ZL4/5 by ZOUT

Hannah Arendt Elisabeth Macke Griet Menschaert Imge Özbilge Lot Vekemans Dries Verbruggen & Claire Warnier

zuiderlucht maandblad voor kunst en cultuur _

15e jaargang

4+5/2021

4/5

Paul van Ostaijen, Cancelcultuur de hype die treft ook Bauhaus bleef Wat Abdelkader Benali Het Verdriet van Brabant

had willen zeggen

KOE N VAN M E C H E L E N GE N K ( BE )

LA B IO MI S TA ×

EEN EVO LUEREND KUNSTW ERK OV ER D E MIX VAN HET LEV EN

S E I Z OE N 2021 1 APRIL TOT 7 N OV E M B E R

Een initiatief van

Met de steun van

LABIOMISTA.BE

inhoud

colofon

zuiderlucht 4+5/2021

Zuiderlucht (oplage 20.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in ZuidNederland en Vlaanderen. Online: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZL ExtraTijd kan via zuiderlucht.eu/extratijd Begunstigers krijgen ZL voor 63 euro per jaar thuisbezorgd. Begunstiger worden kan via zuiderlucht.eu/begunstigers Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zuiderlucht.eu

5 editorial — De roerige jaren twintig Sidderend van leven zochten de mensen naar nieuwe levensvormen. Net als nu

6 Hoe Paul van Ostaijen een hype werd, en bleef ‘Op elk niveau wilde hij een breuk met de traditie forceren’

9 Op Hannah valt niks aan te merken Nieuwe biografie van Hannah Arendt valt door de mand, vindt Harald Merckelbach

Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 433 500591 0031 610 661205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets

10 Bauhaus als inspiratiebron De cancelcultuur treft nu ook Bauhaus. Cyrille Offermans gelooft zijn ogen niet

14 bits — Binnen Alle dagelijkse restricties en goedbedoelde adviezen leken te verdwijnen als sneeuw voor de zon

0031 433 500591 0031 653 338905 w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 654 966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu Commercie: Karin Winkelmolen 0031 628 646578 k.winkelmolen@zuiderlucht.eu

14 studio — Wat wil een machine? De vazen en voorwerpen van Studio Unfold zijn niet het échte werk

16 De vrouw van De roem van August Macke komt op het conto van zijn vrouw Elisabeth

19 post zl — Leesclub De luchtballon ‘Met twee leden zijn we dubbel zo groot als de PVV’

Max Majorana 0031 626 789236 m.majorana@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg

20 Het verdriet van Brabant Chris van Koppen: ‘Alle seinen voor kunst en cultuur staan op rood’

24 De stilte van de ander Wat Abdelkader Benali had willen zeggen in de 4 mei-lezing

0031 610 661205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Abdelkader Benali, Sarah van Binsbergen, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Edo Dijksterhuis, Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Griet Menschaert, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Merlijn

26 feuilleton — Lippenstift en gasmaskers De Antwerpse erfenis van Congo | De camouflage van Imge Özbilge | Doe als de Romeinen

28 blendr & filtr — De positieve Moor ‘Grote beschavingen komen voort uit vermenging’

28 de vookeur van — Lot Vekemans ‘Soms is je best doen niet genoeg’

Schoonenboom (Berlijn), Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen). Tekstcorrectie: Pieter Beek Grafisch ontwerp:

29 zl boekentop-10 — Leedvermaak De uitgevers hebben een goed jaar achter de rug. Dat mocht wel weer een keer

30 het is niet niks —Wie is een diva? Eerste aflevering van de nieuwe rubriek Het is niet niks van Griet Menschaert

Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: Coldset Printing Partners, Beringen Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie: Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146

31-40

dium

De maandelijkse service-en cultuuragenda met berichten uit de sector, tips en columns Cover: Paul van Ostaijen door Floris Jespers (1928). Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis. Zie pagina 6 e.v.

büro G29

naar het museum!

Het combiticket voor 26 musea in het hart van de Euregio Maas-Rijn. Verkrijgbaar in de musea of online op naarhetmuseum.eu.

naarhetmuseum.eu

Voor 65 euro per jaar wordt u begunstiger van Zuiderlucht en krijgt u het blad elke maand thuisgestuurd. Als welkomstgeschenk ontvangt u

zuiderlucht.eu/begunstigers

BEGAS HAUS Heinsberg • Burgenmuseum Nideggen • Continium XL • De Vondst Heerlen • Deutsches Glasmalerei-Museum Linnich • Energeticon gGmbH Alsdorf • IKOB – Museum für Zeitgenössische Kunst Eupen • KuK Monschau • Kunsthaus NRW Kornelimünster • Leopold-Hoesch-Museum Düren • Ludwig Forum für Internationale Kunst Aachen • LVR Freilichtmuseum Kommern • LVR Rheinisches Industriemuseum Euskirchen • Museum Vieille Montagne Kelmis • Museum Zinkhütter Hof Stolberg • Museum Zitadelle Jülich • Nederlands Mijnmuseum Heerlen • Papiermuseum Düren • Römerthermen Zülpich – Museum der Badekultur • SCHUNCK Heerlen • Stadtmuseum Düren • Stadtmuseum Eupen • Suermondt-Ludwig-Museum Aachen • Thermenmuseum Heerlen • Töpfereimuseum Raeren • Vogelsang IP Schleiden

Wilt u ZL thuisbezorgd krijgen? Dat kan! Dancing Queen en 26 andere verhalen over mijn

Wido Smeets

moeder van Wido Smeets én De stilte van de ander van Abdelkader Benali. Zolang de voorraad strekt...

Abdelkader Benali

DE STILTE VAN Dancing Queen DE ANDER en 26 andere verhalen over mijn moeder

Uitgeverij Bodosz

MET EEN BLOEMLEZING VAN TIEN GEDICHTEN OVER VRIJHEID

Over hoe stilte ons overeind houdt

editorial

zuiderlucht 4+5/2021

BEZOEKERS OVER DE BONNEFANTENCOLLECTIE Met essays van Maria Barnas, Abedelkader Benali en Sarah van Binsbergen

De roerige jaren twintig

einig hachelijker dezer dagen dan uitspraken doen over het coronabeleid. Een heldere observatie van vandaag kan morgen een faliekante misser blijken. Over de aanhoudende sluiting van de kunstinstellingen is al veel gezegd. Het museum, met ruime ervaring in het reguleren van bezoekers, is dicht - in de supermarkt is het gangpad overvol. De boekhandel is dicht - de patisserie open. Theater en bioscoop gesloten - kerk en vliegveld open. De logica erachter is uit het zicht geraakt, het vertrouwen in degenen die het bij elkaar hebben bedacht verdampt. Niet alleen de restricties wekken verwondering. Ik las ergens over een 'meanderende vaccinatiestrategie' - het leek me een understatement. De lijdzaamheid waarmee we dit alles in de cultuursector ondergaan, is opvallend. Er zijn virtuele rondleidingen, 360 graden viewings en gestreamde voorstellingen, verder blijft het stil. Het verzet blijft beperkt tot de handtekeningenactie Open de musea en presentatieinstellingen, ingezet door een kunstenares (Anne Wenzel) en een journaliste (Lucette ter Borg). Vraagje: hoeveel instellingen hebben de petitie verspreid onder hun publiek? Intussen trekt de cancelcultuur diepe voren door de samenleving. Zie het gedoe over de vertaalopdracht van Amanda Gormans The Hill We Climb en het schrappen van een passage over Mohammed in een nieuwe vertaling van La Divina Commedia van Dante. Fijn dat er weer aandacht is voor poëzie - maar is dit wat we met zijn allen willen? In deze strijd der identiteiten krijgt ook de geschiedenis een ethische wasbeurt, zie de schrobbering die het historische Bauhaus postuum kreeg te verduren. Onder de noemer New European Bauhaus wil Brussel de Europese cultuur een miljardenimpuls geven directeur Hicham Khalidi van de Jan van Eyck-academie in Maastricht vindt het maar niks. Volgens hem staat Bauhaus (1919-1933) voor een ‘eurocentrische modern-koloniale orde’ Sidderend van leven zochten en daarmee voor ‘het uitbuiten, kleineren en uitwissen van andere betekenisvolle leef- en de mensen naar nieuwe denkwijzen.’ levensvormen. Net als nu. Toe maar. In deze nieuwe ZL geeft Cyrille Offermans ⏤ een heel ander perspectief op Bauhaus en zijn erfenis. Ook in dit nummer het slot van de 4 mei-lezing die Abdelkader Benali had willen geven - tot ook hij de woke-guillotine hoorde suizen. Naar aanleiding van de tentoonstelling August und Elisabeth Macke. Der Maler und die Managerin belicht Christiane Gronenberg de rol van de kunstenaarsvrouw. Elisabeth Macke was niet de eerste vrouw die niet alleen muze was, maar ook manager. Noch was zij de eerste. Nee, de wereld is niet zo eenduidig als sommigen graag willen. Bij de honderdste verjaardag van Paul van Ostaijens dichtbundel Bezette stad zet Yannick Dangre uiteen hoe de Antwerpse dichter een hype werd - en dat bleef tot de dag van vandaag. De inwoners van de door hem geschetste bezette stad (Antwerpen) gingen gebukt onder de beperkingen van de Duitse bezetting. De bioscopen waren dicht, de pleinen leeg. Wie zondigde tegen de avondklok riskeerde de kogel. Hoor de mensen snakken naar vrijheid! Toen het voorbij was ging het volk los, met alle uitspattingen van dien. De Roaring Twenties, de roerige jaren twintig, waren óók de hoogtijdagen van de avant-garde in Berlijn, waar Van Ostaijen zijn heil had gezocht. Een zucht naar vernieuwing (film, jazz) en experiment (drugs, dada, Bauhaus) trok door de straten. Sidderend van leven zochten de mensen naar nieuwe levensvormen, omdat de oude niet meer voldeden. WIDO SMEETS hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu

Uitgeverij Bodosz Maastricht Verkrijgbaar in het museum of via webshop.bonnefanten.nl

Saluti d’Agriturismo Poggio Antico

U bent bij ons te gast in een agriturismo op de top van een heuvel bij het meer van Chiusi. Poggio Antico staat garant voor een onvergetelijk verblijf in het groene hart van Italië, met historische steden als Siena, Perugia, Rome en Florence binnen handbereik. poggioantico.net

zuiderlucht 4+5/2021

Hoe Paul van Ostaijen een hype werd, en bleef 6

Paul van Ostaijen, foto bestemd voor een paspoort voor de Duitse vreemdelingenpolitie, gemaakt in Kaufhaus des Westens in Berlijn, 1918. Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis

zuiderlucht 4+5/2021

Vlak voor de 100ste verjaardag van Paul van Ostaijens Bezette stad werd het originele handschrift ervan terug gevonden. YANNICK DANGRE sprak met biograaf Matthijs de Ridder. ‘Je merkt dat hij op elk niveau een breuk met de traditie wilde forceren.’

gruwelijke oorlog uiteindelijk tot niets heeft geleid, al zeker niet tot universele broederschap, neemt hij samen met zijn geliefde Emma Clement de wijk naar Berlijn. Die zelfgekozen ballingschap blijkt een onverhoopte zegen. In Berlijn ontmoet Van Ostaijen veel internationale kunstenaars en dompelt hij zich onder in het dadaïsme en andere modernistische stromingen. De ontgoocheling van de oorlog, gekoppeld aan een persoonlijke crisis in zijn liefdesleven, doen hem een volledig nieuwe richting inslaan. Hij begint er te werken aan twee dichtbundels, met name Bezette stad (1921) en het postuum verschenen De feesten van angst en pijn.

In de eerste bundel verwerkt hij zijn ervaringen in het bezette Antwerpen in een elen kennen hem van

Ostaijen ook elementen uit het moderne

soort totaalkunstwerk. Gebruikmakend van

Marc groet ’s morgens de

leven, waardoor hij meteen op het schild

‘ritmische typografie’ creëert hij een snelle,

dingen, Melopee of het

wordt gehesen als dé nieuwe dichter. Je mag

krachtige poëzie die het hele innerlijke

haast spreekwoordelijk

gerust spreken van een soort hype.

en uiterlijke leven in zich samenbalt. De opvallende typografie laadt de woorden

geworden Boem

Zijn wufte kleding en zijn reputatie als

Paukeslag, maar

nachtraaf in het Antwerpse uitgaansleven

met extra betekenis, en via een associatieve

Paul van Ostaijen is veel meer dan de

(die hem de bijnaam ‘zot Polleke’

collagetechniek bezet hij als het ware

bedenker van die literaire evergreens.

opleverde) droegen bij tot Van Ostaijens

het blad met woorden. Van liefde voor

Velen beschouwen hem zelfs als de eerste

vroege cultstatus. In tegenstelling tot zijn

reclameslogans en films tot ideologische

moderne dichter uit ons taalgebied. Bij

laatnegentiende-eeuwse voorgangers is

oorlogskreten, alles krijgt een plaats in het

zijn 125ste geboortejaar zet zijn thuisstad

deze jonge dandy niet vies van politiek.

even chaotische als minutieuze Bezette stad.

Antwerpen alle coronabestendige zeilen bij

Integendeel. Van Ostaijen strijdt voor een

Deze futuristische, ultramoderne bundel

om deze mythische dichter en dandy weer in

socialer en internationaler Vlaanderen, met

geeft de oorlogservaring een unieke stem.

de kijker te zetten.

meer rechten voor de Nederlandstaligen,

‘Het is hier dat Van Ostaijens totaalvisie

waardoor hij voortdurend tegen de Centraal in dat feest staat Bezette Stad 100!,

schenen van de Franstalige, katholieke

een expositie over Van Ostaijens iconische

elite schopt. Hij draagt zijn humanitaire

dichtbundel die deze maand exact een eeuw

ideaal uit in Vlaams-nationalistische

oud is. Recentelijk dook, als klap op de

kranten, maar ook in zijn tweede bundel

vuurpijl, ook nog eens het inmiddels door

Het Sienjaal (1918), waarin hij een universele

de Vlaamse overheid officieel verworven

broederschap vooropstelt in een tijd waarin

originele handschrift van de bundel op.

mensen vooral bezig zijn met elkaar af te

Ook na honderd jaar is de vraag

slachten. Omdat Van Ostaijen naar een

waarom Paul van Ostaijen (1896-1928) zo

radicaal nieuwe wereld streeft, ziet hij de

baanbrekend was, en wat hij ons anno 2021

bezettingsmacht van de Duitsers, die ook

nog te zeggen heeft, nog steeds rechtsgeldig.

een bestaande orde willen vernietigen, niet

We vroegen het aan Van Ostaijen-biograaf

per se als vijanden.

Matthijs de Ridder, van wie net Boem

Als de krijgskansen in de Eerste

Paukeslag verscheen, het relaas van zijn

Wereldoorlog keren, wordt dit een

persoonlijke ‘strooptocht’ door Bezette stad.

gevaarlijke strategie. Wanneer Van

‘Paul van Ostaijen maakte, midden in de

Ostaijen een veroordeling tot drie

Eerste Wereldoorlog, een knetterende entree

maanden gevangenisstraf oploopt wegens

in de letteren,’ steekt de Ridder van wal.

smaad aan kardinaal Mercier, wordt het

‘Hoewel de verzen uit Music-Hall (1916) nog

hem te heet onder de rebelse voeten.

traditioneel ogen en enigszins aansluiten

Bang voor vervolging, maar vooral ook

bij de decadente literatuur, integreert Van

gedesillusioneerd omdat die grote,

Fragment uit het gedicht BOEM paukeslag

→ 7

zuiderlucht 4+5/2021

’Hoewel de machthebbers hun plek weer hebben ingenomen, is er in de levens en hoofden van mensen iets cruciaals veranderd.’

⏤ haar neerslag krijgt’, zegt Matthijs de Ridder. ‘Hier ervaar je dat Van Ostaijen,

Opnieuw speelt Van Ostaijen met de

zoals alle avant-gardisten, op elk niveau een

typografie. De gedichten zijn geschreven in

breuk met de traditie wil forceren. Na die

een hortend, jazzachtig ritme, dat enerzijds

afschuwelijke oorlog, en na al die suffige

de schokken verbeeldt die de maatschappij

en salonfähige poëzie van de negentiende

heeft ondergaan, en anderzijds het

eeuw, moet alles radicaal anders. Des te

fragmentarische aspect van het moderne

meer omdat de meeste mensen na 1918 snel

leven benadrukt. De naoorlogse jaren zijn

weer willen overgaan tot de orde van de dag

een tijd van inflatie, geweld, hedonisme,

- maar dat kan niet volgens Van Ostaijen.

onzekerheid, van verscheurdheid vooral,

Wat de dichter beoogt, is nog steeds die

die door Van Ostaijen briljant wordt

totale omwenteling, zowel poëtisch als

weergegeven in poëzie. Overigens maakt

maatschappelijk. De oude wereld is stuk

hij in die tijd ook groteske verhalen, waarin

– zoals je ook in de bundel kan zien, met

hij op wrang-komische wijze dezelfde

de woorden die letterlijk over elkaar heen

existentiële verwarring beschrijft.

buitelen en als brokstukken alle kanten op

Ondanks die twee schitterende bundels

vliegen. Als geen ander weet Van Ostaijen

eindigt ook Berlijn in een persoonlijke

daarbij ook het jachtige moderne leven te

ontgoocheling. Zelfs in de poëzie heeft geen

vatten, met zijn bioscopen, dansclubs, jazz,

echte revolutie plaatsgevonden. Bezette

reclameslogans en andere zaken die in de

stad wordt door de kritiek vol onbegrip

dichtbundels van die tijd volstrekt geen

onthaald, en de liefdesrelatie met Emma

plaats hadden. Hij bespeelt daarbij alle

Clement is definitief voorbij.

taalregisters, van verheven over scabreus

In 1921 keert Van Ostaijen alleen en

Omslag van Bezette stad, naar een ontwerp van Oscar Jespers.

is een totaalproject. In die zin sluit hij heel

tot commercieel. Hij doorspekt de teksten

gedesillusioneerd terug naar Antwerpen.

erg aan bij onze tijd, waarin steeds meer

ook met Franse en Engelse woorden in

Het besef van het debacle leidt bij de

kunstenaars hun maatschappelijke visie

een associatieve keten van indrukken en

razendsnel evoluerende dichter tot een

naar voren brengen in hun werk.’

beelden. Hoezeer ook de verschrikkingen

nieuwe omwenteling, met name die naar

De Ridder verwijst onder andere naar

uit de oorlog in Bezette stad aanwezig zijn,

de zuivere lyriek van zijn laatste jaren. In

Amanda Gorman, de jonge Amerikaanse

er spreekt ook een enorme vitaliteit uit, en

de gedichten die hij schrijft tussen 1922

dichteres die bij de inauguratie van Joe

een duidelijke hoop op verandering.

en 1928, het jaar van zijn vroege dood, is

Biden haar toepasselijk getitelde gedicht

vooral het klankspel essentieel en gaat

The Hill We Climb voorlas. Daarin had ze

Ostaijen uiteindelijk overwonnen worden,

het, meer dan om het visuele uit zijn

het over de onderdrukking van vrouwen,

om op een fundamenteel andere manier de

expressionistische tijd, om de loutere

zwarten, transgenders en andere groepen,

nieuwe wereld te kunnen omhelzen.’

muziek van poëzie. Het gedicht wordt een

waarbij ze expliciet de hoop uitdrukte dat

Kortom, de revolutionair in Van Ostaijen is

soort Hooglied, een partituur. Uit deze

dit een moment van eenheid voor de natie

nog lang niet dood, ook al voel je op vele

periode stammen Marc groet ’s morgens de

kon zijn.

plekken de teleurstelling doorklinken, zeker

dingen en Melopee.

