zuiderlucht
12 jaargang • 4/2018
maandblad voor kunst en cultuur
e
U
an
eef-a l k n zwaa in breda
4
De bron van Oscar van den Boogaard Wim Krings wil een boekenvoucher Nico, de zingende femme fatale Karel Maes in Congo All That Jazz Fout erfgoed is ook erfgoed De elektrische cello van Mayke Rademakers
geniale monsters Nieuw moralisme en censuur in de kunsten
Cultuur door De Domijnen Laat u verrassen door bijzondere exposities en voorstellingen www.dedomijnen.nl
object love Expositie
14 apr t/m 2 sep locatie: Museum De Domijnen, Hedendaagse Kunst Ligne 5 Sittard
dansen met de vijand Musical - Janke Dekker Producties
za 14 apr | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
karsu
Plays Atlantic records
vr 20 apr | 20.15 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
the post
Film van Steven Spielberg
vanaf 29 mrt www.dedomijnen/podium voor data en tijden locatie: Filmhuis De Domijnen Ligne 3 Sittard
A
Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst 2
Ligne 5, Sittard
Schouwburg De Domijnen
Mgr. Claessensstr. 2, Sittard 046 4524400
Filmhuis De Domijnen Ligne 3, Sittard 088 5995533
NEW ARRIVALS II nieuwe aanwinsten t/m 13 mei 2018
PUNK + DANS + KUNST: ‘angry movements’ t/m 13 mei 2018
arriving soon t/m 13 mei 2018
FALSE MEMORY archive t/m 10 jun 2018
KLUSHUIS t/m 17 jun 2018
AAD DE HAAS: MATCH #1 t/m 12 aug 2018
Femmy Otten: ‘Mural’ t/m 1 jan 2019
SCHUNCK* Glaspaleis bongerd 18 heerlen / T 045-5772200 3
Expo
Graatsma on the move
KAREL MAES
(1900-1974)
Tot en met 4 mei
IN CONGO
1950-1966
TENTOONSTELLINGSPERIODE: MAANDAG 5 MAART T.E.M. WOENSDAG 25 APRIL 2018 OPENINGSDAGEN EN -UREN MAANDAG TOT VRIJDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 20 UUR ZATERDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 14 TOT 17 UUR (GESLOTEN OP ZONDAG EN 15, 16, 17, 31 MAART EN 1, 2, 3, 4 APRIL) ORGANISATIE EN LOCATIE CC MAASMECHELEN KONINGINNELAAN 42, 3630 MAASMECHELEN +32 (O) 89 76 97 97, INFO@CCMAASMECHELEN.BE, WWW.CCMAASMECHELEN.BE
BEELD © KAREL MAES — OLIE OP HOUT, 50 X 60 CM, 1955
Gouvernement aan de Maas / Limburglaan 10, Maastricht Geopend op werkdagen 9-18 uur / Gratis toegang Gesloten: weekends en Paasmaandag
Foto: Peter Cox
INLEIDING: SERGIO SERVELLÓN, DIRECTEUR FELIXART MUSEUM CURATOREN: HERMAN MAES, AN-SOFIE NÉDÉE, MARC MILISSEN
kaarten bestellen: philharmoniezuidnederland.nl
Bach
MatthäusPassion
dirigent Matthew Halls evangelist Tobias Hunger Christus Lisandro Abadie sopraan Sarah Wegener countertenor Christopher Ainslie tenor Charles Daniels bas Drew Santini koor Studium Chorale kinderkoor Schola Cantorum Puerorum Bach Matthäus-Passion
MatthäusPassion wo 28 mrt | 19.30 u Theater aan het Vrijthof Maastricht do 29 en za 31 mrt | 19.00 u Muziekgebouw Eindhoven vr 28 mrt | De Maaspoort Venlo
dirigent Dmitri Liss viool Sayaka Shoji
dirigent Stefan Blunier cello Andreas Brantelid
Beethoven Ouverture Die Geschöpfe des Prometheus Beethoven Vioolconcert Beethoven Symfonie nr 7
Mendelssohn Hebriden Ouverture Schumann Celloconcert Nielsen Symfonie nr 4 ‘Het Onuitblusbare’
Beethovens Vioolconcert
De muzikale strijd van Schumann en Nielsen
Berezovsky bedwingt Rachmaninov
vr 6 apr | 20.30 u Chassé Theater Breda
do 12 apr | 20.15 u Muziekgebouw Eindhoven
vr 20 apr | 20.00 u | Theater aan het Vrijthof Maastricht
za 7 apr | 20.00 u | Theater aan het Vrijthof Maastricht
vr 13 apr | 20.30 u Concertzaal Tilburg
za 21 apr | 20.15 u Concertgebouw Amsterdam
zo 8 apr | 14.15 u | Theater aan de Parade | ’s-Hertogenbosch
za 14 apr | 20.30 u Chassé Theater Breda
zo 22 apr | 14.15 u Muziekgebouw Eindhoven
do 5 apr | 20.15 u Muziekgebouw Eindhoven
dirigent Dmitri Liss piano Boris Berezovsky met medewerking van Gabriel Arias Luna, cello Rachmaninov Pianoconcert nr 3 Sjostakovitsj Symfonie nr 15
zuiderlucht 4\2018
affairs
7 editorial – De weg naar zelfcensuur
inhoud
design 28
‘Op de Kaiserdamm in Berlijn staan straatlantarens
Kan design de kloof overbruggen tussen zondags
van Albert Speer. Mooi ontwerp, prima licht.’
books
kinderen en pechvogels?
30 Fout erfgoed is ook erfgoed De Eindhovense student Rick Abelen wil een Bedenkingscentrum in de Muur van Mussert.
8 ‘Ik wil leven in een grote wereld’ In de 4e Zuiderlucht-lezing ging schrijver Oscar van den Boogaard (Kindsoldaat) terug naar de bron.
culture
12
bits – Toevalligheden
edits
33 post zl – Falende helden WIDO SMEETS herschrijft een familiegeschiedenis. ‘Allemaal waar gebeurd. In mijn hoofd.’
‘We hebben het krijgen van kinderen altijd als iets
34 Zwaan-kleef-aan in Breda
natuurlijks ervaren. Ik weet niet waarom.’
12 Lezen als (school)vak Boekverkoper Wim Krings: ‘Gratis bibliotheken en
In dixielandstad Breda beginnen de creatievelingen zich te roeren. ‘Het is hier nog net geen Ruigoord.’
38 Blendr & Filtr
voor iedereen een boekenvoucher van vijftig euro.’
13
Zelfgemaakt geluk
‘Vrouwen moeten vrij zijn om met elkaar te praten. Het is hier geen Europa.’
aya leest – Eén taal per zin ‘Juist dat naadloos bewegen tussen halve talen en culturen heeft me gered.’
14 Nico, de zingende femme fatale
38
de voorkeur – Mayke Rademakers Vier seizoenen op een elektrische cello.
39 ZL Boekentop 10
Fons Geraets over het interview dat hij 30 jaar
‘Eén gedicht of één filmfragment zegt meer over
geleden had met Nico (The Velvet Underground).
Hugo Claus dan de totaal overschatte volledigheid.’
16 feuilleton – Flessenpost Ronde panelen en knutkoppen in Breda | Rode kool als genius loci in Genk | Karel Maes in Congo.
19
ben van melick – Zwart Wit Wat heeft de Frankfurter Schule ons in deze tijd nog te zeggen?
20
in beeld – All That Jazz In de ‘roaring twenties’ speelde vrouwen met hun uitdagende kleding een vooraanstaande rol.
22 Dromen van Mexico In Mexico vallen meisjes in katzwijm, hier is texmexaccordeonist Dwayne Verheyden pakketbezorger.
24 cover – Geniale monsters Nu #MeToo ons denken bepaalt, dreigt een nieuw moralisme en censuur van onderop.
Cover: Chuck Close, 86th Street (Subway Portraits). Zie pagina 24
5
EEN KUNSTPARCOURS DOORHEEN DE STAD
Met werken van:
ag, dat zoeken we zo weer eventjes 0p!
wie heeft dat ook alweer gezegd?
DONDERDAG 3 MEI 18U - 23U
ar tikel ge mist.nl
www.kunstennacht.be
FLASHES OF THE FUTURE
20.04.18 19.08.18
DIE KUNST DER 68ER ODER DIE MACHT DER OHNMÄCHTIGEN
© Foto: Max Scheler / SZ Photo (Detail)
H A S S E L T
Walter Van Beirendonck, Viktor & Rolf, Raf Simons (Modemuseum), Adnate, Pablo Delgado (Het Stadsmus), Eike König (Alley), Laurie Charles, Martin Belou (CIAP), Hendrik Kerstens (Refugehuis), Herman Maes (Open atelier), Ingrid Godon, Fatinha Ramos (Villa Verbeelding) , Adriaan Van Aken, Johan Petit (De Nieuwe Zaal), ...
THE ART OF THE ’68ERS OR THE POWER OF THE POWERLESS
Ludwig Forum Aachen www.ludwigforum.de
ar t i ke l ge m i s t.nl
Schirmherr der Ausstellung Bundespräsident Frank-Walter Steinmeier Förderer
editorial
zuiderlucht 4\2018
27 MAART 27 MEI
MARTIN FENNE THE FABRICATION OF THE IMAGE
De weg naar zelfcensuur
E
r was eens een krant die als reclameslogan ‘zoekt de nuance’ gebruikte. En een politieke partij die zichzelf als redelijk alternatief omschreef. Toen was genuanceerd denken nog heel gewoon. Vrees niet, dit wordt geen nostalgisch stukje. Dit citaat is van vorige maand: “Bankiers waren destijds andere figuren dan nu, dat waren mensen met een moreel kompas. Ze droegen de verantwoordelijkheid voor de economie.” Zo zette regisseur Joram Lürsen zijn film Bankier van het verzet in historisch perspectief. De film, op dit moment in de bioscoop, vertelt het verhaal van de bankier Walraven van Hall die tijdens de oorlog als verzetsman de overheidsfinanciën hackte. Het interview met Lürsen stond in de krant voordat ING-topman Ralph Hamers zijn jaarsalaris met vijftig procent verhoogde naar drie miljoen euro. Een land dat het oké vindt om 1,5 miljard euro per jaar over te maken aan buitenlandse aandeelhouders, zal Hamers hebben gedacht, gaat hier niet moeilijk over doen. Mis dus. Benieuwd of het parlement dat voor het miljoentje van Hamers ging liggen ook die 1,5 miljard gaat terughalen. Een van de verdedigingslinies van ING was dat de tien miljard euro die de Nederlandse staat in 2008 overboekte om de bank te redden, inmiddels met rente is terugbetaald. Een bank die zichzelf op de schouder klopt omdat ze een schuld heeft terugbetaald – ik moest ineens denken aan Walraven van Hall, wiens moreel kompas van andere makelij was. Ik moest denken aan de miljarden aan bezuinigingen die de burgers van dit land zich moesten getroosten om megalomane banken te redden. Ik moest ook denken aan de cultuursector die toen ocharm 200 miljoen moest inleveren. Waarom hoor ik niemand in Den Haag die zegt dat dat geld, nu de economie bloeit en de overheid weer als kassier van de welvaart fungeert, onderhand wel weer terug mag naar de kunsten? Met rente graag, net als ING. De financieel nog steeds beroerde situatie in de kunsten wordt dezer dagen overschaduwd door de uitwassen van #MeToo. In Bozar in Brussel werd kunstenares Deborah De Robertis letterlijk van het podium gesleept omdat men “vreesde” dat ze tijdens een TedX-bijeenkomst andermans of eigen naakt zou laten zien. In het Leopoldsmuseum in Wenen wordt de honderdste sterfdag van Egon Schiele gevierd met een tentoonstelling die alvast anticipeert op #MeToo-acties. ‘Honderd jaar oud, maar nog altijd te gewaagd?’ wapperen de banners zekerheidshalve. Met het stuk Geniale monsters van de kunsthistoricus en Die Zeit-redacteur Hanno Rauterberg kiezen we in deze Zuiderlucht voor een historische benadering van het mannelijke machtsmisbruik waar #MeToo op reageert. Hij waarschuwt voor een nieuw moralisme en een censuur die nu eens niet wordt opgelegd door kerk of staat, maar van onderop komt, vanuit de burgerij. Erger dan censuur is zelfcensuur, schreef de Franse filosoof Rousseau meer dan 200 jaar geleden al. Zijn Bozar en het Leopoldsmuseum de voorbodes van wat ons staat te wachten: dat de kunstwereld zichzelf gaat censureren? Onder kunstenaars bevinden zich geniale monsters, stelt Rauterberg vast, maar laten we hun werk daar los van blijven zien. Céline was een boef met verwerpelijke ideeën, zijn pen blijft onvergetelijk. Picasso intimideerde en onderdrukte vrouwen met zijn dierlijke seksualiteit, de betekenis van zijn werk wordt er niet minder om. Goud of fout is ook in de kunsten een hachelijke kwestie. Heeft u ’s avonds wel eens over de Kaiserdamm in Berlijn gelopen? Die wordt verlevendigd door de straatlantarens van Albert Speer, Hitlers ‘huisarchitect’ en vertrouweling. Mooi ontwerp, prima licht.
MUSEUMHELMOND.NL
Start werkzaamheden Park Cultuurcentrum Hasselt
‘De Kaiserdamm in Berlijn wordt ’s avonds verlevendigd door straatlantarens van Albert
Speer. Mooi ontwerp, prima licht.’
WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu
bicmultimedia.nl I N T E R A C T I E
M E T
I N H O U D
7
books
zuiderlucht 4\2018
Ik wil leven in een grote wereld
8
Oscar van den Boogaard: “Ik heb geleerd dat hedendaagse kunst je weg kan trekken uit een verleden van angst en pijn, en dat er een soort nieuwe wereld bestaat. foto Rineke Dijkstra
zuiderlucht 4\2018
books
In de 4e Zuiderluchtlezing legde schrijver OSCAR VAN DEN BOOGAARD uit hoe hij ontsnapte aan een door zijn alcoholistische moeder gedomineerde jeugd. Vele jaren later bleek die jeugd de inspiratiebron voor zijn succesroman Kindsoldaat.
ik ontdekt waar die cirkel vandaan komt, ik heb
wezen dat gedoemd is om daar te liggen. Voor ik een
er dus 52 jaar over gedaan om erachter te komen.
eigen identiteit kon opbouwen, heb ik me verdiept
Die cirkel is een kajuitspoort van een schip waarin
in een identiteit van iemand die in een jachthuis
ik als kind naar Suriname werd vervoerd. Mijn
ligt op een hoogpolig tapijt met naast zich een
moeder had me in een bedje gelegd en ik heb daar
fles calvados, een thermoskan sterke koffie en een
drie weken naar een patrijspoortje liggen kijken.
schaaltje met bittere chocola.
Als je drie weken lang naar een beeld kijkt – als
Zo was mijn jeugd: ik naast mijn moeder in dat
menselijk wezen zoek je het licht - dan herinner
jachthuis, jaar in, jaar uit. Op mijn twaalfde ging
je je dat. Het is alsof een vergrootglas het in mijn
mijn vader weg en waren we alleen. Daarna,
“Deze lezing is een
netvlies heeft gebrand. Dat beeld heb ik geprobeerd
tijdens mijn puberteit, leerde ik haar nog beter te
te interpreteren en daar heb ik een roman van
begrijpen, maar nog steeds kon ik niet vanuit mijn
improvisatie, een verhaal waarvan ik
600 pagina’s over geschreven. Dus als we het gaan
eigen perspectief denken. En enige regelmaat kwam
de loop niet kan voorspellen. Maar
hebben over beeld en literatuur, is dat wel een goeie
er een meneer op bezoek en ja, zo was het.
laat ik beginnen bij het begin, mijn
link.
alleroudste herinnering.
Ik ben opgegroeid in een deprimerend huis waar
Overdag ging ik naar school, als ik thuis kwam was het een struggle om te eten. Mijn moeder
mijn moeder met mijn vader was geparkeerd door
was weliswaar begonnen met koken maar ze
Een Amerikaanse scenarist zei me
een man die met mijn moeder een relatie wilde
kon het niet afmaken. ‘s Nachts was er een ander
ooit dat als je heel erg je best doet,
hebben. Hij had macht over ons en hij bracht ons
bewustzijn, dan probeerde ik te slapen en was mijn
je in je herinnering helemaal terug
naar een jachthuis op een koninklijk domein. Hij
moeder wakker. Ze liep dan door dat houten huis,
kunt gaan tot waar je geboren bent,
zei: ‘Daar gaan jullie wonen, ik kom op bezoek
op haar laarzen. Ze hield van haar laarzen, ze had
zelfs tot waar je bent geconcipieerd.
wanneer ik zin heb om haar te zien.’
een hele verzameling, na haar dood hebben we 72
Het idee dat je zelfs verder terug kunt
Het was een donker huis van hout. ’s Nachts
paar laarzen geteld. Mijn moeder genoot van het
gaan dan je eerste herinnering, dat je
hoorde ik uilen, overdag schoten van geweren van
gezelschap van haar hoge hakken. Dan kwam ze op
echt tot het begin kunt geraken, als
mensen die aan het jagen waren. Af en toe kwam de
zolder waar ik sliep, deed haar laarzen uit kwam bij
je maar je best doet, fascineert me.
koninklijke familie voorbij en dan zwaaiden we.
me liggen, en dat was goed. Het was nu eenmaal zo.
