringen de eind 2016 verschenen Geschiedenis van de literatuur in Limburg tegen het licht. In dit nummer het tweede deel. “Veel Limburgse burgers spraken niet eens behoorlijk Nederlands, laat staan Frans.”

6

cover: Johan van de Beek en Claire van Dyck. Zie pagina 20. foto Rob Oostwegel

zuiderlucht 3\2017

CULTURE

28 De noodzaak van een moderne Bildung

inhoud

28

Hoe kan het dat we toch nog in de wereld van Orwells 1984 zijn beland, compleet met de alternatieve feiten en de 'newspeak' van Trump en trawanten? CYRILLE OFFERMANS wekt de idealen van de klassieke Bildung tot leven en komt uit bij de kinderen van vluchtelingen in een Brabantse plattelandsschool. “Dat zijn de werkelijke alternatieve feiten.”

33 beeldspraak – Goed en kwaad

“Ressentiment – Kulturen des Dissens in IKOB in Eupen is een nogal ideologische expositie.

Daar moet je van houden, maar moedig is het wel. Met zo’n overmaat aan ‘boodschap’ is het haast een wonder dat er zoveel mooi werk te zien is.”

34 Gouden tijden na de Brexit

De protesten tegen de Brexit in kunstkringen was groot. Inmiddels beweren voormalige tegenstanders dat de creatieve industrie kan profiteren van het vertrek uit de EU, constateert PATRICK VAN IJZENDOORN vanuit Londen. “Het is geweldig als er iets gebeurt dat je aan het denken zet, dat is de bron van creativiteit.”

34

EDITS

37 staaks – Zo dik als Afrika

“Zou je, voor één dag, liever koning zijn of kind? Dat koningschap wordt een ramp, voor mezelf en voor mijn landgenoten. Dan liever kind. Maar aan één dag heb je ook niks.”

40

40 Wat doe ik hier eigenlijk?

Na dreiging met een rechtszaak veranderde Toneelgroep Maastricht de titel van het stuk Moszkowicz wijselijk in De advocaat, een Shakespeareaans drama over de opkomst en de ondergang van… een advocaat. WIDO SMEETS sprak met Ilja Leonard Pfeijffer, de schrijver van het stuk. “Er moet empathie zijn. Anders trek je je zijn ondergang niet aan.”

44 Blendr & Filtr

“Journalistiek moet agressief zijn: actief, onderzoekend, kritisch en vasthoudend. In die zin mogen mediaorganisaties, die steeds meer productiebedrijven zijn geworden voor heel de genietende mens, de bakens best verder verzetten.”

44 De voorkeur van Frank Lammers

ANNEMARIE STAAKS vroeg acteur/regisseur Frank Lammers naar zijn culturele voorkeuren en kreeg kreeg een hartstochtelijk pleidooi voor echtheid. “We proppen alles in 140 tekens.

Ik zie het bij mijn kinderen, als je niet uitkijkt, zitten ze alleen nog maar op zo’n ding te turen.

Ook in de auto of de trein. Dan zeg ik: kijk eens naar buiten, man!”

45 ZL Boekentop10

44

“Hoho, riep Matthijs, het is wel fictie hoor! Alsof we zes weken na het aantreden van Donald Trump het what if-stadium niet al lang voorbij zijn.”

46 De makers van…

Vanwege het tienjarig bestaan een line up van de makers van Zuiderlucht. Met snapshots.

“Als Wido Smeets mij vraagt voor een stukje, meestal over 'iets met de oorlog’, kan ik moeilijk weigeren: wij speelden vroeger in de tafeltenniscompetitie tegen elkaar. Dat schept een band die sterker is dan welke smoes over tijdnood dan ook.”

7

editorial

zuiderlucht 3\2017

Buurttheater Mariaberg Presenteert

SJÖLD Dao laot iech miech veur haange!

Nog steeds is ZL ondenkbaar zonder begunstigers.

Blijf ons trouw, dan blijven wij u trouw.

BOVENZAAL THEATER AAN HET VRIJTHOF Kaartjes à € 5.- zijn beschikbaar via: www.theateraanhetvrijthof.nl Voor meer info: info@buurttheatermariaberg.nl www.buurttheatermariaberg.nl ADV_ZUIDERLICHT3.pdf

2007-2017: als in een Tekenfilm

1

SPEELDATA 25 maart zaterdag 20.30 26 maart zondag 14.00 31 maart vrijdag 20.30 1 april zaterdag 20.30 204-02-17 april zondag 14.00 en 17:26 20.30

GALERIE MOA

I

n maart 2007 verscheen de eerste Zuiderlucht. Van een bankencrisis hadden we nog nooit gehoord, laat staan van Halbe Zijlstra en Donald Trump. We koesterden onze aflossingsvrije hypotheken en lijfrentepolissen, vol hoop waren we, en optimistisch.

Tien jaar geleden presenteerden we ons als het eerste – en dus enige - cultuurblad in Nederland dat onafhankelijk én gratis was. Een onmogelijke combinatie, riep iedereen die er verstand van had. Het is gemakkelijk om daar bij een 10-jarige jubileum triomfantelijk over te doen, maar de critici zaten er niet ver naast. Terugblikkend zijn we heus wel enkele malen langs de rand van de afgrond gescheerd. Soms gingen we eroverheen. Dan hingen we, net als in een tekenfilm, in het luchtledige te trappelen. Tot zich een klein wonder voltrok.

Ook in die momenten hielden we ons één ding voor: wat we ook doen, we doen het voor de mensen, de cultuurliefhebbers, de lezers. Het waren de lezers die ons er op één van die beslissende momenten doorheen hebben geholpen. Door begunstiger te worden.

Nog steeds is ZL ondenkbaar zonder begunstigers. Blijf ons trouw! Dan blijven wij u trouw.

Intussen gaan we door zoals we zijn beginnen: met pionieren. Ook dit jaar gaan we weer op zoek naar nieuwe, onontgonnen gebieden. Binnenkort hoort u daar meer over.

Maar eerst vieren we feest, met iedereen die ZL een warm hart toedraagt. Op 18 maart organiseren we de Zuiderlucht Culturele Vrijmarkt – zie de achterpagina van dit nummer.

Op dit moment heeft u de jongste ZL in handen, misschien wel het beste nummer dat we ooit maakten. Uiteraard kijken we daarin terug: wat schreven we tien jaar geleden over wie? Emile Hollman dook de archieven in en zocht ze opnieuw op: Enrico Delamboye, Daan Doesborgh, Theodora Geraets, Claudy Jongstra, Jan Kriekels en Gerard Rooijakkers.

Dan is er de actualiteit: de uitkomst van de ‘btw-affaire’ bij Odapark Venray, waar andere cultuurinstellingen in Nederland hun voordeel mee kunnen doen. Even urgent is dat de Verelendung in de cultuursector nu ook de stadsbibliotheek van Maastricht heeft bereikt. Daar dreigt een sanering – juist op het moment dat het aantal uitlenen in Nederland weer aan het groeien is. Schrijver/dichter en ex-hoogleraar Wiel Kusters is op de barricaden geklommen. Paul van der Steen vroeg hem naar zijn beweegredenen.

Fons Geraets interviewde Johan van de Beek en Claire van Dyck van wie dezer dagen Sultan en de lokroep van de jihad verschijnt, een fascinerend boek over een Maastrichtse tiener die zich met 23 niets vermoedende politieagenten opblies in Bagdad. Een andere blik in de tijdsgeest biedt Cyrille Offermans in zijn stuk over de noodzaak, juist nu, van een moderne Bildung. Onze man in Londen, Patrick van IJzendoorn, brengt de gevolgen van de Brexit voor de kunsten in kaart.

Ook het interview met Ilja Leonard Pfeijffer, auteur van het toneelstuk De advocaat, knoopt aan bij het hier en nu. Net als het mooie portret dat Annemarie Staaks maakte van acteur/regisseur Frank Lammers. De mens van nu, zegt hij, is “een taalloos wezen geworden dat met duimpjes duidelijk maakt wat hij bedoelt.”

Het tweede katern is de eerste van de noviteiten die u dit jaar van ons kunt verwachten.

Het door bladmanager Christiane Gronenberg bedachte XT-concept heet voortaan ZL Podium, een titel die de lading ruimschoots dekt. Centraal daarin staat nog steeds de euregionale cultuuragenda, ons antwoord op al uw vragen die beginnen met wie, wat, waar en wanneer.

Voor antwoorden op de waarom-vragen verwijzen we, als vanouds, naar het eerste katern.

Tot ziens op de 18e!

BASIC PERCEPTIONS 2 C

expositie van 10 maart tot 4 juni 2017

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

Yan Marczewski oil paintings

Den Bar sculptures

Alexa Meyerman 3D installations

GALERIE MOA Grote Looiersstaat 28 6211 JJ Maastricht Netherlands +31(0) 6 255 999 01 www.galeriemoa.nl arte@galeriemoa.nl

Vlindertuin Wonen Limburg Huis

WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu

9

affairs

zuiderlucht 3\2017

tussen kunst en koffie foto Zebra Fotostudio's Venlo

Odapark, centrum voor hedendaagse kunst in Venray, heeft na een gewonnen rechtszaak recht op btw-aftrek bij alle activiteiten. PAUL VAN DER STEEN sprak met bestuursvoorzitter Fred Welschen, die het spel op de wagen bracht. “Het had onze financiële doodsteek kunnen worden.”

“D

e koffie staat klaar, de kunst is gratis.” Zo stelt het welkomstbord bij de ingang van Odapark, centrum voor hedendaagse kunst

in Venray, sinds jaar en dag de bezoekers op hun gemak voordat ze zich verder wagen. Inmiddels is het motto meer dan een argeloze verwelkoming.

De relatie tussen de kunst en de koffie is van doorslaggevend belang gebleken bij een slepend geschil tussen Odapark en de Belastingdienst.

De fiscus was van mening dat er eigenlijk twee Odaparken waren. Eén met economische activiteiten (zoals het exploiteren van horeca en het binnenhalen van sponsorgelden van bedrijven), en één met niet-economische activiteiten (het gratis toegankelijk maken van een park met beeldende kunst en exposities). Voor dat laatste deel mocht de stichting geen btw (in de meeste gevallen 21

10

zuiderlucht 3\2017

affairs

Odapark-voorzitter Fred Welschen hield zijn medebestuursleden lang onwetend van de rechtszaak. “Anders belast je hen te veel.”

procent) aftrekken omdat het volgens de fiscus ging

zegt Welschen. Inmiddels is hij zo ver dat hij bekent

om op zichzelf staande, grotendeels gesubsidieerde

dat hij niet iedereen binnen het bestuur tot in

activiteiten.

detail op de hoogte had gebracht van de financiële

Het welkomstbord bewees volgens Odapark

risico’s; het was een één-tweetje tussen voorzitter

hoezeer alles in elkaar haakte, dat het één niet

en penningmeester. Welschen: “Anders belast je de

los viel te zien van het ander. En dat het sinds de

anderen te veel. Vlak voor de rechtszaak hebben

oprichting van Stichting Odapark eerst en vooral te

we de andere bestuursleden geïnformeerd. Daar

doen is geweest om instandhouding van voormalige

heeft, in afwachting van de uitspraak, een deel van

tuin en theehuis van de zusters Ursulinen in Venray.

hen toen wel van wakker gelegen. Ik niet, omdat

Bij een bezoek aan Odapark had de fiscus het bord

we volgens mij alleen maar als winnaar uit de

bij de ingang niet eens zien staan. Tijdens een

juridische strijd konden komen.”

rechtszaak over het geschil kon stichtingsvoorzitter

De btw-specialist die Odapark bijstond is Edwin

Fred Welschen na even zoeken wel foto’s van het

Haesen, belastingadviseur bij EY (voorheen Ernst

bord overleggen.

& Young). Hij denkt dat de fiscus op een ander moment misschien geen opmerkingen had gehad over de gang van zaken bij de Venrayse stichting.

Uitspraak kan gevolgen hebben voor andere cultuurinstellingen.

“Het begon te spelen middenin de crisis, op een moment dat de inkomsten uit sponsoring en horeca sterk waren teruggelopen.” Op een hoorzitting bij de belastingdienst in Maastricht in april 2015 kregen de bezwaren van Odapark geen steun, dus volgde in oktober de rechtszaak. Haesen kwam met Europese jurisprudentie. “Een recente zaak uit Litouwen rond een commerciële ondernemer die met subsidie van de overheid een mythologisch pad zou aanleggen dat gratis moest worden opengesteld. In de directe omgeving van dit pad zou de ondernemer

Want zover kwam het. Wel of niet procederen was

de recreatieve en horeca-activiteiten tot stand

voor de Stichting Odapark niet eens een keuze,

brengen. Ook daar wilde de fiscus de economische

zegt Welschen. “Het had de financiële doodsteek

en niet-economische activiteiten voor de btw uit

voor onze organisatie kunnen worden. In oktober

elkaar trekken. Terwijl dat mythologische pad

of diensten deels of helemaal gratis aanbieden.

2014 claimde de fiscus anderhalve ton over de jaren

natuurlijk ook gewoon mensen naar de zaak van die

Denk aan een vrij toegankelijk muziekfestival dat

2009-2012. Van 2012 tot nu was het waarschijnlijk

ondernemer moest trekken. De ondernemer haalde

wordt georganiseerd om horecagelegenheden vol te

een nog groter bedrag geworden. En ook voor de

zijn gelijk bij het Hof van Justitie in Luxemburg, de

krijgen.” Tegelijkertijd is het moeilijk, zegt Haesen,

toekomst hadden we er aan vastgezeten. Vergeet

hoogste Europese instantie.”

om er een algemene uitspraak over te doen. “Elke

niet, de stichting Odapark is geen miljoenenbedrijf.

Dichter bij huis, maar iets langer geleden, speelde

casus is anders. Als Coca-Cola ergens gratis blikjes

We moeten het doen met een budget van vier à

een zaak rond de stichting Kamermuziek in het

uitdeelt, begrijpt iedereen dat dit niet gebeurt uit

vierenhalve ton. Dat gaat net, met dank aan onze

Groen. Haesen: “Die organiseert in Eindhoven

liefdadigheid, maar om mensen voor hun product te

vrijwilligers.”

gratis toegankelijke concerten en trok de btw over

winnen. Maar wat als Coca Cola of een ander bedrijf

In beroep gaan tegen de claim was een stap

alle gemaakte kosten af. Het evenement werd

daar nog veel verder in gaan? Een integraal recht op

die de organisatie evenzeer in de gevarenzone

door sponsorinkomsten mogelijk gemaakt. De

aftrek van btw-voorbelasting vergt steeds opnieuw

bracht. “Op het moment dat je in beroep gaat,

Belastingdienst stelde de btw-aftrek ter discussie,

heb je niet genoeg aan de lokale accountant die je

waarna het gerechtshof Kamermuziek in het Groen

een beoordeling van feiten en omstandigheden.” ZL

boekhouding doet. Dan moet je kennis inhuren. In

in het gelijk stelde. Alle gemaakte kosten, zoals

ons geval een van de specialisten op het gebied van

het huren van geluidsinstallatie en het betalen

btw in Nederland. Aan het einde van de rit ben je

van de orkesten, werden betaald uit btw-belaste

dan tienduizenden euro’s verder. Welke kleine

sponsorinkomsten. Dat Kamermuziek in het Groen

non-profitorganisatie neemt dat risico?”

voor publiek gratis toegankelijk was, deed aan het

Bij een verloren procedure zou dat bedrag bovenop de belastingclaim komen. Dat was

recht op btw-aftrek volgens de rechter niets af.”

Ook de stichting Odapark is nu in het gelijk

Odapark vrijwel zeker fataal geworden. Het bestuur

gesteld. Haesen: “Het is een bevestiging van de al

van de stichting durfde het avontuur aan “omdat

bestaande lijn in de jurisprudentie. Die is, denk ik,

ik ervan overtuigd was dat we zouden winnen”,

van belang voor veel meer organisaties die goederen

11

affairs

zuiderlucht 3\2017

De eerste

Hoe was het ook alweer, in 2007, de eerste jaargang van Zuiderlucht? Wie figureerden politiekers zouden eerst drie jaar moeten doorbrengen in de woestijn om zich bewust ENRICO DELAMBOYE

DAAN DOESBORGH

Dromen van de Ring

Een roman over Amsterdam

Als kleuter speelde Enrico Delamboye met Playmobil scènes uit de opera Hoffmans Erzählungen. Toen hij als achtjarige mocht figureren in Wagners Ring des Nibelungen, waarin zijn vader Hubert als zanger wereldwijd succes vierde, wist hij zeker dat muziek zijn leven zou worden. Zijn vader is inmiddels met pensioen, Enrico Delamboye (1977) is nu chef-dirigent van Theater Koblenz.

Hij was achttien jaar en hij stond op het punt Nederlands te gaan studeren in Amsterdam toen Daan Doesborgh (Steyl, 1988) stadsdichter werd in Venlo. Hij viel op door zijn onconventionele aanpak: zijn gedicht tegen de voorgenomen sloop van het Nedinsco-complex kalkte hij op een spandoek.

“I

k denk dat ik alles wat ik me had voorgenomen toen ik naar Amsterdam vertrok wel zo’n beetje

“V

heb waargemaakt. Ik treed regelmatig op als dichter

eertig jaar is inderdaad nog steeds redelijk

en heb net in samenwerking met Vrij Nederland een

jong voor een dirigent. Ik ben al twintig

jaar te jong voor de dingen die ik doe. Als dirigent

poëzie-podcast gelanceerd waarin ik elke maand in

ben ik recht voor zijn raap en recht door zee. Als

twintig minuten een dichter en zijn werk presenteer

mensen daar niet mee om kunnen gaan, moeten ze

via vn.nl/poeziepodcast. Bij uitgeverij Van Oorschot

maar iemand anders engageren. Ik verg het uiterste

heb ik een contract getekend voor een roman. Die

van mezelf en dus ook van de musici. Het moet niet

speelt zich af in deze tijd in Amsterdam. Ik koppel

alleen goed zijn bij de première, ook bij de achtste

de problemen van de stad en de enorme toeloop

voorstelling.

van toeristen aan een moord in de zestiende eeuw.