De angst en het trauma moeten voor Van

in De feesten van angst en pijn. Deze bundel is een verslag van zijn Berlijnse jaren en de chaos en verwarring die op dat moment in de wereld heersen, ironisch genoeg precies omdat aan de buitenkant alles bij het oude

Ook bij ons spreken steeds meer schrijvers zich uit. Denken we maar aan Dichter

iograaf Matthijs de Ridder

des Vaderlands Lieke Marsman, die na

verklaart Van Ostaijens snelle

twee eerdere lyrische dichtbundels de

ontwikkeling door het feit

laatste jaren duidelijk stelling neemt in

dat hij telkens opnieuw naar

haar gedichten. Ook klimaatromans zoals

nieuwe vormen zoekt om zijn boodschap te

Marsmans Het tegenovergestelde van een mens

mensen is iets cruciaals veranderd, hoewel

brengen. ‘De boodschap verandert eigenlijk

of The Overstory van Richard Powers horen

de machthebbers rustig hun plek weer

niet: Van Ostaijen wil een grote ommekeer

in dit rijtje thuis, of migratieromans zoals

hebben ingenomen en het kapitalistische

in de maatschappij en in de hoofden van

Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer.

systeem de lagere klassen blijft uitpersen.

mensen, terwijl hij onderweg ook de poëzie

Kortom, de literatuur is, na vele jaren van

vernieuwt die hij daarvoor inzet. Hij wil

wederzijdse afstandelijkheid, weer volop

echec zeer sterk door, maar het wordt

dat mensen anders naar de werkelijkheid

bij de politieke actualiteit betrokken.

ook hier gekoppeld aan een wens tot

kijken, en tot het einde toe streeft hij ernaar

Paul van Ostaijen had het ongetwijfeld

verandering. Van Ostaijen ontleedt het

die boodschap in een goede kunstvorm

toegejuicht. En ondertussen kunnen wij

fiasco waarin zowel de maatschappij als

te gieten. Poëzie en politiek, de dichter

genieten van de tentoonstellingen over deze

zijn eigen leven verzand is, maar wil er

en de burger Van Ostaijen, ze zijn in

tegelijk een streep onder trekken. Hij wil

werkelijkheid niet te scheiden. Zijn kunst

rebelse dandy die geschiedenis schreef. ZL

lijkt te blijven. In de levens en hoofden van

In De feesten van angst en pijn klinkt dat

‘bloot zijn en beginnen’.

zuiderlucht 4+5/2021

Op Hannah valt niets aan te merken Een biografie moet

gezegd, is aan een strikte regie onderworpen.

niet behaagzuchtig,

die regels te kijken. Ze snappen dat een

maar kritisch zijn. Met haar boek over de filosofe Hannah Arendt (1906-1975) schiet Ann Heberlein daarin tekort, meent

Rechtbankverslaggevers weten áchter gesoigneerde, zacht pratende verdachte evenzogoed een crimineel kan zijn. Maar

vernietiging van de joden, geef ik vrijwillig

Hannah was geen rechtbankverslaggever

en niet onder druk mijn participatie toe. Ten

en ze raakte snel uitgekeken op Eichmann

slotte ben ik degene geweest die hen naar

(“stinknormal”). Nog voor het einde van het

de kampen transporteerde. Als ik hen niet

proces nam ze het vliegtuig terug naar New

had getransporteerd, dan zouden ze niet

York. Daar aangekomen, hield ze haar lezers

aan de slager zijn afgeleverd.” En: “Ik moet

voor dat Eichmann slechts een kruiperige

u, kameraad Sassen, geheel eerlijk zeggen:

klerk was. Biograaf Heberlein zegt het haar

zouden we 10.3 miljoen joden hebben

na: ‘Hij was niet slecht of kwaadwillend.

gedood, dan zou ik tevreden zijn geweest

Eichmann deed alleen zijn werk, zo effectief

en zeggen, goed we hebben een vijand

en zo goed als hij kon.’

vernietigd.’

De banaliteit van het kwaad was de frase

Hier is geen banale ambtenaar aan het

die Arendt vervolgens in roulatie bracht.

woord, maar iemand die gedreven werd

Nog steeds wordt ze gebruikt en wel in twee

door virulent antisemitisme. Arendt

betekenissen. De eerste is onomstreden:

zag de Sassen-tapes over het hoofd en

n het interview dat Ann Heberlein aan

plegers van misdrijven zien er vaak

onderschatte dusdoende de criminele

Trouw gaf, wordt duidelijk waarom

normaal uit. De tweede betekenis is wél

statuur van Eichmann. Ze heeft nooit haar

haar biografie van Hannah Arendt wel

problematisch: plegers van misdrijven

fout toegegeven en misschien is dat ook

moest mislukken. ’Hannah Arendt was

hebben doorgaans de beste bedoelingen.

wel teveel gevraagd. Maar dat Heberlein

een vriendin voor me geworden, ook in

In het geval van Eichmann had Arendt – en

de kwestie niet aanroert, lijkt me voor een

moeilijke tijden. Als christenen het niet meer

in haar kielzog biograaf Heberlein - die

biograaf een doodzonde.

weten, vragen ze: wat zou Jezus doen? Voor

tweede betekenis op het oog: Eichmann

mij was de vraag: wat zou Hannah doen?’

als brave burgervader die op een naïeve

Dát was voor haar biograaf een interessante

HARALD MERCKELBACH.

Waarom sloeg Arendt zo de plank mis?

manier uitvoering gaf aan bevelen van

vraag geweest. Het antwoord is, denk ik,

consequent over Hannah, niet over Arendt.

hogerhand om joodse burgers op transport

te zoeken in de Heideggeriaanse filosofie,

Alsof ze over haar oudere zus schrijft. De

te zetten. Dat was wat Eichmann tijdens de

waarmee Arendt zich verwant voelde. Zoals

toon is zalvend. Nee, op Hannah valt niets

rechtszitting zelf steeds weer vertelde en

wel meer Duitse filosofen dacht Heidegger

aan te merken.

Arendt nam het serieus.

dat je de wereld kunt begrijpen door in

Heberlein heeft het in haar boek inderdaad

En zo laat Heberlein een kolossale blunder

Ze had beter kunnen weten. Ze had

een stoel te gaan zitten en er in alle rust

van Hannah Arendt onbesproken. Die

kennis kunnen nemen van de gesprekken

eens naar te kijken. Dan treedt het Sein,

had te maken met het strafproces tegen

tussen Eichmann en journalist Willem

de essentie, naar voren. Maar voor een

nazikopstuk Adolf Eichmann in 1961.

Sassen. Die vonden plaats ten huize van

rechtbankverslaggever is zo’n passieve

Arendt, zelf als Joodse intellectueel gevlucht

de familie Eichmann, in Argentinië waar

houding geen aanbeveling. Die moet immers

voor de nazi’s, reisde in opdracht van een

Eichmann zich na de oorlog schuilhield.

op onderzoek uitgaan, bronnen opsporen,

Amerikaans weekblad af naar Jeruzalem,

De sfeer was ongedwongen, er luisterde

kanttekeningen plaatsen en zich niet om de

waar het proces plaatsvond. Het proces

geen vijand mee en gelukkig maakte

tuin laten leiden door mooie praatjes. Met

tegen Eichmann zag ze als een uitgelezen

Sassen audio-opnames van de gesprekken.

haar Heideggeriaanse inslag ontbrak het

kans om de wortels van het Kwaad beter te

Het idee was om ze op enig moment te

Arendt aan deze vaardigheden. Hetzelfde

begrijpen.

publiceren opdat toekomstige generaties

geldt voor haar biograaf Heberlein.

Het liep anders. Het proces bleek saai,

zich een beter beeld konden vormen van de

Die vraagt zich dus af wat Hannah zou

zoals rechtszittingen vaker zijn. Aanklagers,

nazistaat. Eichmann liet geen misverstand

doen. Het lijkt me een stupide vraag. Er

advocaten en rechters houden zich aan

bestaan over zijn genocidale ambities:

spreekt gebrek aan mondigheid uit. Zo

regels en wat er wel of niet kan worden

‘Waar ik betrokken was bij de fysieke

wordt het niks met een biografie. ZL

zuiderlucht 4+5/2021

Europa is toe aan een culturele impuls, vindt de EU, maar de gekozen naam New European Bauhaus stuit op verzet. De EU zou zich verbinden met ‘het uitbuiten, kleineren en uitwissen van andere betekenisvolle leef- en denkwijzen.’ CYRILLE OFFERMANS las het en geloofde zijn ogen niet. 10

Bauhaus als inspiratiebron

Interieur uit 1929 van Bauhaus-ontwerpster Eileen Grey (1878-1976) .

r schijnen nog altijd mensen te zijn die denken dat we straks, na de pandemie, weer op de vertrouwde voet verder kunnen gaan. We hebben genoeg

afgezien, vinden ze, het wordt tijd de schade in te halen. Zodra we tegen de onzichtbare sluipmoordenaar uit Wuhan en zijn clandestiene trawanten elders in de wereld zijn geïmmuniseerd, moeten we onze opgekropte frustraties weer vrij baan kunnen geven. In het verschiet ligt een nieuwe versie van de Roaring Twenties, vergeleken waarbij het origineel bleekjes zal afsteken.

zuiderlucht 4+5/2021

Gelukkig zijn er ook mensen met iets

alarmerende situatie waarmee we met dank

bepleitte ze de oprichting van een New

meer historisch bewustzijn. Zij weten

aan de ongebreidelde vraat- en vernielzucht

European Bauhaus, ofwel een internationaal

dat de jaren twintig van de vorige eeuw

van een blind ‘groeiende’ economie te

samenwerkingsverband van intellectuelen,

een bedrieglijk Janusgezicht vertoonden,

maken hebben. De coronacrisis heeft

kunstenaars, architecten en ontwerpers die

dat de demonstratie van antiburgerlijke

duidelijk gemaakt dat we ‘onze consumptie

plannen ontwikkelen voor alle aspecten,

levenslust in de cafés, clubs en theaters

en productie, hoe we leven en werken,

niet in het laatst de esthetische, van een

van Berlijn en München een tijdlang

eten, verwarmen en vervoeren, moeten

duurzame leefomgeving. Je zou zeggen: een

het zicht bemoeilijkte op de groeiende

veranderen.’ Over de nadere invulling van

prachtig initiatief, zeker als je het vergelijkt

onvrede in de politieke onderwereld,

dat ‘hoe’ gaf Von der Leyen het woord aan

met de tergende onverschilligheid, zo niet

geproletariseerde achterbuurten en obscure

Frans Timmermans: zijn uitgewerkte Green

vijandigheid jegens kunst en cultuur die

bierkelders. In haar volle omvang duidelijk

Deal voorziet voor 2050 in niet minder dan

Nederlandse politici aan de dag plegen te

werd die onvrede pas toen ze een paar

een klimaatneutrale economie.

leggen – omarmen dus die plannen en de

jaar later voldoende was aangewakkerd,

Het zou een godswonder zijn als dat zou

georganiseerd en geadresseerd om,

lukken, ik geef het toe, maar zonder geloof

bovengronds, ongekend brutaal tot

in wonderen redden we het niet, al zullen

uitbarsting te komen.

we die ditmaal zelf moeten verrichten.

Iets dergelijks zou nu uitgesloten zijn?

Roepen, zeggen, beweren, de ander en jezelf

schouders eronder.

aar dat bleek te optimistisch gedacht. Er was veel lof, zeker, zelfs de Financial Times begreep

Het oprukkende neofascisme in de VS

ervan overtuigen dat het allemaal anders

en, voorlopig op kleinere schaal, in

moet, is één ding – die veranderingen

een rol moeten spelen bij de grote

Europa doet iets anders vrezen. Maar

daadwerkelijk ten uitvoer brengen is nog

transformatie die onherroepelijk voor de

ánders – sterker, pluriformer en steviger

iets anders. Daarvoor is nogal wat vereist.

deur staat. Maar scherpe kritiek was er ook,

geïnstitutionaliseerd – zijn nu ook de

Daarvoor moeten mensen – grof gezegd

dat ‘slim design en esthetische innovatie’

en wel uit een hoek van waaruit je dat als

democratische tegenkrachten. Hoopgevend

– kwalitatief andere gelukservaringen

nietsvermoedende kunstliefhebber juist niet

is de onverzettelijke pro-Europese

opdoen. Ze moeten ontdekken dat ze voor

had verwacht.

houding van Angela Merkel, hoopgevend

méér in de wieg zijn gelegd dan voor een

is zeker ook het uitgebreide repertoire

rol als consument, per definitie een bijrol

Maastrichtse Jan van Eyck Academie, liet

aan vergaande politieke, ecologische

waarvan het script tot ver achter de komma

eind vorig jaar in een alvast door tientallen

en culturele initiatieven waarmee haar

door anonieme krachten is geschreven.

gelijkgestemden uit de kunstwereld

(christendemocratische) partijgenoot en

Wie daarentegen de bevrijdende,

ondertekende open brief aan Von der

voorzitter van de Europese Commissie

transformerende en mobiliserende effecten

Leyden weten zich weliswaar te kunnen

Ursula Von der Leyen recentelijk in haar

kent van – bij voorbeeld – een alles op

vinden in de ambitieuze intenties van de

eerste ‘Troonrede’ voor de dag kwam.

losse schroeven zettende roman, studie,

Europese Green Deal, maar dat de naam

film of muziekwerk weet wel beter, hij

New European Bauhaus die de EU op de

business as usual zal worden, als het aan

laat zich nooit meer in die benauwende

uitvoering van de culturele paragraaf heeft

haar ligt, ingrijpende veranderingen zijn

consumentenrol dwingen en zal met

geplant, echt niet door de beugel kan.

onvermijdelijk. En dat lijken geen vrome

genoegen afzien van een zoveelste vlucht

Met de verwijzing naar het historische

woorden. De plannen voor een renovatiegolf

naar een bedrieglijk vakantie-eldorado.

Bauhaus zouden de initiatiefnemers,

Ursula Von der Leyen moet van die

zo schreef Khalidi samen met de bij

Geen sprake van dat het na de pandemie

zijn veelomvattend, concreet en radicaal, in overeenstemming kortom met de

samenhangen op zijn minst een vermoeden

de Universiteit van Utrecht werkzame

hebben gehad. Ze moet

socioloog Orlando Vázquez in het Vlaamse

hebben geweten dat van

cultuurblad Recto Verso, blijk geven van

bovenaf opgelegde wetten,

‘een gebrekkig historisch inzicht,’ sterker,

regels en beperkingen

die school was ‘weliswaar revolutionair’,

actieve ondersteuning

maar ‘tegelijk zeer anti-egalitair. Vrouwen

behoeven van een

hadden tot de meeste ateliers geen

bevolking die naar een

toegang, en de school had weinig oog

tegelijk avontuurlijker,

voor milieuvervuiling. Het Bauhaus raakte

minder stressvol en moreel

in de loop der tijden verbonden met een

meer verantwoord leven

industrieel kapitalisme dat resulteerde in

verlangt, iets wat zonder

wereldwijd maatschappelijk en ecologisch

vitale impulsen uit de

onrecht, waarvan we de gevolgen blijvend

wereld van onderwijs,

ondervinden.’

journalistiek en cultuur Ontwerpen van Marianne Brandt (1893-1983).

Hicham Khalidi, directeur van de

ondenkbaar is. Daarom

Je gelooft je ogen niet. In een handomdraai verandert een van de belangrijkste

→ 11

Brueghel en tijdgenoten:

— kunst als verborgen verzet ? —

+ T/M 04.07.2021 BONNEFANTEN www.bonnefanten.nl @bonnefanten Werkplaats Pieter Brueghel de Jonge, Kruisdraging, c. 1605. Fotografie: Peter Cox / Bonnefanten, langdurig bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

zuiderlucht 4+5/2021

‘Een toepasselijker naam dan New European Bauhaus voor een vergelijkbaar samenwerkingsverband moet ik nog tegenkomen.’

Faits divers

⏤ zijn gemunt. Dan is het

RIJK, RIJKER, RIJKST

nog maar één stap naar

Ook de kunsthandel leed in 2020. Gedurende het eerste coronajaar werd voor 42 miljard verhandeld aan kunst en antiek, 22 procent minder dan het jaar ervoor. Een van de oorzaken was dat door corona twee derde van de kunstbeurzen niet door ging. De online verkoop verdubbelde naar 10,4 miljard euro, aldus het jaarlijkse kunstmarktonderzoek van Art Basel en de Zwitserse bank UBS. De online redding kwam van de rijken, zegt onderzoekster Clare McAndrew. ‘De rijken zijn rijker geworden, en of we het nu leuk vinden of niet, daar heeft de kunstmarkt van geprofiteerd.’

het rechtbankjargon van de eenduidigheid en de banvloek. In 2019 was het honderd jaar geleden dat het Bauhaus werd opgericht. Alleen al in Duitsland werd dat feit herdacht met talrijke tentoonstellingen, een plankvol nieuwe studies en de opening van twee nieuwe, aan het Bauhaus gewijde musea, een in Weimar en een in Dessau; in 2022 volgt een derde museum in Berlijn. Wie niet Bauhaus-ontwerpster Anni Albers (1899-1994) achter het weefgetouw.

is dichtgevroren in zijn eigen

KENZO WAS EEN NOMADE

kille gelijk moet van deze

De persoonlijke collectie van Kenzo Takada, modeontwerper en oprichter van het Kenzo-label, gaat onder de hamer. De stukken worden online aangeboden in het fancy appartement in St Germain des Prés, waar Takada de laatste jaren van zijn leven woonde. Hij overleed vorig jaar op 81-jarige leeftijd aan de gevolgen van corona. ‘De meubelen, schilderijen, objecten en kunstwerken weerspiegelen het nomadisme van een geest die openstond voor invloeden van over de hele wereld en in een voortdurende verbinding stond tussen zijn wortels, Japan en zijn adoptieland Frankrijk’, aldus de catalogus.

overvloed aan kennis en vernieuwingsbewegingen van de

inzichten in wat het Bauhaus bewoog en

twintigste eeuw in een steunpilaar van

heeft opgeleverd wel enthousiast worden.

het patriarchaat en het imperialisme.