Mijn roman Kindsoldaat is daarvan het resultaat.
In dat huis hingen familieportretten van mijn
In het bos waar we woonden, werd rond mijn
alcoholische moeder, van mensen uit het verleden.
zestiende een wit, modernistisch huis gebouwd,
In mijn eigen reconstructie ben ik
Ik was het kind van een alcoholistische moeder.
door de haag kon ik zien dat er ook een zwembad
elf maanden en enkele weken oud, in
Ze begon ‘s morgens te drinken, als ik uit school
werd aangelegd. De eerste zomer liepen een man en
een nevelige herinnering zie ik een
kwam lag ze op de grond. Wat doe je als kind van
een vrouw in hun nakie door de tuin. Mijn moeder
cirkel, en die cirkel is voortdurend
een alcoholistische moeder om te overleven? Je
zei dat het nudisten waren, en ik dacht: nudisten
bij me geweest, een cirkel waar je uit
gaat naast haar zitten op de grond en kijkt of het
zijn dus mensen zonder kinderen. Ik herinner me
tevoorschijn komt of waarin je jezelf
goed met haar gaat. Als kind doe je dat niet vanuit
dat ik het heel eigenaardig vond dat volwassen
kunt projecteren. In Kindsoldaat heb
je eigen perspectief. Je moet je verplaatsen in een
mensen geen kinderen hadden. Nu ben ik zelf >>
9
books
zuiderlucht 4\2018
‘In het theater ontdekte ik dat acteurs de beste lezers zijn. Ze lezen de tekst en wórden de tekst.’ omslag van het boek stond immers dat ik een schrijver was. Geen dooie, maar een levende. Hij woonde in Brussel en had inmiddels twee romans gepubliceerd. Ik woonde in een groot huis met een vriend die werkte in de galerie van Marie-Puck Broodthaers, de dochter van de kunstenaar. Terwijl ik met mijn derde roman bezig was, zat ik overdag in die galerie naar al die Marcel Broodthaersen te kijken. Marie-Puck handelde in Marcel Broodthaersen, ze máákte ze zelfs. Ik vond het heel goed dat iemand dood was, maar nog steeds werk produceerde, via zijn erven. Op openingen kwamen mensen van onze generatie, en ze kwamen ook in ons huis toen zijn we zelf een galerie hadden. Zoals Tracey Emin, we hadden haar ontmoet in Kasteel Holtmühle in Tegelen stond model voor het kasteel in de roman Kindsoldaat.
Londen, ze wilde graag een tentoonstelling in Brussel. Voor de verzamelaars kookten we altijd macrobiotisch, ze vonden het amusant en vies. Intussen had ik het gevoel dat ik mijn
volwassen, heb geen kinderen en vind dat prima.
dat we een gemeenschappelijke identiteit zouden
goeie tijd aan het verdoen was door naar
De buren hadden een tuin zonder bloemen, dat
vormen, dat we met zijn allen Europeanen konden
hun onzinverhalen te luisteren. Als er bezoek
vond mijn moeder heel akelig. Ze keken haar heel
worden. Behalve in de eenwording van Europa
was en ik wilde schrijven, moest ik met mijn
helder aan, en ook dat vond ze bedreigend. Mensen
geloofde ik ook in de eenwording van mensen die
computer in de badkamer gaan zitten.
die een alcoholist helder aankijken, kunnen zien
samenkomen en in een soort liefde belandden. Ik
hoe hij in elkaar zit.
verlangde heel erg naar een symbiose waarin ik kon
Op een dag zagen de buren me door de haag
vergeten, waar je je eigen identiteit niet nodig had.
piepen en lokten me naar dat zwembad. Ik ben
Het ging over vervloeiing. Maar mijn grote probleem
toen snel terug gerend. De volgende keer kwam ik
was dat ik geen eigen identiteit hád.
tot het terras met een glazen schuifpui, eenmaal in
In Brussel ben ik op honderd mensen verliefd
het huis wist ik niet wat ik zag. Die mensen hadden
geworden en die werden ook allemaal verliefd op
een belangrijke verzameling abstracte kunst,
mij en op elkaar. Het was Europa, het was 1989/1990
conceptuele kunst, minimalistische kunst. Ik had
en het was fantastisch.
nog nooit zoiets gezien.
Ik ben er op een advocatenkantoor gaan werken, tegelijkertijd schreef ik een manuscript voor een
Vanuit die donkere wereld van
roman. Ik wilde het boek uitgeven bij Athenaeum
het jachthuis, waar alles terugverwees naar het
beste boeken uit, vond ik – van dooie schrijvers
verleden en naar pijn, belandde ik in een wereld
weliswaar, maar daar was ik niet mee bezig. Daar,
die helemaal niet ging over het verleden. In dat huis
bij Johan Polak, ben ik gedebuteerd. Het was
hingen Sol LeWitts en een On Kawara, een datum
een groot verlangen om uitgegeven te worden,
dus, die had wel met het verleden te maken, het
literatuur is van een andere substantie gemaakt dan
de kunst en het schrijven, tegelijkertijd
was een datum uit ik meen 1971. Daar heb ik geleerd
de wereld van vandaag. Je ontstijgt het heden en je
was het heel aanvullend. Het mooie van
dat hedendaagse kunst je weg kan trekken uit een
komt in een andere werkelijkheid terecht waar het
beeldende kunst, ik had het al bij de buren
verleden van angst en pijn, en dat er een soort
niet uitmaakt of je leeft of niet, dus ik voelde me
van het jachthuis ontdekt, is dat ze geen eigen
nieuwe wereld bestaat. Zo heeft mijn leven zich
heel goed tussen al die dooie schrijvers.
betekenis heeft. Dat je die betekenis er zelf
ontwikkeld naar de hedendaagse kunst.
Waaróm ik was gaan schrijven, realiseerde ik
“In het huis hing een On Kawara uit ik meen 1971.”
Er was voortdurend een spanning tussen
aan moet geven, was een enorme bevrijding
me maar heel langzaam. Het was omdat ik geen
voor me. Als je dat tot je door laat dringen,
gestudeerd, daarna ben ik Europees recht gaan
eigen identiteit had opgebouwd, ik verplaatste me
dat je dingen zelf een betekenis kunt geven
doen in Brussel. Ik dacht: brrrr, weg uit Nederland.
alleen maar in andere mensen, kon niet zeggen wat
en dat jij daar de verantwoordelijkheid voor
Maar ook: Europa! Het waren de jaren tachtig, we
ik zelf wilde. Door te schrijven kon ik een eigen
hebt, dan ligt de vrijheid op de loer. Het
dachten dat Europa één zou worden. We dachten
stem en een eigen identiteit ontwikkelen: op het
betekent dat je niet langer hoeft te denken
Na mijn eindexamen heb ik eerst in Zuid-Frankrijk
10
Polak & Van Gennep in Amsterdam. Die geven de
zuiderlucht 4\2018
books
‘Af en toe kwam de koninklijke familie voorbij en dan zwaaiden we.’
In het theater ontdekte ik dat acteurs de beste
Ik noemde de tentoonstelling De verovering van
lezers zijn. Ze lezen de tekst en wórden de tekst.
de ruimte, naar het atlasje van Broodthaers. In
Die fysieke wording van een tekst vind ik de totale
het HISK-gebouw, een oude kazerne, kwamen de
symbiose.
werelden van kunstenaars en militairen bijeen, ze zijn beiden veroveraars van de ruimte. Mijn
Op een dag zat ik in Parijs in Café
vader was beroepsmilitair, net als hij ging ook ik
de Flore, waar vroeger de existentialisten zaten.
belandde ik in een nachtmerrie. Mijn collega’s
Ik vind ze erg belangrijk maar ik mis iets in hun
waren alcoholisten, ze deden dingen die niet door
opvattingen. Toen ben ik naar boven gelopen en
de beugel konden. Door de militaire omgeving
heb ik op een blad papier super-existentialisme
en de drank kwam ik weer terug in het jachthuis.
geschreven; omdat ik geen definitie vond van mijn
Anderhalf jaar geleden heb ik de deuren van het
verlangens en mijn inzichten had ik een begrip
HISK achter me dicht getrokken.
uitgedacht. Het was precies wat ik voelde en De Guilty-tattoo van Douglas Gordon op de rug van de auteur.
nu naar mijn werk op een kazerne. Op het HISK
Ik voelde dat ik terug moest naar het begin, op
bedoelde: als mens ben je een vrij wezen, je kunt
dat moment ben ik Kindsoldaat gaan schrijven,
de wereld nog groter maken door jezelf er in te
het boek dat eindigt met de patrijspoort als mijn
projecteren. Je kunt praten over liefde, maar ook
oudste herinnering. Eerst dacht ik te gaan schrijven
over Liefde met een hoofdletter. Je kunt praten
over mijn ouders en het vaderschap, maar ik moest
dat je wordt buitengesloten, maar dat je de dingen
over het leven, maar ook over het Leven met een
verder terug. En toen was er een beeld waarover
kunt binnensluiten door je best te doen, door te
hoofdletter.
ik altijd veel heb nagedacht: het beeld van een
interpreteren.
Door de dingen op te blazen, leef je opeens in een
familiekasteel, familie van mijn moeder, het stond
beeldentuin. Ik schrijf beeldend. Dat heet literatuur,
in het noorden van Limburg, aan de Duitse grens.
kunstenaar, onze galerie binnen. Hij ging een
maar voor mij is dat ook beeldende kunst. Ik zie
Bij het kasteel was een eigenaardig bronnetje
tentoonstelling maken en zocht iemand op wiens
geen verschil tussen een beeld, en taal die een beeld
dat een verre voorvader heeft ontwikkeld om er
lichaam hij een tatoeage wilde aanbrengen. ‘Is dat
oproept. Voor mij is dat hetzelfde, voor mij is dat
mineraalwater en limonade te maken. De bron
niet wat voor jou, Oscar?’, vroeg hij. Ik zei: ‘Oké’. De
één wereld.
heette de Snelle Sprong, zijn product noemde hij SS-
In 1996 kwam Douglas Gordon, een Schotse
tatoeage was een woord, Guilty, in spiegelbeeld. Ik
limonade. Het was een groot succes. In 1900 werd
had wel wat met het begrip guilty. In spiegelbeeld al
hij hofleverancier, Wilhelmina en later ook Juliana
helemaal: alleen projectie in een spiegel maakt het
vonden het heerlijk. Maar de naam SS-limonade
woord leesbaar. Schuldgevoel was wel een thema
werd steeds beladener, in de jaren dertig viel de
in mijn leven, door dat uit mijn lichaam te kunnen
productie stil. Die bron is het begin van het boek, vervolgens
spiegelen, dacht ik daarvan bevrijd te kunnen
ben ik vijf generaties doorgegaan. Ik heb
worden.
geprobeerd alle familieverhalen een plaats te geven,
Eind jaren negentig ben ik uit de galerie gestapt. Ik werd gek van de kunstwereld. Op de beurzen
door die verhalen kon ik mijn verbeelding laten
in Bazel, Londen, Miami, Madrid, overal kwamen
werken. Pure verbeelding is iets bijzonders, het is
we dezelfde mensen tegen. Het was leuk om hen
geen fantasie, nee, je laat de beelden werken, en de
weer te zien, niet om te horen wat ze zeiden: ‘Oh, le
symbolen spreken die erin verscholen zitten. Tot het schrijven van dit boek heb ik de kunst
monde est ci petit!’ - wat is de wereld toch klein! Ik zei dan: ‘De wereld is helemaal niet zo klein. Dat is een misvatting omdat de kunstwereld zo klein is. De
Marcel Broodthaers, La conquête de l’espace. Een atlas van 3 x 2 cm.
te ontvluchten. Ik wilde juist op het topje van de golf staan en reiken naar het allernieuwste
wereld is juist heel erg groot.’ Wegwezen dus. Ik wil leven in een wereld die
altijd gebruikt als een manier om het verleden
Op een dag wees collega-schrijver Nina Folkersma
omdat ik dacht: dat is waar ik naartoe moet, daar
groot is en waar de dingen groots en fantastisch en
me op het HISK, het Hoger Instituut voor Schone
is het antwoord te vinden. In deze fase van mijn
betekenisvol zijn, ik leef tenslotte maar één keer.
Kunsten in Gent. Ik werd er artistiek directeur en
leven heb ik ontdekt dat ik dat deed omdat ik niet
moest de eindejaarstentoonstelling samenstellen.
achteruit wilde denken Ik wilde mijn wortels niet
stiltecoupé in de trein van Parijs naar Amsterdam
Opnieuw herinnerde ik me onze buren van vroeger,
onderzoeken omdat het te pijnlijk was. Ik heb het
iemand tegenover me die ondanks de stilte-stickers
de nudisten. Ze hadden een werk van Marcel
tegen me begon te praten. Hij bleek een acteur, en
Broodthaers, La conquête de l’espace, een atlasje
toch gedaan, en dat werd Kindsoldaat. ZL
acteurs zijn mensen zonder tekst. Ik dacht: ‘Waauw,
van drie bij twee centimeter voor kunstenaars en
Dit is een transcriptie. De volledige Zuiderlucht-lezing is
deze man wil ik wel teksten leveren.’ Met hem
militairen. Alle landen van de wereld staan erin, als
terug te vinden op zuiderlucht.eu
ben ik getrouwd. Naast romans ben ik toen ook
zwarte silhouetjes, allemaal even groot, Luxemburg
theaterteksten gaan schrijven. Ik had genoeg van de
net zo groot als Rusland. Er is geen plaats of rivier
beeldende kunst en ben een nieuw leven begonnen.
op te herkennen.
Op een zondag in oktober 1999 zat in de
11
culture
In/uit de vriezer
W
e hebben het krijgen van kinderen eigenlijk altijd als iets natuurlijks, iets vanzelfsprekends ervaren. Ik weet niet waarom. Midden jaren negentig verandert mijn beeldtaal op doek van verhalend figuratief naar meer vorm en abstractie. Hoewel de inhoud voor mezelf nog steeds een duidelijke drijfveer is, wordt mijn verbeelding steeds universeler. Nu, ruim twintig jaar later, relateer ik mijn vormen toch duidelijk aan een periode waarin onze kinderen geboren werden. Wellicht zie ik de dingen daarom zoals ik ze zie. Je was vanmiddag bij een collega die onlangs een IVF-behandeling heeft ondergaan. Over enkele dagen volgt de echte ‘zwangerschapstest’ en zal blijken of de bevruchte eicel mooi ingebed is. Tot die tijd blijven de mogelijke broertjes/zusjes nog afwachtend in de vriezer. Zo zullen ook heel wat van mijn beelden nooit ontdooid worden. Ik weet niet waarom.
Bits
zuiderlucht 4\2018
Verkoopcijfers vallen tegen, jongeren lezen steeds minder. Hoe breng je het boek weer onder de mensen? Boekverkoper Wim Krings zou het wel weten: “Gratis bibliotheken en voor iedereen een boekenvoucher van vijftig euro.”
Lezen als (school)vak
A
ls student had Wim Krings (56) een baantje bij boekhandel Dekker Van de Vegt in Sittard. Nadat hij zijn MO
geschiedenis had afgerond, besloot hij te blijven. “Het is een mooi vak, waar geen
MAT VAN DER HEIJDEN
enkele dag hetzelfde is.” Begin 2004 hoorde hij dat Dekker Van de Vegt aan een nieuwe strategie werkte waar Sittard niet in paste. Te klein. Krings greep zijn kans, nam de zaak over en gaf er zijn eigen naam aan. Spijt heeft hij nooit gehad. Ook niet
“Als er een schrijver in de buurt is, zit Krings erbij.”
vooral door jongeren steeds minder wordt
Twee jaar lang maakte hij deel uit van het DWDD-
gelezen. Nou en of hij dat merkt. De laatste
panel dat het Boek van de Maand kiest. “Het was
vijf jaar heeft hij zo’n vijftien procent van
een mooie tijd. Toen het voorbij was, miste ik vooral
zijn omzet ingeleverd. Vorig jaar, toen de
de adrenaline. Het is toch een liveprogramma waar
landelijke boekenverkoop licht steeg, was
elke dag anderhalf miljoen mensen naar kijken.” Hij zat in de eerste pitch van het
de boekhandel de belangrijkste maand van
programmaonderdeel en nam als eigen keuze
het jaar, viel tegen door het slechte weer.
Extra tijd mee van A.H.J. Dautzenberg, over een
Mensen gingen hun inkopen uitstellen.”
doodzieke Roda-supporter die toeleeft naar de over
Wat ook niet hielp, was dat er weinig
degradatie beslissende wedstrijd van zijn club tegen
megasellers waren. En net in december
Feyenoord. Krings, zelf een zware Roda-supporter:
was een aantal belangrijke titels niet of
“Van die wedstrijd kon ik me bijna letterlijk de
pas laat leverbaar, zoals 5 ingrediënten van
radioverslagen herinneren.”