Of ik deze activiteiten ook vanuit Venlo voor elkaar

Bij het Theater Koblenz, waar ik sinds 2009 werk, is dat meestal geen probleem, het orkest heeft twee

had gekregen? Dan had het meer moeite gekost. In

chef-dirigenten. Garry Walker dirigeert er vanaf

Venlo kom je de burgemeester tegen op straat en de

komend seizoen vooral het symfonisch werk, ik

wethouder in de kroeg. Als je ze wil spreken, bel je

vooral opera, operette, musical en ballet. Door die combinatie en de breedte van het repertoire is het orkest onvergelijkbaar met Nederlandse

‘Je leert het vak toch in het vak.’

voor elkaar. Dat kost in Amsterdam meer moeite. door literaire evenementen af te lopen. Of om aan

door bezuinigingen, sterk toegenomen in Duitsland.

Voor het orkest in Koblenz is Der Ring

de praat te raken met een uitgever die je voor de

Nederland heeft plaats gevonden is het hier nog

een maatje te groot, misschien is het

zesde keer tegen komt bij een borrel. Niet dat ik

grotendeels luxe.

voor mij ook nog te vroeg. Het gaat

zo aan mijn contact met Wouter van Oorschot ben

om vier lange en ingewikkelde opera’s

gekomen, dat ontstond omdat ik in de redactie van

fulltime opa. Onder mijn directie heeft hij in

binnen één week hè. Dan moet je veel

Tirade zit.

Koblenz nog Herodes gezongen in Salomé. Ja, het

ervaring hebben in het repertoire, en

Na tien jaar kunnen we in elk geval zeggen dat

Wagner- en Strauss-virus heb ik van hem. Vorige

goed je energie kunnen verdelen. Dat

het protest van Frans Pollux, die als stadsdichter

maand heb ik Der Rosenkavalier van Strauss gedaan,

is vooral een kwestie van ervaring. De

vóór mij opstapte na een verkiezingsoverwinning

voor mij een hoogtepunt. Der Ring des Nibelungen

andere Wagner opera’s heb ik gedaan, de

van Wilders, niet het effect heeft gehad dat hij

van Wagner, waarmee ik mijn carrière begon, heb

complete Ring moet je gewoon niet voor

ervan verwachtte. In praktische zin heeft het

ik nog niet in zijn geheel gedirigeerd. Maar één

je veertigste doen. Ik ben blij dat ik Der

Stadsdichterschap me wel wat opgeleverd: ik

ding staat vast: voor mijn pensioen heb ik Der Ring

Rosenkavalier niet vijf jaar geleden heb

kreeg ervaring met optreden en ik wist hoe het er

Mijn vader Hubert is met pensioen, hij is nu

gedaan. Er moet altijd wat te dromen blijven.

12

wil, bel je de stadsomroep of de krant en dan is het Hier kun je je zichtbaarheid verwezenlijken

orkesten. De werkdruk is de laatste jaren, mede Maar vergeleken met de culturele kaalslag die in

even en regel je een projectsubsidie. Als je aandacht

gedaan. Je leert het vak toch in het vak.” •

in een studio aan toe ging toen ik voor het eerst in

zuiderlucht 3\2017

affairs

jaargang

toen in onze kolommen? EMILE HOLLMAN dook in de archieven en zocht ze op. “Onze te worden van de aarde waarop we leven.”

CLAUDY JONGSTRA

Elke dag nieuwe kleuren De ongekroonde koningin van het vilt werd Claudy Jongstra (Roermond, 1963) tien jaar geleden genoemd. Ze werkte samen met grote kunstenaars, ontwerpers en architecten. Haar wandtapijten hingen in het Catshuis, ze maakte kostuums voor Star Wars. Ze produceert haar materialen zelf, in haar boerderij op het Friese platteland waar ze ook een eigen akker heeft.

“I

k ben nu bezig met drie grote doeken, het grootste is zestien bij vijf meter, voor de

bibliotheek van de University of Pennsylvania in Philadelphia. Ik ben al zo’n vijftien jaar actief in de VS, veel van onze opdrachten komen daar vandaan.

Een bibliotheek is meer dan een plek om kennis op te doen. In de Grand Reading Room van Penn University komen hoofd, hart en de bron samen. Die elementen met elkaar te verbinden verrijkt de ervaring. Ik maak landschappen in patronen; de generositeit van het hart vergt andere penseelstreken dan die van het hoofd. De warme kracht van de wol staat voor het koesteren van

‘Ik heb de vage verwachting dat het ook dit jaar weer goed komt.’

beschaving.

In het ziekenhuis van Heerlen hangt een groot werk van me. Fascinerend dat ze dat aandurven in zo’n klinische ruimte. Het werk biedt troost, de

verbinden we art, food, farming,

natuurlijke kleuren dringen zich niet op. Ze doen

education en sociale projecten.

een appel op de schoonheid die de natuur ons brengt.

Hilversum kwam. Ik vind dat je zo’n klus

‘Sinds Bayer de synthetische kleuren ontwikkelde en ging werken met kleurgaranties is onze kleurbeleving vervlakt.’

Drie jaar geleden heb ik bij mijn studio een stuk

De grootste ontdekkingen doe ik op het gebied van kleur. Er ontstaan hier nog elke dag nieuwe kleuren, dat is echt

niet twee keer moet doen, maar ik zou

boerenland gekocht waar ik mijn eigen gewassen

spectaculair. Nu proberen we het procedé

me nu meer dan toen op de actualiteit

kan telen. Die heb ik nodig voor het maken van mijn

van indigo-verven uit op gefermenteerd

verlaten.

kleuren. We werken hier nu met tien man, en er zijn

afval. Alles wat we in het dagelijks

steeds internationale studenten die meehelpen.

gebruik weggooien, kan zo een rol spelen

verdien mijn geld met optredens, het

Het landgoed is onderdeel van een sociaal project

bij de ontwikkeling van natuurlijke

schrijven van artikelen voor bijvoorbeeld

waarin we zes jongeren die buiten de boot dreigen

kleuren. Sinds Bayer de synthetische

VN en het geven van workshops. Ja,

te vallen, helpen hun talenten te ontdekken.

kleuren ontwikkelde en ging werken

Ik ben inmiddels afgestudeerd en

het is moeilijk overleven als zzp’er, de

Wat we nu nog in het klein doen, vergroten we

met kleurgaranties is onze kleurbeleving

onzekerheid is groot, maar ik heb de vage

straks onder de titel Farm of the World uit tijdens

vervlakt. Kleur is een toegevoegde

verwachting dat het ook dit jaar weer

Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. In de

waarde, je kunt er heel gelukkig van

voormalige fabriek van de Suikerunie in Groningen

worden.”

goed komt.” •

•

>>

13

affairs

zuiderlucht 3\2017

>> de eerste jaargang JAN KRIEKELS

GERARD ROOIJAKKERS

Het gaat niet om de cijfers

Met pek en veren de stad uit

Een excentriekeling, een rebel, een dromer?

Liever innovator, schrijft Jan Kriekels (Diepenbeek, 1959) in zijn boek Innovate or Die, vernieuwen of sterven. Op het omslag de foto die in oktober 2007 de cover sierde van Zuiderlucht. Niets veranderd: de CEO van Jaga, radiatorfabrikant met 600 werknemers in 35 landen, met cowboylaarzen en vleugels.

Banaliteit is mijn vak, liet de toenmalige hoogleraar etnologie Gerard Rooijakkers (Eindhoven, 1962) in 2007 in ZL optekenen. Hij zag zichzelf als voorloper van een generatie etnologen die niet al te moralistisch doet over cultureel erfgoed. Hij bedacht de Culturele biografie van Maastricht, en de bv Limburg. Op zijn visitekaartje staat nog steeds ‘lid van de Raad voor Cultuur’ – wat hij niet meer is.

“D

at boek was een vervolg op het project

“I

Uchronia uit 2003, toen we met onze

n 2010 ben ik gestopt als hoogleraar en voor

werknemers drie weken de Amerikaanse woestijn

mezelf begonnen. Van het schrijven van

introkken om een symbool te bouwen voor de

het zoveelste artikel werd ik niet meer blij. Mijn

creatieve geest. Innovate or Die gaat over de waarden

boek met oud-bisschop Jan Bluyssen van Den

die we moeten volgen, willen we nog een bestaan

Bosch mocht ik niet op de lijst van de Koninklijke

op aarde hebben. Ik heb er net nog een lezing over

Academie voor Wetenschappen zetten omdat het

gegeven in Las Vegas. Uchronia heeft een krachtig

niet wetenschappelijk was. Daar moest ik erg om

gevoel opgeleverd dat groter is dan Jaga. Het gaat

lachen. Het zoveelste overbodige wetenschappelijk

over respect voor elkaar en onze aarde.

boek mag wel, een maatschappelijk boek niet.

Als ik ooit vertrek, gaat men dit bedrijf natuurlijk

Ik wist inmiddels dat je buiten die academische

doorlichten op zijn economische en mathematische

wereld concepten kunt bedenken die je ook zelf

efficiëntie. Nu zijn die in balans met de menselijke

kunt invoeren. Zoals de bv Limburg, die voortkwam

factor. Bij Jaga respecteren we de natuur, moedigen

uit de Culturele biografie, het verhaal van de

we de artistieke creativiteit aan en proberen we een

stad Maastricht en de provincie Limburg. Daar

brug te bouwen voor wie achter ons komt.

is, behalve de Canon van Limburg, alleen de cave

Het gaat niet enkel om de cijfers. De zin van het

experience in Valkenburg nog van over. Dat doen

leven is niet alleen verwerven, het is ook geven.

we voorlopig tot 2020. We deden het als bv Limburg

Je krijgt zoveel energie als je iets creëert. Probeer

helemaal niet slecht. Het was een sterk merk,

eens iets te maken; maak je eigen eten, maak je

we kregen veel aandacht en initieerden grote en

eigen kleren, maak een schilderijtje. Je gaat een stuk

laagdrempelige projecten, zoals de lichtspektakels

gelukkiger zijn.

op het Vrijthof. Totdat Maastricht en de provincie

We bedenken, ontwerpen en maken al onze

Limburg de geldkraan dichtdraaiden. Het ging

producten zelf. Dit is een creatief bedrijf, alles wordt gedeeld, niets wordt geclaimd. Pas op, dat gaat niet gemakkelijk, er zit ook wel wat ego in, maar zonder ego kom je er ook niet. Zonder ego zou de mens zijn opgevreten door de beren. Dit bedrijf

niet om de inhoud, het waren ideologische

‘Zonder ego zou de mens zijn opgevreten door de beren.’

dat.

Tegen het intrekken van de subsidie (320.000 per jaar) heb ik me zeer verweerd. Als je

is altijd in crisis. Er zijn altijd nieuwe producten,

cultuurbeleid wil voeren, moet je een lange

uitdagingen, wereldwijd. Er is nooit geld, het is

adem hebben. Maar na vier jaar gaat lichtvaardig

allemaal uitgegeven aan nieuwe ideeën. Andere ondernemers verklaren me voor zot. Die vinden dat ik reserves moet hebben. Als je teveel profit maakt,

14

afrekeningen. Er kwamen nieuwe colleges. Zo gaat

en met veel ressentiment het roer om, wat een organisch.

kapitaalvernietiging! Ik dacht dat Maastricht het

Onze politiekers zouden eerst drie jaar

fijn vond dat de bedenker van de Culturele biografie

betekent dat eigenlijk dat de mensen teveel betalen.

door moeten brengen in de woestijn

van de stad betrokken zou blijven bij het geheel. Dat

Wij werken altijd aan het super idealistische ding.

om zich bewust te worden van de aarde

bleek niks waard te zijn. Ik ben met pek en veren uit

Natuurlijk kost dat geld, we willen dat zuiver doen

waarop we leven, zodat ze een sterk

de stad verjaagd. Als banaliteit niet mijn vak was,

met zo min mogelijk afval en energie. Ze vinden

karakter krijgen voordat ze ons mogen

zou ik er cynisch van worden.

ons duur, maar onze producten zijn duurzaam en

vertegenwoordigen.”

Bij het Jaar van de Mijnen (2015) in Heerlen was het

•

zuiderlucht 3\2017

affairs

THEODORA GERAETS

Ze vragen of je gratis komt spelen Violiste Theodora Geraets (Bosch en Duin, 1961) was tien jaar geleden eerste concertmeester bij het Limburgs Symfonie Orkest. “Je moet altijd een beetje sterven om opnieuw geboren te worden”, zei ze toen. Een jaar later verliet ze het orkest om zich toe te leggen op kamermuziek. Ze is, nog steeds, docente aan het Conservatorium in Den Haag.

“M

ijn werkterrein is de wereld. Aan het Conservatorium in Den Haag heb ik een

hele grote klas zeer talentvolle leerlingen. Ze komen vanuit de hele wereld, Zuid-Korea, Spanje, Turkije, Polen en zeker ook uit Nederland. Met mijn pianotrio reis ik de wereld over. Met name in Brazilië worden we veel gevraagd. Laatst waren er 1500 kaarten verkocht en moesten we twee keer spelen omdat al die mensen niet in de zaal pasten.

Zuid-Amerikanen zijn in hun taal al muzikaal, onze Pools-Braziliaanse pianiste heeft er een enorm netwerk opgebouwd. Er zijn festivals, biënnales, concertserie, banken en sponsoren die dit financieren. Er komen musici vanuit de hele wereld.

Hoe anders is dat in Nederland, waar zo verschrikkelijk is gesnoeid in de cultuursubsidies. Ik speel veel in Duitsland, kijk eens wat daar gebeurt.

In Hamburg is net de nieuwe Elbphilharmonie geopend met drie concertzalen. De musici worden

‘Dit is geen cultuurbeleid, dit is evenementenbeleid. En ze komen ermee weg.’

beter betaald en de cultuurbudgetten gaan omhoog.

Het is een wonder hoeveel talent er nog is in Nederland. Om ze meer kansen te bieden, moedigen we ze aan na het Conservatorium naar Londen of Berlijn te verhuizen. Berlijn zindert van de muziek,

‘Talenten adviseren we om na hun studie naar het buitenland te gaan.’

in Nederland vragen ze je of je gratis wil komen spelen. We hebben het beste orkest van de wereld niet anders. Na 2015 werd het bestuurlijk afgevinkt: we gaan over tot IBA Parkstad.

hè, maar mensen hebben er geen idee van.

Een goede violist moet muzikaal zijn, de kunst

Ik mis mijn plek in het orkest niet. Als ik kamermuziek speel, kan ik mezelf

Zelfs een jaarlijkse Dag van de Mijnen

verstaan gezond te blijven en het publiek kunnen

maar ook de anderen veel beter horen.

zoals de gouverneur voorstelde, is er niet

entertainen. We moeten het publiek gelukkig

Ik heb ook meer tijd om jong talent te

gekomen. Dit is geen cultuurbeleid, maar

kunnen maken. Dat heeft André Rieu goed

begeleiden. Ik ben teveel onderweg om

evenementenbeleid. En ze komen ermee

begrepen. Maar het moet uit je binnenste komen. Ik

iets te zeggen over de Philharmonie Zuid-

weg. Als je dit in de Randstad flikt, zijn

heb Aziatische leerlingen die tijdens hun opleiding

Nederland. Met een enkeling heb ik nog

de rapen gaar. Daar heerst een andere

werden geslagen. Die gedrild werden om muziek te

wel contact. Ik denk dat er goed werk

bestuurscultuur. Ik ben antropoloog en ik

kopiëren. Een van mijn leerlingen zei: “Nu mag ik

wordt gedaan, maar vaak heb ik ze niet

zeg: bestuurscultuur is ook cultuur.”

eindelijk ook houden van de muziek die ik maak.”

•

gehoord.” •

15

affairs

zuiderlucht 3\2017

Wiel Kusters tussen lege schappen in Centre Céramique: “Wat wordt wegbezuinigd, wordt al snel elitair genoemd. Waardering voor kennis en vakmanschap sneeuwt onder.” foto Richard Stark

Maastricht doet

boeken

Alarm! De Maastrichtse stadsbibliotheek ruimt etages met boeken leeg om plaats te maken voor “culinair en cultureel amusement.” Oud-hoogleraar Wiel Kusters betreedt de barricaden, PAUL VAN DER STEEN hoort zijn klachten aan. “Een bibliotheek is een geestelijke krachtcentrale.”

M

isschien ging het al mis rond de eeuwwisseling, bij de bouw van Centre Céramique. Toen Maastricht niet langer genoeg had aan een

bibliotheek die alleen bibliotheek wilde zijn.

Wiel Kusters, dichter/schrijver en honorair hoogleraar algemene en Nederlandse letterkunde aan de Universiteit Maastricht, zag met lede ogen aan hoe het gebouw steeds minder een boekentempel werd waar lezen en de bijzondere collectie werden gevierd.

Zeker, hij begreep dat een deel van de aanpassingen onvermijdelijk was. Hij snapt dat een bibliotheek met zijn tijd mee moet gaan. Maar de laatste tijd ziet hij meer dan alleen aanpassingen. Hier is sprake van kaalslag. Vandaar dat hij in het geweer komt.

Gedeputeerde Ger Koopmans (cultuur) vindt dat de stadsbibliotheek te weinig waar voor zijn geld biedt en schrapt de provinciale bijdrage. Voor de gemeente Maastricht aanleiding om etages met

16

zuiderlucht 3\2017

in de ban boekenrekken leeg te ruimen, ze maken plaats voor

van Centre Céramique ook. We hebben het over

exposities en ‘activiteiten’. Ook in het depot dreigt

een verzameling boeken waaraan in de tijd van

veel te verdwijnen: mogelijk gaat de helft van de

de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden is

bibliotheekcollectie de deur uit.

begonnen. In een overwegend rooms-katholiek

“Een ander soort tijdsopvatting maakt opgang”,

deel van een land onder protestants bestuur. Dat

constateert Kusters. “De verbondenheid met het

zorgt voor iets heel eigens en oorspronkelijks ten

verleden verdwijnt, net als het echte vooruitkijken

opzichte van andere grote bibliotheken elders in

naar de toekomst. De continuïteit wordt niet meer

Nederland.”

beleefd. Het hier en nu telt. Tijd is geld.”