Khalidi en Vázquez verwijten Von der

Het Nieuwe Europese Bauhaus zou zich

Leyen & co ‘een gebrekkig historisch

verbinden met een ‘eurocentrische

inzicht’ – dat verwijt slaat als een

modern-koloniale orde’ en daardoor ‘met

boemerang op henzelf terug. Je kunt van

het uitbuiten, kleineren en uitwissen van

het Bauhaus niets begrijpen als je eraan

andere betekenisvolle leef- en denkwijzen.’

voorbijgaat dat de oprichting ervan aan

Daar is geen woord Spaans bij. Duidelijk

het eind van de Eerste Wereldoorlog

is dat de heren zich met graagte wentelen

plaatsvond, als je geen oog hebt voor

in het modieuze, uit de VS overgewaaide

de naoorlogse chaos in het algemeen

jargon dat snel aan populariteit wint aan

en de deplorabele toestand van de

universiteiten en academies – het is ook

gedecimeerde en gedemoraliseerde

het zekerste bewijs dat het op ideologische

arbeidersklasse in het bijzonder,

plaatsbepalingen aankomt, niet op

voor het daaruit voortspruitende

empirisch gefundeerd, transparant en

verlangen naar een radicale breuk

genuanceerd denken.

met de muffe, prullerige, kitscherige

TARANTINO DOET HET

Jargon is het geheel van verharde,

imponeerarchitectuur en -cultuur van

vrij zwevende begrippen (‘dominante

het keizerrijk en dus, na of tegelijk met

monocultuur’, ‘niet-inclusief’,

de grote weigering van dada – voor het

‘eurocentrisme’, ‘antropocentrisme’) dat als

verlangen naar helderheid, transparantie

een geurvlag werkt: de lezer weet meteen

en een nieuw begin.

Een film baseren op een boek is zo oud als het genre. Het omgekeerde gebeurt minder vaak. Regisseur Quentin Tarantino (waarom zijn we niet verbaasd dat hij het is?) doet het dus wel. In juni verschijnt de boekversie van Once Upon a Time in Hollywood, zijn tot nu toe laatste film uit 2019. Naar eigen zeggen geeft Tarantino zijn hoofdpersonen meer reliëf door niet alleen verder in het verleden, maar ook in de toekomst te kijken. ‘Het verhaal zal ook op een originele, speelse en schokkende manier afwijken van de film’.

wie hier de lakens uitdeelt. De stapeling

Zo’n allesomvattende vernieuwing

van die begrippen brengt onmiddellijk een

is ook nu aan de orde, en natuurlijk,

haarscherpe scheiding aan tussen wie goed

de verschillen met een eeuw geleden

en wie fout is, het is het gemakzuchtige

zijn groot. Maar een toepasselijker

instrumentarium van een eigentijdse

naam dan New European Bauhaus

inquisitie van semi-intellectuelen die te

voor een vergelijkbaar inspirerend

lui zijn die begrippen af te leiden uit de

samenwerkingsverband moet ik nog

onoverzichtelijke historische context

tegenkomen.

waarin ze, althans naar hun betekenis, zijn ontstaan, maar meestal pas veel later, met

het voordeel van het historische overzicht,

zuiderlucht 4+5/2021

Binnen

et de komst van het zo aangename lentezonnetje

Vazen en voorwerpen zijn voorbeelden van wat Claire Warnier & Dries Verbruggen doen, maar het is niet het échte werk. Als een soort vertaalbureau bemiddelt hun Studio Unfold tussen de analoge en digitale wereld.

en de daarmee gepaard gaande zomerse temperatuur werd de poort naar de buitenwereld uitdagend wijd geopend. Alle dagelijkse restricties en goedbedoelde adviezen leken te verdwijnen als sneeuw voor de zon. Wanneer ik deze tekst schrijf, dwarrelt de sneeuw alweer

Wat wil een machine?

in vette vlokken uit de hemel om zich kortstondig op de vensterbank tot een ware hoop tegen het raam van mijn atelier te vleien. De verwarming straalt weldadig tegen mijn

Bits

schenen onder het bureau. Voorjaarszon

n het atelier van Studio Unfold lopen verschillende maakprocessen en snelheden door elkaar

heen: een assistent brengt met veel geduld glazuur aan op een

– voorjaarssneeuw. Waar de

aantal keramieken vazen. Het is

geest van het verlangen en

handwerk met een ouderwetse

het verleden uiterst wankel

traagheid; de uitkomst van de

zijn dansje doet op het

glazuurlaag valt nooit exact te

hooggespannen koord.

voorspellen, de maker moet vertrouwen op zijn ervaring

MAT VAN DER HEIJDEN

en intuïtie. De vazen zelf zijn ondanks hun grillige vormen ook fijn en precies. Ze worden laag voor laag opgespoten in een 3D-printer, maken is hier vooral wachten. Terwijl Claire Warnier (Maastricht, 1978) en Dries Verbruggen (Brasschaat, 1979) me hun ontwerpen laten zien, krijg ik steeds meer het idee dat het ze eigenlijk om iets anders gaat. Al die vazen en voorwerpen zijn voorbeelden van wat ze doen, maar niet het échte werk. Want hun Claire en Dries leerden

werkzaamheden van totaal

van analoge en digitale

elkaar kennen tijdens hun

verschillende beroepen zijn

technieken betekent dat ze

studie aan de Design Academy,

steeds meer op elkaar gaan

vooral nieuwe mogelijkheden

sindsdien werken ze samen

lijken. Jij hebt geen idee wat

zichtbaar maken. Als een

als Studio Unfold, alweer sinds

ik aan het doen ben achter

soort vertaalbureau bemiddelt

2002. Dries zit tijdens het

dit scherm. Misschien ben ik

Unfold tussen de analoge en

gesprek goed verstopt achter

aan een ontwerp bezig, met

digitale wereld.

een groot beeldscherm: ‘De

de administratie of ben ik aan

interesse in de combinatie

Mat van der Heijden, Binnen, 2021. Potlood, inkt, papier, 32,5 x 25 cm.

zuiderlucht 4+5/2021

‘We willen wél meer lokale producten en duurzamere spullen, maar uiteindelijk zijn we niet bereid daar consequenties aan te verbinden: namelijk dat we anders moeten werken en leven.’

⏤ het beleggen. Wie weet ben ik

in de tegeltjes gaan zagen, maar

gewoon aan het shoppen.’

wij hebben zelf een passende

Claire schakelt ondertussen over naar een ander ontwerp.

verbinding geprint.’ Sinds drie jaar is de studio

Een tafeltje met een ronde

van Claire en Dries gevestigd in

schijf, daarachter een

een voormalige bieropslag aan

beeldscherm. Het is een digitale

de rand van Antwerpen. Zelf

pottenbakkersschijf, een laser

wonen ze op de eerste etage

registreert de positie van je

van het pand. De inrichting van

vingers en toont de digitale

de studio lijkt een echo van

pot of vaas die je maakt op

het gereedschap en materiaal

het scherm. ‘We zoeken naar

waarmee Unfold werkt, als in

manieren om complexe digitale

een uitvergrote 3D-printer lopen

technieken op een toegankelijke

overal kabels en leidingen (‘we

manier te verbinden aan

zijn nog aan het verbouwen’),

bestaande maakprocessen.

het licht komt uit eenvoudige

De draaischijf maakten we

peertjes aan het plafond. De

voor een tentoonstelling. Het

kleuren zijn even aards als de

vormde een soort digitale

keramiek die ze maken: ruw

pottenbakkerswerkplaats, samen

beton, wanden van onbehandeld

met een printer en een aantal

hout en kasten vol dozen van

keramieken prototypes.’

bruin karton. Op het raam dat

‘Toen wij begonnen te werken

uitkijkt over de tuin staat een

niet eens zo moeilijk wat hij doet.’

Ik had mijn auto naast een

met 3D-printers was dat niet

grote kindertekening. Claire:

omdat we een eigen ontwerp

‘Een paar dagen geleden stond

een high-tech robot in de

heb ik nu spijt van. De weg

wilden uitvoeren. We waren

hier nog een groot tentenkamp

rommelige werkplaats. Met

wordt versperd door betonnen

vooral geïnteresseerd in de

van karton. Om te voorkomen

tedere bewegingen probeert de

stoepranden, eenrichtingsborden

vraag: “Wat zou deze machine

dat onze kinderen langzaam de

robot de handelingen van de

en plantenbakken vol dode

willen maken?”’ Tot dan toe

studio overnemen, hebben we

ambachtsman te kopiëren, maar

coniferen. Daartussen

werden vooral bio-plastics

een maandelijkse reset.’

alleen al het aandraaien van een

mensen met winkelkarren vol

gebruikt in dergelijke printers,

Voor de film plaatste Unfold

bouwmarkt geparkeerd, daar

toiletpotten, isolatieplaten en

kost hem veel moeite. Terwijl

douchewanden. Wie maakt al

projecten is de film The

zijn tijdelijke digitale assistent

die spullen? Hebben de makers

Comb Makers Tale (zie

worstelt met het lichtknopje,

plezier in hun werk? Moet werk

met meer uitstraling en een

schroefje op een volle werkbank

en van hun meest recente

ook ZL2+3). In een donker

vertelt de man over zijn beroep.

wel leuk zijn? Kun je met passie

langere levensduur, ontwikkelde

schuurtje vijlt en schuurt

Het spijt hem dat het vak van

over isolatieplaatmateriaal en

Unfold in 2009 een 3D-printer

een 82-jarige ambachtsman

de kammenmakers met hem zal

parkeerplaatsplantenbakken

die keramiek kon printen.

honderd kammetjes per week uit

uitsterven. Claire: ’We kunnen wel

vertellen? Of hebben we nog

Claire: ’Daarmee kan je vormen

stukken verhitte koehoorn. Het

doen alsof we het jammer vinden

altijd een te romantisch beeld

maken uit klei die je onmogelijk

is eentonig werk en het stinkt.

dat oude ambachten verdwijnen,

over hoe dingen gemaakt

met traditionele technieken

‘Bovendien,’ vertelt de vrouw van

maar jongere generaties willen

worden?

kan realiseren. Het gaf ons

de kammenmaker, ‘is het eigenlijk

een dergelijk beroep niet

de gemaakte objecten waren fragiel en degradeerden vrij snel. Op zoek naar materialen

Ik zet de auto terug. Eerst nog

hele nieuwe mogelijkheden als

uitoefenen. Zo is het met veel

maar een rondje wandelen.

ontwerpers.’

dingen, we willen wel meer

Unfold heeft zich in mijn hoofd

‘Behalve voor keramiek

lokale producten en duurzamere

genesteld.

gebruiken we 3D-printers

spullen, maar uiteindelijk zijn we

vooral voor de minder zichtbare

niet bereid daar consequenties

onderdelen in onze ontwerpen.

aan te verbinden: namelijk dat we

De meeste verbindingen en

anders moeten werken en leven.’

koppelstukken komen uit de

Wanneer ik na afloop van

printer,’ vult Dries aan. ‘Toen we

het gesprek naar huis rijd,

laatst in onze woning een nieuwe

word ik door een wirwar van

douche wilden installeren paste

pijlen en borden alle kanten

die niet. De installateur wilde al

opgestuurd, behalve de goede.

JOEP VOSSEBELD Dit is het elfde deel in een reeks over kunstenaars en ontwerpers in hun werkomgeving.

zuiderlucht 4+5/2021

De vrouw van 16

Elisabeth Macke met hoed, 1906. LWL-Museum für Kunst und Kultur

zuiderlucht 4+5/2021

De roem van August Macke is mede te danken aan zijn vrouw Elisabeth. Wat dreef haar om haar leven te wijden aan haar man, vraagt CHRISTIANE GRONENBERG zich af. ‘Flechtheim was een van de eersten die de volledige nalatenschap voor een habbekrats wilde opkopen. Natuurlijk heb ik dit aanbod afgeslagen.’

oals elk kind droomde

August Macke (1887-1914) hoort bij

August Macke, Modegeschäft, 1913. foto LWL-Museum für Kunst und Kultur/Neander

ik toen ik klein was wel

de top-vijf van belangrijkste Duitse

eens over wat ik later

expressionisten, op de kunstmarkt leveren

wilde worden. De ene

zijn schilderijen miljoenen op. Dat het zo

dag probeerde ik me uit

ver is gekomen is mede de verdienste van

haar man hielp bij de verkoop van zijn

als danseres, de andere

zijn vrouw Elisabeth. Zijn steunde hem

etsen op de markt in Neurenberg en zijn

maakte ik mijn eigen

met raad en daad in zijn kunstenaarschap

werkplaats runde tijdens zijn tweede Italië-

krantje. Ik was wel zeker van wat ik níet

en gebruikte daarbij het netwerk van haar

reis. Maar ook na zijn dood in 1528 handelde

wilde worden: de vrouw van. Geluk in het

familie. Na zijn vroege dood in 1914, hij

zij verder met Dürers werk. Het was immers

leven, daar ging ik wel zelf voor zorgen,

sneuvelde in de eerste weken van de Eerste

haar bron van inkomsten, ze had meer dan

daar had ik geen man voor nodig.

Wereldoorlog, schreef zijn schildersvriend

dertig jaar in het ‘merk’ Dürer geïnvesteerd.

Franz Marc, die later hetzelfde lot zou

Zij lijkt trouwens geen uitzondering te

Hoe vaak heb ik met enige argwaan de

ondergaan: ‘Wij schilders weten heel goed

zijn: in de 16e eeuw waren er meer die als

oren gespitst wanneer ik vrouwen hoorde

dat met het wegvallen van zijn harmonieën

‘vrouw van’ in de werkplaats stonden en als

vertellen hoe belangrijk het werk van hun

de kleur in de Duitse kunst vele tinten

boekhoudster, verkoopster en marketeer

man was. Soms hadden ze zich tot zijn

bleker zal worden.’

fungeerden.

assistente, muze, secretaresse of, als hij al

Na Mackes dood zette zijn vrouw Elisabeth

Vaak was het uit financiële noodzaak

dood was, beheerder van zijn nalatenschap

zich in voor de blijvende erkenning van

dat een kunstenaarsweduwe zich over de

verklaard. Was het uit vrije wil, of een

haar man als mens en als kunstenaar:

nalatenschap van haar man ontfermde;

bizarre vorm van het stockholmsyndroom,

zij inventariseerde zijn oeuvre, bracht

zo niet Elisabeth Erdmann-Macke. Ze was

waarbij de onderdrukte de bron van

tijdens de bombardementen van de

zeker niet arm, zij en August hadden relatief

onderdrukking verheerlijkt om zo zijn of

Tweede Wereldoorlog zijn brieven en

zorgeloos geleefd dankzij de financiële

haar eigen leven draaglijk te maken?

schilderijen in veiligheid en publiceerde

ondersteuning van haar ouders.

Vaak zit de waarheid in het midden. En

het boek Erinnerungen an August Macke.

Voor het geld hoefde ze het zogezegd

eigenlijk moet je, zoals Amerikanen zeggen,

Met haar handelsgeest voorkwam ze dat

niet te doen. Om meer over Elisabeth

een mijl in iemand anders schoenen

Mackes schilderijen te snel en daardoor

Erdmann-Mackes beweegredenen te

hebben gelopen om te kunnen bevroeden

te goedkoop op de markt kwamen. Over

kunnen begrijpen is het interessant om naar

waarom iemand een bepaalde afslag heeft

een bevriende kunsthandelaar schreef ze:

een foto te kijken van omstreeks 1918. Op

genomen in het leven. Zoals bij Elisabeth

‘Flechtheim was een van de eersten die de

dit familieportret zien we achter Elisabeth

Erdmann-Macke (1888-1978), de vrouw van

volledige nalatenschap voor een habbekrats

haar tweede man, de journalist Lothar

de schilder August Macke. Het LWL-museum

wilde opkopen. Natuurlijk heb ik dit

Erdmann, één van de naaste vrienden van

Münster heeft haar rol centraal gesteld in

aanbod afgeslagen.’

haar man August. Op de vooravond van

een expositie over het werk van haar man: Der Maler und die Managerin.

De vergelijking dringt zich op met Agnes Dürer, de vrouw van Albrecht Dürer, die

zijn vertrek naar het front had Macke hem te verstaan gegeven dat, mocht hij niet

→ 17

zuiderlucht 4+5/2021

‘Als ik zie hoe abrupt dit alles op zijn 27ste eindigde, dan verkrampt mijn hart.’

⏤

levend terugkeren, Lothar zijn plek moest

wereldfaam bezorgde. Bongers biograaf

innemen. ‘Ich vermache dir die Lisbeth, die

Hans Luijten noemde zijn boek Alles voor

Kinder und alles.’

Vincent, een titel die niet toevallig op twee

In 1916 trouwde Erdmann met de weduwe van zijn vriend. Elisabeth schrijft in haar boek dat hij ‘de meest onbaatzuchtige,

generaties te betrekken is: de schilder, én haar eigen zoon. Daar stond Jo Bonger met haar kind

trouwste vriend en de beste, goedwillende

van nog geen jaar oud en een beloftevol

vader voor de kinderen’ was. Tot zijn dood

oeuvre – dat bij leven van de schilder

in concentratiekamp Sachsenhausen in 1939

nog geen gulden had opgebracht. Het

zette Erdmann zich in voor de artistieke

was wat Theo haar van begin af aan had

erfenis van zijn vriend door exposities

duidelijk gemaakt: het was hun opdracht

te organiseren en teksten over hem te

te voorkomen dat Vincent van Gogh als een

publiceren.

krankzinnige de geschiedenis zou ingaan.