Jamie Oliver en Sweet van Yotam Ottolenghi,
12
bibliotheken om schrijvers naar Sittard te halen.
nu de boekenverkoop terugloopt, en er
het niet anders. Krings: “December, voor
Mat van der Heijden, Borg (1994). Olie op linnen, 35-30 cm
Wim Krings (56) is iemand die zijn actieradius niet beperkt tot zijn winkel. Hij werkt samen met
Als boekverkoper, heeft hij geleerd, moet je
die andere goed verkopende meesterkok.
voortdurend proberen de mensen te verrassen.
“En Leon Verdonschots biografie van Rico
“Als je achterover leunt, gaan ze je vergeten. De
Verhoeven verscheen pas drie dagen voor
gunfactor in deze branche is groot.” Boeken kopen is
kerst. Ze wilden met het boek wachten op de
niet vanzelfsprekend in de voormalige mijnstreek.
uitslag van zijn laatste gevecht.”
“Veel jongeren trekken weg om te studeren en keren
zuiderlucht 4\2018
culture
Eén taal per zin In andere branches is die eenkennigheid veel minder. Krings is de enige literaire boekhandel in Sittard, de concurrentie komt van zaken als Intertoys, waar ze kinderboeken verkopen. Van Bruna, waar de bestsellers liggen opgestapeld bij de
Aya Sabi doet maandelijks verslag van haar leeservaringen.
T
oen ik een paar jaar geleden met mijn eindwerk aan de academie voor de jury verscheen,
kreeg ik te horen dat mijn werk zo Arabisch was.
deur. En natuurlijk van bol.com, de digitale
En dat terwijl ik schrijf en denk in het Nederlands.
gemakswinkel in je laptop waar je boeken
Vorig jaar werd het als boek uitgegeven. Op het
bestelt met een druk op de knop.
omslag stond dat ik een eigentijdse draai had
Het is branchevervaging en oneigenlijke concurrentie, maar wat doe je eraan?
gegeven aan de vertellingen van duizend-en-éénnacht. Opnieuw opmerkelijk, een deel van dat
“Hoe zou de wijnhandel reageren”, vraagt
Aya leest
Krings zich af, “als ik wijn zou verkopen? Precies. Terwijl zij wel wijn- en kookboeken aanbieden. En een stenen boekhandel als
boek staat nog onaangeroerd in mijn kast. Het
de onze, op een A-locatie in de binnenstad,
ging erom dat mijn werk vergeleken kon worden,
betaalt meer huur per vierkante meter
dat het herkenbaar werd voor de Nederlandstalige
dan de loods op een industrieterrein
lezer. Een lezer die bijna nooit in aanraking komt
bij Culemborg waar bol.com de boeken
met de Arabische literatuur.
vandaan haalt.” Maar laat het geen klaagzang worden
Ik vroeg mij af waarom die vergelijking steeds opnieuw wordt gemaakt. Misschien komt het door
“want er is weinig zo mooi als het
mijn onvermogen om in het Arabisch te schrijven,
boekenvak”, haast Krings, die twee boeken
of door de muziek die op de achtergrond speelt
per week leest, zich te zeggen. Hoe hij dat
terwijl ik schrijf, of door het steeds moeten
met werkweken van zestig à zeventig uur
switchen tussen het Marokkaans-Arabisch en het
voor elkaar krijgt? “Ik kijk bijna geen tv.
Nederlands als kind. Dat we toen halve zinnen
En meestal lees ik drie boeken tegelijk. ’s
maakten, een beetje Nederlands, een beetje
Ochtends voor het werk, als ik fit ben, lees
Marokkaans-Arabisch en dat mijn moeder daar zo
ik het wat steviger werk. Als ik moe ben,
boos van kon worden. “Eén taal per zin”, zei ze dan.
lees ik een thriller. En ’s avonds ligt er een
“Bij de volgende mag je wisselen!’
jeugdboek op me te wachten.” niet meer terug. De binnensteden ontvolken, er is
eeuwenoude
Wat moet er gebeuren om het boek – beter
Toch heeft juist dat naadloos bewegen tussen halve talen en culturen me gered. Taal is meer
vergrijzing. En de babyboomers hebben weliswaar
gezegd het lezen – te redden? “Lezen moet
dan woorden en betekenissen alleen. Taal is
geld, maar zijn niet allemaal boekenkopers. Er zijn
een apart vak worden op de scholen”, klinkt
herinnering, omgang, humor, fingerspitzengefühl.
er genoeg die in hun jonge jaren ook niet lazen.”
het beslist. “Niet alleen op basisscholen,
Sinds een aantal maanden probeer ik die
ook op het voortgezet onderwijs. Daar is
Arabische literatuur zo puur mogelijk onder
leerde een onderzoek hem twee jaar geleden. En
lezen nu het ondergeschoven kindje bij
mijn volgers te brengen. Ik had een mailinglijst
sinds schoolboeken niet langer via de boekhandels
Nederlands en het vreemdetalenonderwijs.”
opgesteld waar zeker 200 mensen zich meteen
Zestig procent van zijn publiek is ouder dan 55,
worden ingekocht, groeien generaties jongeren op die nog nooit in een boekhandel zijn geweest.
‘De gunfactor in de boekenbranche is groot.’
Verder moeten boeken voor iedereen
respons. Terwijl ik dacht dat de Arabische muziek
kleine portemonnee. “Iedereen moet gratis
en poëzie een stille dood waren gestorven, willen
lid kunnen worden van de bibliotheek. De
mensen ze maar al te graag tot leven wekken.
overheid zou bibliotheken meer budget
Ik begrijp dat de toegang tot deze literatuur
moeten geven om de collectie te vergroten.
nogal beperkt is - juist daardoor is het zo’n rijke
En iedere Nederlander krijgt jaarlijks een
beleving als je eenmaal binnen bent. Het zijn de
voucher van vijftig euro die hij mag besteden
klanken van volkeren die na eeuwen van oorlogen
in een boekenwinkel.”
en bezettingen en dictaturen van de taal hun toevluchtsoord hebben gemaakt.
Klanten binnenlokken met een kopje koffie, is niks voor Krings. “Voor die benadering is Sittard te klein.
voor hadden ingeschreven. Ik schrok van de
bereikbaar zijn, ook voor mensen met een
WIDO SMEETS
Begin klein, lees Nizar Qabbani, Ghada al-Samman of Latiefa az-Zajjaat. Als je ’s avonds uitgeput in
En er liggen hier twee prachtige koffietenten op loopafstand. Ik doe geen branchevreemde dingen,
Dit is het tweede deel in een reeks van tien over hoe
bed ligt, kun je altijd nog kiezen voor Ghada Abdel
het blijft bij gadgets die iets met boeken te maken
boekhandels zich te weer stellen tegen omzetdaling
Aal die met haar boek Ik wil trouwen de Arabische
hebben. In mijn winkel geen Lego of barbiepop. Ik
en ontlezing.
Bridget Jones werd.
ben een echte boekenman.”
■
13
culture
zuiderlucht 4\2018
Nico, de zingende femme fatale De film Nico, 1988 vertelt over de laatste jaren uit het leven van Nico, de zangeres van The Velvet Underground. FONS GERAETS herbeluisterde het interview dat hij kort voor haar dood had met de gevallen engel. “Volgende keer pleeg ik zelfmoord.�
14
zuiderlucht 4\2018
culture
De komst van de legendarische zangeres leidde hier dertig jaar geleden niet bepaald tot opwinding.
Al mijn elpee-aankopen noteerde
moet en zal optreden, “anders ga ik dood”.
prijs. Mijn eerste aanwinst, op 24 juli 1973, was If I
haar werk niet ten goede: Drama of Exile (1981),
vandaan gehaald. Na herbeluistering deed ik een
Could Only Remember My Name van David Crosby.
Camera Obscura (1985) en Behind the Iron Curtain
verrassende ontdekking: het valt wel mee met die
Blind gekocht voor 10,80 gulden – omdat Crosby de
(1986) komen niet in de buurt van het niveau van
onsamenhangende nonsens. Het is geen proeve van
mooiste nummers op Déjà Vu had geschreven.
haar eerste platen.
welsprekendheid, maar ook geen onverstaanbaar
ik vroeger op losse velletjes: artiest, titel, datum en
Het ruige junkiebestaan komt de kwaliteit van
In 1987 zie ik Nico – inmiddels verhuisd naar
Het dertig jaar oude Nagra-bandje met de opname van het gesprek heb ik onlangs van onder het stof
gebazel van een heroïnejunkie. Waarom ze nog zo vaak op het podium staat?
Het was een vast ritueel op zaterdag: met mijn broer
Manchester – optreden in Zopo in Horst, een tot
in onze DAF naar die goed gesorteerde platenwinkel
poppodium verbouwd kippenhok. Dagblad Trouw
Nico: “Omdat ik geld nodig heb. Ik moet toch ergens
in de stad. Het geld verdiende ik met het stapelen
vermeldt het optreden in de popagenda en voegt er
van leven.” Een rijke vent aan de haak slaan vindt
van kazen in een koelpakhuis. Niet veel later ging
omineus aan toe: “Zangeres Nico leunt meer op haar
ze geen optie omdat ze financieel onafhankelijk
het debuutalbum van The Velvet Underground
verleden dan ze waar kan maken”.
wil zijn. Ze denkt erover om zich opnieuw in te
& Nico mee naar huis. De elpee met de fameuze
De komst van de legendarische Velvet
schrijven bij een acteursbureau, zeker nu La Dolce
banaan op de hoes, die later tot überklassieker zou
Underground-zangeres naar Noord-Limburg
Vita opnieuw wordt uitgebracht. Ze vertelt dat ze
uitgroeien, bleef wekenlang op de Lenco-draaitafel
leidt niet bepaald tot opwinding. Is de femme
volgend jaar een nieuw album wil uitbrengen en dat
liggen. Vanaf het moment dat de naald de groef
fatale teveel op haar retour? Of is er sprake van
ze werkt aan een boek. “Ik ben een mysticus”, zegt
raakte was er die opwinding: lieflijke xylofoon,
verzadiging? Door een fijn vertakt netwerk
ze. En even later, lachend: “Ik ben een troubadour
onhandig basloopje en de onschuld veinzende
van jongerensociëteiten hebben regionale
zonder gitaar.”
stem van Lou Reed: “Sunday morning/praise the
popliefhebbers niets te klagen. Welke Limburgse
dawning.”
50-plusser heeft nooit een voet gezet in – ik doe
“Opera. En ik houd van Arabische muziek, uit
Ik was zestien en had mijn eerste transcendente
een greep – De Berchmans (Maastricht), Donkiesjot
Egypte en Marokko. En natuurlijk van Stravinsky.
ervaring te pakken. Drie liedjes contrasteerden fel
(Sittard), Mafcentrum (Maasbree), S’61 (Roermond),
Hij is de beste.” Platen koopt ze niet omdat het een
met de bezwerende scheermessound die de rest van
Spuugh (Vaals), Walhalla (Sevenum) of Utopia
last is haar collectie steeds te moeten meeverhuizen.
de plaat overheerste: Femme Fatale, All Tomorrow’s
(Elsloo) waar gerenommeerde bands als The Kinks,
“Ik luister altijd naar de radio. Van welk radiostation
Parties en I’ll Be Your Mirror, met zwaar Duits accent
Taste, Yes, Thin Lizzy, U2 en The Sex Pistols kwamen
ben je? Dan kan ik, als ik volgende week weer in
gezongen door een zangeres genaamd Nico. “The
spelen?
Manchester ben, luisteren.” Ze springt van de hak op
marvelous deathlike voice coming from the lovely blond head”, zei de binnenhoes over haar. Nico is de artiestennaam van Christa Päffgen
Het concert in Zopo, waar Nico wordt begeleid door Eric Random and the Betlamites, is niet uitverkocht. De band maakt weinig indruk, ik ben
We komen te praten over haar inspiratiebronnen.
de tak, laat ongemakkelijke pauzes vallen en zegt plotsklaps: “De volgende keer pleeg ik zelfmoord.” Nee, een gezellig gesprek is het niet. Nico is in
(1938-1988). Geboren in Keulen groeit ze op in
vooral geïmponeerd door de ijzige, bedwelmende
hogere sferen. Begint over “mijn zingende professor
Berlijn. Ze is model voor Vogue, speelt in La Dolce
en onwezenlijke liedjes die Nico solo zingt,
uit The Russian Tea Room” (een restaurant in New
Vita van Fellini en meldt zich als 22-jarige aan bij
zichzelf begeleidend op haar onafscheidelijke
York, red.) en zegt dat ze de regenwouden in de
de Actors Studio in New York waar ze verzeild raakt
harmonium. Vooraf heeft ze een curieuze
Amazone wil bezoeken “omdat ik ervan houd hoe
in The Factory, studio én pleisterplaats van hele
waarschuwing in petto: “Ik waarschuw alvast,
ze daar trommelen”.
coole mensen rondom Andy Warhol. Ze bivakkeert
ik ben slaapverwekkend saai.” Aan een groot
in het fameuze Hotel Chelsea en heeft relaties met
deel van het publiek is, afgaande op het geklets,
zich over John Cale die haar laatste plaat Camera
Brian Jones, Jim Morrison, John Cale, Alain Delon en
zoveel Weltschmerz inderdaad niet besteed.
Obscura heeft verprutst, wil het liefst in klassieke
Philippe Garrel.
Zelfs ijskoningin Nico, meen ik me te herinneren,
concertzalen optreden, betoont zich fan van Lemmy
Op andere momenten is ze helder. Ze beklaagt
wordt het te gortig. Zeker nadat enkele benevelde
van Motörhead en neemt spontaan het besluit om
hol: ze staat model voor Caroline in Lou Reeds
bezoekers Belgische bierkelken door de ruimte
volgend jaar een benefietconcert te organiseren ten
meesterwerk Berlin en Bob Dylan draagt Visions
beginnen te smijten. Nee, er hangt die avond niet
bate van Amnesty International. Omdat er zoveel
of Joanna aan haar op. Maar Nico heeft meer in
bepaald een “swelling sense of utopianism” in de
politieke gevangenen zijn, zegt ze. “Het maakt me
haar mars dan de rol van muze. Ze maakt drie
bedompte Zopo-lucht. De sfeer is eerder opgefokt
radeloos.”
verbluffend mooie soloplaten: Chelsea Girl (1967),
en agressief.
Ook andere popsterren brengt ze het hoofd op
The Marble Index (1968) en Desertshore (1970). Ik heb
Als radiomaker van de regionale omroep had
Acht maanden later was Nico dood. Op 18 juli 1988 viel ze op Ibiza van haar fiets en overleed aan een
een exemplaar van het Vlaamse weekblad Humo uit
ik van de platenmaatschappij toestemming
hersenbloeding. Haar as werd begraven op Friedhof
1979 bewaard waarin gesproken wordt van “intense
gekregen om Nico na afloop te interviewen voor
Grunewald in Berlijn. In oktober van dit jaar zou
pracht” en van “ondoordringbare visioenen bol van
mijn popprogramma Vrij Spel. Van dat interview
Duitse romantiek en gotische doemsgeladenheid”.
heb ik slechts een kort fragment uitgezonden, om
Christa Päffgen tachtig zijn geworden. ZL
In het bijbehorende treurigstemmende interview
de simpele reden dat ik er geen chocola van kon
vertelt Nico dat ze een methadonkuur volgt om van
maken. Het voormalig fotomodel, de Andy Warhol-
haar heroïneverslaving af te komen. “Ik kan niet
ster en Velvet Underground-chanteuse sprak
slapen, niet eten, niet schrijven. Ik kan niets zonder
wartaal. Die verbale mist verbaasde me niks; Nico
die vervloekte pillen. Nichts.” Maar de bohémienne
was apestoned.
Nico, 1988 van Susanna Nicchiarelli. Vanaf 19 april in de bioscoop.