Kusters brengt het met enige aarzeling. Hij is bang

De bezorgdheid van Kusters is groot.

“Vergelijkingen met de vernietigingen in de Syrische

dat hij open deuren intrapt. Als het in zijn ogen zo

woestijnstad Palmyra door Islamitische Staat

vanzelfsprekende echter niet meer vanzelfsprekend

gaan te ver, maar het is wel zo dat beleidsmakers

is, moet dat maar. “Al die boeken worden dan al snel

onvoldoende beseffen dat ze eeuwenoude cultuur

gezien als ouwe meuk. Daar is aan de toekomst geen

dreigen te vernietigen, dat ze de continuïteit abrupt

behoefte meer aan, meent men, we hebben nieuwe

verbreken.”

dragers en technologieën. Daarbij wordt vergeten

Het zit hem ook in het managementdenken, dat

dat die dragers en technologieën snel verouderen,

een verbrokkeling van tijd in zich heeft. “Managers

omdat er steeds nieuwe dragers en technologieën

denken haast per definitie in korte termijnen.

komen. Dus je moet bronnen niet alleen nu

Ze worden ingehuurd om in drie tot vijf jaar

maar ook in de toekomst keer op keer opnieuw

iets te presteren, targets te halen. Vaak zijn het

ontsluiten. Wat nu een goedkopere oplossing

onaangename klussen.

lijkt, kan over een tijd weleens een kostbare

Keuzes worden teruggebracht tot louter financieel-

onderneming blijken. Terwijl boeken blijven. Doe je

economische kwesties. Wat wordt wegbezuinigd,

ze weg, dan krijg je ze nooit meer terug.”

wordt al snel elitair genoemd. Waardering voor

Wiel Kusters is geen geboren demonstrant.

Actievoeren zit niet in zijn aard, maar niks doen is

kennis en vakmanschap sneeuwt onder.”

Met weemoed denkt Kusters terug aan zijn

geen optie. Met gelijkgestemden als Jet van Aalst

jeugd toen hij in de parochiebibliotheek van

(Vereniging Literaire Activiteiten Maastricht),

Spekholzerheide zijn eerste boeken kon lenen.

Lucien Custers (Maatschappij der Nederlandse

Werelden gingen open. “Zelfs de gestencilde

Letterkunde), Hans Liebregts (Letterkundig

catalogus vond ik opwindend. Ik ruik de geur nog

Centrum Limburg) en Lou Spronck (Limburgs

steeds.”

Geschied- en Oudheidkundig Genootschap) zette

Kusters ziet een bibliotheek als een geestelijke

Kusters zijn handtekening onder een brandbrief.

krachtcentrale. “Toen ik bij de Universiteit

Ze wijzen gemeente, provincie, universiteit en

Maastricht begon te werken, hoorde ik

Limburgse erfgoedcentra op een in hun ogen

cultuurfilosofen voor het eerst praten over

culturele kaalslag. Een instituut wordt “omgetoverd

het toegroeien naar een post-humanistische

tot een paleis van culinair en cultureel amusement.

samenleving. Ik begreep toen nog niet precies wat

Wie momenteel het Centre Céramique bezoekt,

daarmee werd bedoeld. Nu helaas wel. Het idee

bekruipt hier en daar het gevoel dat er sprake is van

van verheffing is in diskrediet geraakt, waarheid

verhuizing en uitverkoop.”

en menselijke waardigheid tellen steeds minder.

Kusters wijst op het unieke karakter van de

Individuen worden ontmenselijkt met begrippen

Maastrichtse stadsbibliotheek. “Centre Céramique

als ‘gelukszoeker’ of ‘dobberneger’. Humanistische

is een gemeentelijke instelling, maar heeft met haar

waarden gelden als politiek correct of pathetisch.

boekencollectie ook een provinciale functie en

Gewoontes en zaken worden als ‘immaterieel

vertegenwoordigt zelfs landelijk waarde. Zoals je

erfgoed’ voorgedragen voor erfgoedlijsten. Dat wel.

in de Pietersberg door de mergelwinning de lagen

Zolang het allemaal maar niks kost.” ZL

van de tijd kunt zien, lukt dat met de collectie

affairs

Minder titels, meer lezers De gemeentelijke bijdrage aan Centre Céramique (gebouw en bibliotheek) is de laatste vijf jaar gedaald van 7,2 naar 6,7 miljoen euro per jaar.

Hoeveel de gemeente de komende jaren verder bezuinigt, was bij het ter perse gaan van dit nummer nog niet bekend. De provincie heeft haar jaarlijkse bijdrage van 220.000 euro voor Limburgensia alvast geschrapt.

De omvang van de bibliotheek (boeken, cd’s en dvd’s) in Centre Céramique is de afgelopen tien jaar bijna gehalveerd, van 284.624 naar 147.653 titels, aldus de gemeente Maastricht. Het aantal uitleningen daalde in die periode van 798.513 naar 535.843. Het ledental schommelt al jaren tussen de 25.000 en 30.000.

Vorig jaar hadden 27.573 mensen een abonnement.

Landelijk gezien groeit het aantal jongeren dat boeken leent. In 1999 waren 2 miljoen jongeren tot achttien jaar lid van een bibliotheek. In 2015 waren dat er 2,3 miljoen. Deze cijfers komen uit de Monitor Bibliotheekwet 2015 die minister Jet Bussemaker (OCW) naar de Tweede Kamer heeft gestuurd.

Hoewel het aantal volwassen leden is gedaald, kunnen de cijfers er volgens Bussemaker op wijzen “dat na jaren van terugloop nu consolidatie aan het ontstaan is.” Het aantal leden is voor het eerst stabiel: 3,8 miljoen in zowel 2014 als 2015. Het totaal aantal boekuitleningen stijgt weer, van 73 miljoen in 2014 naar 74 miljoen in 2015. De stabilisatie komt na jaren van dramatische dalingen.

Landelijk maken de jeugdleden nu bijna tweederde uit van het ledenbestand van openbare bibliotheken. In 2015 werden daardoor voor het eerst meer jeugdboeken dan boeken voor volwassenen uitgeleend: 38 miljoen tegen 36 miljoen keer. Ook werden vier miljoen e-books uitgeleend.

Intussen blijft het aantal bibliotheken afnemen, van 1.999 vestigingen in 2011 naar 770 in 2015.

•

17

Expo|C-mine, Genk (BE) 18.02.2017 – 28.05.2017 c-mine.be/eames

zuiderlucht 3\2017

pleased to meet you

Terug naar de tap V

Frank Boeijen

Hij had een uur tot zijn beschikking, en bleek dat volledig te kunnen vullen met nummers die een heel veld kon meezingen.>

orig jaar zomer kwam ik op een festival terecht met een ietwat lullige naam: Retropop. In Emmen. Het is met zo’n naam alsof de bands die er staan sowieso hun beste tijd hebben gehad, alsof het publiek dat erop afkomt iets zoekt dat grotendeels verloren is gegaan - in de hoop dat het nog meevalt.

Op het kleinste podium van de twee stond die dag Frank Boeijen, en ik was erg benieuwd hoe hij hier zou vallen. Frank Boeijen heeft al lang geleden, eigenlijk vrij snel na het afscheiden van zijn ‘groep’, de afslag naar het theater genomen. Zijn oeuvre leent zich daar beter voor dan voor zalen waar de bar open is en het volk met een glas bier in de hand half luisterend over het werk of de nieuwe keuken staat te ouwehoeren.

Naar Frank Boeijen moet je luísteren. Zijn liveband bestaat altijd uit geweldige muzikanten. Albums als De ballade van de dromedaris (1998), Heden (2001), Schaduw van de liefde (2003) en ook zijn laatste Land van belofte (2016): er staan prachtige nummers op, de teksten horen tot de beste in de Nederlandstalige popmuziek. De openingszin van dat laatste album luidt: “Je bent één van de mooiste slachtoffers die ik ooit heb gezien.” Meteen raak. Meteen spannend. Slachtoffer?

Waarvan? Volgens wie? En hoe moet je dit compliment taxeren: als dubieus, morbide of uitermate liefdevol?

Geen gevaar, zijn duet met Paskal Jakobsen uit 2002, had een hit moeten worden, net als Vertrouwen vier jaar eerder, en het nieuwe Waarom zijn we anders hier. Maar het bleven nummers die alleen de kopers en streamers van zijn albums ooit hebben gehoord. Het is het nadeel van een bestaan in het theatercircuit: je valt voor een deel uit het publieke leven. Je kunt jarenlang theaters vullen zonder dat het een mens buiten die theater opvalt. Zo bezien is het theater niet meer dan een zwart gat met een rood doek ervoor.

Tijdens dat festival had ik de plaatsvervangende zenuwen die je kunt hebben als een artiest die je hoog hebt zitten op een podium staat die je zelf als het verkeerde inschat.

Maar mijn zorgen bleken onterecht: ik had de flexibiliteit van Frank Boeijen onderschat.

Op Retropop speelde hij al zijn hits. Hier komt de storm, Welkom in Utopia, Zeg me dat het niet zo is, Zwart wit, Paradijs, Kronenburg Park: het hield maar niet op. Hij had een uur tot zijn beschikking, en bleek dat volledig te kunnen vullen met nummers die een heel veld kon meezingen.

Het waren veelal nummers die hij nauwelijks of niet meer speelt omdat hij niet wil teren op zijn oude hits. Een keuze die ik altijd heb toegejuicht: waarom teren op je verleden, als ook je heden zo goed is? Bovendien past Boeijens ingetogen, bijna verlegen presentatie meer bij het pluche dan bij de tap. Maar nu ik al die oude nummers weer eens hoorde, realiseerde ik me dat ik ze had gemist. Hij zelf ook, dacht ik te zien. Maar misschien ging hier gewoon de naam van de festival met me aan de haal.

LEON VERDONSCHOT Frank Boeijen speelt 4 maart in Muziekgebouw Frits Philips in Eindhoven.

19

books

zuiderlucht 3\2017

De tikkende klok van Sultan 20

zuiderlucht 3\2017

books

Eind 2014 pleegde de Maastrichtse tiener Sultan Berzel een zelfmoord­aanslag in Bagdad. Zeker 23 mensen kwamen om het leven.

In het boek Sultan en de lokroep van de jihad reconstrueren Johan van de Beek en Claire van Dyck zijn leven. FONS GERAETS vraagt ze naar hun bevindingen. “Dit is Nederland 2017. Tragisch, hè.”

O

p 12 november 2014 blaast een

geschiedenis. “En de meest onbekende”, voegt

Van Dyck: “Zo wordt hij ook ontvangen door zijn

zelfmoordterrorist zich op bij

Johan van de Beek eraan toe. “Dat komt omdat hij,

directe omgeving, en in de moskee. Ze reageren

een politiepost in Bagdad. Zijn

in tegenstelling tot Karst T. en Tristan van der V.,

hoopvol op deze jongeman: hier is iemand die

bomvest, gevuld met poeder uit

zijn aanslagen in een ver buitenland heeft gepleegd.

uiterst toegewijd is en zich grondig wil verdiepen in

luchtafweergeschutgranaten, doodt tientallen

Bizar. Alsof Iraakse doden minder waard zijn. Dit

het geloof.”

agenten. De dader is de 19-jarige Sultan Berzel

boek is een poging om het leven van deze jongen

Van de Beek: “Een gezamenlijk kenmerk van de vier

uit Maastricht. Dat jaar reizen nog drie andere

aan de vergetelheid te ontrukken.”

Maastrichtse Syriëgangers is dat ze nooit hebben geleerd om zaken kritisch tegen het licht te houden.

Maastrichtse jongeren af naar Islamitische Staat: Aïcha, Milana en Rezan. Maar de enige

Is het honderd procent zeker dat Sultan dood is?

Als op YouTube wordt beweerd dat je in een rat

echte shaheed (martelaar) is Sultan, “frêle,

Van Dyck: “Volgens de autoriteiten is zijn dood

verandert als je tegen de koran aantrapt, geloven ze

jong en onschuld uitstralend”, afkomstig uit de

niet boven alle twijfel verheven. Alle scenario’s

dat. Ze zijn geen vragenstellers. Als je op zoek bent

arbeidersbuurt Wittevrouwenveld, die zich in het

worden opengehouden. Als iemands hoofd of romp

naar zekerheden – of troost – kan geloof houvast

kalifaat Abu Abdullah al-Hollandi noemt.

wordt gevonden, weet je zeker dat die persoon

bieden.”

er niet meer is. Maar de brandweer heeft het al-

Sultan Berzel studeerde toerisme aan het ROC

De onderzoeksjournalisten Johan van de Beek

Nisour-plein, waar de aanslag plaatsvond, meteen

Leeuwenborgh in Maastricht. Een verlegen en

en Claire van Dyck schreven in De Limburger

schoongespoten. Alleen een stuk van Sultans

vooral ondoorgrondelijk buitenbeentje dat in een

over de aanslag en ontrafelden vervolgens de

onderbeen is gevonden. Hoe onaannemelijk ook:

hoekje zijn bidmatje uitrolt, boven ieder proefwerk

voorgeschiedenis. In het vorige maand verschenen

men moet er rekening mee houden dat hij nog leeft.

een zin uit de koran noteert en vrouwelijke

boek Sultan en de lokroep van de jihad reconstrueren

Er is weliswaar een dna-match, maar dna-materiaal

docenten weigert een hand te geven. In oktober

ze niet alleen Sultans onderwerping aan het

kan ook door bedrog op de plek des onheils

2013 gaat hij door het lint als hij met zijn klas in Den

jihadisme, maar ook die van de andere drie. Wat

terechtkomen.”

Haag een expositie bezoekt waar foto’s te zien zijn van kunstenares Sooreh Hera: twee homoseksuelen

bezielde het viertal om in de bloei van hun leven te kiezen voor de radicale islam en de heilstaat van IS? Geëxalteerde vroomheid, wanhoop over de eigen mislukking, wraak, doodsdrift?

Twee jaar onderzoeksjournalistiek ten spijt biedt het boek geen eenduidig antwoord: “Hoe hard er ook wordt gezocht, de zelfmoordterrorist blijft ongrijpbaar”, concluderen Van de Beek en Van Dyck

‘Ze zijn geen vragenstellers.

Als je op zoek bent naar zekerheden – of troost – kan geloof houvast bieden.’

met maskers die de profeet Mohammed en zijn schoonzoon voorstellen. Sultan ontsteekt in woede over deze blasfemie en maakt amok. Hij wordt door de school voor drie maanden geschorst. Gedurende die periode leeft hij als een heremiet. Hij sluit zich op in zijn kamer en slaat de tijd stuk met bidden, koranstudie en internetten. De vraag dringt zich op hoe funest die uitzonderlijke lange schorsing is

die er in dit onberispelijke, bij vlagen meeslepend

geweest.

en ongehoord treurige boek wel in slagen vele

Van Dyck: “Sultan heeft zijn geheimen

puzzelstukjes op tafel leggen.

Sultan Berzel raakt op zijn zestiende in de ban van

Zo wordt Irak “een ongemarkeerd graf van

de islam. Waarom wordt hij zo streng gelovig?

meegenomen in het graf, het blijft een kwestie van

onbekende afmetingen” genoemd, omdat de

Van de Beek: “Hij past niet in het stereotiepe beeld

interpreteren. Het is onmiskenbaar dat de schorsing

autoriteiten het aantal terreurslachtoffers met

van de overlast veroorzakende, criminele, macho

van invloed is geweest, maar in welke mate?

opzet laaghouden. “Bij de aanslag van Sultan

Marokkaan. Hij is klein en iel, fysiek niet in staat om

Er ging al iets aan vooraf. Dat incident heeft de

noemt minister Koenders het officiële dodental

mee te doen met kickboksen en straatvoetbal. Hij

leerkrachten trouwens verbaasd: een timide jongen

van 23”, zegt Claire van Dyck. “Het werkelijke aantal

heeft niets waardoor hij bijzonder is. Totdat hij zich

begint opeens uit te flippen. Dat komt ergens

ligt mogelijk drie keer zo hoog.” Hoe dan ook,

gaat verdiepen in het geloof. Dan krijgt hij bij zijn

vandaan.”

volgens het Openbaar Ministerie is Sultan Berzel de

leeftijdsgenoten aanzien omdat hij koranverzen uit

grootste moordenaar uit de moderne vaderlandse

zijn hoofd kan reciteren. Let wel: in het Arabisch.”

Sultan slaagt er niet in om zijn leerachterstand weg te werken en moet doubleren. Na de

>>

21

gesubsidieerd door de Provincie Limburg

zuiderlucht 3\2017

books

Johan van de Beek en Claire van Dyck.

“Niet alleen de school, ook de ouders, vrienden, kennissen, de moskee, iederéén heeft de instinctieve reflex om te zwijgen.” foto Rob Oostwegel

zomervakantie keert hij niet meer naar school terug. In september 2014 vertrekt hij naar Syrië, om drie maanden later zijn dodelijke daad te plegen.

Leeuwenborgh, de school waar Sultan zat, weigert nog steeds elk commentaar. Johan van de Beek vindt dat betreurenswaardig. “De ironie is: een school draait om kennisoverdracht.

Men had hier lering uit kunnen trekken. Om reputatieschade te voorkomen is besloten om de luiken te sluiten. Een gemiste kans. Trouwens niet alleen de school, ook de ouders, vrienden, kennissen, de moskee, iederéén heeft de instinctieve reflex om te zwijgen. Als er al over hem wordt gesproken, is het op fluistertoon.”

Van Dyck: “Een muur van stilte. Alsof er besmettings­gevaar is. Mogelijk ook omdat je dan moet erkennen dat je niet in staat bent geweest om in te grijpen. En onderschat hsoema niet, de schaamte.”

‘De ironie is: een school draait om kennisoverdracht.

Men had hier lering uit kunnen trekken, maar uit angst voor reputatieschade gaan de luiken dicht.’

Waarom nam hij het besluit om als ‘martelaar’ naar Syrië af te reizen?