Ook op de foto staan twee jongens,

Na Theo’s overlijden kwam die last enkel

Mackes zonen Walter en Wolfgang. Bij het

op haar schouders te liggen. Dat zij het lot

overlijden van hun vader waren zij twee en

met beide handen greep en van Vincents

vier jaar oud; zij waren Elisabeths motivatie

kunstenaarschap een onverbiddelijk

om zich aan het schrijven te zetten. Haar

succesverhaal maakte, getuigt niet alleen

Erinnerungen an August Macke moesten

de wereldwijde faam van zijn oeuvre, maar

ervoor zorgen dat de twee later zouden

ook de bekendheid van de briefwisseling

weten wie hun vader volgens haar was

tussen Vincent en Theo.

geweest: een uitzonderlijk mens en een buitengewone kunstenaar. De gevoelde verantwoordelijkheid ten

Terug naar het familieportret Macke. Links zien we Walter Gerhardt, de broer van Elisabeth met wie het echtpaar veel

August Macke, Frau des Künstlers mit Hut, 1909. foto LWL-Museum für Kunst und Kultur/Neander

opzichte van een volgende generatie klinkt

had opgetrokken. Tussen hun twee zonen

ook door in de biografie over Jo Bonger, de

zit Helmuth Macke, een neef van August en

ontfermde- terwijl het o zo makkelijk was

weduwe van Vincent van Goghs broer Theo

ook kunstschilder. Verder heeft de familie

geweest om alles te verkopen en zich op

die het werk van de schilder, bij leven een

twee schilderijen van August Macke voor en

een nieuw leven te concentreren. Zeker

arme sloeber, door zorgvuldige marketing

achter zich neergezet. Ik kan me niet aan de

als je bedenkt dat de eigenschappen die

indruk onttrekken dat de foto ter

nodig zijn om een nalatenschap te beheren

ere van Macke werd genomen. Of

in die tijd bij vrouwen niet altijd werden

was dit een ontroerende poging

gewaardeerd. Hoeveel ‘vrouwen van’

van deze patchwork-familie om

zijn later niet als zanikende, onmogelijke

hem terug te halen, ook door de

weduwe weggezet, omdat ze vasthielden

twee doeken, hem ín de foto te

aan auteursrechten en instonden voor de

halen?

juiste inbedding van een werk.

Als ik terugdenk aan

Over de keuze om zich over het werk van

Elisabeths beschrijving van haar

haar man te ontfermen zei Maria Gilissen,

kennismaking met August, ze was

de weduwe van Marcel Broodthaers, in een

vijftien, en hoe zielsverbonden

interview in Zuiderlucht in 2014: ‘Fysiek en

en onafscheidelijk ze al snel

mentaal stond ik met de rug tegen de muur.

waren, aan de wandelingen,

Dan kun je twee dingen doen: verdwijnen,

reizen en gedeelde fascinatie

of reageren.’

voor het schone en pure, hun vele

Net als zij koos Elisabeth Erdmann-Macke,

vriendschappen, het huwelijk

op haar manier, voor het laatste. Gelukkig

en de kinderen… en hoe abrupt

maar. ZL

dit alles op zijn 27ste eindigde - dan verkrampt mijn hart, omdat hun gedeelde weg en zijn kunstenaarschap nog maar net begonnen waren. En ineens is het vanzelfsprekend Familiefoto. Vlnr: Walter Gerhardt, Wolfgang, Helmut en Walter Macke, Lothar Erdmann en Elisabeth Erdmann-Macke, rond 1918

dat Elisabeth zich over de nalatenschap van haar man

August und Elisabeth Macke. Der Maler und die Managerin. Van 28/5 t/m 5/9 in LWL-Museum Münster.

zuiderlucht 4+5/2021

post zl

Leesclub De luchtballon

Toch zijn we met twee leden nog altijd dubbel zo groot als de PVV.

⏤

at zou je toch denken: dat het ideale tijden zijn voor leesclubs. Nu er geen manden met strijkwas op de overloop staan, de kids niet naar hockey hoeven te worden gebracht en de bioscoop dicht blijft, verslinden de clubs meer boeken dan ooit – al mogen de leden niet bij elkaar over de vloer komen. Wegens te gevaarlijk. Doen ze het dan via Zoom of Teams? Nee toch zeker! De tweede pandemische malligheid die er na de vaccinatie uitvliegt is dat gehannes met die schermen. (Benieuwd wie op numero uno staat? Dat is, helemaal losgezongen van de rest, het thuiswerken.) Ik beken, ik ben lid van een leesclub. Eentje die soms wekelijks bijeenkomt. De club bestaat uit twee personen, mijn goede vriend P. en ik. Sinds de oprichting, ver voor de pandemie, geldt een ledenstop. Toch zijn we met twee leden nog altijd dubbel zo groot als de PVV. Onze leesclub heeft geen officiële naam, al zou De luchtballon ons wel passen. Hebben we een boek uit, dan mailen de leden elkaar. Geen lange verhandelingen, in twee, drie, soms vier zinnen is het wel gezegd. Na een handvol boeken zoeken we elkaar op, eten wat, schenken een glas wijn, evalueren het oude en bespreken het nieuwe leesvoer - en nemen de ondergang van de wereld nog eens door. Al te lange analyses zijn ook hier taboe. Het gedoe over een avondklok, met rechtszaken, wrakingsverzoeken en noodwetten, heeft ons verbaasd. Zó off topic. We zijn meer van de bottom line. Ondanks een pathologisch liegende premier staat daar nog steeds de vaccinatie. Waar blijven de rechtszaken, wrakingsverzoeken en noodwetten over de lamlendige aanpak van de vaccinatie. Bij dit tempo is het land eind 2024 gevaccineerd. Waar blijft de actiegroep Vaccinatiewaarheid? Over De luchtballon als organisatie valt weinig te melden. Boeken erin, zandzakken eruit en we zijn vertrokken. We hebben briefpapier noch statuten, er is geen contributie. We lezen. Liever fictie dan non-fictie - al laten we een nieuwe Brokken, Scheijen of Westerman niet links liggen. We houden van kloeke boeken – maar ze moeten wel ergens over gaan. In het najaar bleven we een tijdje hangen bij Olga Tokarczuk, en vervolgens een paar andere Poolse klasbakken, zoals Malecki, Mysliwski, Odojewski en Wittlin. Met de laatste waren we één postume handdruk verwijderd van Joseph Roth, wiens oeuvre een cadeau is dat je niet vaak genoeg kunt uitpakken. Terwijl P. met mijn stapeltje Roths aan de slag ging, leerde ik De geschiedenis van de liefde van Nicole Krauss kennen, en las De laatste zomer in de stad van Gianfranco Calligarich. Denk aan de Sorrentini-film La grande belezza - maar dan nóg lamlendiger. Leo, de hoofdpersoon, kijkt terug op een mislukte liefdesaffaire, en concludeert dat er niets meer is om voor te leven. In de winwin-samenleving van 2021 zou Leo een gepatenteerde loser zijn geweest – hij liet het niet zo ver komen. Tot zo ver de verwikkeling. Wát Calligarich vertelt is niet zo bijzonder, wel hóe hij het vertelt, zijn detaillering, zijn frasering, zijn ironie. Het zijn niet de grote thema’s waar Leo en zijn vrienden over struikelen, maar de kleine oneffenheden. Zo kiert er tussen al dat gestuntel toch nog een levensles: let op de kleine oneffenheden. Je weet dat je erover gaat struikelen, toch is het zaak om op te letten. Zo gaat onze leesclub haar gangetje. Volgende week treffen we elkaar weer. Ik verheug me op de boeken, de maaltijd en de wijn. En vóór tien uur naar huis. Het leven hangt van gevaren aan elkaar. WIDO SMEETS

zuiderlucht 4+5/2021

Virtual reality-installatie Ver binnen van Jenny van den Broeke

Het verdriet van Br

In het jaar dat Noord-Brabant zichtbaar profijt heeft in kunst en cultuur, zet de provincie het mes erin. CH dat het provinciaal beleid schade toebrengt aan de B

rabant

t van jarenlang investeren HRIS VAN KOPPEN stelt vast Brabantse samenleving.

zuiderlucht 4+5/2021

ie in de aanloop

gebied van zorg, energie en landbouw.

naar de Tweede

De talenthubs, nieuwe vormen van

Kamerverkiezingen naar

talentontwikkeling, waarbij individuele

verkiezingsdebatten

talenten centraal staan en presenterende

heeft gekeken, kon zomaar optimistisch

organisaties medeverantwoordelijk zijn

worden over het cultuurbeleid dat voor de

voor hun ontwikkeling. De Cultuur Loper,

komende jaren in het verschiet ligt. In de

ontwikkeld onder de paraplu van het

breedte omarmden politieke partijen het

landelijke programma Cultuureducatie

begrip ‘brede welvaart’, waarbij welvaart

met Kwaliteit, die cultuuronderwijs tot

niet alleen wordt gedefinieerd in materiële

integraal onderdeel van het curriculum

termen maar ook betrekking heeft op zaken

maakt. De belangengroepering Kunsten

als gezondheid, samenleven, opleiding, de

’92 stelde al in 2015 vast dat Noord-Brabant

kwaliteit van de leefomgeving en ‘geluk’.

zich onderscheidde als een ‘inhoudelijk

Zonder terughoudendheid erkenden zij

regisserende provincie’. De Brabantse

de relevantie van cultuur en creativiteit

voorbeelden speelden een belangrijke rol in

bij de oplossing van de grote uitdagingen

de adviezen van de Raad voor Cultuur voor

waar onze samenleving voor staat. Je zou

de nu net begonnen nieuwe beleidsperiode.

warempel denken dat landelijk zomaar

Het provinciaal vernieuwingsbeleid

gekozen gaat worden voor de koers die

betaalt zich vanaf dit jaar uit: het aantal

Noord-Brabant al in 2013 insloeg.

meerjarig gefinancierde Brabantse instellingen groeide van 46 naar 73, het

In dat jaar werd de Cultuuragenda van

voor die instellingen beschikbare bedrag

Brabant voor 2020 vastgesteld. Tegen

groeide mee, van 26,5 miljoen naar bijna 35

de landelijke trend in werd cultuur

miljoen euro. Die groei zit met name in de

gedefinieerd als provinciale kerntaak, naast

Rijksbijdrage aan de Brabantse culturele

ruimtelijke ontwikkeling en inrichting,

infrastructuur: die steeg van 14,3 miljoen

bereikbaarheid van de regio en regionaal

euro per jaar in de periode 2017-2020 naar

economisch beleid.

21,1 miljoen voor de periode tot 2024. Het

De provincie realiseerde zich dat de

aantal Brabantse instellingen in de culturele

culturele kwaliteit van de leefomgeving

eredivisie, de BIS, groeide eveneens: van

een doorslaggevende factor is om burgers

zeven naar twaalf. Het Brabantse aandeel

en bedrijven te boeien en talenten te

in de landelijke koek, in 2013-2016 nog

binden. Het cultuurbeleid zoals het vanuit

geen twee procent, is intussen meer dan

deze motivering werd gevoerd, was er op

verdrievoudigd.

gericht het Brabantse cultuursysteem te

Hoe bizar is het dan om te constateren dat

versterken en te innoveren, en het door

juist op dit moment het provinciebestuur

gerichte investeringen te stimuleren tot een

de weg terug lijkt in te slaan. In het najaar

vernieuwde en vernieuwende positionering

van 2019 werd de eerder dat jaar gevormde

in de samenleving.

coalitie van VVD, CDA, D66, GroenLinks

Cultuureducatie, talentontwikkeling,

en PvdA door opstandige boeren ten

cultureel ondernemerschap en

val gebracht. VVD en CDA besloten ‘over

samenwerking binnen en buiten het

rechts’ te gaan en zich te verbinden met

culturele domein waren de speerpunten.

Forum voor Democratie en Lokaal Brabant.

In het oog springende vernieuwingen? De

In het door die partijen gepresenteerde

systematiek van het in 2013 gelanceerde

coalitieakkoord werden erfgoed en

Impulsgeldenprogramma dat aanvragers

cultuur van elkaar gescheiden, werd

ondersteuning biedt in de vorm van

cultuur gedefinieerd als onderdeel van het

kennis, leningen en verschillende vormen

vrijetijdsdomein, en werden bezuinigingen

van subsidie en met die aanvragers in

aangekondigd. De provincie wil ‘focus in het

gesprek gaat over waar het te ondersteunen

beleid aanbrengen’ en ‘de eigen rolneming

project ze moet brengen. Projecten als We

aanscherpen’. Langzaam wordt duidelijk

Care!, Energy Meets the Arts en FoodLab

wat dat betekent. Laaggeletterdheid is weg

Peel, waarin kunst wordt verbonden met

gedefinieerd als een arbeidsmarktprobleem

grote maatschappelijke opgaven op het

en niet langer onderwerp van provinciale

→ 21

zuiderlucht 4+5/2021

zorg. Het Impulsgeldenprogramma is, in weerwil van de aanbeveling van Berenschot, gehalveerd. Vooruitlopend op veronderstelde (en onwaarschijnlijke) Haagse beleidswijzigingen op het gebied van cultuureducatie en cultuurparticipatie na 2024 wil de provincie vanaf 2022 alvast bezuinigen op kennis- en uitvoeringsorganisatie Kunstloc Brabant. Het in maart vastgestelde provinciaal Beleidskader ademt vooral tevredenheid over het bestaande cultuuraanbod, heeft nauwelijks oog voor de economische betekenis van de creatieve sector en gaat voorbij aan het belang van kunst en cultuur voor creativiteit en innovatie. Het bevestigt de zorg die oud-hoogleraar regionale economie Frans Boekema uitsprak over het coalitieakkoord: ‘Brabant is alleen interessant als vestigingsplaats voor (inter) nationale bedrijven als er ook sprake is van

Expositie Soft Education bij KunstLoc in Tilburg. foto Imara Angulo Vidal

een levendige, gevarieerde en volwaardige culturele sector. Als het bestuursakkoord van het nieuwe provinciebestuur wordt

braindrain. Niet alleen hebben Brabantse

en motor voor toeristische ontwikkeling,

uitgevoerd, ben ik bang dat we de slogan

instellingen voor hoger onderwijs moeite

juist in Brabant ook altijd veel meer

Booming Brabant voortaan kunnen

om Nederlandse studenten van buiten

is geweest. Niet alleen is de creatieve

vergeten.’

de provincie te interesseren voor hun

sector een belangrijke economische

aanbod, Brabantse studenten die in

factor, belangrijker dan bijvoorbeeld

2020) wordt geconstateerd dat Noord-

Brabant afstuderen verlaten in relatief

de landbouw of de wegenbouw, kunst

Brabant laag scoort op het aantal culturele

grote mate de provincie. Het resultaat is

en cultuur zijn ook hofleverancier van

voorzieningen per hoofd van de bevolking.

een verhoudingsgewijs laag opgeleide

creativiteit en creativiteitsontwikkeling.

Volgens het eigen Beleidskader staat

beroepsbevolking. Het lijkt niet ver gezocht

In tijden van voorspoed zorgt creativiteit

Brabant op de provinciale ranglijst op de

om een verband te zien met het vertrek

voor welzijn, ontwikkeling en innovatie,

zevende plaats. Hoewel Brabant zowel in

van Philips en met het besluit van ASML

in tijden van crisis voor veerkracht,

oppervlakte als inwoneraantal de op twee

om zijn wetenschappelijke campus niet in

aanpassingsvermogen en verwerking. De

na grootste provincie in Nederland is, en de

Eindhoven maar in Amsterdam te vestigen.

sector levert niet alleen eigen producten en

In het rapport Waarde van Cultuur (juni

Rijksinvesteringen in de Brabantse cultuur perspectief bieden op een substantiële groei van het aanbod, is de provincie al tevreden als die zevende plek behouden blijft. Met dat gebrek aan ambitie schaadt

concepten die kunnen worden toegepast

met recht en reden als een

bij de productie van andere goederen en

regio van kennis en innovatie

diensten.

met creativiteit als motor. De

Dit ‘creatief kapitaal’, het directe

provincie is na de Randstad de belangrijkste

effect dat de sector heeft op het creëren

de provincie de Brabantse samenleving.

economische regio van ons land, Brainport

van toegevoegde waarde, wordt door

De provincie wijst erop dat 90 procent

levert de nationale economie meer

onderzoekers van TNO berekend op ruim

van de Brabanders tevreden is met het

toegevoegde waarde dan Schiphol of de

5 procent van het bruto binnenlands

cultuuraanbod. Wie dieper graaft ziet iets

Rotterdamse haven, Brabant behoort

product. Maar het rendement daarvan

heel anders. Uit Waarde van Cultuur blijkt

tot de top van innovatieve regio’s in

slaat nauwelijks in de culturele sector

dat steeds meer Brabanders voor hun

Europa. Maar die positie is kwetsbaar en

neer. Rijksbouwmeester Floris Alkemade

cultuurconsumptie de provincie uittrekken.

niet vanzelfsprekend. Het vraagt om een

signaleert het in zijn verkenning van

Het zijn vooral Brabantse jongeren die met

cultuurbeleid dat kenniswerkers uitnodigt

de complexe vraagstukken waar de

hun voeten stemmen. Voor hen is het vaak

en uitdaagt, niet om een beleid dat ze

Nederlandse samenleving voor staat: ‘Meer

een eerste stap naar een toekomst buiten de

stimuleert de provincie te verlaten.

dan we denken zijn we afhankelijk van

provincie. Brabant heeft te maken met een

diensten, maar ontwikkelt ook creatieve

oord-Brabant profileert zich

Het Beleidskader miskent dat cultuur veel meer is dan bron van ontspanning

de gidsfunctie van onze wetenschappers, ontwerpers, schrijvers, musici en creatieve

zuiderlucht 4+5/2021

De creatieve sector is als economische factor belangrijker dan bijvoorbeeld de landbouw of de wegenbouw.