15
zuiderlucht 4\2018
f
e
u
Karel Maes, Afrikaanse vrouw
Flessenpost “Te oordelen naar de vele enormiteiten die dagelijks over de schilderkunst – zowel de oude als de moderne – worden ten beste gegeven, mag men gerust zeggen dat van alle kunsten de schilderkunst stellig de minst gekende, en dan ook de meest miskende is.” Het is de eerste zin uit De doolhof die schilderkunst heet uit 1948 van Karel Maes, de Vlaamse kunstenaar die een even verfijnde als felle hand van schrijven had. Lees maar even verder: “Hij moge er over denken wat hij wil, de buitenstaander begrijpt doorgaans niets van de schilderkunst, en meestal staat hij tegenover een schilderij zoals die beruchte aap die zijn toverlamp had vergeten aan te steken.” Karel Maes (1900-1974) schreef het boekwerk in de gevangenis waar hij een achtjarige straf uitzat wegens culturele collaboratie. Hij was lid geweest van De Vlag, een beweging die België wilde laten opgaan in het Derde Rijk. In 1949 kwam hij vervroegd vrij, waarna hij met zijn familie emigreerde naar Congo, toen nog een Belgische kolonie. Over het waarom van zijn politieke keuze heeft
16
hij zich naar verluidt nooit uitgelaten, ook niet voor de rechtbank die hem veroordeelde. Toen vele jaren later een schoondochter erover begon, bitste hij: “Hebt gij u nooit vergist in uw leven?” Als 15-jarige ontvluchtte Karel Maes zijn ouderlijk huis in Mol en trok naar Brussel. Op jonge leeftijd manifesteerde hij zich daar als kunstenaar die zijdelings deel uitmaakte van de kunstenaarsgroep De Stijl rond Van Doesburg en Mondriaan. Het streng geometrische werk van Maes sloot goed aan bij de Nieuwe Beelding die De Stijl voorstond. Toen die richting vanaf midden jaren twintig een doodlopende steeg bleek te zijn, stopte Maes en legde zich toe op het meubelbedrijf dat hij had overgenomen. Pas een kwart eeuw later, in de Congo, nam hij zijn oude stiel weer op en begon weer te schilderen. Aan zijn jaren in de Congo (1950-1966) heeft CC Maasmechelen een expositie gewijd waar, zou de bezoeker dat willen, geen penseelstreek te vinden is die verwijst naar nationaalsocialistisch denkgoed – het maakt het mysterie Karel Maes alleen maar groter. Hield hij zich in zijn jonge jaren aan de mores van de nieuwlichters van die tijd, in de Congo schildert hij wat zijn hoofd – en hart – hem ingeeft.
i
Hij maakt abstract werk, zij het veel organischer en rijker van kleur dan vroeger, maar ook figuratief. Helemaal niet zo gek als een buitenstaander zou denken. Het realisme, schreef hij in 1948 in het gevang, is – ook bij de bejubelde Jan van Eyck – “nooit ’n doel op zichzelf. De schoonheid in de doeken der oude meesters ligt niet in de heerlijkheid der voorgestelde zaken, maar wel in de manier waarop de dingen werden voorgesteld.” In Congo verdiende Maes andermaal de kost met meubels; in Maes & Fils zaten ook zijn zonen Jan en Piet, architect en meubelmaker van beroep. De familie kon er goed van leven. Na enige tijd richtte Karel, die zijn avantgardistische ideeën in de meubelmakerij niet kwijt kon, zich op het schilderen. Zijn productie was enorm. Hij maakte vele tientallen portretten van inlandse vrouwen, prostituees vooral, en schilderde bomen, knoestige stammen met verwrongen takken - een weerslag van zijn innerlijke onrust. “Het leven”, zegt kleinzoon Herman Maes, die de tentoonstelling in Maasmechelen inrichtte, “heeft een zware wissel getrokken op hem en zijn familie.” Dat gold ook voor de episode in Congo. Toen in 1963 zijn vrouw Stella stierf, was hij ten einde raad. Drie jaar later werd hij beschuldigd van het maken van pornografische schilderijen en moest hij Congo hals over kop ontvluchten. Toen een van zijn schoondochters voor de keuze stond om de te verschepen koffers vol te stouwen met kleding of kunst, koos ze voor het laatste en werden op de valreep zo’n 150 schilderijen verscheept naar België. Dat een deel van die artistieke flessenpost nu te zien is in Maasmechelen, hebben we te danken aan die inderhaaste, met het hart genomen beslissing. Karel Maes in Congo 1950-1966. Van 4 maart t/m 25 april in CC Maasmechelen. ccmaasmechelen.be
◆
l
Hubert Leyendeckers, Nr 11 (2016).
Knutkoppen Voor wie altijd al wilde weten hoe de stekelige parafysen en bolle sporangia eruit zien als je ze onder een confocale laserfluorescentiemicroscoop legt: nou, ze zijn florissanter en darteler dan je zou denken. In de tentoonstelling True beauty in het Stedelijk Museum in Breda worden deze even minuscule als onmisbare organen van de varen op bijna psychedelische wijze in beeld gebracht door kunstenaar Igor Siwanowicz. Met True beauty, een expositie over de raakvlakken van wetenschap en kunst, pretendeert het museum “de mooiste beelden uit de wetenschap van de 21e eeuw” te hebben samengebracht. Foto’s, visualisaties en animaties van toponderzoekers hangen naast werk van kunstenaars die zich lieten inspireren door de wetenschap, zoals glaskunstenaar Flavie Audi, datakunstenaar James Pricer en fotograaf Maija Tammi. Centraal in de presentatie staat de herontdekte Bredase kunstenaar Hubert Leyendeckers. Het is alweer bijna veertig jaar geleden dat De Beyerd, een voorloper van het huidige museum, een overzicht van zijn werk toonde. Het kunstenaarsleven van Hubert Leyendeckers (Weert, 1935) staat al ruim zestig jaar in het teken van het heelal, en alles wat zich in het onmetelijke voortbeweegt. In zijn jeugd in Limburg deed hij niets
zuiderlucht 4\2018
l
e
liever dan naar de sterren kijken. Zijn vriendjes noemden hem niet voor niets de sterrenkijker. Zijn handelsmerk als kunstenaar: grote, bonte panelen, rond of ovaal; zijn atelier aan de Speelhuislaan – leeggeplukt door het Stedelijk – stond er vol mee. Op True beauty versmelten ze met de al even kleurrijke tomografieën van een oogholte of kwartelembryo, microscopieën van een knutkop of geelgerande watertor en foto’s van maankraters en planeten. De soundtrack bij deze expo bepaal je overigens zelf. Het collectief Biota Beats zette de miljarden bacteriën uit een mensenlijf – twee kilo! – op een schaaltje, gaven ze een bakje bacterievoedsel mee en zette de kolonies om in data en muzieknoten. Hoe dat klinkt is afhankelijk van dichtheid, grootte en plaats in het lichaam. Op een scherm kies je of voor swingende voeten (snelle, onrustige beats), genitaliën (broeierige klanken), navel, oksel of mond. De muzikale bacteriën zijn zelfs al doorgedrongen tot de dj-wereld, gezien de Lencoplatenspeler ernaast. En nog even, voor wie altijd al wilde weten hoe een kankercel eruit ziet onder een elektronenmicroscoop: kwaadaardig mooi. True beauty, van 3 maart t/m 19 augustus in het Stedelijk Museum Breda. stedelijkmuseumbreda.nl
◆
Landschap Stralend legt Kristof Reulens uit wat de restauratie van het zopas verworven doek De storm, waarop een slachtoffer van het natuurgeweld wordt weggedragen, teweeg zal brengen. “Het vuil wordt als een gordijn van het doek weggetrokken. En dan komt het echte schilderwerk van Edmond De Schampheleer te voorschijn. De donkere wolken links
culture
t
o
n
worden weer echt donker, en de blauwe lucht aan de rechterkant zal weer stralen. Net als 150 jaar geleden.” Kristof is behalve initiator en conservator ook het ‘orgelpunt’ van het Emile Van Dorenmuseum in Genk. Het herstelwerk zal, zegt hij, meer omvatten dan alleen het weghalen van een anderhalf eeuw oude vuillaag. Het doek zelf is in slechte staat en het zal, zo verraden de kieren bij de lijst, ook opnieuw moeten worden opgespannen. Toch staat De storm alvast pontificaal opgesteld in de belangrijkste toonzaal van het museum – die eigenlijk geen toonzaal is maar het voormalige atelier van de naamgever. Emile Van Doren (1865-1949) was een van de landschapsschilders die eind 19e eeuw naar de verste uithoek van de Kempen trokken om er naar en in de natuur te schilderen. In die uithoek, niet ver van de Nederlandse grens, lag Genk, een onooglijk dorp in een streek waar door de Brusselse en Antwerpse kak alleen met dedain werd gesproken. Het groepje veelal academisch opgeleide landschapsschilders werd juist door die geïsoleerde ligging van Genk aangetrokken. Want behalve uitgestorven en achtergebleven was het gebied (dat na 1914 hoog geïndustrialiseerd zou worden) uitgestrekt en schildergeniek. Lucht en landschap, nergens in België kon dat beter vereeuwigd worden dan in Genk en omstreken. Sinds de oprichting van het Emile Van Dorenmuseum in 2010 heeft Kristof Reulens een handvol van die Kempenschilders geboekstaafd in secure en toegankelijke monografieën. Het doek van Edmond De Schampheleer maakte deel uit Nieuwe collectie II, een korte presentatie van recente aanwinsten en schenkingen. Daartoe horen ook een landschap van Mathieu Vanderfeesten van de toen nog in functie zijnde Winterslag-mijn. En de historische foto’s die in de jaren zestig werden gemaakt bij de bouw
Portretten uit het Mijnkool-project van Kristof Vrancken
van de inmiddels alweer gesloopte Ford-fabrieken waar nog geen tien jaar geleden nog 5.000 mensen werkten. Het museum legt ook de veranderingen in het landschap vast. Net als kunstenaar Kristof Vrancken (1982), die daar een geheel eigen invulling aan geeft. Tussen de ‘ouderwetse’ schilderijen in de toonzaal staat daar ineens Vranckens bewerkte landschapsfoto De maten die hij op basis van een 19e eeuws fotografieprincipe ontwikkelde en afdrukte – met dien verstande dat hij daarbij een emulsie gebruikte van een extract van vogelkers. In het Mijnkool-project deed hij vorig jaar iets vergelijkbaars. Hij liet twaalf Genkenaren een emulsie maken van in hun eigen tuin gekweekte rode kool.
Die emulsie streken ze op een stuk papier en legden daarop een negatief van een portretfoto die Vrancken van hen had gemaakt. Het geheel werd, onder glas, vijf weken blootgesteld aan uv-straling. Et voilà: twaalf portretten in verschillende, grondgebonden kleuren. Als dát geen genius loci is… emilevandorenmuseum.be
◆
(Bijdragen: Dieter van den Bergh en Wido Smeets)
17
Het waren goede jongens, ze maakten goed gerei...
“Ontroerend, amusant, leerzaam en beangstigend herkenbaar. Indrukwekkende mix van vorsende journalistiek, historische beschrijvingen en verhalen. In een lucide stijl.”
“De vertrouwdheid die je gaandeweg ontwikkelt met de familie en haar geschiedenis, de onafwendbaarheid van de neergang die je voorvoelt... Een docu-roman van grote klasse.” Harald Merkelbach
Pieter Beek
“Wido Smeets beschrijft uiteenlopende sferen en weet pathos en sentimentaliteit te vermijden. De aangrijpende hoofdstukken over zijn vader reken ik tot de mooiste. Prachtig boek.” Cyrille Offermans
Vanaf 25 mei in de boekhandel. goedgerei.nl
zuiderlucht 4\2018
culture De bewondering, troost en verrukking die de kunst voortbrengt wordt deel van de Gedankenlosigkeit die zich ook breed maakt onder kunstliefhebbers.
Zwart Wit H
et was een verkwikkend bad, de colleges die ik de afgelopen weken aan de Maastrichtse universiteit volgde. Nochtans betrof het een bloedserieus onderwerp: Angst voor een nieuw fascisme: over de actualiteit van de Frankfurter Schule. Wie nog kranten leest, de politieke ontwikkelingen in Europa volgt, kent het fenomeen. In het Duitse tv-journaal werd erop gewezen dat een toespraak van een AFD-ideoloog woordelijk te vergelijken was met die van Gauleiter Joseph Goebbels begin jaren dertig in Berlijn. De AFD is in de opiniepeilingen inmiddels groter dan de SPD. Angstaanjagende beelden, niet alleen van schreeuwende karpatenkoppen en zelfverzekerde tronies maar ook van verbeten brave huisvaders- en moeders in de zaal. Vertrouwde beelden, maar dan wel uit een andere tijd! De Frankfurter Schule is de verzamelnaam voor een aantal gelijkgestemde filosofen als Max Horkheimer, Theodor Adorno, Walter Benjamin, Erich Fromm en Herbert Marcuse en hun volgelingen die vanaf de jaren dertig van de vorige eeuw, met onderbreking van de oorlogsjaren, vanuit thuishaven Frankfurt maatschappelijke ontwikkelingen analyseerden. Niet op vrijblijvende wijze. Ze staan principieel kritisch tegenover de kapitalistische wereldorde en willen met hun onderzoek de wereld tonen zoals ze is, én haar veranderen. Voor hen zijn kapitalisme lees neoliberalisme - en fascisme, nauw met elkaar verbonden. Fascisme moet je zien als een syndroom, een complex ziektebeeld met meer en minder zichtbare symptomen. U kent ze: nationalisme, racisme, charismatische leiders steunend op de middenklasse,
geweld. Fascisme is anti-Verlichting, antiparlementaire democratie, anti-egalitair en anti-multicultureel. Het vestigt zijn invloed sluipenderwijs, schiet wortel in het bestaande politieke systeem, doet een greep naar de macht en consolideert die radicaal. Daarna wordt de denkende mens vermalen in het collectief. Wat de kritische kranten- en boekenlezer van nu ziet, is dat een aantal van die symptomen in ijltempo in verschillende landen zichtbaar worden. Dat roept verzet op en angst. En bij mij vertwijfeling. Vertwijfeling slaat stom en angst verlamt. Wie zichzelf serieus wil blijven nemen, die moet ‘terugdenken’, zich te weer stellen. Dat lukte mij, doorgewinterde ’68-er, steeds minder goed de laatste jaren, me wapenen tegen het dichtslibben van idealen. Vandaar: terug naar de bron, informatie, de uni. Ik kreeg het bevestigd in de spoedcursus kritisch denken van de even erudiete als grappige filosoof René Gabriëls. Weerstand begint met een kritische levenshouding, informatie en communicatie en leidt tot onafhankelijk denken, als het moet tot demonstreren en procederen. De kritische journalist, politicus, wetenschapper, kunstenaar en docent zal zich voortdurend afvragen in hoeverre zijn activiteiten de bestaande toestand bevestigen of bijdragen aan een rechtvaardiger maatschappij. Dat geldt overigens ook wanneer geen fascisme dreigt. En de kunst? In de opvattingen van Adorno speelt de kunst een belangrijke rol. Zij kan de bestaande verhoudingen representeren of maskeren. Dat gebeurt in de kunst- en cultuurindustrie. Ze kan ook de werkelijke verhoudingen blootleggen, zichtbaar, tastbaar maken. Kunst moet desillusioneren. Dat doet met
name avant-gardekunst, daarom is zij belangrijker dan Schone Kunst. Genieten is ondergeschikt aan denken. Dus? Ik zie in toenemende mate kunst functioneren als amusement. Niet plat en oppervlakkig, maar als intellectueel vertier, feel good-tranquilizer, status verlener. De bewondering, troost en verrukking die zij genereert, wordt deel van de Gedankenlosigkeit die zich breed maakt in de schare der kunstliefhebbers. Kunst gedijt steeds meer in het hogere segment van de cultuurindustrie. Ze bemiddelt het gevoel van een heile Welt, ze doordringt je van de grootsheid en mogelijkheden van de mens, ze sust je in een halfslaap van genieten op niveau met gelijkgestemden. Leef! Geniet! Maar in deze wereld waarin onder de hegemonie van het kapitaal vrijheid tot markt en de mens tot klant is gereduceerd, waarin het Midden-Oosten een straat verder is en Afrika een andere buurt, waar wordt geleden, gemoord, gestolen, verkracht en bedrogen, open en bloot en op grote schaal, waar naast de deur vluchtelingenleed en armoe broeien, daar hangt de kunst in klaterpraat schone luiers op. Wie zich niet verweert, is medeplichtig. En nu? Es gibt kein richtiges Leben im falschen luidt de categorische imperatief van Adorno. Maar wie kritisch is, ziet zich geplaatst voor de bijna onoplosbare opgave zich niet te laten verlammen, noch door de macht van de anderen noch door de eigen onmacht. Dat zegt Adorno ook. Ik draai een kleine revolutie af…, pff, hoe ingewikkeld dat is, zien we bij Lucebert. Opnieuw in bad. Ik moet de Minima Moralia blijven lezen. BEN VAN MELICK
19
culture
zuiderlucht 4\2018
Gilda Gray (1925) Š James Abbe Archive. Geboren als Marianna Michalska in Polen werd Gilda Gray (1901–59) beroemd in de revue met de 'shimmy'-dans.
20
zuiderlucht 4\2018
culture
All That Jazz In het tijdperk van #MeToo is het goed om te weten dat het bijna honderd jaar geleden is dat vrouwen zich voor het eerst in het publieke leven mengden. De welvaart nam toe, de samenleving veranderde, de jazzmuziek kwam op. In deze ‘roaring twenties’ speelden vrouwen een vooraanstaande rol die door de opkomende massamedia dankbaar werd opgepikt. De moderne vrouw in de jaren twintig knipte het haar kort, rookte sigaretten in pijpjes en droeg lange Gertrude Lawrence en Noel Coward in London Calling! © James Abbe Archive. London Calling! werd in 1923 opgevoerd in Londen.
parelsnoeren. Ze trek de aandacht met een uitdagende kledingstijl, die de nieuw veroverde vrijheid tot uitdrukking moest brengen. In de tentoonstelling 1920s Jazz Age / Fashion & Photographs brengt het Textielmuseum in Tilburg de jaren van ‘all that jazz’ onder de aandacht. Met meer dan 150 gevarieerde kledingstukken en accessoires biedt de tentoonstelling een blik op de glamour, overdaad en frivoliteit van de jaren twintig van de vorige eeuw. ◆
Fred en Adele Astaire in Gershwins Lady be Good (1926) © James Abbe Archive. Fred Astaire (1899-1987) trad vanaf zijn zevende op in vaudeville-theaters met zijn zus Adele (1898-1981). Ze vierden in 1918 successen op Broadway en in Londen met The Passing Show. Na Adeles huwelijk in 1932 danste Astaire jarenlang in Hollywood-musicals met Ginger Rogers.