Van de Beek: “Ik weet niet of Sultan is

sterken gaan richting slagveld, de zwakkeren

ongelovigen bevriend moeten raken. Kinderen van

vertrokken in het volle besef: ik word

worden ingezet voor zelfmoordacties. Daarna

vijf mogen niet op ballet omdat er muziek wordt

zelfmoordterrorist. Hij wilde wel de beste

begint het proces van psychologische indoctrinatie

gedraaid, en muziek is haram, verboden volgens

moslim worden. In de Maastrichtse El

en hersenspoeling. “We hebben aanwijzingen dat hij

islamitisch voorschrift. Dat leidt tot een parallelle

Fathmoskee ging hij met een ouder en wijzer

in het kamp als eerste zijn hand opstak toen werd

samenleving.”

persoon in discussie over de definitie van jihad.

gevraagd wie er shaheed, martelaar, wil worden”,

Van de Beek: “Dit is Nederland 2017. Tragisch, hè?”

Dat duidt erop dat hij in een gedachtenstroom

zegt Johan van de Beek.

zat waar men in de moskee ook bezorgd over was. Urenlang is op hem ingepraat: ‘Jouw jihad betekent dat je goed bent voor je ouders, je

O

Uit angst voor agressie en bedreigingen is er van binnenuit geen enkele animo om de ‘haram-

ff the record voeren Van de Beek en Van

schreeuwers’ van repliek te dienen. “Moslims

Dyck talrijke gesprekken met mensen uit

krijgen door jongere geloofsgenoten het stempel

de moslimgemeenschap. Hun allergrootste zorg

moslim-light opgeplakt. Te worden uitgemaakt

googelen op Syrië en Irak.’ Het had geen

is het oprukkende salafisme onder de jeugd,

voor een halve afvallige ervaren zij als hoogst

effect, hij was al in een denksfeer die tegen het

dat een sluipend gif wordt genoemd; de Franse

bedreigend. Tegengeluid wordt gesmoord door

salafisme aanschurkt. Later komt hij ook in die

islamdeskundige Gilles Kepel spreekt van ‘la

angst. Het gevaar is dat het radicale discours

kringen terecht.”

revanche de Dieu’. De auteurs dringen aan op

terrein wint.” Van de Beek vertelt dat het de

ingrijpen van de overheid. “Want anders is

opsporingsdiensten zorgen baart dat veel radicale

Maar salafisme leidt toch niet automatisch tot

het te laat.” Volgens Van de Beek discussiëren

moslims niet meer op Facebook zitten, maar

terrorisme?

Marokkaanse jongeren op salafistische websites

ondergronds zijn gegaan. “Ze zijn online, maar op

Van de Beek: “Nee, maar salafisten staan met

uitgebreid over de exacte lengte van de broekspijp.

sites waar jij en ik ze niet kunnen vinden en waar

de rug naar de samenleving, hebben niks op

“De enkel mag niet bedekt zijn, anders word je op

hardcore de jihad wordt gepropageerd.”

met democratie en rechtsstaat. Die willen hun

de Dag des Oordeels door Allah gestraft.”

studie afrondt en een baan krijgt. En niet:

geloof op de meest zuivere manier belijden.

Beide auteurs plaatsen vraagtekens bij de

In Duitsland is salafisme, door aanhangers omschreven als ‘die wahre Religion’, verboden.

Als dan zo’n jongen met grandioze plannen in

opvoeding. Van de Beek: “Wat vertellen ouders

België zit de salafistische beweging ook achter de

die kringen terechtkomt, is er van dempende

over ongelovigen? Dat moslims beter zijn dan

vodden. Van de Beek: “Onze zuiderburen doen aan

werking geen sprake. Daar komt bij: in dezelfde

koeffar, ongelovigen? Als je met dat idee bent

onkruid wieden: lokaaltjes worden gesloten wegens

week dat Sultan op school te horen krijgt dat hij

grootgebracht, wordt het moeilijk om in je latere

de slechte brandveiligheid. Men laat salafisten

niet overgaat, wordt het kalifaat uitgeroepen. En

leven voorstander te zijn van democratie en gelijke

weten: we houden jullie in de gaten. Een imam

zegt de kalief dat het de heilige plicht is van elke

rechten voor iedereen.” Van Dyck: “Het salafisme

zei tegen ons: ‘Hadden we in Nederland maar wat

moslim om te komen.”

propageert een terugkeer naar de ware islam,

minder godsdienstvrijheid. Dan konden we de

de tijd van de profeet. Vergroot tegenstellingen.

giftige plant met al haar ondergrondse vertakkingen

Wij tegen zij. Jongeren leren dat ze niet met

uittrekken’.” ZL

In het trainingskamp van Islamitische Staat worden de nieuwe rekruten gesorteerd: de

23

zuiderlucht 3\2017

Gerhard Richter, Flugzeug II (1966). Zeefdruk op halfkarton, 51,6 x 80,7 cm.

Courtesy Olbricht Collection © Gerhard Richter, 2017

24

zuiderlucht 3\2017

Misdruk

V

an de kunstenaar Gerhard Richter (Dresden, 1932) wordt altijd gezegd dat hij, net als zijn generatiegenoot Sigmar Polke, op zoek is naar de geobjectiveerde werkelijkheid. Die fascinatie is te billijken. Richter en Polke waren beiden oorlogskinderen die na 1945 werden ondergedompeld in een uitermate subjectieve werkelijkheid. Met hun kunst probeerden ze daarvan los te komen.

Tenminste, dat vermoed ik.

De geobjectiveerde werkelijkheid is een lastig begrip als je op de middelbare school hebt geleerd dat kunst, naar de dichter Willem Kloos, “de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie” is.

Oké, niet álle kunst, en ook verder klopt er niet zo veel van. Kunst is veel meer, gelukkig - maar het blijft wel hangen, zo’n motto.

Richter zat op de middelbare school in Dresden, dat in 1945 werd platgebombardeerd door geallieerde bommenwerpers.

In die verdoofde stad kreeg hij literatuuronderwijs - en dat ging vast niet over de poëzie van Kloos.

Vanaf zijn start als kunstenaar, begin jaren zestig, speelt fotografie een belangrijke rol in Richters werk.

Begrijpelijk, rondom fotografie hangt – nog steeds, zie het jaarlijkse circus rondom World Press Photo - een zweem van objectiviteit.

Flauwekul natuurlijk, vandaar dat foto’s bij Richter nooit zomaar foto’s zijn. Ze zijn bewerkt, gemanipuleerd, beschilderd, noem maar op. Flugzeug II lijkt op het eerste oog een beroerd

afgedrukte foto met vreemde, fletse kleuren. Als het werk niet in een museum hing, zou je denken dat het een misdruk was.

Flugzeug II maakt deel uit van een reeks, er zijn meer afdrukken, met andere kleuren. Je ziet drie straaljagers, details zijn door de slechte druk weggemoffeld. Welke versie je ook voor je neus krijgt, veel meer laat het beeld niet los. Richters kunst is conceptueel; deze herhaling is een essentieel onderdeel van het werk. Reproductie was in de jaren zestig een teken van de tijd, het lied van het Duitse Wirtschaftswunder werd gezongen op het dreunende ritme van de massa-industrie.

De trilling van die industrie is in Flugzeug II voelbaar. Wellicht zit er ook een verwijzing in naar het debat dat in dit tijd werd gevoerd over de herbewapening van de Bondsrepubliek.

Richter is niet de enige die meerdere prints maakt van hetzelfde beeld – denk aan generatiegenoot Andy Warhol. Het waren de jaren van de flower power, het verzet tegen het establishment en – achteraf belangrijker - de onstuitbare opmars van de massacommunicatie.

Het tijdperk van de eindeloze reproductie was nu echt aangebroken. Begrippen als ‘uniek’ en ‘authentiek’ konden voorgoed de prullenbak in. Het is een raadsel dat er nog steeds mensen zijn die deze woorden in de mond nemen. Ze hebben vast op de verkeerde school gezeten. (WS)

Gerhard Richter - The Editions. Van 7 april t/m 30 juli in Folkwang Museum in Essen. museum-folkwang.de

25

eerste editie van een eigenwijs festival rond alle facetten van de piano

PIANO DAY(S)

PIANO DAY(S)

WO 29 MRT T/M ZO 02 APR 17 F

ILLUMININE + SOPHIE HUTCHINGS,

E

S

T

I

V

A

L

KARL VAN WELDEN, CHRISTIAN RIZZO, FAURÉ QUARTETT,

LAMBERT + FEDERICO ALBANESE + MURCOF x VANESSA WAGNER, PHILIPPE THURIOT, JAN BRAM DE LOOZE,

MICHIELS & INGE SPINETTE, JULIEN LIBEER & OXALYS ...

CONCERTEN

PODIUM

ZO 05 MRT 2017

ST. GEORGE QUINTET British legends WO 15 MRT 2017

NORDMANN’S DAUGHTER OF HORROR Nordmann plays dementia

DO 23 MRT 2017

GISELA JOÃO

DI 07 MRT 2017

GANDINI JUGGLING

VR 24 MRT 2017

4x4 - Ephemeral architectures

VLAAMS RADIO KOOR & SOLISTEN BRUSSELS PHILHARMONIC O.L.V. HERVÉ NIQUET

DI 14 MRT 2017

TONEELHUIS/OLYMPIQUE DRAMATIQUE

Requiem van Fauré

Risjaar Drei

VR 24 & ZA 25 MRT 2017

REINOUD VAN MECHELEN Erbarme dich - prelude op de passie

Gandini Juggling

Gisela Joao © Estelle Valente

DI 28 MRT 2017

het nieuwstedelijk Groupe Diane

cultuurcentrum hasselt

ONTDEK HET VOLLEDIGE PROGRAMMA OP WWW.CCHA.BE

zuiderlucht 3\2017

books

Monotype van Toussaint Essers in De Percessie van Sjerpenheuvel, het 2000 versregels tellende gedicht van Theodoor Weustenraad in de uitgave van 1994.

Uit het vergeetboek Voor het stof erover neerdaalt, houdt CYRILLE OFFERMANS

in vijf afleveringen de eind vorig jaar verschenen Geschiedenis van de literatuur in Limburg tegen het licht.

“Veel Limburgse burgers spraken niet eens behoorlijk Nederlands, laat staan Frans.”

hoeft het ook niet mooier te maken dan het is. Hun polyglotte status is des te onwaarschijnlijker in het licht van het hoge percentage analfabeten in deze provincie, zelfs in 1870 nog tegen de dertig procent, waarmee Limburg met Brabant landelijk koploper was.

Die gegevens mis ik in het hele boek, ook in het overigens voortreffelijke stuk van Lou Spronck over de negentiende eeuw. Maar hij geeft wel een realistisch beeld van de taalsituatie. “Een goede mondelinge beheersing van het Nederlands was voor het overgrote deel van de Limburgers, van hoog tot laag, een onhaalbare zaak.” Zelfs Frans Erens, met Emile Seipgens en zijn troetelauteur Theodoor Weustenraad de enige die

Daarna betreden we met de co-auteurs Herman

boven de grauwe middelmaat uitkwam, sprak

van Horen en Hannie van Horen-Verhoosel de

het slecht, eenvoudigweg omdat – aldus Erens

‘Duistere eeuwen’ van 1500 tot 1793, al doet het

zelf – “niemand er toen in onze streek aan dacht

geleerdenechtpaar nog een manmoedige poging de

Hollands te spreken.” Sproncks verzuchting dat de

spanning er een beetje in te houden door die titel

hele eeuw “een tekort aan bevlogenheid” laat zien,

van een vraagteken te voorzien. Zij hebben, ik kan

pleit voor zijn onvooringenomenheid, een effectieve

niet anders zeggen, uiterst degelijk pionierswerk

aanbeveling om me in al die vergeten zangers van

verricht. Dat hun gedetailleerde verslag daarvan,

het Limburgse lied te verdiepen is het niet.

gezien het bescheiden niveau van wat ze aan de

Was het in de eeuwen daarvoor anders? Ja, in de

oppervlakte brengen, misschien “wat krapper

dertiende eeuw, toen Limburg nog lang niet bestond

bemeten had mogen worden”, moet ik helaas

maar in de driehoek Luik-Maastricht-Aken de

volmondig bevestigen. Het is maar te hopen dat zij

Maaslandse cultuur tot bloei kwam, toen natuurlijk

zelf enig plezier hebben beleefd aan hun zoektocht,

wel. ‘We’ hadden toen immers Heinric de von Veldeke

want dat er ook lezers zijn die rooie oortjes krijgen

e opmerkelijkste zin uit de inleiding van

was geboren, zoals deze flexibele, vloeiend Frans,

van een of andere chronologische appendix bij de

Geschiedenis van de literatuur in Limburg

Duits en Latijn sprekende grensganger volgens Frits

kerkgeschiedenis van Gelre of het schooltoneel dat

is wat mij betreft die waarin beweerd

van Oostrom in de oeroude brokstukken van zijn

aan de diverse Latijnse scholen van franciscanen,

wordt dat “veel Limburgse burgers” in

Sente Servas het meest authentiek wordt vermeld.

dominicanen en kruisheren werd gespeeld, mag

D

de negentiende eeuw maar liefst drie talen spraken: Nederlands, Frans en dialect.

Voor Veldeke is uiteraard een ereplaats in het door Ludo Jongen geschreven openingshoofdstuk, ‘Van het begin tot 1500’. Dit deel bestaat vooral uit

Daar geloof ik niks van, tenzij onder “veel Limburgse

verbindende teksten tussen grote lappen tekst

burgers” de kleine maatschappelijke bovenlaag

in twee talen, het (rijmende) Middelnederlands

in Maastricht uit de korte periode van Franse

gevolgd door een hertaling in droog eigentijds

inlijving (1795-1814) wordt bedoeld. “Veel Limburgse

proza. Daarbij is Jongen nogal eens omslachtig

burgers” spraken niet eens behoorlijk Nederlands,

(“Heden ten dage kan een ieder…”) en niet vies van

laat staan Frans; zonder moeite spraken ze alleen

anachronismen, bijvoorbeeld als hij van het wereld

hun moedertaal, het plaatselijke dialect. Daar

verzakende Nederrijns moraalboek opmerkt dat het

hoeft niemand zich voor te schamen, maar je

een antifeministische sfeer ademt.

ernstig worden betwijfeld.

Op naar de derde ronde. ZL Zie ook ZL Podium pagina 11.

Dit is de tweede aflevering in een reeks van vijf die tot de zomer verschijnt in ZL.

27

culture

zuiderlucht 3\2017

een moderne Bildung

Still uit de documentaire De kinderen van Juf Kiet van Peter en Petra Lataster Š Lataster Films 2016

28

zuiderlucht 3\2017

culture

Hoe kan het dat we met de alternatieve feiten en de 'newspeak' van Trump en trawanten toch nog terecht zijn gekomen in de wereld van 1984. CYRILLE OFFERMANS wekt de idealen van de klassieke Bildung tot leven en komt uit bij de kinderen van vluchtelingen in een Brabantse plattelandsschool. “Dat zijn de werkelijke alternatieve feiten.”

D

onald Trump zit achter

aangemerkt. Ook geeft hij nieuw

vandaag de dag vrijwel de hele westerse

een enorme kale tafel, zijn

leven aan de legendarische woorden

wereld verscheurt, Amerika nog

bureau blijkbaar, staat dan

“History is bunk” uit 1916 van zijn

diepgaander dan Noordwest-Europa.

resoluut op, beent naar

landgenoot Henry Ford, net als hij een

Zoveel is zeker: een samenleving die

een raam, werpt een blik naar buiten

vreemdelingenhater van het zuiverste

de oude Bildungs-idealen breed en

en bromt: mooi weer, zie je nu wel,

water.

overtuigend had uitgedragen, generatie

allemaal flauwekul, die verhalen over

Zo verwonderlijk kan dat voor ons

na generatie, had het niet zo ver laten

een klimaatcrisis. Het is fake news van

trouwens niet zijn, want wie zal

komen. In die samenleving zou het idee

mensen die geen verstand hebben van

ontkennen dat het evangelie van Ford,

dat we van de geschiedenis niets meer

business. Dat hij daar wel verstand van

inclusief zijn ideeën over efficiency en

kunnen leren, sterker: dat tradities

heeft, bewijst de gouden toren waar hij

massaproductie (waar in Hitlers Mein

alleen maar een barrière vormen voor

in resideert en al die andere torens waar

Kampf al de loftrompet over wordt

meer voorspoed en geluk, een waanidee

hij op uitkijkt.

gestoken), zich ook in de hoofden

zijn gevonden. Niemand zou op de

van onze onderwijsministers en

absurde gedachte zijn gekomen om

Sindsdien weten we hoe het zit:

spraakmakende hervormers al enige tijd

vooruitgang primair te beschrijven

inlichtingen­diensten zijn nazi’s,

heeft breed gemaakt?

als afgeleide van het besteedbaar

journalisten zijn het leugenachtigste

“History is more or less bunk. It’s

inkomen, eenduidig zichtbaar gemaakt

en onbetrouwbaarste volk dat bestaat.

tradition. We don’t want tradition.

Alternatieve feiten zijn de ‘feiten’ die

We want to live in the present”, zei

het onfeilbare goedkeuringsstempel

Ford honderd jaar geleden. En the

leert dat er tot voor kort in ons land

van het Witte Huis dragen. De hoogste

present, de dag van vandaag, vraagt om

anders werd gedacht over onderwijs

opkomstcijfers tijdens een inauguratie

realiteitszin. Weg dus, liever vandaag

en algemene ontwikkeling. In de eerste

van een president ooit waren die bij

dan morgen, met alle overbodige franje,

decennia na de oorlog, een periode

Trump, aanzienlijk hoger dan die bij

weg met dat gezever over Bildung,

van ongekende welvaartsgroei, was het

Obama’s inauguratie. Bij die massale

weg met al die belegen en overbodige

onderwijs juist gericht op die algemene

toejuichingen van het Amerikaanse volk

kennis. Carrière maken, ja overleven is

vorming. Eind jaren zestig, toen het

verbleken ook de beelden die CNN heeft

alleen mogelijk voor wie zich richt naar

bedrijfsleven steeds meer infiltreerde

geproduceerd van de Women’s March on

de wetten van de markt en de lopende

in het tertiair onderwijs, gooiden de

Washington.

band.

stoutmoedigsten onder de jongeren de

Beelden die het tegendeel bewijzen?

in een telkens duurdere auto.