⏤ moment nog niet duidelijk.

denkers. In onze samenleving – die

Nederlandse concurrentiepositie, die het

overloopt van welvaart en die veel geld

bezuinigingsbeleid nu juist geacht werd

besteedt aan de meest onzinnige zaken

te schragen. Wim Boonstra, econoom

seizoen 2020-2021 voor de culturele

– verdienen ze vaak geen droog brood,

bij de Rabobank, aarzelde niet om het

sector zo goed als verloren. We voelen

worden ze geridiculiseerd en [wordt] hun

bezuinigingsbeleid van de jaren na

onzekerheid over wat volgt: komt de wereld

positie gemarginaliseerd. Toch zullen ze

2008 te vergelijken met de ‘irrationele

van voor de coronacrisis wel terug? Het is

vanuit hun aard in de komende transitietijd

halsstarrigheid’, waarmee politici in de

een existentiële vraag die veel verder reikt

een sleutelrol gaan vervullen.’ Juist dat

jaren 1930 vasthielden aan de gouden

dan de culturele sector. De crisis van het

vraagt om een regierol van de overheid.

standaard.

afgelopen jaar heeft structurele zwaktes in

Maar de provincie lijkt die rol niet langer te

Economen zetten al langer vraagtekens bij

Als gevolg van de coronacrisis is het

het maatschappelijk en economisch bestel

de wijze waarop politici overheidsschuld

blootgelegd. Het neoliberalisme, bepalend

en particuliere schuld met elkaar

voor de manier waarop sinds de jaren

uitgangspunt voor bezuinigingen.

vergelijken en zo de werkelijkheid

tachtig beleid wordt gevoerd, geeft geen

Bezuinigen is een politieke keuze. De wijze

versimpelen. Wetenschappers als Coen

antwoord op de vragen waar economie en

waarop wordt bezuinigd ook. De provincie

Teulings (Cambridge), Mariana Mazzucato

samenleving vandaag voor staan, sterker,

kiest ervoor te bezuinigen op cultuur. Ze

(Londen) en Stephanie Kelton (New York)

het lijkt de problemen van een groeiende

kiest ervoor haar taken op het gebied van

stellen het neoliberale dogma dat de beste

kloof tussen arm en rijk, tussen hoog- en

sport uit te breiden en de kosten daarvan te

overheidsschuld geen overheidsschuld is

laagopgeleid zo niet te veroorzaken dan

verhalen op de culturele sector.

ter discussie. En wie ziet hoe overheden

toch in ieder geval te vergroten.

willen spelen. Het Beleidskader fungeert als een

De vraag is of de wijze waarop de

reageren op de coronacrisis kan niet om de

provincie naar haar ‘huishoudboekje’

constatering heen dat politici overal zo niet

kijkt en naar de noodzaak dat ‘op orde’ te

de Modern Monetary Theory van Kelton dan

brengen, nog van deze tijd is. De Algemene

toch het neo-keynesianisme van Teulings en

Rekenkamer zette twee jaar geleden

Mazzucato omarmen.

eer dan ooit hebben we behoefte aan de eigenschap die ons mensen uniek maakt: de gave van de verbeelding.

vraagtekens bij de vanzelfsprekendheid

Behalve in Noord-Brabant. Hier bewijst

waarmee de overheid na de kredietcrisis

de provincie lippendienst aan de gevolgen

helpen ons te ontdekken hoe we bij alle

van 2008 tientallen miljarden bezuinigde.

van de coronacrisis voor de ‘onevenredig

onvermijdelijke veranderingen kunnen

Ze constateerde dat de jarenlange

hard getroffen’ culturele sector, plakt

standhouden, meebuigen of positie kiezen.

bezuinigingen grote schade hebben

in samenwerking met Rijk en grote

Dat vraagt om een culturele sector die

veroorzaakt in de publieke sector en

steden pleisters, maar verbindt er geen

zich bewust is van zijn maatschappelijke

dat hun bijdrage aan het herstel van de

consequenties aan voor haar structurele

betekenis, en die in staat is de wereld en

Nederlandse economie niet kan worden

beleid. Of en zo ja het provinciebestuur

zichzelf te herscheppen.

aangetoond. Sterker: de aantasting van

gehoor geeft aan de oproep van Provinciale

het onderwijspeil, de verslechterende

Staten om in elk geval tijdelijk het budget

afzijdig houdt. Het vraagt om een overheid

infrastructuur en de crisis in onze

voor het impulsgeldenprogramma te

die creativiteit stimuleert en legitimeert, die

rechtstatelijke instituties vormen volgens

repareren en zo de sector de mogelijkheid

ruimte biedt aan het initiatief van makers

de Rekenkamer een bedreiging voor de

te geven te werken aan herstel, is op dit

en culturele instellingen, die partner is in

Expressie, creativiteit, kunst en cultuur

Maar het verdraagt geen overheid die zich

kennis, netwerk en beleidsontwikkeling, die nieuwe initiatieven aanjaagt met kennis en middelen, die samenwerkingsverbanden zoekt waarin iedereen zijn rol pakt en waar sprake is van gedeeld eigenaarschap. Zodat we met elkaar de puzzel van een sterke, zichzelf voortdurend vernieuwende samenleving leggen. ZL Chris van Koppen nam in maart afscheid als directeur-bestuurder van KunstLoc Brabant. Dit is een bewerkte versie van blogs over het provinciaal cultuurbeleid die hij het afgelopen jaar schreef.

Holografische filminstallatie Portals van Marleine van der Werf.

zuiderlucht 4+5/2021

De stilte van de ander Na een mediarel trok schrijver ABDELKADER BENALI zich begin dit jaar terug als spreker voor de 4 mei lezing. Dit is het afsluitende deel van wat hij had willen zeggen. ‘Het begint met vooroordelen spuien over mensen om ze weg te zetten als anders dan de anderen, om ze weg te zetten als abnormaal.’

edereen die vlucht voor oorlog zal die

weerwoord hun is ontnomen, vinden ze

want in de stilte vangt hij zijn reis aan.

de rest van zijn leven in zijn lichaam

troost bij elkaar door herinneringen op te

Hij is blij dat hij aan een nieuw leven kan

meedragen. Pas als het lichaam

halen aan de boeken die ze gelezen hebben.

beginnen, en is zich ten diepste bewust van de onontkoombaarheid van het verleden.

zijn rust heeft gevonden eindigt de

Op de plek waar de enige zekerheid is dat

oorlog, al wordt oorlog net als armoede

men die niet levend verlaat, maken ze het

overgedragen aan de volgende generatie.

bestaan draaglijk door het op te tillen met

herinneren ons, we kijken weer vooruit,

de helende kracht van de taal.

we staan alleen, we zijn stil want er is al

Wanneer vluchtelingen een veilige haven

veel gezegd, we kunnen altijd nog met

vinden in Nederland wil dat niet zeggen dat

de dood niet op afstand, ze brengen de

elkaar praten. In die stilte zit erkenning

ze meteen veilig zijn. Integendeel, dan pas

dood in zekere zin alleen maar dichterbij

van leed en wordt ruimte gemaakt voor

komt de angst, precies zoals Bob den Uyl

en geven enige zin aan hun leven. Verhalen

de naderende toekomst. Want het verhaal

het ervaarde. Wanneer je op de vlucht bent

bieden geen bescherming tegen de barbarij,

van de ander geeft ons verhaal zin. Over

dan heb je het druk met afscheid nemen,

maar Levi merkt op dat de mens zijn

De goddelijke komedie van Dante Alighieri

een veilig heenkomen vinden; alles is

verantwoordelijkheid moet kennen, dat

raakt Primo Levi niet uitgepraat; het is zijn

gericht op actie, geen tijd voor stilstand.

hij getuige moet zijn van zijn tijd. Hij moet

geheime wapen tegen de vernietiging. De

leven om het na te kunnen vertellen. Of

hel waarin hij bivakkeert, daarover heeft

Schiebroek las ik Is dit een mens van de

anders gezegd: de gebeurtenissen maken

hij gelezen bij Dante, op zijn reis naar het

Italiaanse scheikundige en Holocaust-

de mens tot getuige, of hij nu wil of niet. De

hiernamaals waar de verlossing van zijn

overlevende Primo Levi, ik was een puber.

vraag is of hij die plicht op zich wil nemen,

geliefde Beatrice wacht, aanschouwt hij de

Het boek wil een feitelijk verslag zijn van

of hij een getuige wil zijn. Dat is een zware

verschrikkingen die God voor de zondaars

het leven in het kamp, maar stijgt daar

plicht.

in de verschillende gradaties van de hel

In de leeszaal van de bibliotheek van

door zijn literaire kwaliteit ver boven

Ze zijn geen getuige vanuit een

heeft voorbereid. Primo Levi weet dat de Duitsers hem

uit. Wat me erin aansprak was dat het in

geromantiseerd idee dat de wereld op hun

een toegankelijke, persoonlijke stijl was

verhaal zit te wachten, dit onthouden is hun

de oude zonde van het Jood-zijn in de

geschreven, toch voelde ik dat er de hele

laatste strohalm. Ze willen niet vergeten,

schoenen hebben geschoven om hem

tijd iets anders werd gesuggereerd, iets

omdat de opdracht om te herinneren het

samen met duizenden anderen op te sluiten

diepers, iets edels, iets volmaakts.

intense zwart van de omstandigheden

en later te vernietigen. Hij wordt verbannen

betekenis geeft.

naar de brandplaats van de menselijkheid

Levi beschrijft hoe hij met een Franse lotgenoot over literatuur spreekt. In het

De verhalen die ze elkaar vertellen houden

We staan stil, we gaan door, we

Er is een ijzige stilte, er is een gastvrije

op basis van een vooroordeel. In de ogen

donkerste uur, vernederd, beroofd van

stilte. De vreemdeling voelt dat feilloos aan.

van de nazi’s verdient hij geen plek op

hun vrijheid, wanneer alle kans op een

De vreemdeling vergeet dat nooit meer,

aarde, dus wordt zijn aarde tot een hel

zuiderlucht 4+5/2021

’Niet om als vee te leven schiep men u, maar om te reiken naar het hoogste en het beste.’

⏤ gemaakt. Levi kent zijn Dante, buiten Auschwitz een literair meesterwerk dat op

(...) Ik zit aan de tafel in de bibliotheek, in

Europa te trekken. De Grote Migratie was ingezet. Ze trokken door Spanje, het land

talloze manieren herlezen kan worden, in

stilte. Ziet niemand om me heen dat Primo

waar ze enkele jaren terug nog waren

Auschwitz wordt het een reddingsboei, een

Levi in mij bergen verzet? Dat hij me tot

geweest. Deze keer niet als naamloze

tekst sterk genoeg om zelfs de bitterheid

zijn metgezel heeft gemaakt, dat hij me het

soldaten, maar als naamloze migranten. Ze

van de omstandigheden even weg te

hoogste privilege heeft gegeven dat je een

gingen naar Frankrijk, naar Nederland, naar

toveren, een diepe tekst waar men zich aan

lezende mens kunt geven? Hij heeft me

de Messchertstraat en betrokken huizen

kan optrekken, de drieregelige verzen van

volledig geaccepteerd als de persoon met

waar Joden hadden gewoond die waren

de reis van de man uit Florence vormen

wie hij zijn meest ontredderde leven wil

weggevoerd.

een geheime trap die naar buiten leidt, daar

delen.

waar de mensheid woont en werkt.

Elke stap die hij zet in het kamp moet

Op 4 mei denk ik ook aan mijn voorouders: als hun maag gevuld was

beschreven worden omdat het een weerslag

geweest, als de vrachtwagens niet waren

kamp op de regels uit De goddelijke komedie:

is van hoe de mens met hele concrete,

gekomen, als ze hadden geweten van het

Luister, let op, Pikkolo, zet je oren en je

kleine ingrepen wordt vernietigd. Wanneer

vuile spel, als ze hadden geweten van het

verstand wijd open, je moet het begrijpen:

kleding wordt afgenomen, wanneer het

misbruik dat van ze zou worden gemaakt,

‘Bedenkt uit welk zaad gij gesproten zijt;

taalgebruik verandert, wanneer er een

dan was er ruimte voor verzet gekomen.

niet om als vee te leven schiep men u,

nummer wordt getatoeëerd op de pols,

Als ze kennis hadden gehad, als ze macht

maar om te reiken naar het hoogste en het

wanneer de discipline onverbiddelijk

hadden gehad over die kennis, dan hadden

beste.’

en onzinnig is, wanneer formaliteiten

ze hun pikhouwelen, schoffels en sikkels

(...)

pesterijen zijn, wanneer bureaucratie er

gepakt om de fascisten ervan langs te

niet op gericht is om je als mens recht te

geven.

Hij attendeert zijn makker Pikkolo in het

Dan zouden ze hebben gewonnen,

ij aankomst in Auschwitz

doen, maar om je als mens te breken – dan

concludeert Primo Levi dat de

weet je dat je onderdeel bent van een

ook aan zelfrespect. Ze zouden hun

macht die de mens heeft om een

vernietigingseconomie van het menselijk

zonen en dochters naar scholen hebben

product.

gestuurd als ultieme overwinning op de

ander mens zijn leven te ontnemen ons

onwetendheid. Dan zou mijn pientere vader

voorstellingsvermogen te boven gaat. Onze

Wanneer alles is afgenomen en we in

taal heeft geen woorden voor die misdaad,

schaamte naakt staan, komt de stilte als

een vervolgstudie hebben gedaan, en was

het vernietigen van een mens, schrijft hij in

een jas over onze schouders hangen. En

ik geboren uit een geletterd man en was ik

Is dit een mens. Levi ziet scherp, formuleert

wie de mens uit die stilte bevrijdt, redt de

daar en niet hier, en zou ik dus niet aan de

helder en benoemt de werkelijkheid van

mensheid. Je redt de mens niet door die

Messchertstraat 13 zijn opgegroeid en nooit

Auschwitz op zo’n wijze dat ik alles om me

stilte van hem op te willen heffen door

van de familie Raab hebben geweten.

heen zie en voel. Al zat ik in de bibliotheek

tegen hem aan te praten, je heft de stilte op

Maar ik weet het en nu ik het weet kan ik

behaaglijk warm.

door naast hem te gaan staan, ook in stilte,

het niet meer niet weten. En daarmee is niet

waardoor de ander zich erkend voelt. Zijn

het hele verhaal verteld, maar is het verhaal

stilte is ook de jouwe.

begonnen. ZL

Het woord stilte komt een paar keer voor in zijn verslag. Eén keer als roerloze stilte, een andere keer als lege stilte. De

Ik sloeg het boek van Primo Levi niet

stilte is beladen, negatief. De stilte drukt

dicht. Ik deed het toe, alsof het een goede

onzekerheid, angst en troosteloosheid uit.

vriend was die je bij aanraking liefde

Voordat de stilte er is, is er de afgang. De

meegeeft.

degradatie van mens tot niet-mens.

(...)

Het begint met vooroordelen spuien over

Mijn voorouders kwamen na hun tocht

mensen om ze weg te zetten als anders

in de Junkers van Hitler en de gevechten in

dan de anderen, om ze weg te zetten als

Europa terug naar hun dorp in Marokko.

abnormaal. De vooroordelen laten het

Uitgeput. Ze waren niet geïnteresseerd in

individu samenvallen met de groep. Nooit

ideologie, ze wisten niet wat er in Europa

mag het individu op zichzelf staan. Het

werd uitgevochten. Europa was hun

werk van demonisering dat buiten het

onbekende continent. Het enige wat ze

concentratiekamp is begonnen, wordt

wisten was dat ze een lege maag hadden,

binnen Auschwitz concreet voortgezet door

die gevuld moest worden. Of om het te

hen die binnenkomen alles te ontnemen

zeggen in de woorden van Bertolt Brecht:

totdat er niets van ze over is, behalve de

Erst komt das Fressen, dann komt die Moral.

stilte waarin ze zich hopeloos afvragen

Eerst komt het vreten, dan de moraal.

wat ze hebben gedaan dat ze dit hebben verdiend.

Een paar jaar daarna begonnen de eerste

Abdelkader Benali

DE STILTE VAN DE ANDER

MET EEN BLOEMLEZING VAN TIEN GEDICHTEN OVER VRIJHEID

Over hoe stilte ons overeind houdt

Abdelkader Benali, De stilte van de ander. Over hoe stilte ons overeind houdt. Met een bloemlezing van tien gedichten over vrijheid. De Arbeiderspers, 64 pagina’s, 8,99 euro.

mensen van het uitgeputte land naar

zuiderlucht 4+5/2021

Door Wido Smeets

De draden van de Congo-collectie

via verzamelaars en schenkers, over de herkomst is weinig bekend. Wie waren indertijd de makers? Wie waren de eigenaren? Zijn de stukken gekocht, geroofd of geschonken?

Het publieke debat in Nederland

Veel van de vragen zullen

over de 17 en 18 eeuwse

onbeantwoord blijven.

slavenhandel strekt zich inmiddels

Voor 100 x Congo heeft het MAS

ook uit tot de musea. De

twee sporen uitgezet: het ene

schaduwzijden van het nationale

geeft een kijk in de (pre)koloniale

verleden worden breed uitgemeten,

geschiedenis vanuit Belgisch én

musea vullen hun zalen met

Congolees perspectief; Afrikanen

pogingen tot rehabilitatie.

werden gretig geportretteerd door

Ook België heeft een koloniaal

kunstenaars als Dürer, Rubens,

trauma. Het heet Congo en

Jordaens en Brueghel. Het ander

woekert als een veenbrand. Zo laat

spoor is bekleed met kunsten

de historische evaluatie van het

gebruiksvoorwerpen van volken en

schrikbewind van koning Leopold

stammen die nu deel uitmaken van

II, die Congo tussen 1880 en 1908 in

de Democratische Republiek Congo.

privébezit had, nog steeds op zich

Van een ivoren tafelsiervat voor zout

wachten. Leopolds handel en wandel

en peper uit 1520 en een 19e eeuwse

zou tien miljoen Congolezen het

gleuftrom tot en met houtsnijwerk,

leven hebben gekost, een genocide

maskers, kammen, sieraden en

die weinig aandacht krijgt.

weefwerk.

Het debat over Congolees erfgoed

Antwerpen is niet te beroerd om

in België – is het ‘roofkunst’ of

ook zichzelf de maat te nemen.

niet? - is van een andere orde. De

Gevoed door een mix van nationale

tentoonstelling 100 x Congo in het

trots, zendingsdrang en exotisme

Museum aan de Stroom (MAS) in

werd de koloniale buit vanaf 1885

Antwerpen gaat er op een open

regelmatig opgevoerd in (wereld)

en volwassen manier mee om.

tentoonstellingen. In 100 x Congo

Alleen al de stad Antwerpen heeft

is het perspectief fundamenteel

zo’n 15.000 Afrikaanse kunsten

anders. Veel draden van deze

gebruiksvoorwerpen in bezit,

koloniale geschiedenis komen bijeen

waarvan 5000 uit Congo.

in In vele handen, een documentaire

collectie. Welke betekenis hebben

van het Belgisch-Congolese

de artefacten voor hun? Door welke

de stedelijke collectie van voor

filmcollectief Faire-Pact waarin

handen zijn ze gegaan? En, niet als

1920. De stukken kwamen in bezit

Congolezen hun zegje doen over de

laatste: waar horen ze thuis?

