e rl st de ot ne ro an tg dv he la rb uu lt cu
zuiderlucht
maandblad voor kunst en cultuur
13e jaargang • 5/2019
an d
5
LEONARDO LEONARDO ALS
Liza Ferschtman ~ Joe D. Foster ~ Karin Hanssen ~ Richard Long Hanneke Hendrix ~ Vévé Mazimpaka ~ Sophie De Schaepdrijver Noam Silberberg ~ Jack Timmermans
HET VAN ABBE IS VAN IEDEREEN Het museum maakt kans op een grote publieksprijs. Stem jij ook? Dat kan tot en met 8 mei 2019 op museumprijs.nl. #vanabbevaniedereen
De vormgeving van een gidsland Te zien van 23 maart t/m 18 augustus 2019 designmuseum.nl
Modern Nederland 1963– 1989 DMDB-adv-Modern_NL-228x160mm.indd 1
14/04/2019 22:41
Let uins Work in progress
Testing the Waters, 2016, AdeY
Expositie 4 t/m 24 mei
AdeY, Risk Hazekamp, Thiemi Higashi, Marijn J. Kuijper, Maurice Nuiten Joran van Soest, Koes Staassen, Leendert Vooijce, Albert van Westing WILLEM TWEE kunstruimte | Boschdijkstraat 100 ‘s-Hertogenbosch | WILLEM-TWEE.NL
STERKE VROUWEN IN DE MODE 13 APRIL - 15 SEPTEMBER 2019
Expo BEELD © DIEU ET LE POUVOIR
VÉVÉ ‘SHAKE’ MAZIMPAKA
LE POUVOIR SE MANGE SEUL TENTOONSTELLINGSPERIODE VRIJDAG 12 APRIL – ZATERDAG 25 MEI 2019
OPENINGSDAGEN EN -UREN MAANDAG T/M VRIJDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 20 UUR. ZATERDAG VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 14 TOT 17 UUR. GESLOTEN OP ZONDAGEN EN OP 1 MEI. Met deze expo opent CC Maasmechelen het Afrika Film Festival Limburg 2019. Het volledige programma vind je terug op www.ccmaasmechelen.be en www.afrikafilmfestival.be ORGANISATIE & LOCATIE CC MAASMECHELEN KONINGINNELAAN 42, 3630 MAASMECHELEN +32 (O) 89 76 97 97, INFO@CCMAASMECHELEN.BE WWW.CCMAASMECHELEN.BE
VU: STEVEN VANDEPUT, LIMBURGPLEIN 1, 3500 HASSELT
dans en theater
zuiderlucht 5/2019
7
inhoud
editorial — Geen kleine jongen ‘Die uitspraak lijkt niet erg diepzinnig, ze heeft wel het niet onaanzienlijke voordeel dat ze waar is.’
8 Gabrielle Petit, spionne van het volk Sophie De Schaepdrijver: ‘Op Gabrielle Petit kon iedereen zijn verhaal projecteren.’
12 Levensserenade voor Liza Violiste Liza Ferschtman over haar liefde voor Leonard Bernstein
15 pleased to meet you — Joe D. Foster ‘Hij was leeftijdsloos zoals andere rocksterren in L.A.: door hun gezicht vol te spuiten.’
16 Smeltende sporen Interview met Richard Long: ‘Ik ben een eenvoudige kerel die toevallig kunst maakt.’
20 De eindeloze to-do-lijstjes van Leonardo Het leven van de ‘allergoddelijkste kunstenaar’ werd beheerst door twijfels.
24
Ze ziet me niet staan Kijk met ons mee naar de Mona Lisa, het meest bekeken kunstwerk aller tijden.
daria – Première ‘In het theater ben ik een sierlijke waarheidsverbuiger, daarbuiten een belabberde leugenaar.’
30
De samenleving benauwt steeds meer
29
‘De mens is het lelijkst als hij zichzelf onaantastbaar acht.’
32 bits — Ongevraagd advies ‘Met het verstrijken van de jaren en een beetje levenservaring zie je de dingen aankomen.’
32 feuilleton — Het bot van de identiteit Karin Hanssen in Helmond | Bressoux in Maastricht | Vévé Mazimpaka in Maasmechelen.
34 Last tango uit Warschau
Interview met Noam Silberberg: ‘Bach of Beethoven noem je toch ook geen vintage?’
38 blendr & filtr — Oude hits ‘Een mens moet zijn eigen stompzinnigheid niet als norm nemen.’
38 de voorkeur van — Hanneke Hendrix ‘Intussen keek ik een serie waar iemand met een boormachine andermans hoofd stond te bewerken’
39
zl boekentop-10 — Blauwe pil ‘Met een sinister genoegen laat Buwalda ons alle hoeken van de vertelkunst zien.’
Cover: Leonardo als Leonardo. Vanaf pagina 20.
5
TOEGANG GRATIS
Alda Brunenberg EIGENZINNIGE STENEN
18.04— 26.05.2019 De Annex — Meikoel 3 — Weert Openingstijden Woensdag, donderdag, vrijdag en zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur. Koopzondagen van 14.00 tot 17.00 uur. Powered by Gemeentemuseum Weert
Liza Ferschtman schittert in Bernstein
Labèques spelen Mozart Dat is klassiek met een hoofdletter K. Al sinds de late jaren zeventig van de twintigste eeuw zijn de pianozusters Labèque ‘het beste pianoduo ter wereld’ aldus The New York Times.
Liza Ferschtman schittert in Bernsteins meeslepende Serenade. Muziek die zonder de invloed van Dvorák op de Amerikaanse cultuur waarschijnlijk niet bestaan had.
Mozart / Beethoven Vr 31 mei – 20.00 u Theater aan het Vrijthof, Maastricht Za 1 juni – 20.15 u Muziekgebouw Eindhoven
Adams / Bernstein / Dvorák 10 t/m 19 mei in de theaters
Duivelskunstenaar Martin Fröst Fröst neemt eigen bewerkingen van werk van Telemann en Vivaldi mee, soleert in Webers Eerste Klarinetconcert en omringt alles met Beethoven. Een memorabel concert.
Meer info en kaarten: philharmoniezuidnederland.nl
Mozart / Vivaldi & Telemann / Weber / Beethoven Do 23 mei – 20.00 u Theater aan het Vrijthof, Maastricht Vr 24 mei – 20.15 u Muziekgebouw Eindhoven
editorial
advertentie
zuiderlucht 5/2019
Station Schin op Geul mooiste station van Nederland
geen kleine jongen
J
ournalisten, kunstenaars en modernistische gebouwen zijn de bron van alle kwaad. Ze hebben ertoe geleid dat ons arme en ongelukkige land op de rand van de afgrond balanceert. Aldus de als verlosser solliciterende Thierry Baudet. Een beter argument om door te gaan met journalistiek over kunst en cultuur, inclusief modernistische gebouwen, is moeilijk denkbaar. Ook voor Thierry, we zijn graag inclusief, hebben we deze maand weer een prachtmenu samengesteld. Zo ging Edo Dijksterhuis voor ZL naar Londen om Richard Long te spreken, de meester van de land art – al denkt hij daar zelf anders over. Dieter van den Bergh ging naar Warschau om Noam Silberberg te beluisteren en te interviewen. De geëmigreerde Israëliër heeft de Poolse tango een nieuw leven geschonken; deze maand is hij met zijn orkest in Heerlen om ons te laten horen hoe dat klinkt. Historica Sophie De Schaepdrijver schreef een boek over Gabrielle Petit, de door de Duitse bezetter in 1916 gefusilleerde spionne. Haar nagedachtenis is sindsdien voor tal van Vlaams-nationalistische karretjes gespannen. Deze maand is het honderd jaar geleden dat Petit onder grote belangstelling werd herbegraven. Paul van der Steen vroeg De Schaepdrijver waarom Petit zo belangrijk werd geacht. Over herdenken gesproken. Niemand heeft gemist dat 350 jaar terug Rembrandt van Rijn overleed. Vandaar dat we het een goed idee vonden om stil te staan bij het 500e sterftejaar van Leonardo da Vinci, ook geen kleine jongen. In deze ZL karakteriseert Hanno Rauterberg Leonardo als een geniale chaoot die de meeste dingen in zijn leven onvoltooid liet. Wat dan weer niet opgaat voor zijn bekendste creatie, de Mona Lisa, het schilderij waar elke dag 20.000 mensen aan voorbijtrekken – al is het maar om een selfie te maken. Sven Behrisch ging een kijkje nemen bij die dagelijkse gekte. Verder besteden we in dit mei-nummer aandacht aan violiste Liza Ferschtman, rocker Joe D. Foster (hardop uitspreken graag), Jack Timmermans van de Stilte en voorheen het Stiltefestival, kunstenares Karin Hanssen en omnivoor Vévé Mazimpaka. Ter relativering van het gedachtegoed in de eerste regels van dit stukje loop ik graag vooruit op de quote van wetenschapsfilosoof Maarten Boudry aan het eind van dit nummer in de knip-en-plak-rubriek Blendr & Filtr: “Nooit eerder leefden zoveel mensen zo lang, vrij, welvarend, gezond en gelukkig als vandaag. Die uitspraak lijkt misschien niet erg diepzinnig, ze heeft wel het niet onaanzienlijke voordeel dat ze waar is.”