Een blik op de recente geschiedenis

Er is veel gespeculeerd over de vraag of

kont tegen de krib en eisten zelfs de

Trump voorkomen had kunnen worden.

verbeelding aan de macht. Daarmee

Niet ten onrechte zoekt vrijwel iedereen

werd het taboe op utopisch denken,

burger als geen president voor hem de

het in de onverschilligheid van zijn

ver voorbij de eenzijdige gerichtheid

‘newspeak’ uit George Orwells 1984 en

tegenstanders voor de feiten oude stijl,

op materieel bezit, met kracht

moeten we vrezen dat zijn fake news

die toch bekend hadden kunnen zijn.

van argumenten en experimentele

binnenkort als thoughtcrime wordt

Het belangrijkste feit: de polarisatie die

tegenpraktijken doorbroken.

Leugens, niets dan leugens.

Daarmee actualiseert Amerika’s eerste

>>

29

Still uit de documentaire De kinderen van Juf Kiet van Peter en Petra Lataster © Lataster Films 2016

Van de grote geesten van de Bildung leren we dat verrijkende ervaringen ondenkbaar zijn zonder een actieve confrontatie met het vreemde en het onbekende.

Tegelijkertijd modelleerde het de

respectievelijk de cultuur; derhalve

leerling – en indirect de burger – om tot

dient zijn unieke, ware ‘zelf’ gekoesterd

consument: voortaan hoefde hij alleen

en beschermd te worden, allereerst in

nog maar te kiezen tussen a, b, c of d

de opvoeding, later in de samenleving.

of zijn mening te geven, en om hem

Zoveel is er dus sinds Rousseau niet

geen minderwaardigheidscomplex te

veranderd: zoals deze verheerlijker

bezorgen gold in de nieuwe pedagogie

van de authentieke volksziel alle

de stelregel dat alle meningen

onvrede verklaarde door bestraffend

a de eerste serieuze economische

evenveel waard waren, zoals buiten de

te wijzen naar ‘de’ cultuur, zo doet het

crisis, de oliecrisis van 1973,

onderwijsinstellingen voor alle culturen,

heterogene leger van gekwetsten en

en vooral na de instorting van het

alle levenswijzen, alle gewoonten, alle

beledigden van nu dat door Den Haag,

communistische imperium in 1990,

voorkeuren gold.

Europa of Washington, samengevat

N

was het daarmee weer gedaan.

Dat Jean-Jacques Rousseau in

in “de elite”, overal de schuld van

Voortaan richtte de verbeelding zich

die transformatie nog een direct

te geven. En al is dat niet helemáál

naar het ideaal van de ongebreidelde

aanwijsbare rol heeft gespeeld zou ik

onjuist, doorgaans is het wel gebaseerd

consumptie. Het onderwijs leverde

niet durven beweren, maar intussen

op hetzelfde mythische geloof in het

daaraan een niet te onderschatten

vierde zijn romantische mensbeeld

onvervreemdbaar eigene van volk en

bijdrage. Het voltrok een miraculeuze

in het onderwijs en daarbuiten wel

vaderland dat, opgehitst, georganiseerd

ont-disciplinering, enerzijds door alle

degelijk triomfen: “De mens wordt vrij

en tot politieke macht geworden, het

aan taal gekoppelde en aan geschiedenis

geboren, toch ligt hij overal in ketens”,

wraaklustige potentieel heeft geleverd

of traditie herinnerende vakken te

aldus de fatale openingszin van Het

voor de catastrofale oorlogen van de

ontmantelen, anderzijds door de

maatschappelijk verdrag (1762). In het

twintigste eeuw op Europese bodem.

daaraan gelieerde (op zelfdiscipline,

diepst van zijn wezen is hij goed, de

Dezelfde bodem waar de eeuwen

zelfverbetering en dus op oefenen

mens, voor zover hij dat nu niet meer

daarvoor nog de vruchtbaarste ideeën

gerichte) werkvormen als achterhaald te

is, komt dat door de corrumperende

over Verlichting, universalisme en

verklaren.

invloed van de maatschappij,

vooruitgang vandaan kwamen.

zuiderlucht 3\2017

H

et is, kortom, de hoogste tijd weer aansluiting te zoeken bij die

verdrongen tradities en voluit te pleiten voor wat ooit Bildung heette. Dat begrip leidt ons naar het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw,

culture

We kunnen ons ingraven in onze meest authentieke identiteit, maar die is even vals en leeg als het op de bange Nederlander gerichte verkiezingslamento van premier Rutte.

een tijd waarin Europese, avontuurlijk ingestelde onderzoekers de ramen van hun studeervertrekken wijd opengooiden en de wereld introkken, niet om die in het spoor van de vroege ontdekkingsreizigers te veroveren en te koloniseren, ook niet om Rousseau’s nobele wilde mee naar huis te nemen

Na terugkomst uit Zuid-Amerika

en op kermissen tentoon te stellen

heeft Humboldt de rest van zijn leven

– dat gebeurde ook – maar om de

én de rest van zijn complete, niet

natuur in haar ongekende rijkdom en veelsoortigheid te ontdekken. Een

D

at kan alleen lukken met de nodige

Petra Lataster maakten van haar klasje

moed, inspanning en discipline,

met op het Brabantse platteland verzeild

eigenschappen die vaak een sluimerend

geraakte vluchtelingkinderen uit Syrië

geringe familievermogen besteed aan

bestaan leiden – tot ze worden

en Pakistan. Daarvan kunnen we tegelijk

de uitwerking van zijn vondsten, in

opgeroepen door alles ondermijnende

leren dat inspanning en discipline, die

groot deel van de Westerse superioriteit

Parijs, in samenwerking met talloze

crises. Een paar cruciale voorbeelden:

hier doorgaans worden geassocieerd

op technisch, wetenschappelijk,

specialisten, en daarover verslag

de catastrofale pestepidemie in

met domme gehoorzaamheid,

organisatorisch en militair gebied vindt

gedaan in drieëntwintig delen Voyage

de veertiende eeuw, die de aanzet

niet haaks staan op de lust van het

hier zijn oorsprong.

de Humboldt et Bonpland (1805-1834).

vormde tot de antropocentrische

kennen en het kunnen maar er juist

Daniel Kehlmann schreef over die reis

revolutie van de Renaissance; of de

onverbrekelijk mee zijn verbonden.

een rijke Pruisische aristocraat maar

zijn beste roman: Het meten van de wereld

godsdienstoorlogen van de zestiende

De trotse gezichten van de Nederlands

niettemin enthousiast ooggetuige

(2005). De Britse Andrea Wulf doet in

tot de achttiende eeuw, die de

lezende en schrijvende kinderen leveren

van de Franse revolutie, bepleitte een

De uitvinding van de natuur (2016) een

verdraagzaamheids- en vrijheidsparolen

daarvan het overtuigende bewijs.

algemene vorming, onafhankelijk en

intrigerende poging de actuele betekenis

voor de Verlichting leverden. Het is

zonder overheidsbemoeienis. Daarin

van Humboldts oeuvre voor onze kennis

evident dat we op zijn laatst sinds 2001

les van deze inspirerende beelden:

zou het niet alleen om kennis moeten

van de planeet, in het bijzonder van

opnieuw zo’n crisisperiode op het

tijdens het leerproces zien we het

gaan, en zeker niet om kennis gericht

de complexe en kwetsbare samenhang

breukvlak van twee tijdperken beleven.

zelfvertrouwen van de aandoenlijke,

op direct economisch nut, maar ook en

van alle biologische verschijnselen en

vooral om de ontwikkeling van moreel

ecologische systemen uit de doeken te

voorafgaande is dat de huidige ons

kinderen zozeer groeien dat ze

en esthetisch besef en een kritisch

doen; het lijkt niet overdreven in hem

op diverse fronten tegelijk bedreigt.

geleidelijk aan immuun worden voor

oordeelvermogen. In 1809 stichtte hij

een voorvader te zien van de eigentijdse

Daar kunnen we op twee manieren

de verleidingen van het pesten, de

met het oog daarop het gymnasium,

natuur- en milieubeweging.

op reageren. We kunnen ons ingraven

wraaklust en de vlucht in het isolement.

in onze meest authentieke identiteit,

Dat zijn werkelijk alternatieve feiten, de

alleen al omdat ze duidelijk maken

maar die is even vals en leeg als het

hoe dringend een moderne versie van

op de bange Nederlander gerichte

hoopgevende. ZL

met Georg Forster – de een nog genialer

deze oude Bildungs-idealen gewenst is.

verkiezingslamento van premier Rutte.

dan de ander – door de revolutionaire

Aan de beide Humboldts en ontelbare

We kunnen de gevaren ook, ongeacht

Lage Landen, Engeland en Frankrijk,

verwante, bekende en onbekende

waar ze onze leefwereld binnendringen,

en schreef daar in 1790 een schitterend,

creatieve geesten danken we, sinds

met open vizier tegemoet treden,

ook in het Nederlands verkrijgbaar boek

de vroege Renaissance, de Europese

nuchter analyseren, bestrijden en

over: Het vuur nog geenszins gedoofd.

beschaving. Van hen leren we dat

ze, wie weet, met alle denkbare

Vanaf 1799 trok hij vijf jaar door Mexico,

verrijkende ervaringen ondenkbaar

inventiviteit zelfs ombuigen in een

Cuba en diverse Zuid-Amerikaanse

zijn zonder een actieve confrontatie

existentieel voordeel.

landen, niet als toerist maar als

met het vreemde en het onbekende.

bevlogen natuuronderzoeker die zich

En ook dat het daarvoor nodig is uit de

defensieve houding is de lafhartige

schrijvend en tekenend in de hoogste

vertrouwde kaders van het ik te breken,

manier waarop Nederland de

vulkaankrater ter wereld waagde, het

niet in de richting van een verondersteld

verantwoordelijkheid voor de

ruim tweeduizend kilometer lange,

authentiek innerlijk, dat leger blijkt

inburgering van vluchtelingen afschuift

ondoordringbare stroomgebied van de

naarmate men dieper graaft, maar in die

op de vluchtelingen zelf. Een voorbeeld

Orinoco volgde en talloze nooit eerder

van de onveilige, uitgestrekte, complexe,

van de tweede levert Juf Kiet in de

geziene planten en dieren bestudeerde.

maar o zo rijke wereld daarbuiten.

ontroerende documentaire die Peter en

Wilhelm von Humboldt, zoon van

in 1810 een universiteit in Berlijn, die tegenwoordig zijn naam draagt.

Zijn jongere broer Alexander reisde

Ten zeerste aanbevolen, die boeken,

Maar het verschil met alle

En tot slot, misschien de belangrijkste

ten dele zwaar getraumatiseerde

Een voorbeeld van de eerste,

31

19 februari t/m 21 mei 2017

Across the Earth – Theo Kuijpers Schenking José en Wil Roef - van Hest

Deelnemende kunstenaars naast Theo Kuijpers: Armando, Bram Bogart, Kees van Boheemen, Mark Brusse, Karl Dahmen, Jean Fautrier, Wim de Haan, Ger Lataster, Robert Rauschenberg, Antoni Tàpies, Joe Tilson, Jaap Wagemaker, André Wiehager en Julia Winter.

Museum van Bommel van Dam Deken van Oppensingel 6 Venlo [NL] openingstijden di - zo 11.00 tot 17.00 uur www.vanbommelvandam.nl

schrit_tmacher

©MM Contemporary Dance Company / Rite of Spring / Photo: Roberto Pia | ontwerp: DDT2w

schrit_t_17_ad_zuiderlucht

Seduced by Harps XIII Za 22.04.2017

07.03.–09.04.

2017

14u30-15u15 Raadhuis NL RC/E/GB IL B F/RC F/DZ NL NL NL F GB CH NZ NL CDN NL I

Scapino Ballet Rotterdam Tan Dun Project Kibbutz Contemporary Dance Company Compagnie Chaliwaté Compagnie Käfig Compagnie Hervé Koubi Dadodans / Gaia Gonnelli De Dansers Junior Company van Het Nationale Ballet Ballet National de Marseille Gandini Juggling Compagnie Linga Okareka Dance Company NDT1 Compagnie Marie Chouinard NDT2 MM Contemporary Dance Company

Tom Daun (D) 16u00-17u00 Sint-Pietersbandenkerk

Ekaterina Levental e.a. musici (NL) 19u00 - 21u30 Cultuurcentrum De Adelberg

Anke Dielens, Anouk Van den Borne & Roos Bex (B)

Sasha Boldachev (RUS) Park Stickney & Fabrice Pierre (USA/FR) just dance!

www.schrittmacherfestival.nl Eine Veranstaltung von | Een evenement van

foto: Sasha Boldachev

CC De

Adelberg vol Verwondering

WWW.CCDEADELBERG.BE CC De Adelberg - Adelbergpark 1, Lommel -

TICKETS: Tom Daun: € 12/Ekaterina Levental: € 16/Avondconcerten : € 20/Alle concerten: € 38,40 INFO & RESERVATIES: www.ccdeadelberg.be - T 011 55 35 11 - E reservaties@ccdeadelberg.be

zuiderlucht 3\2017

beeldspraak

Goed en kwaad G

Declan Clarke, Tonight, 2004 (videostill) © Declan Clarke

Met zo’n overmaat aan ‘boodschap’ is het haast een wonder dat er zoveel mooi werk te zien is.

oed en kwaad, de slechterik en de superheld: zolang ze tegenover elkaar staan in sprookjes of in stripverhalen is alles in orde. Maar als het maatschappelijk debat in dergelijke termen gevoerd wordt, is er meestal iets mis. Vroeg of laat leidt het tot beschuldigingen, protestmarsen, wraakoefeningen, prikkeldraadversperringen, muren of erger – en blijft er van het goede weinig over.

De tentoonstelling Ressentiment – Kulturen des Dissens in IKOB, het museum voor hedendaagse kunst in Eupen, gaat precies over dat dilemma. Ja, een dilemma, want goed willen we natuurlijk allemaal wel zijn. Maar hoe goed? Handelsverdragen of niet?

Tienduizenden vluchtelingen opvangen of toch maar een paar minder? In of uit de Europese Unie?

Toen ik de ondertitel van de tentoonstelling voor het eerst zag, dacht ik aan dissen, rapperstaal voor beledigen of afkraken. Dat is óók bedoeld, benadrukt IKOB-directeur en samensteller Frank-Thorsten Moll, maar we moeten de klemtoon vooral op de tweede lettergreep leggen: dissensus, ofwel meningsverschil, het tegenovergestelde van consensus. De tentoonstelling gaat over polarisatie en hoe je daartegen te weer te stellen.

De onbetwiste superheld van dit moment is natuurlijk Donald Trump, spreekbuis van de volkswoede en redder van de Verenigde Staten.

Dichter bij huis hebben we Wilders, Le Pen, Vlaams Belang en Alternative für Deutschland. Nergens in de tentoonstelling komen Trump of zijn geestverwanten in beeld, maar het is duidelijk – ook de begeleidende brochure laat daarover geen misverstand bestaan – dat zij de tegenstanders zijn in dit pleidooi voor nuance en ruimdenkendheid. Dat is interessant.

Kennelijk heeft ook zo’n pleidooi overzichtelijke tegenstanders nodig.

Even interessant is dat sommige werken in de tentoonstelling hun toevlucht nemen tot eenzelfde soort zwart-wit denken als de tegenstanders. Ik denk aan de twaalf sterren van de Europese Unie, door Tímea Anita Oravecz omgevormd tot een ring van prikkeldraad, met daarachter het woord ‘Welcome’. Zo maak je de zaak wel erg simpel. Gutmensch tegen Wutbürger.

Een stuk boeiender zijn de werken die ingaan op de achtergronden en de grijstinten van de hoog oplopende meningsverschillen in de samenleving. Zoals de korte video van de Ierse kunstenaar Declan Clarke. We zien hem bezig met de overhemden van zijn broer, die makelaar is en zelf geen tijd heeft voor de strijk. We zien de broer ’s ochtends vertrekken naar zijn werk, er wordt verwezen naar de deals die hij sluit. Clarke geeft ironisch, licht verongelijkt commentaar. Het is een humoristisch filmpje, maar onder de oppervlakte zaniken vragen over arbeidsdeling, beloning en waardering, over niet minder dan het kapitalistisch raderwerk. Mooi is ook de luxaflex met zee-print van kunstenaarsduo Awst & Walther die ergens middenin de ruimte hangt. Eerst zie je alleen de zee, maar als je bedenkt dat luxaflex een regelbare afscheiding tussen ‘binnen’ en ‘buiten’ is en dat de Middellandse Zee of de Egeïsche Zee dat ook is voor vluchtelingen, dan ziet hij er ineens heel anders uit.

Op een beperkt oppervlak en met een beperkt aantal werken is Ressentiment – Kulturen des Dissens behalve een ambitieuze ook een behoorlijk ideologische tentoonstelling. Daar moet je van houden, maar moedig is het wel. En met zo’n overmaat aan ‘boodschap’ is het haast een wonder dat er zoveel mooi werk te zien is.

DUNCAN LIEFFERINK Ressentiment – Kulturen des Dissens. Van 25 januari t/m 23 april in IKOB Museum für Zeitgenössische Kunst, Eupen (B). ikob.be.

33

culture

zuiderlucht 3\2017

Britse mode-professionals betreuren tijdens de Fashion Week in London het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de EU.

34

Gouden tijden na de Brexit

zuiderlucht 3\2017

De protesten tegen de Brexit in artistieke kringen was groot. Inmiddels beweren ook voormalige tegenstanders dat de creatieve industrie kan profiteren van het vertrek uit de EU, constateert PATRICK VAN IJZENDOORN

vanuit Londen.