1920s Jazz Age Fashion & Photographs. Van 9 december t/m 27 mei in Textielmuseum Tilburg. textielmuseum.nl
21
culture
zuiderlucht 4\2018
Dromen van Mexico Dwayne Verheyden bereidt zich voor in café De Rotonde. “Dit is het aller-, allersjiekste wat er is.” foto Richard Stark
In Texas en Mexico vallen de meisjes voor hem in katzwijm, hier beunt Dwayne Verheyden bij als pakketbezorger. NIELS GUNS zocht de texmex-muzikant op in een café in Montfort. “Het is een vuurtje dat ik constant brandend moet houden.” 22
“Daar ben ik alles. Hier ben ik
niets.” Hij zegt het droogjes, zijn lichaamstaal
verraadt wat anders. Dwayne Verheyden haalt één van zijn schouders op. Het zou hem eigenlijk niet zoveel moeten doen, maar dat het wringt. ‘Daar’ is Amerika en Mexico, waar hij vaak optreedt met zijn lyrische texmex (tejano)-muziek, en waar zijn YouTube-filmpjes miljoenen keren werden bekeken. ‘Hier’ is de rest van de wereld. De zanger/accordeonist zit in een zaaltje achterin Café de Rotonde in het Limburgse Montfort, zijn geboortedorp. Hij speelt een thuiswedstrijd in de kroeg die ooit werd gerund door de opa van Max Verstappen. Lege Flugel-flesjes hangen als lampenkapjes boven de bar van het café waar het
zuiderlucht 4\2018
culture
’Flaco Jiménez heeft ooit gezegd dat maar één iemand is die hem kan opvolgen. En dat ben ik.’
rookverbod weinig erkenning geniet. Dwayne draagt een zwarte blouse met achterop
opende tal van deuren. Inmiddels heeft hij
Tegen de bierkaai
al diverse malen met Jiménez op het podium
zijn rug een enorme adelaar, geborduurd van
gestaan. Afgelopen jaar nam hij in San Antonio
Wie texmex-muzikant in Nederland wil zijn,
zilveren kraaltjes. “Heeft mijn moeder in Nijmegen
een EP op met zijn 79-jarige held. “Hij heeft
vreze de straf van God. Tenzij je Rowwen Hèze
voor me gekocht. Nu wordt er een nieuwe gemaakt
ooit in een interview gezegd dat hij vindt dat
heet, de groep die haar Noord-Limburgse
in Engeland. Moet op maat zijn voor de komende
er maar één iemand is die hem kan opvolgen,
dialectfolk flink kruidt met de Texaans-
shows in Mexico.”
en dat ben ik. Dat doet me toch wel wat.”
Mexicaanse muziek.
Het leven van de 26-jarige Dwayne moet soms
Als hij later deze maand weer naar Mexico
Texmex ontstond eind 19e eeuw in
wat schizofrene trekjes hebben. In Mexico en in
gaat, zal het heel anders gaan dan in Café
zuidelijk Texas uit een mix van door
Texas is hij een muzikant met statuur. Zo won hij in
de Rotonde. Een podium is er niet, de band
knoppenaccordeons aangedreven Europese
2014 in San Antonio, Texas de prijs voor ‘Best New
staat gelijkvloers met het publiek, pal naast
dansstijlen als polka, mazurka en wals
Group’ tijdens de Tejano Music Awards. “De meisjes
de toiletten. Telkens als de deur van het
(naar het beloofde land meegenomen door
vallen er soms bijna flauw als ze me zien”, vertelt hij.
herentoilet openzwaait, moet de gitarist een
Duitse en Oost-Europese immigranten) en
“Zonder gekheid”, laat hij erop volgen, voor wie hem
stap opzij doen. De voorste twee rijen van het
Mexicaanse stijlen als bolero en ranchero.
niet gelooft. In Nederland blijft het sappelen om een
publiek luisteren aandachtig naar de muziek,
Later werden rock-’n-roll, blues en country
voet tussen de deur te krijgen.
het merendeel van de 150 bezoekers staat
toegevoegd.
Zodra hij terug uit Mexico op Schiphol landt,
vooral te kletsen. Intussen wringt Dwayne
Een hevige, maar kortstondige Hollandse
zit Dwayne Verheyden met zijn hoofd alweer in
vlugge arpeggio’s uit zijn Hohner-accordeon
liefde voor texmex, met uitgebreide tournees
Midden-Amerika. “Voortdurend Facebookberichtjes
en staan de trotse vaders van de bandleden te
van Texaanse toppers als Texas Tornados en
beantwoorden, van alles regelen voor optredens,
glimmen in het publiek. “In Nederland staan
accordeonist Flaco Jiménez, ebde na de jaren
opnames. Het is een vuurtje dat ik constant
ze toch maar mooi met The Mavericks in 013,
negentig weer weg. Muzikanten als Dwayne
brandend moet houden. Ik doe bijna alles helemaal
of met Los Lobos in de Ziggo Dome”, zegt de
Verheyden, die het genre (in Mexico en VS
zelf.” Zelfs als hij voor zijn werk als pakketbezorger
vader van de gitarist, een oom van Dwayne.
ook tejano, norteño of conjunto genoemd)
onderweg is, zitten zijn gedachten vaak aan de overkant van de oceaan. Jazeker, ooit wil hij naar Mexico verhuizen. “Ik heb
“Het kan heus wel in Nederland, scoren
beheersen, zijn schaars in Nederland. Enkele
met deze muziek”, zegt ook Dwayne. “Maar
feestelijke texmex-classics: Anselma (Bestel
ginds, in Mexico, daar is het pas echt te doen.
Mar), Ay te dejo en San Antonio en Marina.
er al eens een paar maanden gewoond. Ik had toen
Logisch ook, daar is deze muziek geboren.”
Intens droevig mag ook, luister maar naar
een Mexicaanse vriendin.” Maar het valt niet mee
Ook in zijn geboortedorp zit hij met zijn hoofd
Estoy Sentado Aqui van Los Lobos.
om in een ander land te aarden, weet hij nu. “Mijn
alweer 9000 kilometer verderop. “Mensen
familie en vrienden zitten allemaal hier hè.”
die achter je auto aanrennen om met je op
Toch zit die Mexicaanse vriendin nog wel in zijn
de foto te kunnen. Ooit had ik in Texas twee
systeem, geeft hij toe. “Het was allemaal te moeilijk
politieagenten nodig om fans rustig te houden.
met haar, via Skype contact houden en zo. Toen
Dan voel ik me net Michael Jackson. Het is met
heeft ze het uitgemaakt. Tja.” Zijn verblijf heeft
geen woorden te beschrijven. Het is het aller-,
hem ook wat goeds gebracht: hij spreekt inmiddels
allersjiekste wat er is.”
vloeiend Spaans. “Nu weet ik tenminste waarover ik
ZL ingezonden
zing.” Om het hartzeer te verzachten, belt hij af en toe naar Amerika, naar Flaco Jiménez, de texmexgrootheid, meester van de knoppenaccordeon. “Ik kan hem echt altijd bellen. Ook over die Mexicaanse vriendin. Flaco is echt een vriend geworden. Heel bijzonder.” De polka’s en walsen van zijn grote voorbeeld zijn Dwayne met de paplepel ingegoten: zijn vader was een groot liefhebber. Op YouTube staat een schattig filmpje waarop te zien is hoe zijn vader de kleine Dwayne als peuter in de armen heeft en danst op de muziek van Jiménez. “Ik hoor zijn muziek letterlijk vanaf mijn geboorte”, zegt Dwayne. Het balletje begon te rollen toen hij een filmpje maakte om zijn muzikale held te feliciteren. De video werd een paar miljoen keer bekeken en
Dwayne Verheyden speelt op 25/5 in Roermond, op 26/5 in Raamdonksveer en op 10/6 in Geleen. dwayne-verheyden.nl
Museum-georakel ZL3|18 Schuchter en bleek, door Cyrille Offermans De Zuiderlucht-editie van maart 2018 lijst ik in. Mijn grote complimenten voor het artikel van Cyrille Offermans over de omhooggevallen fotografieheilige Rineke Dijkstra. Een schot in de roos. Eindelijk eens iemand , die een andere heldere kritische kijk op haar werk heeft. Eindelijk wordt die ballon met gebakken lucht doorgeprikt. Een verademing om te lezen. Jos Lammers, Eindhoven
23
culture
zuiderlucht 4\2018
geniale monsters 24
ThÊrèse Dreaming (1938) van Balthus moest volgens een petitie van de muur omdat het blikken van pedoseksuelen zou aantrekken.
zuiderlucht 4\2018
culture
Achter grote kunstenaars gaan soms schurken en bedriegers schuil. Maar nu #MeToo ons denken bepaalt, moet ook de kunst zelf boeten. Er dreigt een nieuw moralisme, een censuur van onderop, meent HANNO RAUTERBERG. “Hoe verwerpelijk is het om goede films van een boosaardige acteur of regisseur te bekijken?”
De ergste straf voor een
ontkenden, weerhield 30.000 mensen er niet van in
aan Roman Polanski, die in 1977 seks had met
een petitie te eisen dat de acteur alsnog uit Ocean’s
een 13-jarige, eisten woedende demonstranten
kunstenaar, erger dan de elektrische stoel, is de
8 wordt geknipt. Ook de beroemde modefotografen
stopzetting van het programma. Hoe verwerpelijk
boycot. Als zijn films niet meer worden getoond,
Mario Testino en Bruce Weber worden geboycot
is het om goede films van een boosaardige acteur of
zijn schilderijen verbannen, zijn theaterstukken
sinds modellen hebben geklaagd over seksuele
regisseur te bekijken?
afgelast, dan is hij bij leven al dood. Het mes van
intimidatie. En Chuck Close liet vorige maand een
de boycot doorsnijdt elke hoop: op verdienste, op
expositie in de National Gallery in Washington
zaak dat alleen een goed mens ook kunstenaar kan
roem, op de eeuwigheid.
schrappen nadat enkele vrouwen hadden verteld
zijn. Terwijl het eeuwenlang totaal anders was:
dat hij hen in zijn atelier had lastig gevallen. De
de onvoorwaardelijke liefde voor de kunst was
De zich snel uitbreidende strijd over de positie van
kunstenaar, die in een rolstoel zit, bezweert zijn
ondenkbaar zonder je stiekem te verkneukelen over
de kunstenaar is van een onvermoede heftigheid.
onschuld: “Ik word gekruisigd.”
het daarmee gepaard gaande wangedrag. Hoewel
Het is een strijd die veel verraadt over nieuwe
Of er werkelijk niets aan de hand was, moet nog
Voor veel mensen is het kennelijk een uitgemaakte
hij een notoire bedrieger was en vier jaar lang als
angsten en verbleekte dromen, een strijd ook over
worden aangetoond. Hopelijk gebeurt dat voor
“gevaarlijke misdadiger” in de gevangenis zat, heeft
hoe ver de vrijheid van schilders, muzikanten,
de rechtbank. Mogelijk zijn ze schuldig en hebben
niemand Karl May uit de canon verwijderd. Pablo
schrijvers en acteurs nog mag gaan. Een strijd over
ze hun macht misbruikt. Maar ook als dat zo is,
Picasso werd vereerd als het genie van de eeuw
de betekenis van kunst in de huidige tijd.
blijft de vraag waarom de kunst wordt aangevallen
terwijl iedereen wist hoe hij zijn echtgenotes en
voor iets wat kunstenaars ten laste wordt gelegd?
geliefden kwelde. Een van hen hing zich op, een
minderjarige jongens lastig te hebben gevallen,
Waarom wordt de kunst verbannen naar de schemer
tweede schoot zich door het hoofd, twee anderen
belandde steracteur Kevin Spacey midden in een
en de guurheid van een kelder?
werden waanzinnig.
Toen hij afgelopen herfst ervan beschuldigd werd
mediastorm. Enkele dagen later werd hij uit de net
Fans van Woody Allen, die in 1992 zijn zevenjarige
Paul Gauguin, die een 13-jarige verleidde, kreeg
voltooide film All the Money in the World geknipt.
adoptiedochter zou hebben misbruikt, laten
geen expositieverbod. Alexej Jawlensky, die een
Dat die ingreep zes miljoen dollar kostte, was geen
weten dat ze zijn films niet meer kunnen en
14-jarige bezwangerde, evenmin. En Lewis Carroll,
probleem. Men heeft Spacey de das omgedaan, niet
willen zien. Een theater in Connecticut heeft een
die met zijn camera voortdurend naakte meisjes
voor de rechter, maar op het doek.
toneelbewerking van een van zijn films uit het
achterna zat, is nog steeds de bejubeld schrijver van
programma gehaald. De vraag is of Allen ooit nog
Alice in Wonderland. Adolf Loos, de architect die de
bericht in The New York Times over de wandaden
een film zal regisseren nu acteurs hem ontlopen
wereld beter wilde maken, werd wel veroordeeld
van filmproducent Harvey Weinstein zou hebben
en filmstudio’s hem op afstand houden. Toen kort
– hij nam drie meisjes mee in bad om ze over hun
verhinderd. Dat Damon én de krant het gerucht
geleden in Parijs een retrospectief werd gewijd
hele lichaam te betasten – maar zijn roem bleef. >>
Hetzelfde lot dreigde voor Matt Damon, die een
25
culture
zuiderlucht 4\2018
Avant-garde betekende: rebelleren tegen de burgerlijke moraal. Kunst betekende: ontstijgen aan de wereldlijke orde.
Facebook moest zich voor de Franse rechter verantwoorden voor het censureren van L'Origine du monde van Gustave Courbet.
Lange tijd gold het als een privilege van de kunstenaars om naar de menselijke waarheid te zoeken. Avant-garde betekende: rebelleren tegen de burgerlijke moraal. Kunst betekende: ontstijgen aan de wereldlijke orde. Onbezwaard door de burgerlijke moraal trokken de kunstenaars van Die Brücke met meisjes de natuur in om ze
Atelier van Chuck Close
te schilderen, naakt natuurlijk, soms met wijd gespreide benen. “Er gaat een grote bekoorlijkheid schuil in zulke reine vrouwen”, schreef Ernst Ludwig
lichaam te ruïneren met alcohol en nicotine zoeken
zijn het juist de deugden die daarvoor nodig
Kirchner aan een collega. Hun model, dat ze Fränzi
ze hun heil in de fitnessclub. Zocht de kunstenaar
zijn, zoals spontaniteit, mobiliteit en creativiteit,
doopten, was acht jaar oud.
vroeger zijn heil in semi-illegale transcendentie,
die het huidige, digitaal ingerichte bestaan van
tegenwoordig gaat hij naar de yoga-cursus.
hen vraagt. Het vervelende is dat de goede oude
Niet alleen kunstenaars wilden zich losmaken van de zedelijke beperkingen van hun tijd, ook
Daarmee zijn duisternis en doodslag geenszins
neiging van kunstenaars naar (zelf)destructie,
daarbuiten, vooral in vooruitstrevende kringen,
verdwenen. In de bioscoop en op de tv gaat het
geweld, smeerlapperij en waanzin niet goed past
werd de compromisloosheid, de egomanie, ja zelfs
onophoudelijk over misbruikte en gedode kinderen
bij de carrièredrang van die nieuwe middenklasse.
het geweld begroet. Hoe radicaler, obscener en
en ook op de bühne wordt veel kunstbloed
Dus moeten de schadelijke elementen van het
obscuurder, hoe beter. “Kunst kan alleen heftig,
vergoten. En monsters, onberekenbaar en half
kunstenaarsbestaan worden weggefilterd.
wreed en onrechtvaardig zijn”, stond in 1909 in
verweesd, van de zombie-hype tot grote Oscar-
het Futuristisch Manifest waarin de oorlog werd
winnaar The Shape of Water, horen tot de iconen in
grote musea zo schichtig reageren en exposities
bejubeld en de vrouw geminacht.
boeken en films. Maar de kunstenaar zelf mag geen
schrappen wanneer een kunstenaar in een kwaad
monster zijn, onder geen enkel beding.
daglicht komt te staan. Ze hebben smetvrees. De
Natuurlijk klonk ook toen protest en werd
Alleen zo valt uit te leggen waarom zelfs
schilderijen zijn niet beter of slechter dan voordien,
er geroepen om censuur. Toch vonden veel
Het verlangen om al het
alleen de totstandkoming geldt als dubieus. En
oncontroleerbare van ons af te houden herinnert
gewicht in de schaal legt dan zijn werk, wordt de
was standaard, in de kunst én in het leven. “Een
aan het leidende lust- en levensprincipe van deze
kunst onder quarantaine geplaatst.
schilderij vereist net zo veel list, slechtheid en
tijd: aan suiker- en cafeïnevrije cola, aan alcoholvrij
verdorvenheid als een misdaad”, vond Edgar Degas.
bier, aan de roes zonder roes. Aan een schnitzel van
terug, noch de tirannieke regisseur of de arrogante
“Kunstenaars en misdadigers zijn als metgezellen”,
een gegarandeerd gelukkig gedood varken. Aan alle
machoschilder, en al helemaal niet de kwelgeest
stelde Joseph Beuys vast, “ze zijn zonder moraal,
schizoïde pogingen van de moderne mens al zijn
van vrouwen en kinderen. De driften van het genie
beschikken over een buitengewone creativiteit en
lusten bot te vieren – mits het geweten schoon blijft.
in badjas wil niemand goedpraten.
kunstvrienden dat een baanbrekend oeuvre amper tot stand kon komen zonder drugs en gerechtelijke veroordelingen. Het overschrijden van grenzen
worden gedreven door de kracht van de vrijheid.”