Waarschijnlijk stamt de helft van

De camouflage van Imge Özbilge

‘We zullen opgesloten zijn tot we ze terug hebben’, zegt een rapper.

Het besef dat ook hedendaagse

‘We maken imitaties van beelden die

kunst deel uitmaakt van ons

zich in België bevinden’, zegt een

erfgoed, is nog niet overal

beeldenmaker. ‘We hebben nu een

doorgedrongen. Antwerpen

eigen museum om de mensen de

probeert het idee uit te dragen

betekenissen van de beelden te laten

door voortaan elk jaar kunst aan te

zien’, zegt een hoogleraar. ‘Kunst is

kopen van veelal jonge, eigentijdse

waar het leven over gaat’, zegt een

kunstenaars.

marktvrouw.

Het kunstpatrimonium dat zo

100 x Congo. Van 3/10 t/m 13/09

ontstaat wordt in langdurige

in Museum aan de Stroom in

bruikleen gegeven aan het Museum

Antwerpen. mas.be

voor Hedendaagse Kunst Antwerpen (MHKA). De eerste aanwinsten in

Auto. Beembe, Congo, jaartal onbekend



die stedelijke collectie, afkomstig van vijftien kunstenaars die in de

zuiderlucht 4+5/2021

t Voor Camouflage maakte ze

Baya wonen in Palmyra, een rijke

de EU een puntje aan kan zuigen,

in de tentoonstelling Lippenstift en

eerst tekeningen die ze, eenmaal

stad met prachtige oriëntaalse

al valt er wel het nodige op af te

gasmaskers in het MHKA.

ingescand, in Fotoshop bewerkte

architectuur, gelegen aan de

dingen. Deze Pax Romana kwam er

tot bewegende beelden. Aan de

Zijderoute. Er is veel internationaal

pas na een eeuwen durend bloedig

oorsprong Oostenrijkse Imge

film, die 5,5 minuten duurt, heeft ze

verkeer, de stad is een halteplaats

voorspel van (burger)oorlogen,

Özbilge (1987), die ook in Spanje,

anderhalf jaar gewerkt.

voor de handelskaravanen van de

wreed onderdrukte opstanden,

Turkije en Nederland woonde.

Lippenstift en gasmaskers. De

Bedoeïenen. Jedibel gaat gekleed in

repressie, gedwongen migratie

Haar tekeningen, schilderijen

Stadscollectie Antwerpen. Van 13/2

een duur pak met zijden stropdas,

en genocides. En ook tijdens de

en animatiefilms ogen lieflijk

t/m 18/04 in het Museum voor

Baya draagt geweven gewaden en

hoogtijdagen van het Romeinse Rijk

en romantisch, maar gaan

Hedendaagse Kunst Antwerpen

juwelen, een chiffonachtige shawl

was het lang niet overal botertje tot

controversiële thema’s niet uit de

muhka.be

hangt nonchalant over haar hoofd.

de boom.

stad wonen en werken, zijn te zien

Een van die vijftien is de van

weg. Camouflage, haar afstudeerfilm uit 2017 die meteen werd

Ze steken hun tevredenheid over 

Jedibel en Baya zijn rollen in een

geselecteerd voor het filmfestival in Cannes, is daar een voorbeeld van. Het bijzondere aan Özbilges miniaturen is hoe traditie en moderniteit elkaar raken, in

hun rijkdom niet weg.

Doe als de Romeinen

Camouflage haken ze bijna ín elkaar.

‘Er is een gemeenschappelijke werelddemocratie ingesteld, onder leiding van de beste bestuurder en

van de ‘Ooggetuigen’-portretten in

toezichter (de keizer)’, luidt een

de tentoonstelling Oog in oog met

van de banieren in de expositie, de

de Romeinen in het Gallo-Romeins

woorden worden toegeschreven

Museum in Tongeren. De filmpjes

aan Aelius Aristides Theodorus,

met pratende hoofden proberen

kind aan huis aan het keizerlijk

In een beeldtaal die ook doet

Zij: ‘We horen hier veel talen

een brug te slaan tussen een 2000

hof. ‘Met zijn allen komen mensen

denken aan Jeroen Bosch worden

op straat. De mensen nemen

jaar oude beschaving en de tijd

hier (in Rome) samen als op een

droom en werkelijkheid, surrealisme

Romeinse gewoonten over, ze zijn

van nu, ze spiegelen het dagelijkse

gemeenschappelijke markt,

en absurdisme gemengd met

er trots op. Ik zie ook steeds meer

bestaan van toen en nu. Tussen de

en iedereen kan krijgen wat

eigentijdse thema’s. Het resulteert

toga’s in het straatbeeld.’ Hij: ‘We

uitgestalde Romeinse artefacten

hij verdient.’ Het klinkt als de

in een speelse, bijna naïeve

drijven handel over heel de wereld.

fungeren de ooggetuigen-filmpjes

neoliberale overheidsretoriek van

voorstelling van een wereld waarin

Het voordeel van het Romeinse

als tijdmachine.

nu, een echo van Mark Rutte, de als

tegenstellingen minder pregnant,

Rijk is dat het een enorme markt

bijna lieflijk lijken.

is. Zoals de Europese markt bij

van het Romeinse Rijk suggereren

jullie. Tegelijkertijd investeer ik

dat diversiteit, inclusie, globalisme

vriendschap tussen twee vrouwen

als welvarende burger in de eigen

en mobiliteit zorgden voor vrede en

kleitabletten, grafstenen, amforen,

in een geheime tuin op de grens

stad.’

welvaart alom. Het is een prachtig

mozaïeken, muurschilderingen,

van Oost en West, in een stad

We schrijven de 2de eeuw na

beeld van het Romeinse Rijk als een

zilverwerk en andere

die zomaar Istanbul zou kunnen

Christus. Jedibel en zijn vrouw

vredig, multicultureel walhalla waar

gebruiksvoorwerpen in Oog in oog

De film gaat over een verboden

Deze stemmen uit diverse hoeken

historicus opgeleide premier met het selectieve geheugen. De 250 beelden, bustes,

zijn. Özbilge verwerkte daarin

met de Romeinen zijn afkomstig

haar vriendschap met een oudere

uit het British Museum. Daar

buurvrouw die zich grotendeels

heette de expositie Rome: City and

afspeelde in huis, in de tuin en

Empire – zonder filmpjes met de

op het balkon. Vaak met een glas

ooggetuigen-portretten. Het is een

thee erbij, als bezegeling van die

prikkelende denkpiste om je voor

vriendschap.

te stellen hoe die filmpjes , daar

Maar in het publieke domein,

in het British Museum, de kleuren

zo ervoer Özbilge, gelden andere

zouden hebben aangenomen van

omgangsvormen. De eerste keer

de anti-EU-retoriek uit de Brexit-

dat de twee elkaar op straat

propaganda.

ontmoetten, herkenden ze elkaar

Oog in oog met de Romeinen. Van

niet. Haar buurvrouw droeg een

6/2 t/m 1/8 in het Gallo-Romeins

zwarte burka, zij een zonnebril en

Museum Tongeren.

make up; eenmaal buiten de deur

galloromeinsmuseum.be

hoorden ze niet meer bij elkaar. Een veemde ervaring, zei Özbilge



erover in een interview. ‘Als we die politieke identiteit weer uittrekken, komen we juist heel goed met elkaar overeen.’

Jedibel en Baya overbruggen zo’n 2000 jaar geschiedenis. foto Zuiderlucht

zuiderlucht 4+5/2021

De voorkeur van... Lot Vekemans Blendr & Filtr DE POSITIEVE MOOR _ ‘Ik heb er smakelijk om moeten lachen, want in

Soms is je best doen niet genoeg

Schrijver Asis Aynan over het HEMA-besluit

de plek. Dat maakt het materiaalgebruik erg

De verdwenene zitten we in het ‘werkhuis’

daarom is bijna alles hier van hout. Het grote

om moorkoppen voortaan chocoladebol te

bij Lot Vekemans, een op maat gemaakte

raam ligt op het noorden, daardoor heb ik geen

noemen.

schuurwoning in een bos- en heiderijk gebied

last van de warmte.’

het Riffijns heeft moor helemaal geen negatieve betekenis. Maar niemand die er een moor om vraagt.’

én dag en 21 uur (op haar site tikt

Gebouwen moeten in harmonie zijn met

een teller elke seconde weg) vóór het verschijnen van haar tweede roman

belangrijk. Ik zit hier in een natuurgebied,

onder Nijmegen. Aan het einde van het

BANG VOOR EIGEN IDENTITEIT

gesprek zegt ze: ‘Twee keer in mijn leven heb

MUZIEK ‘Thuis hoefde ik nooit op zoek naar

‘Ik vind Pinterest de slechtste uitvinding

ik geprobeerd te stoppen met schrijven. Het

muziek en kreeg altijd alles aangereikt. Het

ooit. Het is de reden waarom iedere

is me niet gelukt. Ik kan met heel veel dingen

was als een snoepdoos. Als kind was dat vooral

Airbnb er hetzelfde uitziet. Mensen

stoppen, maar niet met schrijven.’

klassieke muziek en jazz. Kind of Blue van Miles Davis stond zo vaak op, die plaat kende ik uit

zijn vaak te bang hun eigen identiteit te zoeken. Ze parafraseren liever

FILM ‘Het eerste wat me te binnen schiet is

bestaande stijlen en meningen.’

Dogville van Lars von Trier. Het decor is niet

Grafisch ontwerper Sang Vandenbosch over

meer dan de plattegrond van een dorp. Een

stemmen. Zangers. Zoals de Franse

de digitale eenheidsworst.

theatrale setting, en toch een honderd procent

countertenor Philippe Jaroussky, toen ik die

Ik hou vooral van muziek met bijzondere

film. De dorpelingen maken misbruik van de

hoorde viel ik compleet stil. Net als bij K.D.

PROVINCIALE VERNAUWING

kwetsbaarheid van een vrouw op de vlucht,

Lang, een Canadese country-zangeres. Dan

‘Als we de Verlichting afdoen als witte

gespeeld door Nicole Kidman. Ze praten hun

zoek ik op waar ze optreden en ga ernaar toe.

cultuur en dus als exclusief, dan missen

gedrag goed, maar haar wraak is niets- en

we juist de positieve kant ervan: de

niemand ontziend. Aan het eind zit ze met

en David Bowie. Waarom juist zij? Omdat ik ze

interesse in andere culturen – en niet

haar vader, een maffiabaas, in de auto. Hun

geloof. Wat ze doen, kan op geen enkele andere

in specifieke rassen – die we allemaal

dialoog heb ik compleet uitgeschreven. “Toch

manier. Bowie is dood, van King en Wonder

kunnen delen. (…) Een obsessie met

hebben ze hun best gedaan”, zegt hij over de

hoor je niets meer. Dat is interessant. Misschien

identiteit, raciaal of nationaal, is

dorpelingen. Dan zegt zij: “Soms is je best doen

omdat ze hun beste werk gegeven hebben?’

altijd een verarming, een provinciale

niet genoeg.”

En dan zijn er nog Carole King, Stevie Wonder

Dogville is een film die echt iets met je doet.

BEELDENDE KUNST ‘Mijn moeder nam me

komen voort uit vermenging. Dat is de

Dat gevoel is in de verdovende overconsumptie

als kind mee naar musea. Nog steeds loop ik

belangrijkste les die we kunnen leren

van Netflix verloren gegaan. Intussen heeft

zonder directe aanleiding een museum binnen.

van de Verlichtingsdenkers’

Netflix ook goede documentaires. Zoals

Ik ga dan nooit van kunstwerk naar kunstwerk.

Schrijver Ian Buruma in NRC over de

de reeks van Martin Scorcese met Fran

Ik ben erg van dingen per ongeluk ontdekken.

verwarring tussen ras en cultuur.

Leibowitz. Als die vrouw, vanuit haar met

Ik zie iets, loop ernaar toe, ga ervoor zitten en

boeken volgestouwde appartement buiten de

laat het op me inwerken.

vernauwing. Grote beschavingen

BELASTINGONTDUIKERS _ ‘De

deur komt, stapt ze bijna in een personage.

belastingvoordelen waar alleen

De serie is meer een spontaan opgenomen

Gogh overzicht in Kröller-Müller Museum

onze monarchen recht op hebben,

onewomanshow dan een docu. Het is

bijgebleven, jaren geleden alweer. Daar moest

is een speer in het hart van de

vermakelijk en schudt ook even aan je eigen

ik van bijkomen, ook al had ik die schilderijen

gelijkwaardigheid en haalt in feite een

denken.’

al 100.000 keer gezien. Er waren werken bij

Van tentoonstellingen is me het Van

die ik in me kon voelen. Hetzelfde had ik met

streep door artikel 1 van de grondwet.’

mijn hoofd.

Het kan niet vaak genoeg gezegd worden,

ARCHITECTUUR ‘Ik heb sociale geografie

een Picasso & Matisse expositie in Tate, over

dacht Volkskrant-columnist Erdal Balci.

gestudeerd, over hoe de ruimte de mens

hun vriendschap en rivaliteit. En de Blaue

beïnvloedt, en omgekeerd. Het belang daarvan

Reiter-tentoonstelling in Basel. Het heeft me

GEHEUGENVERLIES _ ‘Mark Rutte

wordt onderschat, ook door architecten. Ik

altijd geïnteresseerd hoe kunstenaars op elkaar

vertrouwt niet alleen op zijn eigen

bezoek graag beroemde huizen. Het is ooit

reageren, hoe ze groepen vormen, samen

geheugenverlies, hij rekent ook op het

begonnen in Barcelona, bij Gaudí. De Sagrada

optrekken.’

onze.’

Familia is natuurlijk een megalomaan project.

Tommy Wieringa heeft minder woorden

Zijn huizen zijn ook monumentaal, maar vooral

BOEKEN ‘Een boek moet me het gevoel geven

nodig dan de premier.

erg leefbaar.

dat ik ergens anders terecht ben gekomen.

zuiderlucht 4+5/2021

41,2 miljoen

Boeken top 10

De toneelstukken van Lot Vekemans (Oss, 1965) worden in 35 landen opgevoerd. Het veelgeprezen Gif (2010) is in 17 talen vertaald. Ze woont bij Langenboom. Recentelijk verscheen haar tweede roman De verdwenene.

Het moet ruimte laten waar je als lezer doorheen kunt vallen, naar een wereld onder de woorden. De boeken van Coetzee bieden die ruimte. En Gerbrand Bakker, vooral in De omweg. Ik snap niet dat die roman geen grote prijs heeft gewonnen. Drie jaar geleden heb ik online een geheugentraining gedaan. Ik leerde toen elke week een gedicht van buiten, en kwam

1 — Charlie Mackesy De jongen, de mol, de vos en het paard (5) 2 — Lara Gül Ik ga leven (-) 3 — A driaan van Dis KliFi (-) 4 — P ieter Omtzigt Een nieuw sociaal contract (-) 5 — D ouglas Stuart Shuggie Bain (-) 6 — K azhuo Ishiguro Klara en de Zon (-) 7 — H aruki Murakami Eerste persoon enkelvoud (-) 8 — A bigail Dean Meisje A (-) 9 — J an Brokken De tuinen van Buitenzorg (-) 10 — M arc-Uwe Kling De NEEhoorn (-)

erachter dat ik het toen op een veel dieper niveau begreep. Dat ik het kon voelen, omdat ik me erin kon laten vallen. Het zou een vak moeten zijn op school: gedichten uit het hoofd leren.’

THEATER ‘Het magistrale van toneel is dat het live is. Het gaat om de ervaring, je moet

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

het beleven. Net als dans. Ik ben opgegroeid in de jaren tachtig, de tijd van het doemdenken en van ‘no future’. De toenmalige rector magnificus van de Universiteit van Utrecht zei tegen ons: “Neem een richting die je leuk vindt, want

The Missing Inks

er is toch geen werk”. In het theater was de houding niet veel anders. Je deed wat je interessant vond. Het ging niet om de vraag wat men ervan vond, maar om het opdoen van nieuwe ervaringen. Juist dan heeft het theater veel te bieden. Die houding mis ik tegenwoordig. Het publiek gaat zitten en denkt: kom maar op,

et goede nieuws is dat de omzet van de boekenverkoop in 2020, het eerste jaar na corona, met 5,9 procent steeg naar 597 miljoen euro. Kennelijk zijn we zo geschrokken dat we met zijn allen meer zijn gaan lezen - al zal de afzondering van de lockdown ook een handje hebben geholpen. Er gingen 41,2 miljoen boeken over de toonbank dan wel door de brievenbus, dat waren er anderhalf miljoen meer dan in 2019. De groei zat, zoals verwacht, online. De webwinkels zagen hun omzet met 27,4 procent groeien. Even voorspelbaar, en daarmee belanden we bij het slechte nieuws, was de omzetdaling bij de fysieke boekhandels met 10,6 procent. Dat krijg je bij gedwongen winkelsluiting, ook al is dat in strijd met artikel 7 van de grondwet: ‘Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.’ De rechtsstaat komt er ook elders bekaaid van af, dezer dagen. Slechts weinigen maken zich daar druk over. Eigenlijk viel die omzetdaling van tien procent nog mee, ook omdat de boekhandels in de kerstinkoopmaand december opnieuw dicht moesten. Mogelijk werden er in de zomer, boekhandelaren wezen daar al op, meer verkocht dan in vorige jaren, wellicht was het een inhaalslag na de eerste lockdown. Voor wat het waard is: met 56 procent van de omzet hebben de fysieke boekhandels nog een nipte meerderheid van de markt in handen. Het lijkt een kwestie van tijd dat de webwinkels die positie overnemen. Om dan toch maar met een sprankje goed nieuws af te sluiten: de uitgevers hebben al met al een goed jaar achter de rug. Dat mocht wel weer een keer. (WS)

maak mijn verwachtingen waar. Makers zijn vooral bezig met de vraag hoe iets wordt ontvangen. Terwijl het mooie van theater is juist het opdoen van ervaringen. Het gaat om de dialoog. Daar blijft op deze manier weinig van over.’

themissinginks.com

het is niet niks

zuiderlucht 4+5/2021

berichten uit de sector

BADEN IN LICHT BIJ HET EMILE VAN DORENMUSEUM IN GENK | 32 KUNST KLEINER DAN A4 FORMAAT BIJ EMULATION IN LUIK | 34 WANDELEN DOOR EEN ANDER MAASTRICHT | 35 cultuuragenda

columns

JE BENT MEER DAN EEN DATASET, VINDT HANS GUBBELS | 37

foto Hugo Thomassen

DINGEMAN KUILMAN OVER EEN VOS ALS MUSEUMBEZOEKER | 38

L’ELISIR D’AMORE IS EIGENLIJK EEN COMING OF AGE OPERA

PAG 33

zl podium 4-5/2021

BADEN IN LICHT De wintermaanden zijn achter de rug en voor ons liggen de meest stralende, kleurrijke en vooral ook hoopvolle maanden. Het Genkse huis van landschap en kunst, het Emile Van Dorenmuseum, wuift de eenzame wintermaanden uit en baadt in een nieuw licht.