“Het is geweldig als er iets gebeurt dat je aan het denken zet. Dat is de bron van creativiteit.”

culture

R

uim een maand voor het EU-

klein, grijs, miezerig door het bakken van taartjes

referendum kwam er een

geobsedeerd eiland.

brandbrief binnen bij The Guardian. In een poging de

Acteur Michael Caine, fotograaf David Bailey en The Who-zanger Roger Daltrey waren wel voor

Euro-sceptische tsunami te keren, riepen

een Brexit, zij waren uitzonderingen binnen de

250 leden van artistiek Engeland hun

artistieke gemeenschap. Brexit werd beschouwd als

landgenoten op om tegen een Brexit te

provinciaals, een overwinning voor Little England.

stemmen. “Van de kleinste galerie tot de

Of in de woorden van de onlangs overleden

grootste kaskraker, velen van ons hebben

schrijver A.A. Gill: “We weten allemaal wat ‘ons

aan projecten gewerkt die nooit zouden

land terugkrijgen’ betekent. Het is het opsnuiven

hebben plaatsgevonden zonder Europees

van de meest schadelijke en gekmakende drug

geld of bij het grenzeloos samenwerken”,

van de kleine Engelsman: nostalgie. Het warme,

stond er in het schrijven dat onder

kruimelige, honinggekleurde, collectieve

anderen was ondertekend door Danny

gisterengevoel, met de vaste overtuiging dat alles

Boyle, Benedict Cumberbatch en John le

beter was, dat Engeland nu een slechtere plek is dan

Carré. “Van The Bard tot Bowie”, stond er,

een of ander mistig moment in het verleden.”

“Britse creativiteit heeft de rest van de wereld geïnspireerd en beïnvloed.”

Er kwamen protesten. Tijdens de Last Night of the Proms brachten tientallen eurogezinde bezoekers Europese vlaggen mee om tegenwicht te bieden

De brief, door de Brexiteers omgedoopt tot

aan de vele Union Jacks. Martin Roth, de Duitse

‘luvvie letter’(een luvvie is een spottende

directeur van het Victoria & Albert Museum, wees

term voor hoofdstedelijke cultuurdrager),

naar Brexit als reden voor zijn onverwachte vertrek.

hielp weinig. Een meerderheid van

Roth noemde Brexit “een persoonlijke nederlaag”

de Britten stemde voor Brexit, dit tot

en sprak de vrees uit dat de Britten “afstand

wanhoop de ‘culturati’.

nemen van het vasteland”, er een “brain drain” zal

Schrijfster J.K. Rowling wenste dat

plaatsvinden en dat zelfs de vrede in Europa op

tovenarij het resultaat kon veranderen,

het spel staat. Later bleek dat het vertrek andere

Blur-voorman Damon Albarn beweerde

reden had. De 61-jarige Roth leefde in onmin met

dat democratie had gefaald en Ricky

de curatoren. Hij zou teveel tijd met reizen hebben

Gervais vreesde een machtsovername

doorgebracht, en te weinig met de collectie.

van Boris Johnson. Een paar dagen voor

De doemscenario’s zijn vooralsnog uitgebleven,

het referendum hadden campagneboten

net zoals de Britse economie na de Brexit beter

van Bob Geldof en Nigel Farage een ware

dan verwacht stand heeft gehouden. Na een

zeeslag geleverd op de Theems. Actrice

aanvankelijke schrik hebben de Britten gedaan waar

Emma Thompson sprak mokkend over een

ze van oudsher in uitblinken: moedig voortgaan. >>

35

culture

zuiderlucht 3\2017

Grayson Perry zegt te hebben genoten van de Brexit en de verkiezing van Donald Trump.

creatieve onderwijs”, sprak de baas van de University of the Arts London, “en de manier van leren, waarbij onafhankelijkheid en praktijkgerichtheid centraal staat, verschilt erg van andere landen.”

Londen dus als kunstcentrum van de wereld, ongeacht Brexit. Maar hoe zit het met Londen als Engelse stad?

Wat het referendum vooral duidelijk heeft gemaakt, is het verschil tussen de hoofdstad, die overwegend eurogezind stemde, en de rest van Engeland, dat naar de Europese nooduitgang is gerend.

Hoe open staat de culturele elite voor andere ideeën dan de hare? Dat is een vraag die Grayson Perry heeft gesteld, de kunstenaar die een jaar geleden een grote Tijdens de London Art Fair zei directrice Sarah

belang – het verkopen van boekjes – maar ook een

solo had in het Bonnefantenmuseum

Monk: “Er is een even een schok geweest en mensen

Britse bijdrage van het stimuleren van onderwijs

in Maastricht. Tijdens een bijeenkomst

hebben een bedenkpauze genomen, maar de

en geletterdheid van jonge vrouwen. Ofwel: take

van de Creative Industries Federation

interesse in Britse kunst bij verzamelaars is slechts

back control, de Brexit-slogan.Het motto is hier

op Central Saint Martins, eind vorig jaar,

toegenomen, waarbij voordeel is getrokken van de

niet ‘Little Britain’, zoals A.A. Gill en de zijnen

beschuldigde hij de kunstwereld ervan te

zwakke pond.” De vooraanstaande kunsthandelaar

hadden beweerd, maar ‘Global Britain’, het idee

preken voor eigen parochie.

Thaddaeus Ropac opende zelfs een galerie in

van het Verenigd Koninkrijk als lichtbaken in een

Londen. “Londen is het hart van de kunstwereld

geglobaliseerde wereld.

en Brexit zal dat niet veranderen”, stelde de

De Britse trots was bijna vijf jaar terug in al zijn

een luide ‘F… you’ naar de cultuurelite.

“Ze hebben er genoeg van om te worden

glorie zichtbaar tijdens de openingsceremonie van

verteld wat te denken door ons hier,

Een van de sectoren die het felst tegen Brexit

de Olympische Spelen van Londen. Daar toonden

in de schattige huizen in Islington, de

ageerde, was de modewereld, ex-punkkoningin

de Britten wat ze de wereld hebben geboden, ook

media bespelend en gave feesten met

Vivienne Westwood voorop. Tijdens de Londense

in artistiek opzicht: Shakespeare, James Bond, Pink

gratis dank aflopend”, zo hield hij een

modeweek was de domper zichtbaar op de catwalk.

Floyd, Mr Bean, Simon Rattle…. Het succes van deze

gehoor van kunstenaars, galeriehouders,

Britse ontwerpers van buitenlandse komaf, zoals

ceremonie en de Spelen in het algemeen hebben

curatoren, kunstcritici en ontwerpers

Mary Katrantzou en Ashish, hadden modellen

een rol gespeeld bij het optimisme waar Brexit uit

de spiegel voor. “Laten we erop uit

uitgerust met politieke slogans. Tegelijkertijd

voortkomt. Ironisch genoeg was de regisseur Danny

gaan, het land intrekken, en de rest

Oostenrijker.

van de bevolking betrekken bij hetgeen

kende Burberry sinds de zomer een winststijging van dertig procent, mede dankzij de koersdaling van de pond. Anya Hindmarch, een ontwerpster van luxe-accessoires, toonde zich optimistisch.

“Goede Britten die we zijn, vinden we altijd iets positief. Onze winkels draaien goed, mede dankzij

‘Je kunt niet eindeloos bij dezelfde comfortabele ideeën blijven hangen’

E

goede voorbeeld te geven heeft hij referendumstemmers gevraagd om mee te werken bij het maken van twee grote beschilderde vazen, als onderdeel van Perry zegt als kunstenaar te hebben

te zijn.” en deel van de Brexit-stem kwam uit onvrede

we doen”, luidde zijn oproep. Om het

een televisiedocumentaire.

buitenlandse bezoekers. (…) Het is tijd pragmatisch Boyle een van de felste tegenstanders van Brexit.

De Confederation of British Industry, die

genoten van de stem voor Brexit en zelfs de verkiezing van Donald Trump. “Je kunt

aanvankelijk tegen Brexit was, heeft nu beweerd

niet eindeloos bij dezelfde comfortabele

overtuiging mee dat de wereld groter is dan Europa,

dat de creatieve industrie kan profiteren van Brexit.

ideeën blijven hangen”, beweerde hij.

dat het Verenigd Koninkrijk de wereld in gaat

Volgens de lobbygroep wachten er voor architecten,

“Het is geweldig als er iets gebeurt dat je

trekken, onder meer met spullen met de magische

filmproducenten, acteurs, modeontwerpers en

aan het denken zet, dat is de bron van

woorden ‘Made in Britain’. Tijdens een toespraak

beeldend kunstenaars gouden mogelijkheden

creativiteit.” Brexit als kans, zo sprak hij

zei minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson

in landen als China, India en Nigeria waar de

met een glimlach, “to make pottery great

een klaslokaal in de Punjab te hebben bezocht waar

groeiende middenklasse steeds meer geld heeft.

meisjes Harry Potter lazen, in het Urdu. Daar speelt,

Ook de Londense kunstacademies tonen zich

again.” ZL

zo beweerde Johnson, niet alleen een commercieel

optimistisch. “Londen is het centrum van het

over massa-immigratie. Tegelijkertijd speelt de

36

De stem voor Brexit was volgens hem

zuiderlucht 3\2017

staaks

Zo dik als Afrika O

p het kaartje van de theezakjes staan spreuken. Op die van mij staat een vraag: Zou je liever voor één dag koning willen zijn of voor één dag kind? Dat koningschap wordt een ramp, voor mezelf en voor mijn landgenoten. Dan liever kind. Maar aan één dag heb je ook niks. Zul je zien, is het net die ene Koninginnedag toen ik ziek in bed lag. Mooi niet.

Wat ik wel zou willen is dat ik me vaker zou herinneren hoe het was om kind te zijn. Niet die ene dag, maar altijd. Zoals in het gedicht van Maud Vanhauwaert. Het eerste deel gaat zo: ik ben vergeten hoe het voelt om als kikker geschminkt te zijn hoe de verf in de zon opdroogt en kraakt als je lacht hoe ik dan bang werd omdat ik dacht dat ik plots in een heel oude kikker veranderde ik ben vergeten hoe het was om in de nek van mijn vader te zitten mijn handen op zijn hoofd te leggen alsof ik hem beschermde ik ben vergeten wie er in mijn klas zat, wie de mooiste pennenzak had, wie ik het eerst wilde zoenen en wie mij ooit ‘zo dik als Afrika’ noemde

Illustratie Rowland Jones

Wat ik ook vergeten was: als kind heb je nog geen eigen bubbel. Alle medeburgers zijn gelijkgestemden. Of niet. Afhankelijk van of ze je speelgoed willen afpakken.

Ik fiets met dochter M. naar de drogisterij. Ze is vier. Op de hoek van onze straat woont een Surinamer. Hij is altijd op straat en draagt een grijs trainingspak. Altijd. Dochter M. begint al van ver naar hem te roepen: “Hooooooi!” “Eej meissie. Koud hè?” zegt hij. “Jaaa, brrrrr,” doet ze.

Bij het stoplicht ontmoet ze een goed geklede man met een zeer hippe bril. Hij draagt een roze muts. Voer voor mijn dochter: “Hé, jij hebt een roze muts op,” concludeert ze triomfantelijk. “Mooi hè,” antwoordt de man. Ze zijn het roerend eens.

In de drogisterij stopt ze geïnteresseerd bij de lipglossen, waar ook een meisje met een hoofddoek staat. M. kijkt omhoog en bestudeert de met gouddraad afgewerkte stof van de doek en zegt: “Wat heb jij een mooie sjaal om.” Het meisje zakt door haar knieën: “Dankjewel! Jij ook.”

Dan fietsen we naar huis. We wonen op een berg en het laatste stukje is altijd een kleine klim. We passeren een bejaarde vrouw die flink haar best doet om boven te komen. M. begint een eind weg te kletsen tegen de vrouw, die we langzaam inhalen. “Poeh, zo snel kan ik niet hoor,” puft de grijze dame. “Ach,” zegt M., “dat geeft toch niks. Wij wachten wel op jou.” De vrouw lacht.

Thuis rent ze naar binnen. Haar kleine broertje J. zit op de grond te spelen. Ze duikt erbovenop en trekt twee roze paardjes uit zijn handen. Tevreden met de buit nestelt ze zich een stukje verderop. Broer J. zet het op een brullen, maar dochter M. hoort het niet.

Ze zit alweer in haar eigen bubbel: die van de my little pony’s.

ANNEMARIE STAAKS

37

9 MAART — 27 MEI

OPENING EXPOSITIE DI 14 MAART: 19.00 — 21.00

les deux garçons totalement

brons, taxidermie & object trouvé

MAART / APRIL 2017 PODIUM EXPO Foto: Borena © Wim De Schamphelaere

MA 6 MAART 2017 - 20U15 - KLASSIEK

HOLLAND BAROQUE & ERIK BOSGRAAF PERFECT STRINGS: J.S. BACH, T. LOEVENDIE, E.A.

DO 9 MAART 2017 - 20U15 - DANS

ROSAS / ANNE TERESA DE KEERSMAEKER VERKLÄRTE NACHT

WO 15 MAART 2017 - 20U15 - MUZIEKTHEATER

JOSSE DE PAUW & DOMINIQUE PAUWELS / LOD DE HELDEN

19.30 UUR: GRATIS INLEIDING

DO 16 MAART 2017 - 20U15 - KLASSIEK

ST. GEORGE QUINTET ‘BRITISH LEGENDS’: A. BLISS, E. ELGAR, E.A. DO 23 MAART 2017 - 20U15 - THEATER

ARSENAAL / LAZARUS OBLOMOW (I.A. GONTSJAROW)

19.30 UUR: GRATIS INLEIDING

MA 27 MAART 2017 - 20U15- KLASSIEK

WIM DE SCHAMPHELAERE EXCHANGING LOOKS

ICTUS ENSEMBLE HEINZ HOLLIGER

EXPO

DI 28 MAART 2017 - 20U15 - DANS

JONATHAN BURROWS & MATTEO FARGION DOUBLE BILL - BODY NOT FIT FOR PURPOSE & I AM SITTING IN A ROOM

OPENING DONDERDAG 30 MAART 2017 – 19 UUR – GALERIE OOST

DO 30 MAART 2017 - 19U00 - OPENING EXPO

WIM DESCHAMPHELAERE EXCHANGING LOOKS (T/M 06.05)

TENTOONSTELLINGSPERIODE VRIJDAG 31 MAART 2017 – ZATERDAG 6 MEI 2017

DO 30 MAART 2017 - 20U15 - MUZIEK

ZAP MAMA IN CONCERT

OPENINGSUREN MAANDAG TOT VRIJDAG VAN 9 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 20 UUR ZATERDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 14 TOT 17 UUR (GESLOTEN OP ZONDAG, VAN 13 T/M 17 APRIL EN OP 1 MEI) NA DE OPENING NODIGEN WE U VAN HARTE UIT OM HET CONCERT VAN ZAP MAMA OM 20.15 UUR IN DE SCHOUWBURG BIJ TE WONEN. (TOEGANGSPRIJS: 23/20 EURO) ORGANISATIE EN LOCATIE CC MAASMECHELEN KONINGINNELAAN 42, 3630 MAASMECHELEN +32 (o) 89 76 97 97, info@CCMAASMECHELEN.BE WWW.CCMAASMECHELEN.BE

WO 19 APRIL 2017 - 20U15 -THEATER

THEATER ANTIGONE SEMMELWEIS

19.30 UUR: GRATIS INLEIDING

Foto: Rosas © Anne Van Aerschot

Volledig programma en tickets: www.ccmaasmechelen.be

ZO 23 APRIL 2017 - 20U15 - MUZIEK

HOOVERPHONIC IN WONDERLAND TOUR

DO 27 APRIL 2017 - 20U30 - JAZZ

VEIN FEAT. ANDY SHEPPARD

ZO 30 APRIL 2017 - 17U00 - OPENING EXPO

HERMAN VAN VEEN, DE SCHILDER

(T/M 03.06)

Bonnefantenmuseum Maastricht presenteert

Cai Guo-Qiang: My Stories of Painting Winnaar Bonnefanten Award for Contemporary Art 2016 30.09.2016 – 01.05.2017

gesubsidieerd door de Provincie Limburg

The Century with Mushroom Clouds: Project for the 20th Century (Nevada Test Site), 1996. Photo by Hiro Ihara, courtesy of Cai Studio.

baca

edits

zuiderlucht 3\2017

Ilja Leonard Pfeijffer: “Advocaten – niet die van de pro deo zaken natuurlijk - creëren een nieuwe werkelijkheid, net als acteurs.

En schrijvers.” foto’s Richard Stark

Na dreiging met een rechtszaak veranderde Toneelgroep Maastricht de titel van het stuk Moszkowicz voorzichtigheidshalve in De advocaat. WIDO SMEETS sprak met schrijver Ilja Leonard Pfeijffer over de hoofdpersoon. “Er moet empathie zijn. Anders trek je je zijn ondergang niet aan.”

40

zuiderlucht 3\2017

edits

Wat doe ik hier eigenlijk?

N

atuurlijk gaat het stuk niet over Bram Moszkowicz. Het gaat over vaders en zonen, over mensen die iets zijn

Je kunt het een oplichter niet verwijten dat mensen goedgelovig zijn.

geworden wat ze niet willen zijn,

*) uit de tekst van De advocaat

en over taal: hoe je met woorden een nieuwe

Het is een personage dat ook sympathie moet opwekken, het publiek moet met hem mee kunnen leven. Er moet empathie zijn. Anders trek je je zijn ondergang niet aan. Ik denk dat Bram Moszkowicz geen enkele reden heeft om aanstoot te nemen aan dit stuk.”

werkelijkheid kunt creëren. Zoals schrijvers dat

Bij Moszkowicz Advocaten in Utrecht lag dat

doen. En acteurs. En advocaten dus.