’Die uitspraak lijkt niet erg diepzinnig, ze heeft wel het niet onaanzienlijke voordeel dat ze waar is.’
WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu
BUITENKUNST
THEATER DANS BEELDENDE KUNST MUZIEK
Expositie 26 mei t/m 30 juni 2019
Arts & Crafts Marcel van Hoef Margot Homan Maria ten Kortenaar Peter Vanbekbergen Petra Wolf
• • • • •
In het atelier en woonhuis van Marcel van Hoef Swalmerstraat 35, Roermond
Kijk voor meer informatie marcelvanhoef.nl
books
zuiderlucht 5/2019
G��rielle Petit, spionne v�n het vol� 8
Gabrielle Petit (1893-1916) in juni 1914, net voor de oorlog.
zuiderlucht 5/2019
books
Honderd jaar geleden werd de door de Duitsers geëxecuteerde Gabrielle Petit met nationale eer herbegraven. Historica Sophie De Schaepdrijver schreef een boek dat haar uit de vergetelheid haalt. PAUL VAN DER STEEN zocht haar op. “Op Petit kon iedereen zijn verhaal projecteren.”
haar herbegrafenis op 29 mei 1919, honderd jaar geleden, – met al evenveel egards – ging het over haar als nationale heldin. Sophie De Schaepdrijvers boek Gabrielle Petit. Dood en leven van een Belgische spionne tijdens de Eerste Wereldoorlog begint met een vrij klassieke biografie over het 33-jarige leven van een vrouw die de geschiedenisboekjes haalde dankzij haar arrestatie vanwege inlichtingenwerk voor de geallieerden en haar doodvonnis vanwege volharden in onbuigzaamheid ten opzichte van de Duitsers. Het tweede deel van het boek gaat over Petits ‘Nachleben’, over wat de Belgen ter meerdere eer en glorie van de gekwetste natie van haar maakten. Niemand die, zoals De Schaepdrijver nu, probeerde om de puzzel van haar bestaan te leggen. Ze is na al die decennia aan herdenkingscultuur de eerste die afstand nam en onderzocht wat er nu écht is gebeurd. “Een historicus moet ook de
N
geschiedenis van het geheugen kunnen schrijven”, zegt ze. “Dat is zeker bij de Groote Oorlog van essentieel belang, omdat ‘het stilstaan bij’ zoveel
a afloop van de lunch gaat
verschillende vormen aannam en niet enkel van
Sophie De Schaepdrijver voor
boven werd opgelegd.”
naar het Sint-Jansplein, een
De Schaepdrijver, hoogleraar moderne
paar straten verderop in hartje
Europese geschiedenis aan de Pennsylvania State
Brussel, naar het standbeeld van
University in de Verenigde Staten, is gekleed op de
de spionne Gabrielle Petit. Daar
gelegenheid. Op haar rode baret en sjaal prijken
staat ze, de kin fier omhoog, de rechtervuist gebald.
poppies, de klaprozen die vrolijk doorbloeiden op
Op de sokkel staat de zin die haar ticket tot eeuwige
de gruwelijke slagvelden van de jaren 1914-1918.
roem zou worden: “Ik zal tonen hoe een Belgische vrouw weet te sterven.”
De historica, wier fascinatie voor het onderwerp zich uit in een aanstekelijke verteltrant, geldt als kenner. De Eerste Wereldoorlog kwam
Of Petit deze laatste woorden ook heeft
meer dan een kwart eeuw geleden op haar pad. Bij
uitgesproken, op 1 april 1916, kort voor haar executie
toeval, het onderwerp stond niet op haar radar.
door de Duitsers (ze weigerde een blinddoek), is
“Een van mijn grootvaders had aan het westfront
de vraag. Ze heeft het in elk geval tegen haar zus
gediend, maar hij vertelde er nooit over. Hij stierf
Hélène gezegd.
toen ik nog jong was. Op school en later ook op
Vooruitstrevende kunstcritici hadden destijds
de universiteit, waar ik nota bene geschiedenis
nogal wat kritiek op het in hun ogen theatrale
studeerde, was de Eerste Wereldoorlog totaal
en gedateerd aandoende beeld. Sophie De
afwezig.”
Schaepdrijver (Kortrijk, 1961) vindt het een mooi
Tijdens het schrijven van haar proefschrift, over
monument: “Je ziet een trotse vrouw. En iemand uit
buitenlandse migratie naar het 19e eeuwse Brussel,
het volk. Dat was echt de eerste keer. Tot dan waren
ontdekte De Schaepdrijver oorlogsdichters als
dit soort beelden voorbehouden aan koninginnen
Wilfred Owen en Siegfried Sassoon en stuitte ze
en andere vooraanstaande vrouwen.”
op een studie naar de manier waarop de Fransen
Het beeld werd onthuld op 21 juli 1923, de
1914-1918 herdenken. “Nadat ik een eerste artikel
vijfde nationale feestdag in herwonnen vrijheid.
over het conflict had geschreven, benaderde Emile
Het koninklijk huis van België, ministers,
Brugman van uitgeverij Atlas me: ‘Goh, er is eigenlijk
parlementsleden, hoge officieren, ambassadeurs,
helemaal geen boek over België tijdens de Eerste
iedereen die wat voorstelde zat op de tribune
Wereldoorlog. Waarom schrijf jij dat niet?’ ”
voor de gegoede stand. De lagere klassen hadden
De Schaepdrijver nam de uitdaging aan. “Er was
daarnaast een eigen, minder luxueus plekje. Over
verbazingwekkend weinig literatuur. Maar wat het
wie Petit was geweest ging het geen moment. Bij
vooral lastig maakte, was de toon in die boeken.
9
Cultuur door De Domijnen Laat u verrassen door bijzondere exposities en voorstellingen www.dedomijnen.nl
ricardo brey Adrift - Expositie
t/m 2 jun
Ricardo Brey, Mono-no-aware, 2016 Photography printed on paper, silver aged metallic paper, mirror, metal and coins on canvas board, 50 x 70 x 2 cm Photo Isabel Perera, Gent Courtesy Alexander Gray Associates, New York Š Ricardo Brey/Artists Rights Society (ARS), New York
locatie: Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst Ligne 5 Sittard
ART
Waldemar Torenstra, Thijs RĂśmer en Frederik Brom
wo 22 mei | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
costumi fantastico Expositie
28 mei t/m 10 jun locatie: in etalages centrum Sittard en Schouwburg De Domijnen
opera zuid Offenbachs Fantasio
do 6 jun | 20.00 locatie: Schouwburg De Domijnen Mgr. Claessenstraat 2 Sittard
Erfgoedcentrum De Domijnen
Kapittelstraat 6, Sittard
Museum De Domijnen Hedendaagse Kunst
Ligne 5, Sittard
Schouwburg De Domijnen
Mgr. Claessensstr. 2, Sittard 046 4524400
zuiderlucht 5/2019
books
De keuze voor een vrouw als nationale held van de Eerste Wereldoorlog was uit nood geboren.
Over mensen die hadden meegewerkt met de bezetter, werd vaak heel omzwachteld geschreven, terwijl het gewoon collaborateurs waren. Zo moest ik op veel terreinen een eigen positie bepalen.” Het in 1997 verschenen De Groote Oorlog groeide uit tot een standaardwerk. Tijdens de voorbereidingen voor het boek stuitte De Schaepdrijver voor het eerst op Gabrielle Petit en verdiepte ze zich in haar persoon. “Het creëren van een heilige en het sacrale van het herdenken fascineerde me. Voor terugkijken op het onvoorstelbare leed was in de eerste jaren na de oorlog weinig aandacht. Ooit, zo nam ik me voor, zal ik een boek schrijven over Petit. Dat stond ook op een post-it in mijn werkkamer.” In 2015 verscheen haar boek over Petit, in het
De herbegrafenis van Gabrielle Petit op 29 mei 1919 in Brussel.