Het boek Station d’artistes Genk. Verhalen uit een vergeten kunstenaarskolonie van conservator Kristof Reulens geeft een unieke inkijk in deze inspirerende geschiedenis en hoe die in de vergetelheid verdween met de komst van de steenkoolmijnen en de explosieve groei van de stad. Station d’artistes Genk. Verhalen uit een vergeten kunstenaarskolonie | Uitgeverij MER/ Borgerhoff&Lamberigts | Hardcover, 245 x 165 mm, 320 blz | ISBN 9789463933742 | € 39,90 | Te koop via emilevandorenmuseum.be/boeken

e expo RESET Emile Van Doren leeft een jaar lang op het ritme van de seizoenen en gaat zijn laatste seizoen in. Nu buiten de monumentale spiegels van Zicht op zee van Gert Robijns het frisgroene lentelandschap weerspiegelen, duik je in het museum zelf - achter de spiegels - de herfst in. De museummuren baden in de warme, geschilderde herfstkleuren van kunstenaar Hugo Duchateau en zijn 19de-eeuwse voorgangers. De horizonten van Hugo Duchateau zijn eindeloos en uitnodigend. Deze land schappelijke werken gaan in directe dialoog met de Kempische landschappen van Emile Van Doren en zijn tijdgenoten. Het spel van lijnen, vorm en textuur roept verwantschap op en prikkelt de verbeelding. Dat lijnenspel herken je ook in de spiegel installatie van Gert Robijns. De spiegels kaderen en fragmenteren het omliggende landschap en de lucht, en werpen waaierende schaduwen van licht over de bodem. Robijns schildert met licht en reflectie. De kunstenaars binnen doen dat met verf en doek. GROTE VERRASSING IN EEN KLEIN KAMERTJE Nieuw in RESET Emile Van Doren is het Kleinste Kamertje, een verrassend en nooit

eerder gebruikt plekje in de voormalige kunstenaarswoning. Hierin introduceert het Emile Van Dorenmuseum elk nieuw seizoen het werk van een andere hedendaagse kunstenaar. Deze lente toont de Limburgse landschapschilder Stefaan Vermeulen er vier landschappen op klein formaat, geïnspireerd op het landschap van Genk vandaag. LAAT JE OM DE TUIN LEIDEN Met Robijns’ spiegelinstallatie Zicht op zee groeit de museumtuin als inspiratie- en rustplek. Het is er heerlijk toeven tussen de kunstwerken van Stijn Cole (B), Lara Mennes (B), Erik Odijk (NL) en Sofie Muller (B) even verderop. De tuin van villa Le Coin Perdu is in deze coronatijden een gedroomde kunsten picknickplek, en wordt ongetwijfeld een blijvertje!

Emile Van Dorenmuseum. Huis van landschap en kunst Henri Decleenestraat 21, Genk (B) Open donderdag -zondag van 14 tot 18 uur Gratis toegang resetemilevandoren.be

zl podium 4-5/2021

Voor L’elisir d’amore werkt Opera Zuid samen met De Nationale Opera en de Nederlandse Reisopera. foto Hugo Thomassen

EEN COMING OF AGE OPERA L’elisir d’amore mag dan wel bekend staan als een komische opera. Regisseur Marcos Darbyshire brengt in zijn enscenering dit voorjaar ook haar melancholie en gelaagdheid te voorschijn. ‘En dan mogen samenwerken met een groep jonge spelers; beter kun je het toch niet krijgen?’

et geheel werd hem op een zilveren dienblad aangereikt door Opera Zuid, zegt regisseur Marcos Darbyshire. Of hij Gaetano Donizetti’s L’elisir d’amore in een eigentijdse versie wilde regisseren. En samen met Pedro Beriso een nieuw arrangement voor vijf solisten en twaalf musici wilde schrijven. Als je deze opera over de liefde dan ook nog mag maken met vijf jonge talenten van De Nationale Opera Studio, zit je goed. ‘Deze omstandigheden sluiten zo mooi aan op mijn visie op L’elisir d’amore, een van mijn lievelingsopera’s trouwens.’ Marcos Darbyshire werd geboren in Córdoba, Argentinië. Hij studeerde er piano en kamermuziek. In 2008 verhuisde hij naar Duitsland en begon aan zijn studie van opera regie. Als freelance regisseur en assistent werkte hij in Staatstheater Nürnberg, La Fenice, Teatro Real, Palau Reina Sofia, Teatro de la Maestranza en Opera Vlaanderen. ‘De opera gaat over het verkennen van je eigen identiteit en het verliezen van je onschuld. Ik zie L’elisir d’amore daarom als een coming of age opera. En dan mogen samenwerken met een groep jonge spelers; beter kun je het toch niet krijgen? Zij bezitten nog die breekbaarheid.’ L’elisir d’amore staat bekend als een komische

opera maar Darbyshire verwelkomt daarbij ook een melancholische klank. ‘Er gaat zeker gelachen worden, maar eerder mét dan óm de karakters. Ik zie verlies van onschuld eigenlijk niet als iets grappigs. Maar door het thema met een bepaalde lichtheid en in de sfeer van de Italiaanse zomer te presenteren, wordt het wel grappig. Het plezier en de lichtheid zitten vooral in de muziek van Donizetti en de manier waarop de karakters verbonden zijn. Ook ga ik in mijn regie op zoek naar de herinnering van het eigen eerste verlies van onschuld. Die eerste keer dat je hart werd gebroken was dramatisch en wereldschokkend.’ Deze eerste liefdespijn dwingt tot een nieuw perspectief over relaties. Een belangrijk aspect van opgroeien. ‘Voor mij is de psychologische groei van de personages heel belangrijk. Het gaat niet alleen om een individuele maar ook om een groepsontwikkeling. De persoonlijke groei van de personages wordt namelijk bevorderd door de interactie en spanning tussen mensen. Die groepsdynamiek speelt in mijn regie een grote rol.’

‘Die eerste keer dat je hart werd gebroken was dramatisch en wereldschokkend.’ Regisseur Marcos Darbyshire gebruikt herkenbaar jeugdig verdriet in zijn ensceneringen. foto Marcel Lennartz

L’elisir d’amore is een coproductie van Opera Zuid samen met De Nationale Opera en de Nederlandse Reisopera. De cast bestaat uit leden van De Nationale Opera Studio.

L’elisir d’amore. Livestream première op zondag 23 mei om 20.00 uur | Kijk via operazuid.nl

zl podium 4-5/2021

Luik, een stad met voor elk wat wils Luik is de toeristische hotspot van Wallonië, met tal van troeven en activiteiten: van de magistrale kapittelkerken tot hoogstaande kunstmusea en de Opéra, van de groene terrassen Les Coteaux de la Citadelle tot een tocht op de Maas – er is werkelijk voor elk wat wils. In 2020 ontdekt u in ZL Podium elke maand een ander hoogtepunt van Luik. Tot gauw bij een bezoek in La Cité Ardente, de vurige stad!

EEN NIEUWE LENTE EN EEN NIEUW GELUID

De Emulation (voluit La Société libre d’Emulation), een van de kleinere culturele centra die de stad Luik rijk is, hoeft beslist niet onder te doen voor de grotere instellingen. Onder het motto Utile Dulci (het aangename met het nuttige verenigen) is het met haar eerbiedwaardige leeftijd van 242 jaar meteen ook het oudste Luikse cultureel-artistieke centrum. Het werd in 1779 in het leven geroepen door de prins-bisschop FrançoisCharles de Velbrück. De Emulation kan dan ook terugkijken op een roemrijk, maar deels ook bewogen verleden. Sinds 1989 is de Emulation door de provincie Luik erkend als organisatie voor permanente vorming. Vanuit de huidige behuizing in de Maison Renaissance in de Rue Charles Magnette staat ze in voor tentoonstellingen, concerten, lezingen, voordrachten en andere culturele evenementen. Het oorspronkelijke gebouw aan de Place du Vingt-Août is, na een grondige renovatie, sinds 2013 ingenomen door het Théâtre de Liège. De activiteiten worden georganiseerd door vijf afdelingen: architectuur, schone kunsten, literatuur, muziek, exacte wetenschappen & techniek. Er is bijzondere aandacht voor een interdisciplinaire aanpak en de inbreng van externe partners.

Een treffend voorbeeld daarvan is de tentoonstelling Petite apologie du détail, die van 24 april tot en met 22 mei te zien zal zijn. De co-expo komt voort uit de samenwerking met het Musée du Petit Format d’Art Contemporain (MPFAC) (het ‘Museum van Klein Formaat van Hedendaagse Kunst’) in Nismes. Dit internationaal museum voor hedendaagse kunst bezit een collectie van zo’n 4000 kunstwerken die allemaal als kenmerk hebben dat ze niet groter zijn dan maximaal een A4’tje. Het kleine formaat is bevorderlijk voor details, het nodigt de bezoeker uit om binnen te treden in de intimiteit van het werk, om het goed te bekijken, om zich te laten verrassen door iets onverwachts. De selectie die in de Emulation geëxposeerd wordt, omvat het werk van een vijftigtal kunstenaars. In de marge van deze tentoonstelling vinden nog twee andere evenementen plaats: een expositie van gravures Petit format en gravure door studenten van Maria Pace van de Luikse stedelijke kunstacademie en een concert Le petit format en musique door de bassist Jean Debry, op 24 april. Société libre d’Émulation Maison Renaissance rue Charles Magnette 9 B-4000 Liège emulation-liege.be

zl podium 4-5/2021

VRIJTHOF

MARKT

ONTDEK EEN ANDER MAASTRICHT

Gelegen tussen de Noorderbrug en de monumentale binnenstad, is het Sphinxkwartier letterlijk en figuurlijk de grens tussen oud en nieuw Maastricht. De wijk is dankzij haar ‘buurtbewoners’ zoals poppodium Muziekgieterij, Lumière Cinema, toonzaal Bureau Europa, The Student Hotel en broedplaats Landbouwbelang een culturele en creatieve plek. Een ander Maastricht, dat nog volop in ontwikkeling is!

De wandeling door het Frontenpark leidt u langs de oude vestingswerken.

Het terras van Lumière Cinema ligt pal aan het binnenhaventje ‘t Bassin.

SPHINX, STAP, SPRONG De beste manier om het Sphinxkwartier te verkennen is de Sphinx, Stap, Sprong. De buurt heeft altijd wel een verrassende actie of aanbieding in petto en die hebben we voor u verzameld. Zo maakt u iedere keer weer kennis met een nieuw deel van het gebied en een van de buren. Denk aan: woonwinkelen bij Loods 5, klauteren bij Boulder Gym of neerstrijken op een terrasje aan ’t Bassin. sphinxkwartier.nl/sphinxstapsprong In het Sphinxkwartier zijn diverse creatieve ondernemers neergestreken, zoals Atelier Vormstof.

i Als gevolg van de corona-maatregelen zijn de openingstijden bij onze ‘buurtbewoners’ soms aangepast. Check daarom vóór je bezoek de website van de plek waar u zeker heen wilt. Vanzelfsprekend bent u altijd welkom om de buurt, de Sphinxpassage en het Frontenpark te verkennen – want die zijn altijd open. sphinxkwartier.nl

AVONTURIERS HIER! Voor iedereen die van avontuur houdt: strik je veters! Het Sphinxkwartier nodigt u uit om van de gebaande paden te stappen en onze achtertuin te ontdekken. In een klein uurtje loopt u van Lumière aan de historische binnenhaven via het Frontenpark door naar Lambèr (Lambertuskerk). Onderweg breekt u door de oude vestigingswerken (de Lage en Hoge Fronten) en ziet u overal de ruwe sporen van de industrialisatie en de ruige natuur. Een absolute aanrader in ieder seizoen. Deze en nog meer wandelingen vindt u op sphinxkwartier.nl/wandelingen

sphinxkwartier.maastricht

sphinxkwartier

zl podium 4-5/2021 Modemuseum. Behind the seam. Online lezing van Ingrid Mida, auteur van The Dress Detective. Op 29 april. modemuseumhasselt.be

fotowanden. Van 8 maart t/m 6 juni in Suermondt-Ludwig Museum. naarhetmuseum.eu BREDA

HEERLEN

> U bevindt zich hier. Geschiedenis en architectuur van het Glaspaleis, een ontwerp uit 1933 van Frits Peutz. T/m 31 december in Schunck. schunck.nl KERKRADE

> Showroom Limburg. Eigentijdse, innovatieve ontwerpen uit de provincie Limburg. Stad in de steigers. Kinderen leren aan de hand van bijzondere (bouw) projecten van IBA Parkstad wat er komt kijken bij het bouwen van een stad. In Discovery Museum.

discoverymuseum.nl

In verband met de corona-maatregelen is het mogelijk dat op het moment wanneer u deze agenda leest, de genoemde culturele instellingen niet open zijn, of juist wel weer open zijn, dat activiteiten verlengd of uitgesteld zijn, etc. Voor actuele informatie raadpleeg aub de website van de desbetreffende instelling. Tip: Actuele ZL-agendatips vindt u in ons wekelijks online magazine ZL ExtraTijd. Abonneren is gratis. Zie zuiderlucht.eu/extratijd

KOMMERN

> Bartning.Bartning.Bartning. Otto Bartning (1883-1959), oprichter van het Bauhaus-idee en protagonist van de moderne kerkbouw. T/m 1 oktober in het LVR Freilichtmuseum Kommern.

naarhetmuseum.eu

> Realisten. Meesterwerken van het Nederlands Realisme uit de collectie van museum Arnhem. T/m 24 mei. Evenwicht in cortenstaal. Abstracte sculpturen van Helen Vergouwen op de binnenplaats van het museum. Van 20 maart t/m 31 december. You Know I Am Not There. Danielle Lemaire ontdekt in haar tekeningen de schoonheid, mystiek en melancholie in de wereld van Nick Drake. T/m 7 november in Stedelijk Museum Breda. stedelijkmuseumbreda.nl > Aaron van Erp. Soloexpositie van Aaron van Erp (Veghel, 1978). Van 16 mei t/m 27 juni in Club Solo.

clubsolo.nl DÜREN

> Vom Mähen zum Frieden. Werkcyclus van Alex Müller. Van 1 mei t/m 8 augustus in Leopold Hoesch Museum.

naarhetmuseum.eu MAASTRICHT

Architectuur, design&mode DEN BOSCH

> Für dich - wider dich. Sieraden, schilderijen en fabuleuze kostuumontwerpen van Meret Oppenheim (19131985). Van 21 april t/m 5 september. Strijder en verleider. Sieradenverzameling van vormgever en binnenhuisarchitect Benno Premsela (19201997). Van 21 april t/m 6 juni. Radical Austria - Everyting is Architecture. Grensverleggende en maatschappijkritische werken van de Oostenrijkse avant-garde uit de jaren ‘60 en ‘70. Van 21 april t/m 3 oktober in Design Museum.

Beeldende kunst AKEN

HASSELT

> DRESS.CODE. Anonieme kledingstukken naast iconische objecten van designers en modehuizen. T/m 9 mei in het

> Chambre privée. Privékamers als pop up huiskamers met originele schilderijen en

EUSKIRCHEN

bureau-europa.nl

> Matters of Mind. Werken van Christoph Mueller uit de afgelopen vijftien jaar als tekenaar en illustrator. T/m 16 mei. Drawing the World. Werk van Dan Perjovschi, een van de belangrijkste Roemeense vertegenwoordigers die resoluut interveniëren in mondiale sociaal-politieke en culturele kwesties. Van 9 maart t/m 6 juni. Alternating dependencies. Hoe beelden en betekenissen voortdurend worden bijgewerkt, aan de hand van highlights uit de collectie. Doorlopend. In Ludwig Forum. naarhetmuseum.eu

designmuseum.nl

Meret Oppenheim, Tisch mit Vogelfüßen, 1939. Collectie Galerie Levy Hamburg. c/o Pictoright Amsterdam 2021.

> Love In A Mist. Vrouwen in de architectuur(historie), van het zusterklooster tot de vroedvrouwenschool tot de abortuskliniek. Van 14 februari t/m 15 augustus in Bureau Europa.