Dat geldt vooral voor de nieuwe middenklasse
omdat het leven van de kunstenaar kennelijk meer
Niemand wil het uitgelaten monster van Nietzsche
De romantisering van het creatieve wangedrag is
die zich laat voorstaan op ethisch consumeren
voorbij – waarmee we, geen misverstand daarover,
naar de waarheid in de roes van de extase heeft
en tegelijkertijd sympathiseert met kunstenaars
afrekenen met een vijf eeuwen oude consensus over
zich in de loop der jaren overbodig gemaakt. Wie
omdat die zo heerlijk creatief, onconventioneel
het kunstenaarschap. In die opvatting kwam de
zich onder jonge kunstenaars begeeft, komt geen
en polyglot zijn. Veel mensen hopen op een non-
ontketening niet zozeer vanuit de kunstenaar zelf;
Dionysische booswichten meer tegen. Liever dan het
conformistisch, niet vervreemd leven. Niet toevallig
het was eerder zijn omgeving die een relatie tot het
Het verwrongen plezier in tumult en het zoeken
26
zuiderlucht 4\2018
culture
“Als de kunstwereld niet oppast, kan het haar vergaan als de sigarettenindustrie.”
Kevin Spacey in American Beauty
Dana Schutz beschimpt op social media.
hogere, het mooie, het verschrikkelijke en uiteraard ook het goddelijke aan hem toeschreef. Het was alsof de creërende kunstenaar een belichaming
Open Casket (2016) van Dana Schutz zou volgens critici vernietigd moeten worden omdat met het doek het leed van de zwarte medemens zou worden geëxploiteerd.
was van de Schepper zelf. Ook daarom werd hij als onaantastbaar beschouwd. Een god kan niet zondigen, en als hij het doet, dan alleen om zijn spannend als een bungee jump – maar neerstorten
onlangs een petitie, moet van de muur omdat het
is niet toegestaan. De kunst die het monster in de
pedofiele blikken zou aantrekken. Een werk van
kunstenaarsbestaan had moeten vrezen, is door zijn
mens naar boven kan halen en zo het concept van
de blanke kunstenares Dana Schutz zou vernietigd
biografen in zo donker mogelijke kleuren neergezet.
het zichzelf beheersende subject ondergraaft, is
moeten worden omdat met het doek het leed van
Hij is enkele malen veroordeeld: hij gaf een rivaal
niet langer gewenst. Elke pijnlijke waarheid wordt
de zwarte medemens zou worden geëxploiteerd.
een pak slaag en stak een andere concurrent op
vermeden; de kunstenaar wordt gebruikt als getuige
achterbakse wijze neer. Voor veel kunsthistorici
van de pijnloosheid.
onovertroffen eigenzinnigheid aan te tonen. Caravaggio, de barokschilder die anno nu voor zijn
was dat niet genoeg. Ze omschreven hem als een
Mogelijk heeft deze tijd dit soort kunst nodig.
Er dreigt een nieuw moralisme, een
vechtersbaas, een bedrieger, een man uit de goot
Nu we de grenzen aanhalen in plaats van
censuur van onderop, en als de kunstwereld
die met hoeren omging en jonge jongens begeerde.
oprekken, waartoe zouden we de kunstenaar
niet oppast kan het haar vergaan als de
Het drama van zijn dagelijkse leven werd gebruikt
als grensverlegger nodig hebben? Als tal van
sigarettenindustrie. Eerst was er de strijd tegen het
om zijn bestaan als kunstenaar meer cachet te
vanzelfsprekendheden overboord gaan en alles
roken, nu moet ook tabaksconsumptie in bioscoop
geven. Ook omdat hij zich losmaakte van de wereld
in twijfel wordt getrokken, zijn de kunstenaars
en op tv worden verboden. Hoe een reëel protest
en haar morele begrenzingen werd hij gezien als het
als meesters van de ambivalentie dan niet
doorslaat en verwordt tot symboolpolitiek.
prototype van de autonome kunstenaar.
uitgerangeerd? En wie gelooft nog in genieën nu
Renaissance-beeldhouwer Benvenuto Cellini
zelfs de Amerikaanse president zich daartoe rekent.
Curatoren die kunstenaars op afstand houden, filmproducenten die acteurs buitenspel zetten
In de 20e eeuw keken velen met jaloezie naar
en intendanten die opvoeringen schrappen
mannen als hij volgens paus Paulus III “niet aan de
de egomane kunstenaars. Nu tegenwoordig bijna
bevorderen het nieuwe reinheidsdenken. Ze
wet onderworpen moeten zijn.” Beeldhouwer Leone
iedereen rond zijn eigen ego cirkelt, moeten juist de
zijn bang beschuldigd te worden van verkeerde
Leoni liet zijn assistenten ombrengen en werd
kunstenaars behoedzaam en omzichtig opereren.
vriendschappen waardoor het publiek kunstenaars
door keizer Karel V overvoerd met opdrachten.
Zo dendert de normalisering van het abnormale
gaat verachten, en achterwege laat een
Gianlorenzo Bernini liet uit jaloezie het gelaat van
met volle kracht verder. In een tijd waarin iedereen
verantwoorde presentatie van hun werk te eisen.
zijn geliefde stuksnijden maar omdat paus Urbanus
uniek wil zijn, is de kunstenaar geen uitzonderlijke
Dat de kunst een vrije en losbandige verhouding
VIII hem roemde als een “zeldzaam mens” kreeg hij
figuur meer. Nu iedereen bohemien wil zijn, moet
tot de werkelijkheid onderhoudt, dat ze immoreel
absolutie. Zelfs Jörg Immendorff profiteerde nog
de kunstenaar zijn daden op burgerlijke wijze
moet kunnen zijn en dat een kunstwerk veel meer is
van de rituelen van de grootmoedigheid toen hij
kunnen rechtvaardigen.
dan een psychogram van zijn maker, raakt dan snel
pleegde drie moorden maar ging vrijuit omdat
in 2003 na een met negen prostituees en een hoop
Daar is niets tegen. Maar wat als niet alleen de
in de vergetelheid.
cocaïne opgeleukt feestje werd veroordeeld en
levenswandel van de kunstenaar, maar ook die van
prompt van de Duitse bondkanselier Schröder de
de kunst verdacht wordt gemaakt? Zo belangrijk
kattebelletje aan een van zijn werken: “Niet
opdracht kreeg zijn portret te schilderen. Omdat
als het is om een kunstenaar die misbruik maakt
onthullen als je vrijheid je lief is.” Bij wijze van
Schröder zich als een niet te temmen vrije geest zag,
van zijn vrijheid voor het gerecht te brengen, zo
grap wilde hij waarschuwen voor de risico’s van de
als een statelijke bohemien.
desastreus is het om ook van zijn werken een
kunst. Een kunstwerk kan je ketenen, bruuskeren,
pijnlijke trouw aan wet en moraal te verwachten.
in lichterlaaie zetten, en dat is goed. Want risicoloze
het hoogste ideaal waar de kunstenaar naar moet
Toch is juist dat wat er nu gebeurt: kunstwerken
leven. Daarmee verandert de functie van de kunst
worden getoetst op hun standpunten en
kunst bestaat niet. ZL
radicaal: ze moet inspirerend en versterkend zijn,
gezindheid. Een schilderij van Balthus, zo verlangde
Desalniettemin geldt tegenwoordig het fatsoen als
De grote Leonardo da Vinci hing ooit een
©Die Zeit 2018. Vertaling Wido Smeets
27
design
zuiderlucht 4\2018
ZElFgemAaKt GeLuk
De collectie van Social Label: van theemuts tot bezem.
Kan design de kloof overbruggen tussen zondagskinderen en pechvogels? Petra Janssen en Simone Kramer van Social Label menen van wel. “Ons doel”, zeggen ze tegen ANNEKE VAN WOLFSWINKEL, “is dat we het woord ‘social’ niet meer nodig hebben.”
De Tramkade in Den
Bosch is een ruig terrein vlakbij het spoor, waar werkplaatsen en fabrieksgebouwtjes een klein doolhof vormen en de kraan van de oude veevoederfabriek fier staat weg te roesten. Hart van dit terrein is het WerkWarenHuis, de thuisbasis van Social Label. Binnen is alles lichtroze: wanden, plafond, pilaren en radiatoren. Het kleurt goed bij het grijs van de Piet Hein Eek-tafels van het restaurant. “Toen we hier introkken hebben we de ruimte helemaal leeg gemaakt en met een verfspuit alles in één middag roze gespoten”, vertelt Simone Kramer. De babykamerkleur doet gek genoeg niets af
28
zuiderlucht 4\2018
design
’Iets maken waar je trots op bent, is essentieel om gelukkig te worden’.
en komen aan de kant te staan. In familiebedrijven, waarvan er ook in Brabant nog een paar bestaan, is het familiedenken nog voelbaar, daar zorgen mensen voor elkaar. Eigenlijk zijn wij gewoon het nieuwe familiebedrijf.” Inmiddels heeft Social Label in ruim zes jaar tien designproducten ontwikkeld bij twaalf werkplaatsen. Is de nieuwe maatschappij daarmee wat dichterbij gekomen? “We hebben nog een lange weg te gaan”, zegt Kramer. “Maar we zien wel dat het niet meer alleen de werkplaatsmeesters of zorgdirecties zijn die ons benaderen, maar ook de gemeenten zelf. Ook daar voelt men de urgentie van verandering. In Helmond zijn we aan de slag
Petra Janssen en Simone Kramer. foto: René van der Hulst/Studio Boot
gegaan, met Breda zijn we in gesprek, Amsterdam kwam op bezoek met een groepje grondig voorbereide ambtenaren. Als ik de budgetten in aan het robuuste karakter van het interieur. Hooguit
en zijn te zien op grote designevenementen in
de zorg zie, denk ik: waarom laten ze die mensen
wordt het er iets gemoedelijker van.
Eindhoven, Milaan en Londen. De makers zien hun
vogelhuisjes timmeren? Dat is niet slim. Als je zorg,
wereld groter worden, en zijn apetrots. Kramer:
ontwerpers, sociale werkplaatsen en bedrijven bij
Label zitten aan een door Eek ontworpen tafel die
“Iets maken waar je trots op bent is essentieel om
elkaar brengt, kun je zo veel meer doen.” Kramer:
door mensen met een arbeidsbeperking in elkaar
gelukkig te worden.” En het is geen voorwaarde
“Ons doel is dat we ooit het woord ‘social’ niet meer
kunnen worden gezet. Zoals de werknemers van de
om ‘creatief’ te zijn. Kramer: “Voor de schorten van
nodig hebben, omdat de sociale manier van werken
Tilburgse houtwerkplaats Woodworks, die Hout, het
Borre Akkersdijk moeten eerst oude De Waard-
eerste Social Label-product uit 2012, produceerde.
tenten ontmanteld worden. Dat werk is ook een
de standaard geworden is.” ZL
Petra Janssen: “Wij ontwerpen arbeid. Dat doen we
zinvolle bijdrage aan het eindproduct.”
Simone Kramer en Petra Janssen van Social
samen met zorgorganisaties, sociale werkplaatsen
Volgens de Social Label-filosofie is een andere
en toonaangevende ontwerpers. We werken samen
manier van denken over werk hard nodig. Janssen:
met sociale werkplaatsen, en onderzoeken wie
“De focus in de productie komt steeds meer te liggen
daar werken. Wat kunnen ze goed, met welke
op efficiëntie en snelheid. Veel mensen die graag
materialen en machines werken ze? Wat willen de
met hun handen werken, kunnen dat niet bijbenen
sociallabel.nl / madebyrens.com
werkplaatsen anders? Meer zelfvoorzienend en ondernemend worden, vakmanschap ontwikkelen? Als we dat duidelijk hebben, vragen we een ontwerper om samen met de mensen in die werk plaats een product te ontwikkelen en te maken.” Zo maakte ontwerper Dick van Hoff met
Een nieuwe manier van weven
buurtbeheerbedrijf Cambio in Deventer de bezem
Het is zo’n meerwaarde om de designwereld juist met deze mensen te koppelen, om zo samen
Veeg, gemaakt van gerecyclede fietsframes. De
De Eindhovense ontwerpers Renee Mennen en
hoogwaardige producten te maken. Renee en
makers zijn, in ambtenarentaal, mensen met een
Stefanie van Keijsteren vormen Studio Rens. Samen
ik zijn al langer geïnteresseerd in manieren om
afstand tot de arbeidsmarkt. Ze vegen de wijk
met de vrouwen die werken in de Handweverij van
productieprocessen te kunnen beïnvloeden. De
schoon en ruimen fietswrakken op. Nu lassen ze
zorgorganisatie ASVZ in Tilburg, gevestigd op het
vrouwen met een verstandelijke beperking die hier
fietsframes om tot designbezems, waarmee ze
terrein van het Textielmuseum, ontwikkelen ze voor
werken, hebben behoefte aan duidelijke kaders: te
toewerken naar een lasdiploma.
Social Label een nieuwe designcollectie.
veel vrijheid vinden ze niet prettig. Wij maken ons
Een ander voorbeeld is het servies Kom. Cliënten
Van Keijsteren: “Vaak is het werk in een sociale
ontwerp op zo’n manier dat iedereen binnen die
van zorgaanbieders Cello en Reinier van Arkel in
werkplaats vooral dagbesteding, waardoor de
kaders toch een eigen draai aan het werk kan geven.
Den Bosch vertelden Edwin Vollebergh (Studio
producten een hoog knutselgehalte hebben.
Wat we precies gaan maken willen we nog even
Boot) over hun tegenslagen en hun dromen. Hij
Wij vinden het heel mooi om de werkplaats als
als verrassing houden, maar we gaan in elk geval
verbeeldde die verhalen in 250 tekeningen met een
een professioneel bedrijf te benaderen. Want de
werken met een nieuwe manier van weven. Met de
knipoog naar het tatoeage-repertoire. De cliënten
technieken die deze vrouwen beheersen, beheersen
vaardigheden die ze beheersen, gaan de vrouwen iets
componeren met die ‘plakplaatjes’ unieke patronen
ze heel goed. Het handmatig weven natuurlijk, maar
maken dat toch helemaal nieuw voor ze is.”
op borden en kopjes.
sommigen kunnen ook goed borduren of punniken.
Zo komen de producten van Social Label tot stand. Ze worden opgepikt door interieurbladen
29
design
zuiderlucht 4\2018
Van het bestaan van Anton
Mussert had hij amper weet. Van de Muur van Mussert hoorde hij pas toen die op het tv-journaal voorbijkwam. De Eindhovense architectuurstudent Rick Abelen begon zich pas te verdiepen in de NSB-leider toen er een prijsvraag werd uitgeschreven: wie weet een nieuwe bestemming voor de Muur van Mussert? Om een volledig beeld te krijgen, las hij het boek De muur van Mussert van René van Heijningen, waarin het debat over de bestemming – slopen of opknappen – van het 130 meter lange en tien meter hoge bouwwerk op scherp werd gezet. Vervolgens ging hij op een zomerse dag met zijn vriendin naar Lunteren om te kijken of het bouwwerk er zo beroerd bij lag als werd gezegd. Dat klopte. De muur staat op een
Impressie van de route langs de Muur van Mussert en het Bedenkingscentrum. “Met zo’n bezoek doe je meer kennis en ervaring op dan met het lezen van tien boeken.”
campingterrein en de eigenaar, die er danig mee in zijn maag zit, heeft herhaaldelijk gedreigd dat hij de sloper ging bellen.
FOUT ERFGOED IS OOK ERFGOED De Eindhovense architectuurstudent Rick Abelen wil de Muur van Mussert bij Lunteren laten verbouwen tot Bedenkingscentrum. “Voor het volledige verhaal”, zegt hij tegen WIDO SMEETS, “moet je ook de zwarte bladzijden uit de geschiedenis laten zien.”