Engels. Afgelopen najaar volgde de vertaling in het Nederlands. Een boek over een vrouw die haars ondanks tot nationale heldin werd
Petits leven was allerminst een voorbeeld voor
Schaepdrijver niet. “Bij terugblikken op de tijd van
uitgeroepen en steeds wisselende rollen kreeg
de natie noch appelleerde ze aan het vrouwbeeld
Napoleon wordt het afschuwelijke lot van de jonge
toebedeeld.
van die tijd. De in 1893 geboren Doornikse had
mannen in zijn Grande Armée herdacht, maar staat
een rafelig bestaan geleid: na de vroege dood van
het niet centraal. Bij de Eerste Wereldoorlog zal de
Eerste Wereldoorlog was uit nood geboren.
haar moeder in een weeshuis gestopt, daar jong
massale, zinloze dood voorlopig wel het dominante
De Schaepdrijver : “Het had te maken met
ontsnapt en verhuisd naar Brussel waar ze als jonge
thema blijven.”
het gebrek aan heroïek op het slagveld.
alleenstaande moest overleven met matig betaalde
Er hadden ook niet zo gek veel Belgische
betrekkingen als dienstmeisje, serveerster en
in België te vinden. Een beetje op de vlucht voor
mannen meegevochten. Dus kwam het verzet
winkelbediende.
het politieke en maatschappelijke klimaat in de
De keuze voor nationale heldin van de
in beeld. De rol van mannen daarin had iets
Maar dat bestaan deed er na 1918 niet meer toe.
De Schaepdrijver is tegenwoordig weer vaker
Verenigde Staten. “Ik laat mijn zoon zijn middelbare
problematisch, want moesten die niet aan het
Zelfs in de biografieën die in die jaren verschenen
school afmaken in België. In het Amerikaanse
front meevechten? Zo kwam er aandacht voor
namen schrijvers een loopje met de waarheid. “Petit
onderwijs vind ik de sfeer niet prettig meer.
de vrouwen.”
was een soort scherm geworden waarop iedereen
Kinderen die op foto’s op social media poseren
zijn gewenste verhaal kon projecteren”, zegt De
met wapens. Daar bovenop komt een toenemend
Schaepdrijver. “Een vakbond van bedienden nam
anti-intellectualisme.”
het voortouw bij haar verering. Maar ook de elite
De sfeeromslag was al merkbaar na de aanslagen
deed daar later aan mee. Petit werd ook, heel
van 11 september 2001. “Het debat polariseerde. Ik
bijzonder voor België, een heldin voor zowel Walen
stelde vragen bij het automatisme om direct na het
als Vlamingen.”
ineenstorten van de Twin Towers met Amerikaanse
En Petit zelf? Wat dreef haar? “Vaderlandsliefde heeft zeker een rol gespeeld. Maar haar werk als spionne was ook een poging om zich omhoog te
vlaggen te gaan staan zwaaien. Dat stuitte op onbegrip bij sommige studenten.” Volgens De Schaepdrijver neemt de druk op
werken. Om betekenis te geven aan een leven in de
buitenlanders in de VS toe. “Aan de west- en
marge.”
oostkust valt het misschien nog wel mee, maar
De Eerste Wereldoorlog laat De Schaepdrijver
ik werk in Pennsylvania, hartje Trumpland. Voor
ook na haar Petit-boek nog niet los. “Ik zou graag
buitenlandse studenten wordt het steeds moeilijker
dieper in het leven onder Duitse bezetting in die
om een plek te krijgen. Wie voor een functie nog
jaren willen duiken. In de geschiedschrijving gaat
een buitenlander wil aantrekken, moet dat extra
het nu standaard over front en thuisfront, waarbij
motiveren. Als Belgische was ik er in deze tijd nooit
uit het oog wordt verloren dat zo’n veertig miljoen
meer hoogleraar geworden.” ZL
Europeanen onder Duitse bezetting leefden. Hoe was dat?” Auteur Sophie De Schaepdrijver. ‘Ooit, zo nam ik mij voor, zal ik een boek schrijven over Petit. Dat stond op een post-it die jaren in mijn werkkamer hing.’ foto Claudia Mauner
Bang dat de herinnering aan de Eerste Wereldoorlog na de eeuwherdenkingen van 2014 en 2018 een vrijblijvender karakter zal krijgen is De
Sophie De Schaepdrijver. Gabrielle Petit. Dood en leven van een Belgische spionne tijdens de Eerste Wereldoorlog. Overamstel Uitgevers, 29,99 euro.
11
culture
zuiderlucht 5/2019
Serenade voor het leven
12
Liza Ferschtman en haar Guarneri del Gesù-viool uit 1742, “rijk aan boven- en ondertonen, met heel veel diepte.” foto Marco Borggreve
zuiderlucht 5/2019
culture
Violiste Liza Ferschtman gaat op pad met Bernsteins levens omarmende Serenade. Ze is niet van de egotripperij, merkt MARK VAN DE VOORT, maar van de onvoorwaardelijke liefde voor de muziek. “Je gaat het pas zien als je het door hebt.”
M
De viool is voor Ferschtman een medium om
et zijn vioolconcert Serenade
voor de vioolsolist waarna de andere strijkers
schreef Leonard Bernstein in
zich behoedzaam aansluiten. Niet alleen voor mij
tot muziek te komen. “Muziek is meer dan alleen
1954 een ode aan de liefde.
maar ook voor het orkest is het een uitdaging. De
het instrument alleen. Je slijpt voortdurend
Hartverwarmende, haast
orkestmusici zijn veel meer dan alleen begeleiders.
aan je ambacht en vergroot je kennis. Dat is
spirituele muziek zoals alleen
Ook voor de dirigent is het peentjes zweten. Het
de enige manier om de muziek recht te doen.
levensgenieter Bernstein die kon schrijven. Een
derde, snelle deel is bijvoorbeeld lastiger voor
Vanzelfsprekend zijn er violisten die heel virtuoos
dankbaar werk voor de Nederlandse violiste Liza
het orkest dan voor de vioolsolist. Hart van het
de blits maken met hun viool. Ik kan me daar
Ferschtman die deze muziek naar eigen zeggen al
vioolconcert is het vierde deel, Agathon. Innige
erg over opwinden. Muziek moet geen circusact
twintig jaar met zich meedraagt.
muziek die heel verstild naar een indrukwekkende
worden.”
climax toewerkt. Want dat geef ik ook mee aan het
Geduldig stippelt Ferschtman haar loopbaan uit,
Eerder voerde Ferschtman de Serenade al uit met het
orkest: speel deze muziek zonder gêne. Met een
met beleid en geloof in de muziek. Een houding die
Budapest Festival Orchestra en het Dallas Symphony
grootsheid en gulheid die bij Bernstein past.”
ze heeft overgenomen van haar leermeesters, onder wie Hirschhorn en bovenal Herman Krebbers, de
Orchestra, met dirigent Jaap van Zweden. Vorig jaar nam ze het stuk nog op met Het Gelders Orkest. Deze maand speelt ze het met de Philharmonie Zuid-Nederland. Haar no-nonsense aanpak en onvoorwaardelijke liefde voor de muziek zijn tekenend voor Liza Ferschtman (Hilversum, 1979). Ze komt uit een
‘De Guarneri-viool is diep van klank en heeft een ongelofelijke g-snaar.’
jaren in Tilburg doorbracht. Van haar vijftiende tot en met haar achttiende studeerde Ferschtman bij Krebbers. “Hij kwam elke les met iets nieuws. Je raakte niet uitgeleerd. Zijn repertoirekennis was ongelofelijk. En als je jong bent, blijft daar veel van hangen. Nu ik zelf ook les geef, merk ik hoeveel ik
warm muzikaal nest waar haar ouders, cellist Dmitri Ferschtman en pianiste Mila Baslawskaja, haar
vorig jaar overleden vioolmaestro die zijn laatste
Ferschtman was al eerder enkele weken te gast
van hem heb opgepikt. Of zoals Johan Cruijff het
leerden het leven te omarmen met muziek. Door te
bij de Philharmonie Zuid-Nederland; zo soleerde
zo mooi verwoordde: ‘Je gaat het pas zien als je het
luisteren, door te ontdekken en vooral door samen
ze in Mendelssohns Vioolconcert. “Hoe langer en
doorhebt.’”
te musiceren. Inmiddels heeft Liza Ferschtman
intensiever je met een orkest kan werken, hoe
een gedroomde carrière die gekleurd wordt door
meer vrijheid en risico je je kunt veroorloven.
ze vioolconcerten van Samuel Barber en Erich
eigenzinnige muzikale keuzes en honger naar
En of het nu vier of tachtig musici zijn, ik streef
Wolfgang Korngold op haar speellijst staan, en
nieuwe artistieke ervaringen. In 2006 won ze de
altijd een kamermuzikale houding na. Vooral de
duikt ze in het barokwerk van Bach en vioolpionier
Nederlandse Muziekprijs en vanaf dat moment ging
beweeglijkheid van de muziek wil ik overbrengen.”