Superba (2013) en Brieven uit Genua (2016) gaat het

een tíkje anders. Max Moszkowicz junior heeft

Maar toch. De hoofdrolspeler in De advocaat heeft

in het toneelstuk over echt en nep, werkelijkheid

de familienaam als merk laten registreren en

exact dezelfde naam als een bestaand iemand. Heel

en fantasie, over realiteit en beeldvorming, over

sommeerde Toneelgroep Maastricht een andere

Nederland kent hem. Steeds minder als strafpleiter

mensen die zich anders voordoen dan ze zijn. Hoe

titel voor het stuk te kiezen. Aldus geschiedde. Het

die in de rechtszaal types als Willem Holleeder en

actueel kan een stuk zijn, in de eerste honderd

was Moszkowicz. Het werd De advocaat. Toch vindt

Geert Wilders verdedigde, steeds meer als minutieus

dagen van president Trump.

advocaat Joep Koster van Toneelgroep Maastricht

As hij de anekdote vertelt over de reactie van

dat hij niet is gezwicht voor de druk. “Hoewel ik van

geeft over alles wat voorbij komt. Op een blauwe

Bram Moszkowicz begint Pfeijffer te grinniken.

mening ben dat Max de geslachtsnaam Moszkowicz

maandag was hij zelfs politicus. Als advocaat was

“Misschien”, zegt hij, terwijl we aan een klein

niet kan monopoliseren – het toneelstuk gaat

hij toen al geschrapt van het tableau.

tafeltje in een kleedkamer van theater De Bordenhal

immers over zijn oom Bram - heeft Toneelgroep

gesoigneerde tv-personality die zijn mening

zitten, “is het stuk ook nog eens een keer conform

Maastricht uit proceseconomische motieven

van Toneelgroep Maastricht vooraf belet bij de

de werkelijkheid. Maar uiteindelijk doet dat er niet

besloten gevolg te geven aan de sommatie.”

échte Bram Moszkowicz. Hij gaf tekst en uitleg

toe.”

Zekerheidshalve vroeg regisseur Michel Sluysmans

over het stuk. Dat het fictie is, niet naar waarheid

Pfeijffer is overgekomen naar Maastricht voor een

Het idee voor het stuk ontstond bijna drie jaar geleden toen Michel Sluysmans, samen met Servé

opgetekend. Dat een toneelstuk per definitie een

van de eerste repetities van het stuk. Over enkele

Hermans, werd aangesteld als artistiek leider van

gecreëerde werkelijkheid weergeeft, en dat De

dagen vliegt hij terug naar zijn woonplaats Genua.

Toneelgroep Maastricht. Hun opdracht was om ook

advocaat gaat over iemand die uit eigen beweging

Bij de pemière op 5 maart zal hij er zijn.

verhalen uit de regio op de planken te brengen.

Sluysmans kwam met een stuk over de opkomst en

zijn ondergang ensceneert. Bram Moszkowicz, de echte dus, was er even stil van. En zei: “Daar zou u

Zal Bram Moszkowicz er ook zijn?

ondergang van Bram Moszkowicz. Zijn vader, Max

wel eens gelijk in kunnen hebben.”

“Ik hoop het. Ik zou hem na afloop graag spreken,

senior, begon zijn kantoor ooit in Maastricht. Zijn

om te weten wat hij ervan vond. Het is niet onze

vier zonen werden ook advocaat en kwamen in de

geschreven door Ilja Leonard Pfeijffer, een lied van

bedoeling een negatief stuk te maken over Bram

maatschap. De dynastie die senior voor ogen had, is

schijn en wezen. Net als in zijn succesroman La

Moszkowicz, dat zou totaal niet interessant zijn.

inmiddels behoorlijk versplinterd.

Zoals alle goede literatuur is De advocaat,

>>

41

Perry Schrijvers Void, Desire & Undefined Darkness

Vinger in de pap

27 maart – 9 juni 2017 Opening: 24 maart, 17 uur Gouvernement aan de Maas / Limburglaan 10, Maastricht Geopend op werkdagen 9 – 18 uur / Gratis toegang

Marijke Stultiens 90 jaar

Dat Toneelgroep Maastricht weinig zag in een tijd- en geldverslindende rechtszaak, en zonder veel omwegen de naam van het stuk veranderde van Moszkowicz in De advocaat, zal te maken hebben met de jarenlange obstructies die de VPRO-serie De Maatschap kreeg te verwerken.

Met name Robert Moszkowicz en zijn zoon Yehudi wilden een vinger in de pap bij de totstandkoming van de reeks.

Toen dat werd geweigerd, beschuldigde Robert de makers van plagiaat van zijn autobiografie De straatvechter.

Begin januari werd hij door de rechter in het ongelijk gesteld. Moszkowicz moest de proceskosten, bijna 22.000 euro betalen. In dezelfde week besloot Toneelgroep Maastricht, na een sommatie van Max Moszkowicz junior, de titel van het door Ilja Leonard Pfeijffer geschreven toneelstuk te veranderen.

•

Deze middag, in het kleedlokaal, gaat het daar niet over. Pfeijffer is in zijn nopjes na de eerste ‘lezing’ van het stuk: met de teksten nog in de hand spelen de acteurs de eerste twee bedrijven. Pfeijffer: “Ik ben natuurlijk al vaker bij zo’n eerste lezing geweest. Elke keer weer is het magisch: het moment waarop je tekst leven wordt ingeblazen. Als je ziet hoe de acteurs er met al hun talenten nog zoveel aan toevoegen. Ja, het deed me groot plezier.”

Voelde het als bevestiging van wat u geschreven hebt?

“Het is onvermijdelijk dat ik ook met een technische blik zit te kijken. Inderdaad, naar het ritme van het stuk, de afwisseling van de zware en de lichte momenten. Ik was

prettig verrast over iets waar ik heel veel aandacht aan heb besteed, namelijk het naast elkaar zetten van verschillende manieren van praten. Elk personage heeft zijn eigen manier om zich uit te drukken. Zo is het contrast tussen De Neus, een van de personages, en de anderen heel sterk. Het is moeilijk om je dat op papier voor te stellen. Ik hoor het dan in mijn hoofd. Maar als ik zie dat het bij acteurs werkt, is het inderdaad een bevestiging van wat ik heb gemaakt.”

P

feijffer schreef het stuk in de nazomer van 2016.

“Voor de eerste zin op papier stond, was er wel veel

voorbereidend werk gedaan. Na de eerste gesprekken kreeg het stuk contouren voor mij. Daarop is Michel nog een

Gouvernement aan de Maas, Maastricht Expositie: 16 maart – 9 juni 2017 Opening: 16 maart, 10 uur

paar keer langs geweest in Genua. We hebben er veel over gesproken, ook over de invulling van de andere personages.”

Eerder werkten Pfeijffer en Sluysmans al samen toen de laatste nog in de artistieke leiding zat van het gezelschap Annette Speelt. Het begon in 2005, toen Sluysmans voor het

Theater aan het Vrijthof, Maastricht Expositie: 16 maart – 14 april 2017 Gesprek met Marijke Stultiens: 7 april, 15 uur

stuk Nu, over de moord op Theo van Gogh, een passage uit Pfeijffers roman Het grote baggerboek wilde lenen. Het werd een gezellige avond, herinnert Pfeijffer zich, in een Leidens café. “Ik was vereerd door hun verzoek”, herinnert Pfeijffer zich, “maar diezelfde avond bedacht ik dat ik ook wel eens

Gratis toegang

een echt stuk voor hun wilde schrijven. Dat werd De eeuw van mijn dochter, gevolgd door Malpensa, twee jaar later. We hebben altijd contact gehouden, zijn vrienden geworden.

Toen Michel in Maastricht aan de slag ging, was er een mooie gelegenheid om die samenwerking voort te zetten.”

zuiderlucht 3\2017

edits

Ik kan u verzekeren, vader, dat het geen enkele moed vergt om te zeggen dat het een eer is om niet op u te lijken. *)

De advocaat kent de klassieke opbouw van vijf bedrijven. Het is een koningsdrama, zij het dat de hoofdpersoon geen koning is, maar een advocaat. Toneelgroep Maastricht omschrijft het als een Shakespearaans drama. “Zo heb ik het zelf nooit genoemd”, haast Pfeijffer zich te zeggen, “maar ik beschouw het natuurlijk als een compliment.”

De koningen bij Shakepeare waren historisch bestaande figuren, net als Bram Moszkowicz.

“Nou ja, laat de overeenkomst zijn dat ook dit stuk is gebaseerd op een historische werkelijkheid, op een reëel bestaand personage.

Maar het stuk moet ook functioneren voor iemand die nog nooit van Moszkowicz heeft gehoord. Het moet een overtuigende nieuwe werkelijkheid creëren. Zoals dat bij Shakespeare ook is – zonder dat ik mezelf met hem wil vergelijken, natuurlijk. Het is zeker geen documentaire over de bestaande Bram Moszkowicz, dat leek me dramatisch niet zo interessant.”

Regisseur Michel Sluysmans (r) spreekt de acteurs toe tijdens een van de eerste repetities.

Wat heeft u toegevoegd?

“Het gaat over iemand die is verdwaald in zijn

Voor Bram Moszkowicz geldt dat het zijn vader is

de vrijheid hebben om ons leven vorm te geven

eigen succes, die zich terugvindt in een rol die

die zijn rol voor hem heeft geschreven. Het stuk

zoals we zelf willen. Vroeger, nog maar twee

hij niet zelf heeft geschreven. Daaraan probeert

gaat ook over vaders en zonen.

generaties terug, was dat niet zo. De zoon

hij te ontsnappen door alles kapot te maken.

“Ik denk dat het, los van de geschiedenis van de

van een bakker werd toen bakker. Nu kun je

Nogmaals, we weten helemaal niet of dat in het

werkelijk bestaande Bram Moszkowicz, een situatie

worden wat je wil. Maar met die vrijheid komt

echt ook zo is. Sterker nog, dat interesseert ons

is die veel mensen zullen herkennen. Misschien

ook een enorme verantwoordelijkheid. En

niet of dat echt zo is.”

niet op spectaculaire manier als bij hem, maar veel

paniek. Als je zelf mag kiezen, ben je ook zelf

mensen hebben wel een moment in hun leven dat

verantwoordelijk.”

De scheidslijn tussen advocaten en acteurs is

ze verbaasd om zich heen kijken. Dat ze ongeveer

erg dun.

bereikt hebben wat ze wilden bereiken. En dat ze

En dan belanden we in onze bubbel.

“Zoals gezegd gaat het stuk over taal. Op allerlei

zich afvragen wie nou eigenlijk heeft bedacht dat ze

“Precies. De vrijheid is te groot. Mensen kunnen

niveaus gaat het ook over acteren. Advocaten

dat moesten willen. Dat is de snaar die je probeert

dat niet aan, zijn op zoek naar houvast. Ze

– niet die van de pro deo zaken natuurlijk

te raken bij de toeschouwer, dat je in een scenario

gaan imiteren. Doen zoals je vrienden doen, en

- creëren een nieuwe werkelijkheid, net als

zit waarin je jezelf niet meer herkent.”

studiegenoten. In dezelfde bubbel.”

Verderop in het stuk kijkt de advocaat naar zijn

Herkent u dat ook bij uzelf?

Het script van hun leven is door anderen

leven als een acteur in een stuk dat hij niet zelf

“Jawel, ik heb verschillende momenten gehad…

geschreven.

heeft geschreven. Aan die rol probeert hij te

Ik denk dat het ook een kenmerk van deze tijd is.

“Ja, uiteindelijk wel. En dan komt er een moment

ontsnappen.”

Dat we meer dan ooit, althans in het Vrije Westen,

dat je je afvraagt: ‘Wat doe ik hier eigenlijk’.” ZL

acteurs. En, inderdaad, net als een schrijver.

Zo lang de naam van Moszkowicz met meer ontzag en vrees wordt uitgesproken dan de naam van Auschwitz, hebben wij de geschiedenis gewonnen. *)

De advocaat, door Toneelgroep Maastricht.

Regie Michel Sluysmans. Hoofdrol Porgy Franssen. Première 5 maart in Theater a/h Vrijthof Maastricht. Daarna tournee t/m 23 mei. toneelgroepmaastricht.nl

43

edits

zuiderlucht 3\2017

De voorkeur van...

Frank Lammers Blendr & Filtr NEPNIEUWS “De laatste twintig jaar heeft het boek een renaissance doorgemaakt.

H

ij doet momenteel rustig

Wachter. Hij probeert deze tijd van

aan, maar dat hoeft niemand

digitalisering en terrorismedreiging

te weten. “Anders beginnen

te duiden. We zijn onze identiteit

ze meteen te bellen.”

In het digitale domein zie je een crisis van geloofwaardigheid, met het

kwijt en er is weinig saamhorigheid, iedereen is alleen met zichzelf

nepnieuws. Het boek heeft nog altijd veel gezag.”

In joggingbroek en gebreide

bezig. Of met zijn telefoontje. Met

Architect Rem Koolhaas ontwierp de nieuwe bibliotheek van Caen (F). Hij

sjaal wandelt Frank Lammers het

krijgen, niet met geven. De Wachter

gelooft niet dat het boek zal verdwijnen in het digitale geweld van de nieuwe

Amsterdamse café Frankendael

zoekt uit hoe we weer écht kunnen

eeuw.

binnen. Rust, tijd, aandacht, daar

samenleven. Ik zeg: allemaal lezen

praten we over. Hij zou best op

dat boek! Overigens heb ik hem ook

AUTO

Terschelling willen wonen. “Je

horen spreken: zo’n mooie zinnen,

“Koop een auto! Ik heb een paar keer ’s nachts gedacht: daar sta ik dan,

kunt het menneke wel uit het dorp

zo rustig. Daar werd ik echt gelukkig

de Dichter des Vaderlands, midden in de nacht, ver weg op een koud

halen, maar het dorp niet...” Juist.

van.”

perron.”

Ander thema: de mens. Hij is geen

Afscheidnemende Dichter des Vaderlands Anne Vegter tipt haar opvolger.

fan. “Al mijn werk gaat over de onvolmaaktheid van de mens.”

WAARHEID “Als wij gaan beweren dat Trump jokt, acht een deel van het publiek

muziek _ “Ik ben goed opgevoed,

bewezen dat wij niet de waarheid spreken.”

maar in cultureel opzicht niet.

Hoofdredacteur Marcel Gelauff van het NOS Journaal legt uit waarom wij niet

Godzijdank had ik een oudere

meer naar zijn wandelend-nieuwsprogramma kijken.

broer. Van hem pikte ik platen van

‘Mensen, kom in opstand: “Wij willen inhoud!”’

Pink Floyd, Santana, van alles. Ik DIVERTISSEMENT

luister graag naar muziek uit de

“Journalistiek moet wél agressief zijn, in de Amerikaanse betekenis

seventies vanwege de basgitaar.

film _ “Once Upon a Time in the

van dat woord: actief, onderzoekend, kritisch en vasthoudend. In die

Die zit tegenwoordig nogal in de

West blijft mijn all time favourite.

zin mogen mediaorganisaties, die steeds meer productiebedrijven

verdrukking, helaas. Het liefst word

Een andere te gekke western: The

zijn geworden voor heel de genietende mens, de bakens best verder

ik verrast door muziek die ik nog niet

Hateful Eight van Quentin Tarantino.

verzetten: minder kuddegedrag, minder divertissement, meer eigen

ken. Zo maakte ik onlangs met Ko van

Lekker eigenwijs, gedraaid op 70

agenda en reporting.”

den Bosch en Wouter Planteijdt een

mm film en heel traag. Ik hoop

NRC-ombudsman Sjoerd de Jong betreurt het dat veel mediabedrijven zijn

show rond Captain Beefheart. Wat die

dat die traagheid terugkomt. Elke

verworden tot een karikatuur van een mediabedrijf. Zou hij ook doelen op het

man heeft betekend voor de muziek!

film langer dan 2,5 uur heeft mijn

Mediahuis, Vlaams moederbedrijf van o.a. NRC en De Limburger?

Hij gooide toon- en maatsoorten door

zegening! Films die de tijd nemen

elkaar, een openbaring, ook voor

om een verhaal te vertellen zijn een

NIEUWE KENNIS

mij. Na Beefheart is alle muziek saai.

verademing in onze hapsnapcultuur.

“Nepnieuws bestrijd je niet met het aanleren van digitale geletterdheid.

Na hem vind ik als zanger niks meer

Grote bioscopen nemen in dat opzicht

Dat bestrijd je juist met traditioneel onderwijs, gegeven vanuit vakken

ingewikkeld.”

geen verantwoordelijkheid, ze

die op hun beurt zijn gelieerd aan wetenschappelijke disciplines.

44

programmeren alleen voor de massa.

Nieuwe kennis beklijft alleen als die wordt verbonden met oude kennis.

boeken _ “Als ik mijn vrouw,

Vaardigheden van de 21e eeuw als schoolvak? Doe het niet. Het levert

schrijfster Eva Posthuma de Boer,

and the Furious 8. Mensen, kom in

enkel neponderwijs op.”

niet noem, krijg ik ruzie. Grapje, ik

opstand: wij willen inhoud! Pas heb

Lerarenopleider en publicist Ton van Haperen maakt gehakt van de plannen

vind haar werk echt goed. Trouwens,

ik ook Brimstone gezien. Erg goed en

van de EU en staatssecretaris Dekker om digitale geletterdheid in het (basis)

haar boek Ica (2015) kreeg in De

pikzwart. Dat sombere mensbeeld

onderwijs onder te brengen.

Limburger een positieve recensie. Zelf

deel ik wel met regisseur Martin

lees ik nu De wereld van De Wachter

Koolhoven. Al mijn werk gaat over

van de Vlaamse psychiater Dirk de

de onvolmaaktheid van de mens. We

Dus draaien we maar weer The Fast

zuiderlucht 3\2017

edits

Boeken top 10 colofon

Acteur/re gisseur F rank Lam speelde mers (M in tal va ierlo, 1972 n series een rol w en films, ) aarvoor zoals Na hij een G Rundsko chtrit, ouden K p en Mic alf kreeg hiel de R bekendh , uyter. H eid met ij kreeg zijn Jum landelijk bo-recla e mes.

zouden meer moeite moeten doen

gek. En dan ergens in de hoek twee

om elkaar te begrijpen, ook elkaars

van die kleine muizenliftjes. Dat

slechte kanten.”

is toch humor? Daar hou ik van.

theater _ “Ik vrees dat voor

Abstracte kunst? Toen Malevitsj zijn Zwart Vierkant schilderde, was

theater hetzelfde geldt als voor de

dat voor hem een nulpunt. Pas als

bioscopen. Als ze moeten kiezen

je alle grenzen hebt opgezocht,

tussen cabaret of een toneelstuk,

kun je weer opnieuw beginnen. Ik

wordt het cabaret. Programmeer ook

snap het wel, zeker nu ik Captain

onbekendere voorstellingen, verras

Beefheart heb bestudeerd, hij deed

me. Zo kwam ik ooit uit bij Iets op

iets soortgelijks in de muziek.”