Nadat hij met mensen in de omgeving had gesproken, besloot Rick Abelen (Den Bosch, 1995) mee te doen aan de prijsvraag. In zijn ontwerp maakt hij van de muur een Bedenkingscentrum dat hij laat opgaan in een bestaande wandelroute. Bezoekers worden verwelkomd in een cilindervormige ontvangstruimte met daaraan gekoppeld een ondergronds auditorium. Dan lopen ze via een trap naar de als museum ingerichte muur – in wezen een langwerpig, drie meter breed bouwwerk. Eenmaal weer buiten kunnen ze via het bordes weer aansluiten op de wandelroute die eindigt bij een uitkijkpost. Abelen: “Op die manier heb ik geprobeerd de symmetrie van het complex te doorbreken.” De Muur van Mussert heeft een grillige geschiedenis. In 1936 wilde de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) bij Lunteren een complex laten verrijzen dat deed denken aan het Reichsparteitagsgelände in Neurenberg waar Hitler zijn befaamde partijbijeenkomsten hield. Die faam zou het bouwwerk in Lunteren, in de volksmond de Muur van Mussert, nooit verwerven. Het succes van de NSB stokte, het beoogde Nationaal Tehuis dat NSB-
30
zuiderlucht 4\2018
design
naar het verleden te kijken maar ook om in te spelen op de actualiteit. We zien om ons heen weer veel verdeeldheid tussen bevolkingsgroepen.” Inmiddels heeft minister Van Engelshoven (Cultuur) de muur voorgedragen als Rijksmonument. De zaak kwam in een stroomversnelling nadat de campingeigenaar had gedreigd de bouwvallige muur te slopen, waarna twintig historici en museumdirecteuren een brandbrief naar de minister stuurde. Mogelijk is die plotse daadkracht ingegeven door de maatschappelijke onrust over andere onderdelen van ‘s lands onverwerkt verleden, zoals de effecten van het kolonialisme, Nederlands rol in de slavenhandel en de status van de historische zeehelden. Hoort de Muur van Mussert ook in dat rijtje? Abelen: “Misschien wel. Het gaat om zaken die in hun historische context moeten worden bekeken. Dat geldt ook voor de Muur van Mussert.” Fout erfgoed is ook erfgoed? “Ik deel die opvatting. Om het volledige verhaal te kunnen vertellen moet je ook de zwarte bladzijden uit de geschiedenis laten zien. Zonder iets te impliceren: onder de NSB’ers waren ook ‘gewone’ leider Anton Mussert voor ogen stond, is er nooit
brandstof kostte om naar het afgelegen Lunteren
Nederlanders. Juist daar schuilt het gevaar.”
gekomen.
te komen. Daarnaast vonden ze zo’n bijeenkomst,
Welk gevaar?
20.000 mensen in een openluchttheater, een
“Mensen praten liever over dingen waar ze trots
aanvankelijk niet Musserts bedoeling dat Nederland
te gemakkelijk doelwit voor een aanval van de
op zijn, over overwinningen en positieve dingen.
zou opgaan in het Derde Rijk. Nadat Hermann
geallieerden.”
Ik kan me goed voorstellen dat die muur indertijd
Hoewel geestverwant van Hitler was het
Göring hem in 1939 had bezworen dat de nazi’s
Zo werd het belang van de muur gaandeweg
indrukwekkend overkwam. In zo’n imponerende
Nederland nooit zouden bezetten, ging hij de Groot-
minder. Toen Anton Mussert na de oorlog wegens
omgeving zijn mensen geneigd bepaalde verhalen
Nederlandse gedachte uitventen, waarin Nederland,
collaboratie werd gefusilleerd, trok hij eerst
te geloven zonder dat ze zich bewust zijn van de
Vlaanderen en hun kolonies één land zouden
zijn colbertje uit. Zonder kogelgaten, luidde
bijdrage die ze eraan leveren. Vaak schuilt het
vormen. “De Hollandse nationalist was dus Groot-
zijn verklaring, zou zijn zwager het nog kunnen
gevaar in die onwetendheid.”
Nederlander geworden, geen ideologische bekering
gebruiken.
Moet het Bedenkingscentrum permanent open
maar praktische politiek: zich tegenover Duitsland
Toen afgelopen februari bekend werd dat Rick
zijn?
presenteren als begrenswaardige partner”, schreef
Abelen de prijsvraag voor de herinrichting van
“Ja, dat denk ik wel. Op de middelbare school zijn
Jan Meyers in 1984 in de biografie Mussert: een
de Muur van Mussert had gewonnen, mocht
we met de klas naar Kamp Vught geweest, het
politiek leven. Het zou een van de vele strategische
hij in het NOS Journaal zijn plannen voor het
voormalige concentratiekamp. Daar wordt een
missers zijn die Mussert, waterbouwkundig
Bedenkingscentrum ter plekke uit de doeken doen.
ander verhaal verteld dan bij de Muur van Mussert,
ingenieur van beroep, in zijn politieke loopbaan zou
“Het was al fantastisch dat ik als student over
maar met zo’n bezoek doe je meer kennis en
maken.
die opgave kan meedenken. Dat ik zou winnen,
ervaring op dan met het lezen van tien boeken.” ZL
De Groot-Nederlandse gedachte zou jaarlijks
en dat het vervolgens in de media zo breed zou
worden uitgedragen op de partijdag in Lunteren,
worden opgepakt, had ik niet gedacht”, blikt
waar Mussert zich in zijn ‘hagenspraken’ tot de uit
hij terug. En over zijn ontwerp: “Ik denk dat de
alle hoeken van het land gekomen NSB’ers richtte.
relevantie van de muur meer is dan die fysieke
Er zijn zes hagenspraken geweest, in 1940 was de
bijeenkomsten. De muur staat vooral symbool voor
laatste. Daarna waren de Duitsers de baas en die
het nationaalsocialistische gedachtegoed en de
vonden het welletjes. Abelen: “Bij in elk geval één
collaboratie. Om dat verhaal te blijven vertellen,
van die bijeenkomsten zouden 20.000 mensen
is het goed om het complex te behouden. Als een
zijn geweest. De Duitsers vonden dat het teveel
soort waarschuwing, als plek voor educatie, om
31
Showroom Limburg Limburgse creativiteit in 41 ontwerpen
3 maart t/m 21 mei 2018
Info & tickets cubedesignmuseum.nl
gesubsidieerd door de Provincie Limburg
Museumplein 2 6461 MA Kerkrade
zuiderlucht 4\2018
In mei verschijnt Goed gerei, een docu-roman waarin Wido Smeets een familiegeschiedenis herschrijft. “Allemaal waar gebeurd. In mijn hoofd.”
Dit is het derde deel in een reeks van vier artikelen over de totstandkoming van Goed gerei – Opkomst en ondergang van een (meubelmakers)familie. Het boek verschijnt eind mei bij De Arbeiderspers.
post zl
falende Helden W ie een boek ter hand neemt met ‘opkomst en ondergang van’ als ondertitel kan niet verbaasd zijn over de afloop. Hetzelfde geldt bij een Griekse tragedie, een drama van Shakespeare of een eigentijds noodlotsverhaal als Tonio: de lezer is vooraf we bekend met het einde. Toch is hij benieuwd. Niet de afloop, maar de verwikkelingen en de betekenis ervan maken het verhaal de moeite waard. Over een gelukkige familie wil niemand lezen. Als ervaringsdeskundigen vinden we dat geluk al snel ongeloofwaardig. Elke ongelukkige familie daarentegen, Tolstoj schreef het al, is ongelukkig op haar geheel eigen wijze. De hoofdrol in Goed gerei is een onder de dwang van de omstandigheden verscheurde familie. Eigenlijk spelen die omstandigheden zelf ook een hoofdrol. Aan het hoofd van die familie staan Leio en Lena. Ze zijn getrouwd in 1912 en hebben zeven kinderen, zes zonen en een dochter. Leio, geboetseerd naar mijn grootvader, stampt een meubelfabriek uit de grond en wil dat zijn zes zonen hem als gelijken opvolgen. Een groot democraat was hij denk ik niet, in het gunstigste geval een verlicht despoot. Die opstelling was deels uit nood geboren: die zonen waren hoekige mannen die zich het liefst uitdrukten in hun werk. “Het waren goede jongens”, zegt een oud-werknemer, “ze maakten goed gerei.” Zoals in veel levens het geval is, weet Leio zich aanvankelijk de meester, later de slaaf van de omstandigheden. Tot zijn dood draait de fabriek als een lier. Dan staan de broers er alleen voor en grijpt de miserie om zich heen. De haarscheurtjes in Leio’s levenswerk worden onoverbrugbare kloven, de broers vechten elkaar de tent uit. Bijna letterlijk: in 1962 leidt een onderling conflict tot een kort geding met Max Moszkowicz als pleiter. De uitspraak drijft de broers nog verder uit elkaar. Intussen hebben ze geen weerwoord op de in snel tempo veranderende wereld om hen heen. Binnen enkele jaren slaat de voorspoed om in een gestage neergang, ook nog eens getekend door ziekte en dood. Tot de machines voorgoed zwijgen.
Het is de fantasie die falen heldhaftig maakt, zei theatermaker Johan Simons ooit. Dat motto is de inzet van Goed gerei. Ze faalden, de broers, feitelijk gezien waren ze mislukkelingen. Het is juist de manier van falen, het niet willen opgeven terwijl ze het noodlot onder ogen zien, die ze tot helden maakt. Helden naar Griekse snit. Toen ik aan Goed gerei begon, was er amper documentatie: geen films, weinig foto’s, de meeste paperassen waren bij het oud papier beland. Alleen de verbeelding kon deze familietragedie aan de vergetelheid onttrekken. Zo werd het zoeken naar de waarheid en het rangschikken van de feiten ondergeschikt aan het speuren naar de betekenis ervan. De verbeelding was daarbij mijn leidraad. Ik heb Leio door het angstaanjagende Europa van de jaren dertig laten reizen. Ik heb hem doen twijfelen aan het bestaan van God en hem laten fantaseren over een fabriek waar ze cockpits, zelfs hele vliegtuigen zouden maken. In Wessem, dorp aan de Maas waar de mensen niet van verandering hielden en alleen de alcohol het leven draaglijk maakte. Met mijn vader, uiteindelijk Leio’s opvolger, ben ik naar Bozar in Brussel gegaan, waarna we in de Hooghstraat een glas Piedboeuf Blonde hebben gedronken. We zijn naar Verdi’s landgoed in Italië gegaan, we hebben samen gregoriaans gezongen en na zijn dood ben ik even bij hem in de kist gaan liggen. Allemaal waar gebeurd. In mijn hoofd. Alleen de verbeelding kan verduidelijken wat de feiten achterhouden. WIDO SMEETS
33
edits
zuiderlucht 4\2018
U
BREDA
Z wa a n - k l
f e e
Ook in dixielandstad Breda beginnen de creatievelingen zich te roeren. ZL-eindredacteur en binnenstadbewoner DIETER VAN DEN BERGH duikt het oude Havenkwartier in. “Het is hier nog net geen Ruigoord.”
34
zuiderlucht 4\2018
edits
-aan
Voorheen een no-go-area, nu bruist de kop van het Haveneiland. foto Joyce van Belkom
35
edits
zuiderlucht 4\2018
‘Makers kiezen eindelijk voor Breda. De spoeling hier is nog niet dun.’
Ook fotofestival Breda Photo is neergestreken in Belcrum, hier op het stadsstrand
Reis je Breda vanuit de westkant
suikerfabriek wil graag de hoofdprijs en weigert
sleutels aanzetten en liet me alle hallen zien:
binnen met de trein, dan kun je er niet omheen.
te verkopen. Althans niet tegen de prijs van de
toen wist ik al: hier wil ik meer gaan doen.” Nu
Waar nog niet zo lang geleden de silo’s van de
gemeente, die er liefst een nat stadspark van maakt
is De Vugt hier directeur van het pionierende
suikerfabriek stonden, zijn nu her en der de
om de ‘flessenhals’ Breda van overtollig water te
Podium Bloos, een theater/broedplaats met
reuzeletters IK GA VIA BREDA geplant.
verlossen.
ruim honderd activiteiten per jaar. In de oude
Het 25 hectare grote terrein is een pijnpunt in
fabriekshallen zijn ook een theaterwerkplaats
Vroeger verspreidden de silo’s tijdens de
het grootse project Via Breda, dat staat voor de
te vinden, een dansschool en een plek voor
bietenoogst een zoete walm over de stad die samen
algehele verandering van de Bredase Spoorzone,
urban culture. Het gebied rond Podium Bloos
met de al even weeïge lucht van de snoepfabriek
een gebied van ongeveer 150 hectare. Waar ooit
moet een ‘culturele hub’ worden, die toezegging
en de bierbrouwerij de geursoundtrack van
grootschalige industrie plaatsvond moet een
heeft De Vugt al binnen van de gemeente.
Breda vormden. De letters zijn bedoeld als
compleet nieuw stadsdeel verrijzen met een extra
Het geloof in dit gebied is groot, weet hij. “De
citymarketing en vormen het ideale decor voor
stadscentrum, naast de historische binnenstad.
ontwikkeling zou eigenlijk pas in 2023 op de
een toeristenkiekje, zij het dat de poorten naar het
Een nieuw gerechtsgebouw en station staan er al.
agenda staan, maar is in een stroomversnelling
vervuilde industrieterrein zijn gesloten.
Ook cultuur moet ruim baan krijgen, onder meer
geraakt. We liften mee op de economische
op het 1,2 hectare grote terrein van voormalige
groei.”
De hekken eromheen voeren, langs de rivier de Mark, door een fraai stukje industriële rafelrand,
conservenfabriek Klavers Jansen in de wijk
net buiten de opgepoetste en zo bejubelde
Belcrum, onderdeel van het Havenkwartier.
historische binnenstad. De poort van het terrein
In 2003 organiseerde cultureel ondernemer Ben
Ook Electron, aan de overkant van de weg, lijkt baat te hebben bij het gunstige econo mische tij. De voormalige elektroschakelkasten
blijft trouwens ook gesloten voor de gemeente
de Vugt een eerste festival op dit terrein. “Oud-
fabriek is tegenwoordig makershuis voor ruim
Breda: eigenaar Corbion van de voormalige
fabrieksdirecteur Kees Klavers kwam met een bos
zestig kunstenaars, ontwerpers en vormgevers,
36
zuiderlucht 4\2018
edits
‘Dit was ooit een no-go area. Moet je kijken hoe het nu leeft.’
zoals Apvis, Samuel Hortulanus, Joshua
gedragen gevoel dat we iets aan het
Wechsler en Studio Smack. Medio mei gaat het
opbouwen zijn.” De stad komt van ver,
open voor publiek. In de oudste Electron-hal
zegt hij. “Breda was een garnizoensstad,
wordt de originele wandschildering van Gerrit
er moest vertier en ontspanning zijn,
de Morée, medeoprichter van kunstacademie
niet voor niets hadden we hier de eerste
St. Joost, onder het behang vandaan gepeuterd.
schouwburg van Brabant. Maar aan
In de nu nog open ruimtes komen een
kunstenaars is er nooit veel uitgegeven.
galerie, café, vergaderlocaties en flexibele
Breda was ook nooit een stad van
werkplaatsen. Ook is er een opslagruimte voor
makers - reden dat we Podium Bloos zijn
culturele organisaties: de eerste decors en
begonnen.” De versteviging van het
meubels liggen er al.
productieklimaat is inmiddels zelfs
Electron voelt als een hart van de artistieke industrie, zegt kartrekker Lisette Spee. “In Belcrum heeft Breda een sterke creatieve
Het grootse, nieuwe station: toegangspoort naar de culturele 'hubs' in Belcrum. foto Rene de Wit
opgenomen in het nieuwe cultuurplan, en er is sprake van een toestroom van makers, zoals Heather Ware van
en culturele zone, maar die is nog te weinig toegankelijk voor publiek. We maken dit
zit het florerende skatepark Pier 15, op de kop van
LeineRoebana, Hanna van Mourik Broekman,
pand en wat erin zit weer zichtbaar en vooral
het Haveneiland. Op de toekomstimpressie van Via
The100Hands, Schippers&VanGucht, Kim-Jomi
makkelijk te bezoeken.” Hoewel een deel van
Breda is Pier 15 helemaal weggetekend ten bate van
Fischer, Marta Alstadsæter en Guilherme Miotto.
Electron in de Via Breda-plannen nog op de
een foeilelijk appartementencomplex. “Maar”, zegt
“Makers kiezen eindelijk voor Breda”, concludeert
nominatie staat voor sloop, is Spee hoopvol
barman Sjors, “we blijven hier echt wel zitten hoor.
De Vugt. “Hier valt nog wat te doen, is het idee. De
gestemd. “Breda mag dan een VVD-stad zijn,
Dit was ooit een no-go area. Moet je kijken hoe het
spoeling is nog niet te dun. Het is zwaan-kleef-aan.
onze creatieve kunstenaars gaan het maken en
nu leeft. Een hotspot voor jong Breda. Er is geen
We gaan ook samenwerken met St. Joost en Chassé
daar durven we vol op in te zetten.”
weg meer terug.”
Theater en Playgrounds komt hier ook te zitten. En BredaPhoto zit er al.”