Heinrich Ignaz Franz Biber. “Op mijn verlanglijstje
het alleen maar crescendo. De aandrang om alles in het leven aan te pakken,
Ferschtman heeft de beschikking over een historische Guarneri del Gesù-viool uit 1742. Een
herkent Ferschtman ook bij Leonard Bernstein.
ruimhartig klinkende viool waarmee ze naar eigen
Zijn Serenade is een schoolvoorbeeld. “Bernsteins
zeggen haar stem heeft gevonden. “Zo’n geweldig
generositeit en grenzeloze liefde hoor je overal
instrument helpt daarbij, ik ben me daar terdege
in terug. In Serenade laat hij zich inspireren door
van bewust. Ik kan doen wat ik wil. De Guarneri-
Plato’s bespiegelingen over de liefde in diens
viool is diep van klank en heeft een ongelofelijke
Symposium. Verwacht geen programmatische
g-snaar. Een instrument rijk aan boven- en
muziek maar louter inspiratie. Bernstein kon als
ondertonen, met heel veel diepte.”
geen ander hoogstaande kunstmuziek paren aan een hele speelse, karaktervolle klankopvatting.” Elk van de vijf delen van het stuk heeft zijn eigen
“Ik herinner me dat ik als kind op een kleine viool moest oefenen. De violist en docent Philipp Hirschhorn kwam bij ons op visite en speelde dan
karakter, benadrukt Ferschtman. “In het eerste
wel eens voor de grap op mijn kleine viool. En het
deel bezingt Bernstein de pure schoonheid van de
klonk meteen geweldig! Hij nam gewoon zijn eigen
liefde. Dat begint met een schitterende solofrase
geluid mee.”
Haar agenda is voorlopig goed gevuld. Zo heeft
staan nog Brittens Vioolconcert en het Tweede vioolconcert van Bartók. We gaan het zien.” ZL
Liza Ferschtman en Philharmonie Zuid-Nederland o.l.v. Jamie Phillips, met stukken van Adams, Bernstein en Dvorák. Tournee van 10 t/m 19 mei door Noord-Brabant en Limburg. philharmoniezuidnederland.nl
13
VERLENGD T/M 10 JUNI !
50 Jaar Thielen DE OGEN VAN DE MEESTER
Vanwege de overweldigende belangstelling voor de tentoonstelling 50 Jaar Thielen verlengen het Limburgs Museum en Museum van Bommel van Dam de periode waarin de tentoonstellingen te zien zijn t/m 10 juni 2019! Daarnaast heeft het Limburgs Museum vanaf 1 april zijn openingstijden verruimd. Het museum is zeven dagen per week geopend. Reserveer voor de tentoonstelling 50 Jaar Thielen – De ogen van de meester online een timeslot via www.limburgsmuseum.nl, om lange wachttijden te voorkomen.
Museum van Bommel van Dam is in dit project partner van het Limburgs Museum De provincie Limburg ďŹ nanciert het Limburgs Museum
Voor meer informatie en het boeken van tickets www.limburgsmuseum.nl www.vanbommelvandam.nl
Met dank aan het Prins Bernhard Cultuurfonds en het Mondriaanfonds die deze tentoonstelling mogelijk maakten
wat je ziet, ben je zelf
zuiderlucht 5/2019
pleased to meet you
De Houdini van de hardcore
J
oe D. Foster was ooit de gitarist van Ignite, een melodieuze hardcoreband (ja, dat bestaat) uit Orange County, Californië. De band brak in 2000 door in met name Europa, en is zeker in Duitsland nog steeds enorm populair. Foster was toen al uit de band, met gedoe en geruzie. Ik werd fan van Ignite in 1999, en ken Foster live alleen van legendarische backstageverhalen, oude foto’s en wiebelig gefilmde video’s, uit de tijd dat er nog geen smartphonecamera’s waren, maar elke band wel iemand bij zich had met een Video 8-cameraatje, en dat was toevallig altijd de roadie met de meest onvaste hand. Foster was een knappe gast met een even afgetraind als zongebruind lijf (want uit Orange County), die dan ook bij ieder optreden met ontbloot bovenlijf op het podium stond. Of nou ja, stónd: hij sprong vooral. Hij was de ultieme hardcore-gitarist, vanwege zijn charisma en zijn stijl: rafelig, vol snelle aanloopjes, en uit duizenden herkenbaar. Ook omdat Joe D. Foster voor Ignite al in drie bands had gezeten, Uniform Choice, No For An Answer en Unity, die precies hetzelfde type energieke, optimistische en opwindende muziek maakten. Meteen na Ignite volgde The Killing Flame, met allemaal nummers die Foster voor Ignite leek te hebben geschreven. Ook The Killing Flame viel na twee platen uit elkaar. Joe D. Foster was niet zo van de langlopende projecten. Daarna kwam zijn volgende band Speak, die een album maakte met nummers die allemaal klonken zoals elk nummer van elke band van Joe D. Foster, dus wat mij betreft fantastisch. Eind jaren negentig gaf Speak ze een concert in Nederland, in een klein zaaltje in Rotterdam. Ik ging er heen, maar tot mijn teleurstelling bleek Foster alweer vertrokken uit de band. Hij werd langzamerhand de De zoveelste band van Joe D. Foster (tweede van links): Winds of Promise Houdini van de hardcore. De Maastrichtse gitarist Maurice Gijsbers (Right Direction) was net als ik Foster-fan: op één van zijn albumhoezen ging hij precies op de foto als Foster: in kleermakerszit tegen zijn Marshall-versterker, de handen gevouwen op zijn knie, de gitaarhals bijna tegen zijn gezicht, de blik omlaag. Ik raakte ondertussen bevriend met Zoli Téglás, de zanger van Ignite, en vroeg hem altijd even naar Foster, met wie hij weer contact had. Die was inmiddels model voor Versace, en maakte volgens Zoli nauwelijks nog muziek. Toen ik een paar jaar geleden naar Ignite ging kijken in Leipzig, zei Zoli dat ook een oude vriend naar de show kwam. Het was Foster. Hij was leeftijdsloos geworden door de manier waarop rocksterren in L.A. dat doen: door hun hele gezicht vol te spuiten. Op het eind van Ignites show riep Zoli Foster op het podium, hij speelde twee oude nummers mee. Hij sprong nog steeds, en klonk onmiskenbaar als Joe D. Foster. Inmiddels is hij alweer drie bands verder, al kunnen het er ook vier zijn. Zijn nieuwste band heet Winds Of Promise, en de eerste zanger van Ignite is ook weer van de partij. In een snel veranderende wereld is Foster inmiddels een baken van consistentie. Ze doen een Europese tournee langs piepkleine zalen, en kaartjes kosten gemiddeld een tientje: nog geen euro per band waarmee Foster de wereld heeft verblijd. Kan ik hem eindelijk eens een volledig concert zien geven, zonder bibberende beelden.
Hij was leeftijdsloos geworden zoals rocksterren in L.A. dat doen: door hun hele gezicht vol te spuiten.
LEON VERDONSCHOT
Winds of Promise speelt 2 mei in de Muziekgieterij in Maastricht.
15
culture
zuiderlucht 5/2019
Richard Long tijdens de Frieze Masters Fair, Londen, 2013. “Wat ik doe is overal ter wereld sporen achterlaten die mijn doortocht markeren.” foto © Richard Long, Courtesy Lisson Gallery
SMELTENDE SPOREN Al meer dan een halve eeuw maakt Richard Long kunst met zijn voeten. Hij meet de aarde en zichzelf door te wandelen. EDO DIJKSTERHUIS zocht hem op in Londen. “Ik heb niet zo’n bijzonder leven. Ik ben een eenvoudige kerel die toevallig kunst maakt.” 16
zuiderlucht 5/2019
V
oordat ik Richard Longs
Dat Long tot de grootste kunstenaars van zijn
culture
gedachte. Er waren veel misverstanden over mijn
sterke, droge hand schud
generatie wordt gerekend mag opmerkelijk heten.
werk. Op een gegeven moment was het nodig orde
heb ik 3976 stappen (3,1
Zijn werk is lastig verkoopbaar en zo mogelijk
op zaken te stellen.”
kilometer) afgelegd. Daarvan
nog lastiger uit te leggen. Er zijn vele boeken over
liggen er 1347 in Londen waar
geschreven - maar niet door hem. “Ik ben meer een
Six, Pick up Sticks, het is tot op heden zijn meest
ik met hem heb afgesproken
intuïtief persoon dan een intellectueel”, zegt hij.
uitgebreide en belangrijkste statement over zijn
bij de Lisson Gallery. Ik ben
“Kunst is de taal waar ik me al sinds mijn kindertijd
kunst. Toch blijft een definitie van zijn kunst vooral
in uitdruk.”
een beschrijving van wat het níet is: performance,
trappen op- en afgelopen, straten overgestoken, zo efficiënt mogelijk mijn weg gegaan. In de trein
Tot zijn geluk had hij begrijpende ouders.