> Mode 68 - Mini, sexy, provokant. 150 keer originele kleding en accessoires uit de bewogen jaren zestig. T/m 15 augustus in LVR-Industriemuseum Tuchfabrik Müller. naarhetmuseum.eu

EUPEN

> Gesticulating … wildly. Helen Anna Flanagan won de eerste IKOB Internationale Prijs voor Feministische Kunst. Van 11 mei t/m 15 augustus. Flagship Store. Solotentoonstelling van Daniel Knorr. Van 2 maart t/m 25 april in IKOB. naarhetmuseum.eu GENK

> Labiomista. Een evoluerende kunstenplek van Koen Vanmechelen over de mix van het leven. Van 1 april t/m 7 november bij Labiomista. labiomista.be > Le Paysage Menagé. Het kunstenaars- en architectenduo Ciel Grommen en Maximiliaan Royakkers slaan hun baksteenwerf op aan de voet van de terril in Winterslag. Van 28 maart t/m 9 mei. 1078 Blue Skies, 4432 Days. De multidisciplinair kunstenaar Anton Kusters stelt alternatieve denkwijzen voor om op collectieve trauma’s te reflecteren. Van 13 maart t/m 30 mei in C-mine. c-mine.be > RESET. Gert Robijns en Hugo Duchateau pakken het Emile Van Dorenmuseum in - letterlijk. T/m 20 juni. Geendagzonderkunst. Buitenexpositie met selectie uit #geendagzonderkunst dat

zl podium 4-5/2021 27 februari t/m 30 mei in La Cité Miroir. citemiroir.be MAASTRICHT > Kunst als verborgen verzet? Een frisse blik op Pieter Brueghel de Jonge en zijn tijdgenoten. T/m 6 juni. The Studio #4: Floor Martens. T/m 27 juni. Engelenkeel. Soloexpositie Berlinde De Bruyckere. T/m 27 juni in Bonnefantenmuseum

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN CUBE DESIGN MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN. column

bonnefanten.nl

Ali Goubitz, Portret van Wil Gronert, 1937-1942, in de expositie Realisten in Stedelijk Museum Breda. Collectie Museum Arnhem. foto Marc Pluim

> Witness. Expositie van Sjaak Korsten. Van 3 april t/m 1 mei in Galerie PontArte. pontarte.com > Intimate Geographies. Het kunstenaarskoppel Charbeljoseph H. Boutros en Stéphanie Saadé bewoont tijdelijk de expositieruimte. T/m 23 mei in Marres. marres.org

emilevandorenmuseum.be

> Levensvleugel. Installatie door Geert Schiks. Van 5 maart t/m 31 mei in de Missiekapel te Heythuysen. missiekapel.nl

> Das Leben der Raerener Töpfer. Historisch keramiek. Faszination in Ton - reloaded. Permanente expositie hedendaagse keramiek. Doorlopende exposities in Töpfereimuseum Raeren.

HASSELT

LINNICH

naarhetmuseum.eu

> Current Age: De onzichtbare netwerken. Studio Plastique doet artistiek onderzoek naar de energienetwerken die onze hele planeet overspannen. Van 1 mei t/m 1 augustus. Le Déracinement. Kunstenaars ontwaren de dubbelzinnige relatie die Europa met zijn buitengrenzen heeft. Van 6 maart t/m 16 mei. Lives of Forms. Duotentoonstelling van Kamrooz Aram en Iman Issa over de politieke betekenissen van esthetische vormen. Van 1 mei t/m 1 augustus in Z33. z33.be

> Licht, Schatten, Transparenz. Renato Santarossa schildert met licht. Glas is het enige materiaal dat hij gebruikt. T/m 19 september in Deutsches Glasmalerei Museum. naarhetmuseum.eu

een nieuw verhaal over het wel en wee in het vergeten station d’artistes Genk vertelt. T/m 26 april in Emile Van Dorenmuseum.

LEUDAL

SITTARD

> Kunst & Kunststof. Ontwerpers en kunstenaars onderzoeken het nut van, en alternatieven voor plastic. T/m 30 mei in Museum De Domijnen. dedomijnen.nl

LUIK

> Illusions. Een tentoonstelling met optische illusies en tactiele of auditieve luchtspiegelingen. Of hoe ons brein, hoe intelligent het ook is, gemakkelijk voor de gek kan worden gehouden. Van

TILBURG

> Wunderkammer. Het verzamel universum van Paul Bogaers, Tom de Gouw en Wijnand van Lieshout. T/m 29 augustus in de LocHal. kunstlocbrabant.nl

HEERLEN > If Then Is Now. Vera Gulikers realiseerde diverse wand schilderingen. Van 24 augustus t/m 31 december. Theofanie - Up and Out. Voor het trappenhuis van Schunck ontwierp Frieling een wonderlijk landschap van planten, mensen en objecten. T/m 29 augustus. David Bade Meets - Pink Peril Roller Derby. Bade duikt in de wereld van een zestal bijzondere groepen en clubs in Heerlen. T/m 31 december in Schunck. schunck.nl KORNELIMÜNSTER > Zweite Natur. Over de plek van de natuur in de schilderkunst en fotografie. T/m 31 oktober in Kunsthaus NRW.

naarhetmuseum.eu

Waarom weet ik niet wie ik ben?

ijna dagelijks moet ik mezelf wel ergens digitaal ‘identificeren’. De gevraagde en vaak verplichte gegevens zijn zeer breed en uiteenlopend. NAWen creditcard gegevens, BSN-nummers, leeftijd, soort huisdier, of ik ooit gerookt heb, hoe vaak per jaar ik gemiddeld reis. Daarnaast ’identificeer’ ik mezelf onbewust middels online aankopen, mijn LinkedInnetwerk en de muziekkeuze op Spotify. Onbedoeld lever ik zo datasets aan, waar algoritmes willekeurig uit putten om verschillende identiteiten van mij op te bouwen. Die ik niet ken en waarin ik mezelf misschien niet eens herken. Het is daarbij niet vreemd te veronderstellen dat inmiddels meer mensen mijn digitale identiteit kennen, dan mijn werkelijke identiteit. Anderen, en ik weet niet eens wie, kennen dus een ‘ik’, die ik zelf niet ken en die ik wellicht niet eens ben. De filosoof René Descartes stelde dat de mens niet gelijk is aan zijn lichaam, maar dat het meest eigene van de mens in zijn denken ligt, en dus dat een mens eigenlijk een immateriële substantie is. Dat was aardig ‘forward thinking’ van Descartes zou je kunnen zeggen met wat wij allemaal naar cyberspace schieten. Het grote verschil tussen ons eigen denken en digitaal computer denken is echter dat de mens lang niet alles opslaat. Wij ontwikkelen vanaf de geboorte een eigen identiteit, waarbij continu minder interessante of wenselijke eigenschappen en kenmerken worden ‘overschreven’ door nieuwe. Onze (niet door ons zelf samengestelde) digitale identiteit is echter een gebruiksartikel, er is geen plaats voor wisselende identiteiten, voor menselijke zwakheden, voor individualiteit en eigenzinnigheid en ze ligt vast tot in de eeuwigheid. Er is noodzaak voor een paradigmaverschuiving in ons denken over identiteit, cyberspace en algoritmes. Als we een menselijke samenleving willen behouden met ruimte voor identiteit en authenticiteit, dan moeten begrippen als vertrouwen, vergeven en respecteren routines worden in programmeertaal en zo een rol krijgen in de totstandkoming van onze digitale profielen. HANS GUBBELS 

zl podium 4-5/2021 STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTENMUSEUM MAASTRICHT, EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN BIJ TOERBEURT OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN.

MONSCHAU

> Jede Jeck is anders. Verschillende perspectieven op de Carnaval en de verandering ervan in de tijd. Van 7 februari t/m 13 juli. That’s me! Sure? Identiteitsvragen aan de hand van het werk van o.a. Claude Cahun, Philippe Halsman en Inge Morath. Van 20 maart t/m 13 juni in KuK. naarhetmuseum.eu

column

Nachtwacht

n de nacht van 7 april 2004 laat de Belgische kunstenaar Francis Alÿs een vos vrij in de Londense National Portrait Gallery. De bewakingscamera’s volgen de vos op zijn tocht door de museumzalen. We zien hoe het ranke dier loopt te snuffelen of op een wandtafel springt. Alÿs noemde zijn videowerk The Nightwatch, met een knipoog naar Rembrandt. Het kwam voort uit zijn verbazing over het enorme aantal bewakingscamera’s in Londen. Inmiddels beschermen zo’n 700.000 Small Brothers de bewoners en bezoekers tegen criminaliteit en terreur. The Nightwatch heeft in de coronacrisis nog een andere betekenis gekregen. De video roept het beeld op van de virtuele tours, waarmee gesloten musea hun presentaties toegankelijk maken. Een digitaal bezoek aan een museum is een eenzaam avontuur. Nergens staan suppoosten of lopen andere bezoekers. In de lege zalen maken de voorwerpen en kunstwerken een verlaten indruk. Tegelijkertijd ervaar je daardoor ook een gevoel van luxe. Voor gewone mensen is het nog de enige manier om je zonder gedrang door de Eregalerij van het Rijksmuseum te bewegen. Je zou dan bijna vergeten hoe druk het daar vroeger was. De vergelijking met The Nightwatch legt ook een breuk tussen de generaties bloot. Traditionele museumbezoekers hebben weinig problemen met de individuele opzet van de virtuele museumtour. Maar voor de leden van jongere generaties (Generatie Y en Z) is de digitale wereld een plaats om elkaar - gamend en chattend - te ontmoeten. De virtuele tours vormen voor hen geen aantrekkelijk alternatief. Ze wekken de schijn van innovatie, maar bevestigen in werkelijkheid de status quo. En al die bewakingscamera’s in onze steden? Recent bewezen ze nog hun nut bij het opsporen van deelnemers aan de avondklokrellen. Sindsdien observeren ze tussen negen uur ’s avonds en half vijf ’s ochtends voornamelijk stille straten. Behalve handhavers en maaltijdbezorgers verschijnen daar soms ook wilde dieren, zoals begin dit jaar een vos in Breda. Als een ver familielid van de ruimtehond Laika verkende hij (of zij) de Ginnekenmarkt. De plaatselijke boswachter keek er niet van op: ‘Vossen zijn handige opportunisten.’ DINGEMAN KUILMAN 

Kijk voor een verkorte versie van The Nightwatch op francisalys.com/the-nightwatch

Dans, muziek &toneel Judith Krebbekx, Until the devil's turned to dust. Te zien in Museum Valkenburg.

VALKENBURG > Ondersteboven. Expositie van winnares illustratorenwedstrijd Picture This, Esther van den Brink. Gimme Shelter. Werken van Judith Krebbekx. Trouw aan zijn palet. Expositie van portrettist en symbolist Harry Koolen. In Museum Valkenburg.

museumvalkenburg.nl VELDHOVEN > Omdat er nog zoveel moois is om te delen… . Etalageexpositie met werken van Nellie de Mulder en Eduard Gerrits. Van 16 maart t/m 10 mei in De Kunstpraktijk. dekunstpraktijk.nl VENLO

> More Organics. Organische keramische kunst. Van 20 januari t/m 17 september in Tiendschuur Tegelen. tiendschuur.net

Fotografie &film EINDHOVEN > Living Alone (Together). Huiselijke taferelen in coronatijd met pop door Hanneke Wetzer. T/m 1 juni. Quarantaine Uitzicht. Dagelijkse zonsondergang uit raam tijdens lockdown door Noortje Haegens. T/m 20 juni. Weemoed en Werkelijkheid in Het Groene Woud. Groepsexpositie ihkv Landschapstriënnale. T/m 8 mei. Talent Wall 5. Rik Kooke (Eindhoven, 1985) fotografeerde het Leenderbos bij zonsondergang. T/m 1 juni in Pennings Foundation.

penningsfoundation.com HELMOND

> Aad de Haas - Verboden Kunst. Zijn werk werd verboden, verbannen en hij werd ervoor gevangengezet. T/m 24 mei. Machtige Maas. De rivier in onze verbeelding. Expositie samengesteld door Servé Hermans. T/m 29 augustus in Limburgs Museum.

> Retrospective. Overzichtstentoonstelling van de Belgische Magnumfotograaf Harry Gruyaert. T/m 19 september in Kunsthal Helmond.

museumhelmond.nl

ONLINE

> L’elisir d’amore. Livestream première van komische opera van Gaetano Donozetti, door Marcos Darbyshire geënsceneerd als coming of age opera. Op 23 mei om 20.00 uur. operazuid.nl > Moving Futures. Online editie van dansfestival dat de nieuwste generatie makers in al zijn verschijningsvormen vertoont. Van 22 t/m 29 april. movingfutures.nl

Diversen

ALSDORF

> Haldenführung. Geschiedenis en biologie van de drie Annaterrils. Young Energy. Kinderrond leiding over steenkoolwinning en de kracht van de zon. Steigerführung. Rondleiding over wonen en werken boven en onder de grond. Frühschicht. Rondleiding over de oorsprong van de energie van het begin tot de moderne technologie. Von der Sonne zur Sonne. Rondleiding door de tentoonstelling. In Energeticon. naarhetmuseum.eu

limburgsmuseum.nl VENRAY

> Het Laatste Avondmaal. Gastcurator Ben van Kollenburg verzamelde hedendaagse interpretaties van Het Laatste Avondmaal. Van 3 april t/m 1 juni in Odapark. odapark.nl

In de Ordensburg Vogelsang in Schleiden, een voormalig opleidingskamp van de NSDAP, is tegenwoordig een museum gevestigd © Vogelsang IP. foto Dominik Ketz

zl podium 4-5/2021 DÜREN

> Rückblicke – Ausblicke – Aktionen. Permanente expositie over 40 jaar museumwerk. Salzhandel im Mittelalter. Handelskraampje over zout en de zouthandel in de Middeleeuwen. In Burgenmuseum Nideggen.

ONDERTUSSEN IN … ontmoet. De dialoog verliep indirect, via tijdschriften en galeries in Parijs, en wordt nu voor het eerst in een tentoonstelling gepresenteerd. Gaston Chaissac & Cobra. Van 8 mei t/m 26 september in Kunstmuseum Den Haag.

naarhetmuseum.eu > Strange Papers. Eigenaardigheden en bijzondere eigenschappen van vreemde en zeldzame papieren. T/m 20 juni in Papiermuseum Düren.

kunstmuseum.nl

naarhetmuseum.eu > Betrogene Hoffnungen. Düren tussen een nieuwe start en de economische crisis in 1919-1929. T/m 1 april. Von Brauern und Wirten. Dürener Biergeschichte(n). Geschiedenis van het restaurant en de brouwerij in Düren. T/m 1 september 2022 Stadtmuseum.

naarhetmuseum.eu

HEERLEN

ANTWERPEN

> Rondleiding. Elke woensdag. Archeohotspot. Kennismaken met archeologie. Elke woensdag in DeVondst.

Het Fotomuseum Antwerpen telt een collectie van meer dan drie miljoen objecten. Bij uw eigen verzameling zou u het waarschijnlijk welletjes vinden. Het mooie van een museum: het verzamelen is een blijvende opdracht. Het FOMU presenteert de aanwinsten uit de afgelopen tien jaar als een associatieve wandeling die u langs Belgische en internationale fotografie leidt. Re-Collect. Van 7 mei t/m 7 november in FOMU Antwerpen.

naarhetmuseum.eu > 400 Jahre römische Badekultur. Beleef 400 jaar geschiedenis van Romeins baden. T/m 8 oktober in Thermenmuseum Heerlen

naarhetmuseum.eu KELMIS

> Diorama Neutraal. Steffen Ademmer: Buitengewone gebeurtenissen van een microstaat. T/m 10 oktober. Von Altenberg bis Zink. Materiaal zink, mijnbouw en een fascinerende wereld van mineralen. Doorlopend in Museum Vieille Montagne. naarhetmuseum.eu

fomu.be

Roger Raveel, Tafeltje met rode vlek, 1952. Collectie Vlaamse Gemeenschap/Roger Raveel Museum © Raveel – MDM. foto Peter Claeys

op het heldenpodium tussen Wouters, Magritte en Broodthaers. Internationaal is Raveel, die dit jaar zijn honderdste verjaardag zou hebben gevierd, nog niet doorgebroken. Misschien komt dat nog, na de grote retrospectieve die Bozar aan zijn oeuvre wijdt. Aanvullend toont het Roger Raveel Museum een selectie van Raveels werken in de context van zijn tijdgenoten. Roger Raveel. Een retrospectieve. T/m 21 juli in Bozar in Brussel. bozar.be Zien, denken, schilderen. Een gesprek met Roger Raveel. T/m 18 juli in het Roger Raveel Museum in Machelen-aan-de-Leie.

rogerraveelmuseum.be

foto Hans Lachmann. Archiv der Evangelischen Kirche im Rheinland

NOORDRIJN-WESTFALEN

Joseph Beuys was een activist, kunstenaar en visionair die de 20ste eeuwse kunst veranderde. Zijn invloed reikte ver en, in tijd, tot de dag van vandaag. Op 12 mei zou hij honderd zijn geworden, reden voor tal van instellingen in zijn geboorteland Noordrijn-Westfalen om hem te eren met exposities, concerten en zelfs een fietsroute. beuys2021.de |

nrw-tourismus.com/beuys

KOMMERN

> Trüb und klar. Over de omgang met water. WirRheinländer. De geschiedenis van het Rijnland. Doorlopend in LVR Freilichtmuseum. naarhetmuseum.eu SCHLEIDEN

> Bestimmung: Herrenmensch. Het gebruik van architectuur voor macht en dominantie. Permanente expositie in Vogelsang IP. naarhetmuseum.eu STOLBERG

> Nadel. Geschiedenis van de naald. Messing. Over het ‘Stolbergse Goud’. Zink. Winning en verwerking van zink. Turbo Traffic Transport. Voertuigbouw in de regio Aken. Permanente expositie in Zinkhütter Hof. naarhetmuseum.eu VENLO

> Van daar & van hier. Indische en Molukse families uit Limburg delen hun geschiedenis. T/m 5 september in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

BAZEL

Museum Tinguely toont meer dan tweehonderd werken van vijftig kunstenaars die allemaal in de Impasse Ronsin zijn gemaakt. Deze straat in het midden van de Parijse wijk Montparnasse was tussen 1886 en 1971 werken ontmoetingsplek van talrijke kunstenaars, zoals Constantin Brâncusi, Max Ernst, Marta Minujín, Jean Tinguely en Eva Aeppli. Impasse Ronsin. T/m 29 augustus in Museum Tinguely in Bazel. tinguely.ch BRUSSEL

In België staat de schilder Roger Raveel

Gaston Chaissac, Personage met paard, 1959, emailleverf op pakpapier op doek. Particuliere collectie, met dank aan Nathan Fine Art (Zürich / Potsdam)

DEN HAAG

Ver weg van de culturele metropool Parijs leidde kunstenaar Gaston Chaissac (1910-1964) als autodidact een teruggetrokken bestaan. Hoewel hij zich nooit bij een kunstbeweging heeft aangesloten, is de verwantschap met Cobra overduidelijk. De waardering voor elkaars werk was groot, maar Chaissac heeft de Cobra-leden nooit

Afaina de Jong & Innavisions. Space of Other, 2019. Courtesy of Wozen Studio Lisbon

VENETIË

De Nederlandse bijdrage aan de architectuurbiennale in Venetië is een pleidooi tegen monocultuur. Volgens de makers is meerstemmigheid de voorwaarde voor een rechtvaardige samenleving en haar steden. Who is We? 22 mei t/m 21 november.

whoiswe.hetnieuweinstituut.nl

S 39