Op een steenworp afstand van Electron, aan de overkant van de Belcrumhaven, ligt creatief
De poort naar de culturele hub en het nieuwe
Vraag iemand naar de
stadscentrum is het nieuwe NS-station, met een
Belcrum Beach – het stadsstrand dat jaarlijks
kwaliteiten van Breda en hij of zij zal beginnen over
boulevard vol Eftelingverlichting als rode loper. Vier
zo’n 20.000 bezoekers trekt; even verderop ligt
de binnenstad, waar je goed kunt eten, drinken en
jaar werd er aan het station gebouwd; bijnamen
skatepark Pier 15. Ingeklemd tussen vrieshallen
shoppen. Of over het jaarlijkse dixieland…, sorry,
genoeg: poepdoos, steenfabriek, bunker en
en een kraanbedrijf herbergt STEK zo´n 25
jazzfestival, hét culturele evenement van het jaar.
sjoelbak. Door de nieuwe doorgang beland je ‘over
creatieve bedrijfjes, van oesterzwamkwekerijtje
Tot voor kort waren culturele broedplaatsen in
het spoor’ in Belcrum. Vroeger had je daar niks te
tot een analoge geluidsstudio in een houtje-
Breda ver te zoeken: creatievelingen wisten niet hoe
zoeken, nu is het een wijk die met de dag hipper
touwtje-stro-gebouwtje - zoals eigenlijk
snel ze naar Amsterdam en, later, naar Rotterdam
wordt. Vanaf de achterkant van het station meteen
alles op STEK houtje-touwtje is. Oprichter en
moesten vluchten.
door naar Electron en Podium Bloos kan nog niet.
bedrijventerrein STEK en het aanpalende
projectleider Tim van den Burg, van huis uit
Dat is aan het veranderen, weet Tim van den Burg.
Het oude industriespoor is in oude glorie hersteld, maar het stoomtreintje ontbreekt nog.
architect, houdt kantoor in een afgedankte unit
“Mensen blijven steeds vaker. Anderen komen van
boven op een andere afgedankte unit, waarin
elders zelfs kijken hoe we het hier doen.” En hoe
iemand weeshout verwerkt tot meubels. “Ik
doen ze het? “Zonder noemenswaardig veel geld en
april, zestien keer per dag, is de hoge snelheidslijn
wilde laten zien dat alles mogelijk is hier: een
zonder subsidie. De STEK’er zelf moet het maken,
naar Antwerpen en Brussel. De verbinding zou
boot, een bus of twee units op elkaar.”
letterlijk, met de handen uit de mouwen. We zijn
er in 2016 al zijn en is de basis van Via Breda, de
geen Strijp-S in Eindhoven, dat met veel geld en met
ambitieuze ontwikkeling van de Spoorzone, die
steun van woningverenigingen is opgeknapt.”
Breda tot een belangrijk Europees knooppunt zou
STEK en Belcrum Beach zijn creatieve vrijplaatsen en zitten in een ‘regelarm’ gebied, een pilot van de gemeente. “Er gebeuren hier
Van den Burg is zelfs een beetje bang voor “teveel
Een spoor waar wel op wordt gereden, vanaf 9
maken. Het geloof erin is nog niet erg groot, zelfs
dingen die elders in de stad niet kunnen”,
hotspots” in Breda, zoals daar nu al zijn: broedplaats
bij de reisplanner van NS niet. Mocht het zover
zegt Van den Burg. “Dankzij de crisis en een
Dutch Game Garden (van de gamemakers van
komen, dan is Ben de Vugt een van de eersten die
gewillige cultuurwethouder hebben we hier
opleiding International Game Architecture and
erop stapt. “Een snelle verbinding met Vlaanderen
veel voor elkaar kunnen krijgen. We hebben
Design), het Blushuis, Witte Rook, Drift, Club
is psychologisch van groot belang. We spiegelen
geen vergunning nodig voor kleinschalige
Solo, het oude belastingkantoor en de voormalige
ons op cultureel gebied graag aan de zuiderburen.
evenementen. Er mag alleen niet gewoond
koepelgevangenis, waar inmiddels ook creatieve
Ik zie de Vlamingen ook wel naar Breda komen als
worden. Het is hier nog net geen Ruigoord.”
bedrijfjes zitten.
ze vanuit Antwerpen hier in een dik half uur op de
De vrijplaatsen mogen blijven tot 2023, de
Zo is zelfs in het altijd wat ingedutte Breda sprake
stoep kunnen staan.” ZL
toekomst erna is ongewis. Van den Burg: “We
van nieuw elan. Ben de Vugt. “Eindelijk wordt door
hebben goede hoop dat de gemeente de waarde
het oubollige imago van gezellige, Bourgondische
Dit is het derde deel in een reeks stadsportretten. De vorige
van deze plekken inziet.” In eenzelfde positie
stad heen geprikt. Voor het eerst is er een breed
afleveringen gingen over Eindhoven en Maastricht.
37
zuiderlucht 4\2018
De voorkeur van... Mayke Rademakers Blendr & Filtr 15 CENT PER UUR _ “Het is geen beroep waarvan je kunt leven. Mijn
Ik geloof heel erg in stilte
kleinzoon heeft laatst uitgerekend wat ik in al die jaren heb verdiend met het schrijven van al die dikke pillen. ’15 cent per uur, opa!’” Biografieënschrijver Wim Hazeu over de verdiensten in zijn metier.
GEEN TWEEDE DRUK _ “Een bruisende ode aan een prachtige
M
et haar nieuwste cd Stagioni
boek_ “Toen ik Bonjour Tristesse
slaat Mayke Rademakers
van Françoise Sagan las ging een
een nieuwe weg in, die van de
wereld voor mij open, dat je zoveel
van een nieuwe generatie schrijvers, van wie de aforismen vrolijk worden
elektrische cello. Zelf gecomponeerde
met woorden kunt zeggen. Heel
geretweet maar de romans nooit een tweede druk halen.”
muziek losjes geïnspireerd op
poëtisch, Franse literatuur. De boeken
Dirk Vandenberghe beschrijft Aantekeningen over het verplaatsen van een
Vivaldi, versterkt met ‘loop station’
van Isabel Allende heb ik ook bijna
obelisken van Arjen van Veelen.
en effectpedalen. In de klassieke
allemaal versleten. Vrouwelijke
muziekwereld “totaal not done” maar
schrijfsters spreken mij heel erg aan,
wel een hit op Spotify.
maar als ik een boek moet noemen
elkaar te praten. Het is hier geen Europa.”
Verdiept in een Italië-magazine zit
dat echt veel voor mij betekent heeft
Eigenaar van een internetcafé in Raqqa legt uit waarom in zijn zaak mannen en
Rademakers bij boekhandel Van Piere
dan is het De Pelgrimstocht van Paulo
vrouwen worden gescheiden.
in Eindhoven. De schuimkraag op de
Coelho. Over zijn reis naar Santiago op
cappuccino is nog intact. Net terug
zoek naar een zwaard. Een zuiverende
uit La Spezia waar haar man, pianist
tocht waarbij de hoofdpersoon een
toen ik het Mondriaan tot Dutch Designjaar moest ondergaan. Er werd
Matthijs Verschoor een masterclass
persoonlijke ontwikkeling doormaakt.
ons wijsgemaakt dat De Stijl zo typisch Nederlands is, en dat zich in
heeft gegeven. Italië - het land, de
Ik ben ook gevoelig voor de esoterie
al die primaire kleuren en geometrische vormen onze innovatieve en
mensen, het eten, de kunsten – als het
en de verbinding met het christendom
progressieve geest toont. (…) Ik begrijp dat geschiedenis een constructie is,
even kan, gaan ze er wonen. Ooit.
die in zijn verhalen zitten. Geloof
vriendschap, als een oefening in rouw en als een zoektocht naar een rol
HET IS HIER GEEN EUROPA _ “Vrouwen moeten vrij zijn om met
GESCHIEDVERVALSING _ “Ik heb op mijn tong moeten bijten
maar iedereen die eraan heeft meegewerkt levert een bijdrage aan flagrante
vanuit een instituut, daar heb ik niets
geschiedvervalsing.”
muziek_ “Niet omdat het mijn
Eindelijk iemand - museumdirecteur Timo de Rijk – die iets durft te zeggen over
man is maar de Schweizeriana, de
Het vroege christendom spreekt mij
het sluimerend nationalisme in de kunstwereld.
Bachtranscripties van Matthijs, heb
heel erg aan: leven vanuit liefde en
ik echt grijs gedraaid. Deze muziek is
niet vanuit angst. De vrouw had in
BRULAPEN _ “We kunnen geweldige dingen scheppen, we ontdekken
mee, maar ik hang wel aan tradities.
voor mij als een gebed. Gebed dwingt
die tijd een belangrijke plek, Maria
van alles, beleven vooruitgang op velerlei gebieden. Maar toch blijft
tot verstilling. Ik geloof heel erg in
Magdalena vind ik een uitermate
de overgrote meerderheid onmondig, nemen de rauwste brulapen het
stilte: uit stilte ontstaan de mooiste
boeiende vrouw, terwijl het daarna zo
voortouw, overheerst vulgariteit, worden goedgevulde zakken zonder
dingen. Als ik even de draad kwijt ben,
lang heeft geduurd voordat vrouwen
schroom alsmaar verder gevuld.”
dan weet ik dat het tijd is om mij terug
een beetje konden doen wat ze
Schilder/dichter Jan Vanriet bekijkt op zijn zeventigste met verbijstering naar de
te trekken, dan heb ik te weinig rust
wilden. Wat is het? De jaren 60? Waar
wereld om hem heen.
om mij heen gehad.”
hebben we het over?”
“Een ander prachtwerk is het tweede pianoconcert van Rachmaninov
film _ “Bridges of Madison County
Oud-hoofdredacteur Barbara van Beukering (VK-Magazine, Parool, Paper) is na
door Ashkenazy. Toen ik mijn eerste
heeft mij diep geraakt. Spectaculair
een sabbatical weer beschikbaar.
stappen zette op het internationale
langzaam voor een Amerikaanse
podium, ik was nog jong, gingen
film, Meryl Streep en Clint Eastwood
NERGENS _ “Als je niet kunt organiseren, kom je echt nergens.”
WIE IS HIER SAAI? _ “Ik ken genoeg journalisten die op hun 24
mijn ouders mee naar Italië. Het
waren onovertroffen. Mooie timing in
een krant zijn begonnen, die er veertig jaar later nóg werken en zichzelf
tweede pianoconcert werd steevast
gebaar en woord, ook zo belangrijk
totaal niet saai vinden.”
opgezet in de auto. De muziek is
in muziek. Met stip op nummer
Bert Wagendorp legt uit dat niet minister Stef Blok (BZ) saai is, maar de
intens, romantisch, emotioneel en
één staat La Grande Bellezza. De
journalisten die altijd over hem klagen dat hij zo saai is.
meeslepend en staat voor mij symbool
ongekende schoonheid die overal
voor de weg die ik aan het afleggen
in Italië te vinden is, spat van het
was. Wij gingen over de Gotthardpas,
scherm af. Terwijl de mensen in
centraal gelegen stad als Maastricht een voordeel.”
als artiest was ik bezig mijn eigen top
de film tegelijkertijd volledig zijn
Tefaf-baas Nanne Dekking stelt de Maastrichtse burgemeester nog eens gerust.
te bereiken.”
losgekoppeld van waar het werkelijk
e
bij
DESTINATION FAIR _ “Voor een destination fair is een rustige,
38
zuiderlucht 4\2018
edits
colofon Zuiderlucht is een onafhankelijk maandblad met een oplage van 20.000. Zuiderlucht is een uitgave van Bodosz, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht.
Boeken top 10
De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Nederland en Vlaanderen. Digitaal: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via
1 — Paolo Cognetti De acht bergen (1)
Mayke Rad emakers is celliste haar man en , pi hebben ee anist Matthijs Ver componiste en woo sc n dochte r die mom hoor, in Budel-Sch nt met doorbren enteel ee oot. Ze gt. n tu cd werd in Het nummer Aut umno: Nos ssenjaar in Milaan vijf dagen talgia van tijd 9.000 haar nieu keer belu wste isterd op Spotify.
2 — Isabel Allende De winter voorbij (-)
zuiderlucht.eu /nieuwsbrief Begunstigers krijgen ZL voor 59 euro per jaar thuisbezorgd. U kunt begunstiger worden via zuiderlucht.eu/begunstigers
3 — Julian Barnes Het enige verhaal (-)
4 — Margot Vanderstraeten Mazzeltov (6)
5 — Tommy Wieringa
Adres: Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu
De heilige Rita (3)
6 — Haruki Murakami De moord op Commendatore 2 (5)
om gaat in het leven. Mensen die
van de studie, echt weer moeten
alles hebben en van gekkigheid niet
toelaten. Dat improviseren voor
7 — Yuval Noah Harari
meer weten wat ze moeten doen.
mij heel belangrijk is, ontdekte
Sapiens (2)
Deze totale leegte staat haaks op de
ik weer volop bij mijn nieuwste
8 — Michael Wolff Vuur en woede (4)
diepgang en schoonheid van het land
cd. Ik zoek graag de grenzen op,
en de geschiedenis. Van begin tot eind
mijn keuze voor de e-cello is er
een adembenemende film. Als ik zo
ook zo een. Het is een geheel
Dingen die je alleen ziet als
word meegezogen, ook bij muziek,
vrije improvisatie op De Vier
je er de tijd voor neemt (7)
dan is het goed.”
Jaargetijden van Vivaldi. Ik sta nu
kunst_ “In een stad zoek ik altijd
9 — Haenim Sunim
10 — Pieter Waterdrinker Tsjaikovskistraat 40 (-)
ook op een punt dat ik alles wat ik heb meegemaakt als mens en
“I
k heb me vergist. Ik heb op veilig gespeeld:
musicus kan onderbrengen in
en haal er altijd inspiratie uit. Ik ben
seizoenen. Dat je als mens een
dol op schilderkunst uit de Italiaanse
rijpheid en wijsheid bereikt in de
Barok. Madonna met kind van Rafaël:
herfst, terwijl de maatschappij
die kleuren, daar kan ik uren naar
vindt dat je je dan weer mag gaan
tentoonstelling Con amore in Bozar. In de rondgang
kijken. Ik houd ook erg van iconen, ga
terugtrekken. Ik vind het mooi dat
onder het dak van de Brusselse bouwval geeft
graag naar het Bonnefantenmuseum
ik dat in muziek kan omzetten.”
ook alweer? Aldo Rossi. De gang
schrijven kon altijd en overal, filmen is duur en
moeilijk. Maar ik had me bij de film moeten houden”, zei Hugo Claus, tien jaar dood alweer, in 1994. Het citaat brengen we over uit de aan Claus gewijde
samensteller Marc Didden een prettig eigengereid beeld van de mythe die Claus tien jaar na zijn dood is. Diddens’ uitleg van zijn pars pro toto aanpak: één foto,
ADRIENNE PETERS
één gedicht of één filmfragment zegt meer over Claus
met de trap, dat licht, de materialen:
“dan die vervloekte en volgens mij totaal overschatte
schitterend. In architectuur heb ik
volledigheid.” In Con amore lijkt het daardoor alsof Claus voortdurend in de publiciteit was. Terwijl dat
mij nooit echt verdiept, dat kwam pas later, toen ik mijn Bachsuites ging opnemen. De structuur van
The Missing Inks
Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 43 350 05 91 0031 6 53 338 905 w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 6 54966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu
een museum op, ik houd van de rust
in Maastricht. Hoe heet de architect
Bladmanager:
toch vooral gebeurde als een van zijn producties daar nood aan had. Zoals in onze tijd Tommy Wieringa, die met De heilige
Commercie: 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Daan Borrel, AHJ Dautzenberg, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), Mat van der Heijden, Emile Hollman, Rowland Jones, Ben van Melick, Cyrille Offermans, Adrienne Peters, Theo Ploeg, Aya Sabi, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Richard Stark, Paul van der Steen, Mark van de Voort, Leon
zijn muziek doet mij denken aan de
Rita zijn vierde opeenvolgende notering heeft in deze
structuur van een gebouw: vanuit
top-10. Steady going dus, maar nog niet zo steady als
van IJzendoorn (Londen).
verschillende hoeken kan het heel
De zeven bergen, Mazzeltov en Sapiens, die zich een half
Tekstcorrectie:
jaar of langer meldden – om te blijven. Ze doen het
Anna Peeters
beter dan gespijkerde bestsellerauteurs als Dan Brown,
Grafisch ontwerp:
Carlos Ruiz Zafón, alweer verdwenen, en Haruki
Andrea Bertus / Buro Bertus
Murakami, die na twee noteringen op weg is naar de
Druk:
uitgang. (WS)
RBD Düsseldorf
anders klinken.”
improviseren_ “Tijdens mijn studie betrapte ik mezelf er vaak
Bankrekening:
op dat mijn handen over de snaren gingen op zoek naar het onbekende. Om dan meteen te denken: o nee, dat is tijdverlies, ik moet studeren! Later heb ik dat, eenmaal uit het keurslijf
Verdonschot, Anneke van Wolfswinkel, Patrick
www.themissinginks.com
Deze lijst is samengesteld op basis van actuele
IBAN NL55SNSB 093 67 79 675
verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen
Distributie:
(Maastricht), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis
Ursem Koeriers Venlo
(Genk), Van Piere (Eindhoven), Standaard (Turnhout) en
—
De Tribune (Maastricht).
ISSN: 1875-7146
39
wilt u ook dat zuiderlucht u maandelijks verwelkomt met een eigenzinnige trip door kunst en cultuur vol verrassende reportages, puntige beschouwingen, geestverruimende interviews, spitsvondige columns en wonderbaarlijke fotografie? reis dan met ons mee via zuiderlucht.eu/begunstigers en het mooiste cultuurblad van nederland landt voortaan als eerste op Ăşw deurmat, elke maand opnieuw