In 1980 publiceerde hij een tekst met de titel Five,
land art of verwant aan de Romantiek. “De meeste
vanaf Stansted Airport heb ik zandweggetjes
Die lieten hem rustig zijn slaapkamermuren
hedendaagse westerse kunst is stedelijk van
in het grauwe landschap geteld en zag ik een
voltekenen en vonden het zelfs geen probleem
oorsprong. Zodra je iets doet met de natuur of het
prehistorisch ogende stapel stenen die me nooit
toen hij aan de wand van de eetkamer begon. “Op
landschap wordt dat meteen gezien als Romantisch.
eerder was opgevallen. Iemand had langs de
de peuterspeelzaal en kleuterschool stond er voor
Maar mijn werk staat niet in die traditie. Net zo
weg ook takkenbossen neergezet, op schijnbaar
mij een ezel in de klas. Ik mocht het ochtendgebed
min hoort het thuis bij de ecologische beweging.
logische intervallen.
overslaan als ik wilde schilderen. En op de middelbare school was ik degene die de decors voor
Dat is hoe je gaat kijken en denken als je je verdiept in het oeuvre van Richard Long. Zijn
toneelvoorstellingen maakte.” Op zijn zeventiende meldde hij zich aan bij de
tekstwerken zijn opsommingen van rivieren,
lokale kunstacademie, maar daar werd hij na
bergen en wegen – feitelijk en toch poëtisch.
twee jaar weggestuurd – waarschijnlijk omdat de
Zijn foto’s tonen lege landschappen met daarin
docenten zich geen raad met hem wisten. Op Saint
stenen in een rij, cirkel of kruis. En zijn CV telt
Martin’s School of Art in Londen werd hij artistiek
titels als Six Day Walk over all Roads, Lanes and
volwassen. “In 1964 stapte ik voor het eerst mijn
Double Tracks Inside a Six Mile Wide Circle Centered
studio uit en de natuur in. Ik rolde een sneeuwbal
on the Giant of Cerne Abbas. Lees erover en je gaat
totdat hij te groot en zwaar was om nog verder
als vanzelf je stappen tellen.
te bewegen. Dat was het einde van het werk. De
“Door Londen lopen is iets heel anders dan
sporen die ik had gemaakt in de sneeuw zouden
een wandeling als kunstwerk”, helpt Richard
smelten of bedekt raken met verse neerslag. Het
Long (Bristol, 1945) me gauw uit mijn droom van
was een prototype van mijn latere werk.”
vereenzelviging. Hij is zelf ook te voet gekomen.
‘Land art is erg Amerikaans en gaat over grote, dure ingrepen. Mijn werk is in essentie Brits en veel bescheidener.’
A Line Made by Walking (1967) geldt als Longs eerste
Zijn outfit verraadt een buitenleven: stevige
echte werk. Door heen en weer te lopen in een veld
Ik sympathiseer er wel mee, maar mijn werk komt
schoenen, blauwe wollen muts en rugzakje
vol madeliefjes realiseerde hij een kaarsrechte lijn.
voort uit een liefde voor de natuur en niet uit een
van Lowe Alpine. Onder zijn arm draagt hij een
“Ik wist instinctief dat het goed was en belangrijk:
politieke motivatie.”
rechthoekig voorwerp in een vuilniszak. Later
een menselijk gebaar in een natuurlijk patroon.
blijkt er nieuw fotowerk in te zitten dat hij stalt
Maar ik kon niet bevroeden dat ik daar de rest van
land artists als Robert Smithson en Walter De Maria
bij het bureau van een galerie-assistent.
mijn leven mee bezig zou zijn. Ik leefde erg in het
vindt Long begrijpelijk, maar is in zijn ogen onjuist.
moment.”
“Ik ben natuurlijk onderdeel van die generatie die
Long mag zich dan al jaren Sir noemen, hij hecht duidelijk weinig waarde aan ‘pomp and
Die vroege werken maakte Long in en rond
Dat hij vaak in één adem wordt genoemd met
ook arte povera, minimal art en conceptual art
circumstance’. Zijn fleece-vest, rode trui met
Bristol, “in mijn achtertuin”, maar al snel werd zijn
maakte. Maar land art is een bijzonder Amerikaans
gaten en hippie-achtig kralenkettinkje detoneren
actieradius groter. Eerst verlegde hij zijn aandacht
fenomeen. Het gaat over eigendom en grote, dure
stevig met het chique interieur van de galerie.
naar het nabijgelegen natuurgebied Dartmoor,
ingrepen doen in het landschap. Mijn werk is in
Hij roert door zijn koffie en kijkt me met zijn
daarna naar de rest van Engeland, Schotland,
essentie Brits en veel bescheidener. Ik maak iets uit
scherpe maar niet onvriendelijke ogen aan
Ierland en vervolgens het vasteland van Europa.
niets. Maar tegelijkertijd kan ik heel ambitieus zijn:
vanonder borstelige, grijze wenkbrauwen en
“De eerste keer in Afrika, in 1969, was een grote
duizend mijl lopen of een steen verplaatsen door
gaat verder met zijn uitleg. “Een wandeling als
stap, ook emotioneel. Ik ging naar Tanzania met
hem telkens te gooien en weer op te pakken. Dat
kunst is een geritualiseerde vorm van lopen.
twee ideeën: op de evenaar trouwen met mijn
vergt een hoop energie. En het uiteindelijke werk is
Mijn praktijk staat in een lange traditie van
toenmalige vriendin, en een werk maken op de
heel groot.”
pelgrimages en ook een wandelcultuur, maar is
Kilimanjaro. Beide heb ik gedaan, hoewel het meer
meer gereguleerd. Ik stel mijzelf bijvoorbeeld de
een ceremonie was dan een trouwerij. De dag dat
maar slecht vertalen als wandelingen of tochten.
taak om honderd mijl in een rechte lijn te lopen,
we de Kilimanjaro beklommen, landde de eerste
Het gaat immers minder over de handeling dan over
van kust tot kust of over vijf bergtoppen. Mijn
man op de maan.”
hetgeen die handeling omvat, hoe terloops of zelfs
werk gaat over tijd en afstand en symmetrie. Het
Lange tijd presenteerde Long zijn werk zonder
Longs werken heten ‘walks’ maar dat laat zich
onzichtbaar dat is. Longs kunst is misschien nog
is eigenlijk heel formeel en klassiek, alleen het
toelichting. “Ik vond dat het werk voor zichzelf
het beste te begrijpen als een extreme vorm van
medium is niet traditioneel: wandelen.”
sprak, maar dat was achteraf bezien een wat naïeve
beeldhouwen, niet met klei of marmer maar met het
17
aanvullend publieksprogramma:
Yung Nnelg
rapgame - show and workshop
18 mei 2019
Tentoonstelling x Street art Heerlen tour 2 en 26 mei 2019
driver’s seat
eigenwijze rondleiding door de expo
26 mei 2019
Heerlen schunck.nl/basquiat
zuiderlucht 5/2019
culture
Longs kunst is het beste te begrijpen als een extreme vorm van beeldhouwen, met het landschap als grondstof.
landschap als grondstof. Het resultaat laat zich niet op een sokkel zetten en bekijken. Je kunt het je alleen voorstellen. “Het gaat over hoe ik contact maak met de aarde, hoe ik me ertoe verhoud en op die manier mezelf meet. Wat ik doe is overal ter wereld sporen achterlaten die mijn doortocht markeren.” Wandelen doet Long nog steeds, hoewel zijn 73-jarige lijf enige kuren begint te vertonen. Zijn meest recente trip was naar IJsland. “Het was oké, maar niet het allerbeste dat ik heb gedaan”, oordeelt hij zelf. Over een komend werk wil hij niet praten, noch over locaties die hij nog op zijn verlanglijstje heeft staan. “Ik ben geen conceptueel kunstenaar”, excuseert hij zich. “Het werk moet echt gemaakt worden voordat ik erover kan spreken.” Wanneer zo’n werk zich aandient, is niet te voorspellen. Long vergelijkt het met de werkwijze van dichters die uren uit het raam
Passing by Warli Tribal Land Maharashtra India, 2003 ©Richard Long Courtesy of Lisson Gallery
kunnen staren voordat ze weer een woord wegstrepen. Er is ook geen recept, ieder werk is anders. “Ik ben de afgelopen vijftig jaar wel vrijer geworden”, vindt hij zelf. “Ik maak
Long maakt cirkels, strepen of kruizen – grafische
Diamond, Chuck Berry zelfs twee keer. Ik ga nog
archetypen – omdat een zelf verzonnen patroon
steeds graag naar concerten en luister naar country,
volgens hem “al snel decoratief wordt en dat
rock-‘n-roll, Ierse volksmuziek en af en toe reggae.
hangen af van de bestemming. “Voor
levert geen sterke kunst op“. Als een cirkel of kruis
Maar ik heb steeds meer het theater ontdekt. Ik ben
wandelingen door bewoond gebied heb ik
uitzonderlijk goed gelukt is, legt hij het werk
een enorme fan van Pina Bausch.”
een klein rugzakje maar zodra je off road
vast met zijn camera. Samen met de tekstwerken
En hij houdt van sport. “Als je sport, ben je niet
gaat moet je andere schoenen, een tent, eten
belanden ze in fotoboeken of aan de wanden van
zelfbewust en kom je in een andere mentale staat.
en een gasstelletje meenemen. Als het een
musea. Deze werken prikkelen de verbeelding
Als veertiger speelde ik nog cricket op redelijk hoog
gebied is dat ik goed ken, zoals Dartmoor,
en transporteren de kijker naar elders. De
niveau. Maar rugby en zwemmen vind ik ook leuk.
kan ik er zo heen. Anders moet ik kaarten
steensculpturen en moddertekeningen die Long in
Ik heb eigenlijk niet zo’n bijzonder leven. Ik ben een
bestuderen. Trainen doe ik niet. Of je moet
galeries en museumzalen maakt zijn meer bedoeld
daaronder het fietsen rekenen dat ik al mijn
voor de zintuigen. Toch ziet de kunstenaar weinig
eenvoudige kerel die toevallig kunst maakt.” ZL
hele leven doe – ik heb pas acht jaar geleden
verschil tussen werken op een berg of in een ‘white
A
cube’. “Een galerie is net zo goed een lege ruimte.
bijvoorbeeld wandelingen over dromen.” Voorbereidingen, kleding en bepakking
mijn rijbewijs gehaald.”