Bach, een abstracte dansvoorstelling van Les Ballets C de la B, het

internet _ “Ik heb ervoor

avantgardistisch dansgezelschap

gewaarschuwd. Iedereen zit de

van choreograaf Alain Platel. Op

hele dag op een schermpje te

live uitgevoerde muziek van Bach,

kijken. De mens is een taalloos

prachtig. Op een bepaald moment

wezen geworden dat met duimpjes

kwam er een meisje op een klein

duidelijk maakt wat hij bedoelt.

fietsje voorbij, een klap in mijn

We proppen alles in 140 tekens.

gezicht. Ik was echt ontroerd door die

Ik zie het bij mijn kinderen, als je

voorstelling, ook omdat ik geen idee

niet uitkijkt, zitten ze alleen nog

had wat me te wachten stond.”

maar op zo’n ding te turen. Ook

beeldende kunst _

in de auto of de trein. Dan zeg ik: kijk eens naar buiten, man. Op

“Vroeger maakte moderne kunst me

cultureel vlak is het een probleem.

boos. Uit rebellie heb ik wel eens

Mensen filmen een heel optreden

kunst verplaatst in een museum.

om het online te zetten. Dat is het

Nu ik ouder word, begrijp ik het

nieuwe beleven. Kinderen kunnen

beter. Onlangs was ik bij Museum

amper een half uur de aandacht

Voorlinden, een mooi gebouw.

vasthouden en makers passen zich

Het tentoongestelde is zorgvuldig

daar op aan: het moet allemaal

samengesteld, waardoor je het werk

sneller. Nee dus.”

makkelijker tot je kunt nemen. Dat grote, levensechte beeld van die man en vrouw van Ron Mueck vond ik te

ANNEMARIE STAAKS

1 — Rosita Steenbeek Heb uw vijanden lief (-) 2 — Colson Whitehead De ondergrondse spoorweg (-) 3 — Hanya Yanagihara Een klein leven (9) 4 — Elena Ferrante De geniale vriendin (2) 5 — Astrid Holleeder Judas (5) 6 — Lize Spit Het smelt (7) 7 — Martin Michael Driessen Rivieren (10) 8 — Dirk Deferme Een doodgewone jongen (-) 9 — Hannah Cuppen Liefdesroep (-) 10 — Pieter Tops/Jan Tromp De achterkant van Nederland (-)

Zuiderlucht is een onafhankelijk maandblad

Ineens gaat het weer over de roman – of laten we zeggen: fictie. Is het 21e eeuws escapisme?

Of leven we in een tijd waarin het onderscheid tussen feit en fictie er niet meer toe doet? Zijn schijn en wezen dan eindelijk één geworden?

Georges Orwells klassieke onheilstijding 1984, honderd procent roman, staat op pole position bij internetverkoper Amazon. En Lodewijk Asscher zwaaide bij DWDD met de what if-roman Het complot tegen Amerika van Philip Roth. Hoho, riep Matthijs, het is wel fictie hoor! Alsof we zes weken na het aantreden van Donald Trump het what if-stadium niet al lang voorbij zijn.

We houden van Orwell, en nog meer van Roth, maar wat te zeggen van Onderworpen van Houellebecq? En dan doelen we niet op de uitkomst van de presidentsverkiezing die daarin wordt geschetst. Schrijvers zijn geen waarzeggers, ze schetsen slechts een verzonnen werkelijkheid die je laat nadenken over de echte.

Hoho, roept u nu, het blijft wel fictie!

Inderdaad. Na het lezen van Onderworpen waren we een week of twee van de kaart. Van de verkiezing van Trump, en met name wat die wereldwijd heeft losgemaakt, zijn we nog steeds niet bekomen. Daar kan geen fictie tegen op.

In deze chaotische tijden denk ik vaak aan de onderkoelde pen van HJA Hofland, en hoe ik die mis. Terwijl wij indertijd het einde van de geschiedenis (en de ideologie) vierden, schreef Hofland doodleuk dat een burgeroorlog nakende was. Nu zitten we er middenin, zo lijkt get. Een wereldwijde burgeroorlog. Het lijkt wel een boek. Benieuwd hoe het afloopt. (WS)

Bladmanager:

met een oplage van 14.000. Zuiderlucht is een uitgave van Bodosz, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht.

De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 350 plekken in Zuid-Nederland en Vlaanderen.

Digitaal: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via zuiderlucht.eu /nieuwsbrief Begunstigers krijgen ZL voor 59 euro per jaar thuisbezorgd. Hun inbreng is onontbeerlijk voor het voortbestaan van het blad.

Begunstiger worden kan via zuiderlucht.eu/ begunstigers Adres: Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu

Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 43 350 05 91 0031 6 53 338 905 w.smeets@zuiderlucht.eu Commercie: 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Daan Borrel, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Emile Hollman, Rowland Jones, Duncan Liefferink, Ad van Liempt, Alma Mathijsen, Harald Merckelbach, Hilde Neven, Cyrille Offermans, Adrienne Peters, Ronald Rovers, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Annemarie Staaks, Richard Stark, Paul van der Steen, Leon Verdonschot, Patrick van IJzendoorn (Londen).

Tekstcorrectie: Anna Peeters Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / ontwerpburo bertus Druk: RBD Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele

Distributie:

verkoopcijfers van de boekhandels Grim (Hasselt),

Ursem Koeriers Venlo

Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere

—

(Eindhoven) en de Tribune (Maastricht).

ISSN: 1875-7146

45

zuiderlucht 3\2017

edits

De makers van... er die qualitative und termingerechte Umsetzung aller Zuiderlucht-Magazine und –Beilagen. Er freut sich auf viele weitere interessante und spannende Zuiderlucht-Jahre.

Andrea Bertus (1977) is als grafische vormgever overtuigd van het belang van mooie en vooral bezielde vormgeving, van betrokkenheid tot achter de komma. Simpel of complex, altijd streeft ze naar heldere, eigen oplossingen.

Niet schreeuwerig, maar subtiel. Zoals in Zuiderlucht, waarin ze sinds begin dit jaar haar liefde voor letter en beeld belijdt.

Daan Borrel (1990) studeerde taalwetenschap en schrijft, behalve voor Zuiderlucht, ook voor NRC Handelsblad, Het Parool en De Correspondent over cultuur en seksualiteit.

Ze houdt van lente, taal, weekendbijlages en zou eigenlijk vaker naar musea moeten gaan. Vindt ze zelf.

Achim Böttcher (1969) ist gelernter Schriftsetzer und Ingenieur der Druckereitechnik. Als Kundenberater der RBD (Rheinisch-Bergische Druckerei) koordiniert

46

Olaf Diels (1971), geboren Roermondenaar, advocaat, bestuursvoorzitter van de Stichting Zuiderlucht.

Aangestoken door het ZLvirus leerde hij afgelopen zomer op water lopen, nou ja, op het deinend vlot van Christo in een Italiaans meer.

Bij tien jaar Zuiderlucht heeft hij Ralph Waldo Emerson paraat: “De beloning voor een goede prestatie is dat je haar geleverd hebt.”

Edo Dijksterhuis (1971) heeft een geografisch geboortedefect. Hij studeerde in Maastricht en woont in Amsterdam. Van daaruit schuimt hij galeries en musea af om vervolgens de cultuurmissionaris uit te hangen. Het meest op zijn gemak is hij in de rol van interviewer.

Peter Fransman (1963), bestuurslid van het eerste uur: “ZL heeft mij een andere blik op kunst en cultuur in Limburg én de wereld gegund. Ik bewonder de passie en de overgave van de makers voor een tijdschrift dat anders is: kritisch, maar met respect voor de kunsten. Waar niet alledaagse paden worden gekozen om de lezer een nieuw perspectief te laten zien. Ik ben trots daar een bijdrage aan te mogen leveren.”

Fons Geraets (1957) is interviewer, journalist, lezer, radiomaker en vader. Celebrant van de zondagse hoogmis De Stemming, interview- en discussieprogramma van L1 Radio. Groeide op met Bambino en Kuifje, later met Reve en Bowie. Voetbalde een blauwe maandag in de A2 van Fortuna Sittard en heeft een Arie den Hartogracefiets. Vanitas vanitatum, omnia vanitas.

Christiane Gronenberg (1986) is immigrant uit het Pruisenland met een

onstuitbaar organisatiegen. Vanaf augustus 2016 bladmanager bij Zuiderlucht.

Is nog steeds verbaasd dat bomen beter met elkaar communiceren dan mensen.

Ze droomt ervan om mensen door kunst en cultuur met elkaar te verbinden, en intussen met twee benen op de grond te blijven staan.

Youri Houkes (1981) woont als kraker in de Culturele Vrijplaats ’t Landbouwbelang in Maastricht, waar hij als vrijwilliger, net als veel collega-krakers, betrokken is bij tal van activiteiten. In de tijd die overschiet is hij webmaster bij ZL. Daarnaast is hij druk met fotografie en het repareren van zijn oude T3 Camperbus.

Emile Hollman (1964) overbrugt elke dag een etappe door de zee van woorden en verhalen en verbaast zich erover dat hij er van kan leven. Bijna tien jaar was hij ZL-eindredacteur, als scribent bewaart hij de mooiste herinneringen aan zijn Vlaamse, met Roger Raveel, Koenraad Tinel en kardinaal Danneels.

Ook in zijn top-vijf: een dubbelinterview met Giotta en Shinkichi Tajiri.

Rowland Jones (1951) - Dedicated Welshman, former ‘all-round media prostitute’, now kills his time with writing, drawing and performing music with a bunch of distinguished Manchester friends. In his drawings for Zuiderlucht he has great fun interpreting the somewhat obscure visual briefs from ZL's visionary editor - such as, for example, ‘dead fox’ or ‘lawn mower with grand piano’.

Duncan Liefferink (1964) om­schrijft zichzelf als Achterhoeker in ZuidLimburg. Hij is universitair docent Europees milieubeleid en schrijft daarnaast voor ZL over beeldende kunst en klassieke muziek. Nuancezoeker die het graag kort houdt. “Ik presenteer me graag als een man van tegen­stellingen, maar eigenlijk doe ik altijd hetzelfde: ik kijk en ik schrijf.”

Ad van Liempt (1949) is gepensioneerd journalist met een onbedwingbare

neiging tot schrijven, vooral boeken. “Als Wido Smeets mij vraagt voor een stukje, meestal over 'iets met de oorlog’, kan ik moeilijk weigeren: wij speelden vroeger in de tafeltenniscompetitie tegen elkaar. Dat schept een band die sterker is dan welke smoes over tijdnood dan ook.”

Alma Mathijsen (1984) had als kind een droom dat ze nooit vroeg op hoefde te staan. Als schrijver hoeft ze dat gelukkig nooit. Dus staat ze elke dag pas om 10 uur op en schuifelt in pyjama achter haar laptop. Daar blijft ze zitten tot ze tevreden is, en weet waar ze de volgende dag verder kan. “Eerder stop ik niet!”

Harald Merckelbach (1959) springt als gedragswetenschapper bij als rechters er niet meer uitkomen en behoefte hebben aan advies.

Als connaisseur van mentale illusies schrijft hij columns bij NRC Handelsblad en verdiepende stukken in ZL. In het dagelijks gebruik is hij scepticus, lezer en kunstliefhebber. Hij wantrouwt mensen die zich beroepen op gezond verstand.

zuiderlucht 3\2017

edits

zuiderlucht als inhoudelijke – en drukt daardoor op haar eigen, onnadrukkelijke wijze elke maand een stempel op Zuiderlucht. Voor de lezers een onzichtbaar stempel, de redactie weet wel beter. Is als eerste externe lezer van elke editie een graadmeter voor kwaliteit en publieksgerichtheid.

Hilde Neven (1981) woont graag in Hasselt. Wrikt en wroet als zaakvoerder van vertaal- en tekstbureau Verhalen Vertalen beroepshalve met woorden tot die staan waar ze moeten staan, en doen wat ze moeten doen. Haat kou, maar krijgt het gelukkig altijd een tikkeltje warmer van een goed concert, toneelstuk of boek. Ook als ze erover mag schrijven.

Cyrille Offermans (1945) is publicist en schrijver.

Was in een vorig leven ook nog leraar, onder meer van de hoofdredacteur van dit onvolprezen blad. Wil in een volgend leven archeoloog of wielrenner worden - of toch maar weer liever publicist en schrijver. Om ook dan weer mooie, prikkelende bijdragen te leveren voor Zuiderlucht.

Anna Peeters (1963) heeft als corrector de redactie voor talloze blunders behoed – zowel taalkundige

Adrienne Peters (1975) Denkt, leest, reist, kijkt, ontmoet en schrijft. Geboren en getogen onder Zuiderse luchten. Huidige standplaats Rotterdam. Houdt van de stad als plek om te zijn en te ontdekken. Zoekt op zijn tijd de sacrale rust van een museum. Kan zeer genieten van een avond goed gezelschap en een lekker glas wijn.

Ronald Rovers (1971) herkent het gevoel van Woody Allen, die achteraf over Interiors zou zeggen: “Ik denk dat ik die film nu veel beter zou kunnen doen.” Misschien is het de vloek van, nou ja, alles eigenlijk, dat je de kunst achteraf pas echt in je vingers hebt, meent Rovers “Ik schrijf over film, ik schiet altijd te kort en ik zou het niet anders willen.”

liefde voor Zuiderlucht. Ze vermoedt dat ze de wereld nooit zal begrijpen, toch blijft ze proberen. Ze is behept met een eigenwijze kijk op mode en literatuur, maar won nog geen Nobelprijs. Sinds begin dit jaar ook columniste bij ZL. Merlijn Schoonenboom (1974, journalist en historicus, belandde in 2009 in Berlijn en bleef er wonen.

Hij werkt voor Nederlandse en soms ook Duitse media.

Het liefst schrijft hij over cultuur in de breedste zin van het woord, en soms, gewoon, over kunst.

Richard Stark (1978) trekt er als fotograaf graag op uit met zo weinig mogelijk spullen. Het liefst improviseert hij ter plekke en zoekt dan naar lijnen en verbanden. Is dol op de wisselwerking tussen de persoon voor en achter de lens. “Daardoor heb je het eindresultaat nooit volledig in je macht. Love it!”

Wido Smeets (1957) bedacht tien jaar geleden een cultuurbijlage voor Dagblad De Limburger, er volgde een oorverdovende stilte. Hij vertrok en smeedde het concept om tot Zuiderlucht. Nu denkt hij: “Had ik het maar tien jaar eerder gedaan.” Zijn chauvinistisch tekort betreft een halve hectare onschuldig landschap aan de zuidgrens van de EU. Dubt over een revanchematch tegen Ad van Liempt.

Annemarie Staaks (1980) probeert een enigszins serieus te nemen salaris bij elkaar te schrijven en werkt al zo’n acht jaar met veel

Paul van der Steen (1969) is een zuiderling met dubbele nationaliteit, de Limburgse en de Brabantse. Als journalistiek duizenddingendoekje ziet hij Zuiderlicht als het podium om te schrijven over de plekken waar het schone en het schurende samenkomen, de wereld van kunst en cultuur. Want vijvers zonder rimpeling gaan onherroepelijk stinken.

bestuurslid van de Stichting Zuiderlucht. Hij vindt dat stad, de regio, de provincie en de natie, dan toch vooral de lezers, trots mogen zijn op zo’n mooi cultureel blad.

Ton Ursem (1949) zorgt samen met zijn zoon Rick (1981) van U Logistics voor de maandelijkse distributie van Zuiderlucht. In zijn schaarse vrije tijd is hij een hyperactief theaterdier met een dichterlijke inslag: Koude verwachten we uit het Noorden / Met de Westenwind komt de regen / Het Oosten brengt warmte mee / Maar met de Zuiderlucht kom je alles tegen

Leon Verdonschot (1973) schreef in de allereerste ZL een stuk over de inmiddels betreurde Luc De Vos. Leon is onze meest ambulante medewerker, zijn dagen tellen 32 uur, zijn weken negen dagen. Minstens.

Hij is journalist, columnist, schrijver, presentator en documentairemaker, woont in Amsterdam. Hij heeft, nog steeds, een werkkamer in Maastricht, maar werkt er nooit.

Patrick van IJzendoorn (1971) schrijft sneller (en beter) dan God denkt.

Correspondeert sinds 2003 over alle mogelijke onderwerpen vanuit het Verenigd Koninkrijk, onder meer voor de Volkskrant, De Groene, het Historisch Nieuwsblad en Zuiderlucht.

Journalistiek gezien beschouwt hij de Brexit als onbetwist hoogtepunt in deze periode. “Het is de geboorte van een nieuw land.”

George Vogelaar (1950) weet als journalistieke veelvraat, nog steeds, van geen ophouden. Vanaf het eerste nummer is hij

47

ZUIDERLUCHT

CULTURELE VRIJMARKT

Pioneers under Pressure

zaterdag

18

maart

10

vanaf 16.00 uur

jaar ZL

gratis entree

Leading: Daan Doesborg en Christiane Gronenberg Interviews met: Johan van de Beek & Claire van Dijk, Cyrille Offermans, Leon Verdonschot, Patrick van IJzendoorn Food&drinks: B* kantine, Noncomform Scenes: Rudy Beerens, Docfest, Koppernik, Duncan Liefferink, Toneelcollectief Uitgespeeld, Jeroen Verbeek, Verhalen uit Limburg Music: Rowland Jones & the Moveable Feast Brandweer Capucijnenstraat 21 Maastricht

2007-2017