Die heeft diezelfde puurheid.” fgelegen gebieden hebben zijn
De man die de halve wereld heeft rondgelopen,
voorkeur, liefst zonder bomen.
van de toppen van de Andes tot de ijsvlaktes
“Ik hou van de eenzaamheid
van Antarctica, keert altijd terug naar zijn
maar ik ben zeker geen escapist.
geboorteplaats Bristol. “Ik ben waarschijnlijk de
Ik hou van de energie die er vrijkomt als je
enige kunstenaar ter wereld die na zoveel jaar nog
in je eentje in de wildernis verblijft. In die
steeds woont op de plaats waar hij is geboren.”
weinig zelfbewuste toestand is het prettig
Hij woont in een voormalig schoolgebouw, op
sculpturen maken. Zonder bomen kun je
een comfortabele afstand van de rivieren Avon en
makkelijker in een rechte lijn lopen of met
Frome waar hij als kind al uren naar kon kijken.
een touw en een steen een cirkel trekken.
Iets verderop ligt een plateau, daarachter een
Ik heb één keer in de Amazone gewandeld,
laagveengebied.
daar heb ik een cirkel van bladeren gemaakt.
In Bristol ontstond niet alleen Longs liefde voor
Maar de Sahara is mijn ideale landschap: leeg,
het West-Engelse landschap dat hem aan het
kaal en simpel. Daar heb ik heel veel werk
wandelen zette. Hij zag er ook veel popmuzikanten
gemaakt.”
en bands. “Bob Dylan, Emmylou Harris, Neil
19
culture
zuiderlucht 5/2019
DE EINDELOZ TO-DO-LIJSTJES LEONARDO 20
Leonardo da Vinci, Zelfportret (1512)
zuiderlucht 5/2019
culture
Hij vond de koelkast uit, de toiletdeksel, het vliegtuig, ja ook de computer. En eigenlijk ook ons, de moderne mens. Wie was de 500 jaar geleden overleden Leonardo da Vinci, vraagt HANNO RAUTERBERG zich af. “Ook het controleverlies hoort bij zijn genie.”
ZE S VAN O
G
een kunstenaar die zo wordt
overbruggen, zonder dat er iets van terecht
verafgood als Leonardo da
kwam. Ook de spin- en boormachines, de meeste
Vinci, de vrije geest met de
wonderwapens, de vestingwerken en vechtrobotten
wapperende manen die niemand
die hij tot in detail had uitgetekend, zouden nooit
gehoorzaamde en al schilderend
werkelijkheid worden.
brak met alle regels. Eeuwenlang
Weinig beter verging het hem in de kunst: het
keken we naar hem op – en nog
kolossale, zeven meter hoge en tachtig ton zware
steeds. Leonardo, onze heilige!
ruiterstandbeeld voor de hertog van Milaan waar hij jarenlang aan werkte? Het schilderij van de Slag
Giorgio Vasari, zijn eerste biograaf, noemde hem
bij Anghiari, dat niet alleen een van de belangrijkste
de allergoddelijkste kunstenaar, en nog steeds,
prestigeprojecten voor de stad Florence had kunnen
500 jaar na zijn dood, wordt hij verafgood als een
worden maar ook Leonardo’s meesterwerk? Hij
heiland. De talloze aan hem gewijde exposities
heeft ze nimmer voltooid, net zoals ettelijke andere,
roepen een adembenemende nieuwsgierigheid
deels vooruit betaalde kunstwerken van steenrijke
op bij zowel kunstkenners als het brede publiek.
opdrachtgevers. In zijn hoofd een alleskunner,
Leonardo da Vinci is high en low, hij past op
bleef Leonardo in werkelijkheid vaak in gebreke.
koffiekopjes en in dure kunstboeken tegelijk. Zijn
Ook van de schilderijen die van hem behouden zijn
naamgenoot Leonardo DiCaprio heeft een film over
gebleven, iets meer dan een dozijn, bleven er enkele
de wonderschilder in voorbereiding met hemzelf in
onvoltooid.
de hoofdrol. Leonardo als Leonardo. Maar ook zonder de filmster, zonder pophelden als
Toch bleven de mislukkingen zelden aan hem knagen. Als de twijfels hem al kwelden, liet hij
Beyoncé en Jay-Z, die voor de Mona Lisa poseerden
die achter zich door achter de verlokkingen van
als was ze hun oermoeder, pelgrimeren jaarlijks
het volgende grote idee aan te jagen. Hij was
miljoenen bezoekers naar zijn werken. Waar
een geniale mislukkeling, zo iemand die vol
Leonardo opflakkert, zoekt iedereen het licht.
enthousiasme honderd projecten in gang zet,
Waar komt die massale hunkering vandaan? Wat is het geheim van Leonardo? Om met de deur in huis te vallen: het is niet de
daarvan geen enkel fatsoenlijk afsluit, maar wel lange to-do-lijstjes blijft maken. Uitzoeken hoe het gebit van een krokodil werkt! Een sluis bouwen! De
geschiedenis van een gelukskind. Leonardo was niet
omvang van de zon meten – hij was het van plan. En
het succesnummer en de oerkunstenaar die velen in
de aarde zou hij meteen meepakken.
hem willen zien. Niet zelden bekroop hem de twijfel
Sommigen zeggen dat Leonardo zijn talenten
en vroeg hij zich af of hij, het zogenaamde genie,
hopeloos heeft verkwist. Voor hem was het echter
überhaupt iets tot stond zou brengen.
een levenshouding om zich nergens toe te
Leonardo had altijd de wildste plannen, maar zo
beperken, om niet alleen geograaf en geoloog te
goed als niets kwam daarvan terecht. Jarenlang
zijn, niet alleen bioloog, natuurkundige,
droomde hij van vliegen, tekende honderden
machinebouwer, niet alleen schilder en
modellen van vliegtuigen, schreef lange teksten met
beeldhouwer. Hij hield van rolwisselingen, en niet
uitleg, maar bleef, afgezien van wat gehuppel, met
alleen in figuurlijke zin.
beide benen op de grond. Hij ontwierp futuristische
In Florence en Milaan kende en waardeerde men
steden, kloeke tempels en villa’s – waarvan er geen
hem als Leonardo de zanger die zichzelf begeleidde
enkele werd gebouwd. Hij bedacht gigantische
op de lier. Ook als sneldichter en als entertainer had
constructies om de Bosporus bij Istanbul te
hij naam gemaakt. Hij ensceneerde knallende
21
culture
zuiderlucht 5/2019
een belezen man. Hij kon niet genoeg
geometrische en fysieke logica te verkennen.
benadrukken dat hij zichzelf niet als
Zijn wellicht beroemdste tekening toont de
theoreticus zag, maar dat hij zich als ‘discepolo
Vitruvius-mens die zijn armen en benen strekt
della sperientia’, als leerling van de ervaring,
dan wel rechtop staat – bij elke beweging staat
liet leiden door de praktijk.
het lichaam exact in een cirkel én in een
De renaissance was bij uitstek een tijd van zulke ervaringen. Europa ontplooide zich.
Popsterren Beyoncé en Jay-Z namen hun nummer Apeshit op in het Louvre. Still uit videoclip op YouTube.
vierkant. Dat Leonardo naar perfectie streefde, naar de
Geografisch, met het ontdekken van nieuwe,
ideale schoonheid, zoals veel kunsthistorici
onbekende werelddelen. Historisch, door van
beweren, mag kloppen. Maar hij interesseerde
de antieke wereld te leren hoe je een rijk en
zich evenzeer voor het ontoereikende en het
door de kunsten geïnspireerd leven leidt. Bij
afwijkende. Men zag hem door de straten
deze expeditie naar het onbekende kon men
trekken, in Florence, Milaan, Rome of Venetië,
iemand die buiten de bestaande grenzen dacht
met een notitieboekje aan zijn riem, om al
goed gebruiken. Mensen zoals Leonardo, die
tekenend door te dringen tot zijn medemensen,
niets liever deden dan met hun experimenten
om hun woede, geluk, gekke grijnzen,
op zoek gaan naar nieuwe waarheden.
draaiende ogen, en de twijfels op hun
Als een nieuwsgierig kind zette hij bij alles
voorhoofd vast te leggen. Als leerling van de
vraagtekens: waarom is de hemel blauw?
ervaring onderwierp hij de mensen niet aan
Waarom moeten mensen slapen? Waar bevindt
een schoonheidsideaal. Integendeel, hij
zich de ziel? Op een keer haalde hij bij een lijk
bevrijdde zich van de voorgeschreven poses,
theaternachten met vliegende mensen, nepsterren
de huid van het gezicht, om beter te begrijpen
vooral bij de vrouwen.
en magische monsters, en hield van de illusie van
hoe het lachen ontstaat. Hij bestudeerde de
het theater, en van het geregel achter de schermen.
wind, de wolken en kolkend water omdat hij
geportretteerd, met streng profiel, zodat
Goed mogelijk dat hij zich door zijn afkomst tot
In die tijd werden vrouwen meestal zedig
eindelijk wilde begrijpen welke onzichtbare
niemand zich door hun blik verleid kon voelen.
geen enkele rol verplicht voelde. Leonardo was niet
krachten daar aan ten grondslag lagen.
Leonardo verloste ze uit die verstarring, ze
in het centrum van de macht geboren. Niet in
Leonardo wilde uitzoeken hoe het kleine en het
draaien zich teder, winnen aan volume, en aan
Florence, waar de financiële wereld thuis was en
grote, de micro- en de macrokosmos, in elkaar
een eigen ik. En soms, zoals in de Dame met de
grote sommen geld naar kunst en cultuur vloeiden,
grijpen. Alleen wie begrijpt hoe de vogel vliegt,
hermelijn, loert onder het lieflijke het
maar in het Toscaanse gehucht Vinci. Zijn moeder
kan zelf de hemel bestormen. Op deze wellust
ongetemde.
was een 16-jarige dienstmaagd, ze was ongehuwd.
van nieuwsgierigheid vestigde hij zijn hoop.
En hoewel zijn vader, een notaris, hem later hielp
Een eigentijdse vorm van hoogmoed, een
leerling te worden bij de beroemde schilder Andrea
streven naar zelflegitimatie.
del Verrocchio, bezocht hij nooit een hogere
De renaissancemens zag zichzelf niet langer
opleiding. Niemand had toen kunnen denken dat
als het object van een schepper, hij werd zelf
deze knaap enkele jaren later al zou verkeren met
schepper. Met Leonardo, die maar al te graag
de beroemdste denkers van zijn tijd, met machtige
bergen doorboorde, rivieren verlegde en de
vorsten, ja zelfs de koning van Frankrijk.
zwaartekracht overwon, voorop. Hoe
Hoe het zo ver kwam? Meer dan het genie van de
gemakkelijk zou het hem zijn gelukt om met
mislukkingen was hij het genie van de
zijn spitsvondigheden en uitvindingen de loop
onafhankelijkheid. Hij had zijn eigenaardigheden,
van de geschiedenis te veranderen. Hij had zijn
viel op met zijn voorliefde voor rosékleurige
kennis slechts hoeven bundelen en
gewaden en rode laarzen, hield van mannen, at
systematiseren, op te schrijven in leerboeken…
geen vlees en hield afstand tot de kerk – veel
ware het niet dat hij hoognodig iets anders
tijdgenoten vonden hem een zonderling.
moest uitleggen, zoals de vraag hoe een kreeft
Tegelijkertijd was hij allesbehalve een kluizenaar.
zich voortbeweegt. In geen geval recht vooruit!
Hij genoot van de eigenaardigheden van anderen,
Hij zou, schreef hij zelf, dan minstens 120
kon een innemende en gezellige man zijn die de
boeken hebben geschreven. Maar geen ervan is
geleerden van zijn tijd opzocht omdat ze zoveel
ooit verschenen. Hij bracht geen enkel tot een
meer wisten dan hij. Ook had hij een grote
eind, vermoedelijk omdat hij begreep dat met
werkplaats met collega’s die hij voorzag van zijn
elke voortgang van het weten ook de
ideeën en ontwerpen.
onwetendheid groeide.
Geen buitenstaander dus, wel een buitengewone
Leonardo had hoofden afgezaagd,
denker. Hoewel Leonardo trots was op zijn
mensenbenen versplinterd, had het lichaam als
boekenverzameling beschouwde hij zich niet als
een machine gedemonteerd om zijn
22
Anders dan het werk van zijn leermeester Verrocchio kennen de schilderijen van
Leonardo da Vinci, Madonna met kind en kat (1478)
zuiderlucht 5/2019
culture
Ooit, ergens wilde hij er verder aan schilderen.
In de armen van de koning Als buitenechtelijke zoon van een dienstmaagd en een notaris werd Leonardo op 15 april 1452 geboren in het Toscaanse dorpje Vinci. Op 16-jarige leeftijd wordt hij schildersleerling in Florence, op zijn dertigste verhuist hij naar Milaan. In 1498 bouwt hij zijn eerste vliegmachine, in 1503 begint hij aan de Mona Lisa. Ook als uitvinder van militaire technieken verdient hij zijn geld. In 1513 verhuist hij naar Rome, drie jaar later vertrekt hij op uitnodiging van de Franse koning naar Parijs. Daar sterft hij op 2 mei 1519, volgens zijn biografen in de armen van de koning.
ze maken ook geen deel uit van de lucht die het object omringt.” Leonardo’s enige logische conclusie van deze waarneming was: ontgrens het begrensde. Wees maatvast en mateloos tegelijk: kriebelend, aaiend, in bevrijde bewegingen gaat hij op zoek. Op zijn tekening Madonna del Gatto heeft Maria de kleine Jezus op schoot die een kat wil aanhalen. Het dier wendt zich af – en het potlood volgt de bewegingen tot het blad zich vult met wilde, snorrende, wervelende lijnen. Hier onderzoekt Leonardo zichzelf, hij waagt zich naar voren, trekt zich terug, nergens ontwijkt hij het nog nooit geprobeerde. Los daarvan: deze ontgrenzing hoeft op geen enkele wijze mooi te zijn, ze kan ook
Leonardo da Vinci: tekening en beschrijving van een vliegtuig.
bedrieglijk uitpakken. Soms gaat Leonardo’s liefde voor de ontketening als een tyfoon over het papier.
Leonardo geen scherpe grenzen; elke lijn vervaagt
gloeit vanuit een duisternis die hem bijna opslokt.
Een noodweer van duizend uithalen, nergens een
en verdwijnt in de zachte, geurige nevel van de
Als hij drie stappen opzij zet, lost het schilderij op
vaste grond. Ook het verlies van de controle hoort
kleur, ‘sfumato’, zoals schilders zeggen. Juist in deze
in een zwarte rechthoek. Hier valt de kunst samen
bij zijn genie.
nevel ligt Leonardo’s geheim. De mensen op zijn
met wat erin oplicht. Ze voert het levende niet op,
schilderijen zijn ongrijpbaar. Zijn schilderijen
ze ís het levende. En trekt ons, het publiek, in dat
onstuimige lost hier op in het innerlijke licht van de
onttrekken zich aan het moment, zijn personages
levende.
schilderijen, hier vindt zijn wereld vrede. Hier krijgt
ontkomen aan de cyclus van de tijd. Ze zijn tijdloos.
Dankzij de indertijd nieuwe olieverfkleuren kon
Op Leonardo’s schilderijen is dat anders. Het
de vrijheid een kader, en, wie weet, viel het hem
Leonardo ongemeen dunne bruin-, rood- en
daarom zo zwaar om er afscheid van te nemen. De
eenduidige en het herkenbare. In hun ogen moet
blauwsluiers over elkaar leggen zodat voor de kijker
Mona Lisa en de Anna te Drieën nam hij overal met
een geliefd motief, zoals Johannes de Doper,
ook daadwerkelijk iets doorschijnt. Het zijn
zich mee, zelfs op zijn laatste reis die naar Frankrijk
voldoen aan de vertrouwde standaard: mager en
over-transparante werken die uitnodigen om in de
voerde. Ooit, ergens wilde hij er verder aan
schriel moet hij ogen, harig en onverzorgd, gehuld
diepte te kijken – ze laten in de letterlijke zin iets
in een dierenvacht, ijverig bij zijn dooparbeid. Niets
tevoorschijn komen. En dat is waarschijnlijk het
schilderen. ZL
daarvan bij Leonardo: hier is alles donker, geen
wonderbaarlijkste aan de wonderbaarlijke
dopeling te bekennen, alleen deze man met
Leonardo.
Leonardo’s collega’s zetten liever in op het
schalkse blik, onbehaard, onheilig, amper als Johannes te herkennen. Hij doet maar één ding: hij
© Die Zeit
Als man van de exacte wetenschap noteerde hij: “Lijnen horen niet tot de omtrek van een object. En
23
culture
zuiderlucht 5/2019
Hoe is het om vier uur door te brengen met de Mona Lisa, het beroemdste schilderij ter wereld? SVEN BEHRISCH deed een poging. “Steeds zie ik die brutale ogen die me fixeren, maar niet aankijken.”
W
aller tijden, ze werd bezongen, gekopieerd en vereerd en heeft ook op Instagram al lang een digitale parallelcarrière doorlopen van icoon tot infuencer, op het niveau van Nicki Minaj of Kim Kardashian. Maar wat deze twee nooit zullen bereiken, is de Mona Lisa al lang gelukt: overal aanwezig en oneindig beroemd. En dat zonder bloot, zonder seks, zonder schandalen. Overdadig gekleed, weinig modieus en niet meer piepjong werd zij het summum van de schoonheid en de goedheid, de top van de cultuur, het vrouwbeeld bij uitstek. Een keer had ik haar eerder gezien, vijftien jaar geleden alweer, en hoe ik ook zoek in mijn
anneer je klokslag negen uur ’s
herinnering, een beklijvende indruk heeft ze niet
ochtends de personeelsingang
achtergelaten. Waarschijnlijk was ik niet dichtbij
neemt van het Louvre heb je,
genoeg gekomen. Te onrijp. Verblind door ontzag
inclusief de veiligheidssluis,
misschien. Niet meer dan twee meter scheiden
precies twee minuten om
ons nu, een borstwering van hout, en een dikke
in de Salle de la Joconde, de
laag van legenden, toeschrijvingen en theorieën
grootste zaal van het museum,
waar je het kleine, 77 bij 53 centimeter grote
te komen. Kom je daarentegen
schilderij eerst van moet bevrijden. Wat je dan
via de hoofdingang, dan moet je eerst de ticketcontrole
ziet is de afbeelding van een vrouw van rond de
passeren en drie verdiepingen overwinnen wat zelfs de
dertig. Ze zit voor de balustrade van een terras,
sportiefsten onder de kunstliefhebbers amper binnen
de handen ontspannen, wat slapjes over elkaar
de tien minuten klaarspelen.
gelegd. Haar compacte gestalte heeft iets Angela Merkel-achtigs – passief, maar aanwezig.
Het levert een voorsprong op van acht minuten om HAAR te zien, van dichtbij en zonder door de massa’s
zacht, met zichzelf in het reine, en licht
die dadelijk zullen binnenstormen tegen de muur
besmuikt. Maar dan die blik. Met haar licht
gedrukt te worden. Dus staan we oog in oog: ik, eind
gezwollen ogen fixeert ze me. Dat wil zeggen:
dertig, licht verhit en zwetend. En zij, bijna vijfhonderd
ze fixeert iets aan me. Met een minimaal
jaar, in een geklimatiseerde box achter pantserglas –
ontwijkende blik kijkt ze langs me heen, alsof ze
glimlachend, zoals altijd.
achter mijn rug een interessanter persoon heeft
Zo’n 20.000 bezoekers per dag zien haar, zes miljoen
24
Een aardse Madonna, dat is de eerste indruk,
gezien. Ze dwingt je opnieuw te zoeken naar haar
per jaar. Ze is het meest gefotografeerde, meest
blik die je verliest, zoekt, verliest, zoekt. Na vier
gepersifleerde, meest geïnterpreteerde kunstwerk
minuten denk je: wat een onbeschoft persoon.
zuiderlucht 5/2019
culture
De ogen van Mona Lisa, “een minimaal ontwijkende blik, alsof achter je rug een interessanter persoon staat.”
del Giocondo, die tot de hoge middenklasse van
het schilderij terechtkomen. Daar kun je inhalen
staat. Zoals ze ook het buitensporige landschap
Florence behoorde en het portret bij Leonardo had
wat voor het schilderij zelf niet kon: de Mona Lisa
achter haar negeert. Voor de rotspartijen en de
besteld. Zoals zoveel andere opdrachtgevers kreeg
uitvoerig bekijken – en kopen: als keukenschort,
kloven vermoed je een scène uit Game of Thrones,
ook Del Giocondo het schilderij nooit in handen.
haltershirt, tas, gum, zakspiegel, servet,
niet deze arrogante Boeddha-vrouw, half dame,
Leonardo nam het, nadat hij een uitnodiging van de
thermoskan, tafelkleed, paraplu, puzzel, lippenstift,
half godin. Ze doet niets, zegt niets, symboliseert
Franse koning had aanvaard, mee naar Parijs. Het
toverkubus, waaier, jeneverglas of sokken, helaas
niets. Ze heeft ook geen gezicht. Een uitdrukking,
moet hem na aan het hart hebben gelegen. Zo’n tien
tot maat 42.
een gemoedstoestand in haar trekken waarin je
jaar lang had hij steeds opnieuw met een nieuwe
hoogmoed dan wel genade dan wel melancholie
laag flinterdunne olie een nieuwe gemoedslaag
ziet, is even uitzichtloos als het vinden van haar
over Mona Lisa’s ogen gelegd, waardoor ze in de
blik. Een blik als het Hamburgse weer: onbestendig,
waarneming van de kijker zo verwarrend door
vaak somber, met vriendelijke fasen, vooral rond
elkaar lopen.
Ze fixeert én negeert degene die tegenover haar
haar beroemde mond. De criticus Théophile Gautier schreef in 1857 dat die blik iemand kan kwellen als het thema van een symfonie dat je steeds bijna, maar nooit helemaal te pakken krijgt, terwijl je je, geïntimideerd door de superieure waardigheid en de spot van deze vrouw, voelt als een scholier bij de koningin. De autonomie van de Mona Lisa heeft ertoe geleid dat het schilderij zich onafhankelijk maakte, zelfs voor zijn eigen schepper. Bevorderd door
plicht tot een interessante massachoreografie. Op een meter van het dranghek zet een draaibeweging in: de bezoekers naderen het
schilderij volgens een omgekeerde hofceremonie,
Je vermoedt een scène uit Game of Thrones, niet deze arrogante Boeddha-vrouw.
legenden, interpretaties en theorieën werd het onderdeel van een geschiedenis. Terwijl men, om
I
ntussen leidt voor het schilderij zelf de selfie-
rugwaarts, terwijl ze zichzelf en de geadoreerde fotograferen. Het leidt ertoe dat velen worden weggeduwd voordat ze het beeld met eigen ogen hebben gezien. Dit fenomeen van de ‘koude bewondering’, een bewijs van een ongestoorde eerbetuiging, had in het geval van de Mona Lisa echter een lange traditie. Misschien dankte ze haar opmars altijd al aan het feit dat de toeschouwer buiten haar blikveld bleef. Het begint met Giorgio Vasari, de grondlegger van
Ondertussen is het half elf. In de zaal heerst
de kunstgeschiedenis, die in het midden van de
een ander beroemd schilderij te noemen, tussen
een oorverdovend lawaai, en, nog steeds staand
16e eeuw in zijn beroemde kunstenaarsbiografieën
van Goghs Zonnebloemen ook altijd een afgesneden
voor het schilderij, beginnen de stoten in mijn
bij de Mona Lisa niet alleen de vitaliteit van de
oor ziet, heeft de Mona Lisa zich ontdaan van alle
rug ondanks mijn dikke jack langzamerhand pijn
renaissancetijd beschreef, maar ook de details van
ontstaansomstandigheden. Daarbij hoort ook de
te doen. Ik laat me wegduwen en stel vast dat de
het doek, zoals het waterige waas over de ogen
geportretteerde persoon zelf.
Mona Lisa je daadwerkelijk volgt met de ogen – een
– ook al kende hij het schilderij alleen van horen
virtuoze truc, Leonardo eigenlijk onwaardig.
zeggen. In de 17e en 18e eeuw spoelde een overvloed
Vooral in de laatste jaren zijn er nogal wat, meestal overbodige discussies gevoerd over wie de dame op
Om haar weer van dichtbij te zien moet ik het
aan kopieën, vermeende eerste versies en grafische
het schilderij was. Sommigen zeggen dat Leonardo
parcours doorlopen van de mensen die door de
reproducties van het schilderij over Europa. Koning
zich hier als travestiet heeft geschilderd, anderen
lange galerij binnenkomen, in de rij gaan staan,
Charles I wilde de artistieke kroonjuwelen van
menen dat het om Isabella d’Este gaat, de beroemde
langzaam tot de voorste, halfronde afsluiting
het Engelse hof, waaronder Holbeins Erasmus van
Renaissance-vorstin. Toch bestaat er weinig twijfel
doordringen en uiteindelijk, voortgestuwd door het
Rotterdam, inruilen voor de Mona Lisa – die hij nog
dat het in werkelijkheid om Lisa del Giocondo gaat,
recht van de sterksten, langs beide zijden van het
nooit met eigen ogen had gezien. Vereerd, maar
de tweede vrouw van lakenhandelaar Francesco
schilderij in de souvenirshop aan de achterkant van
achter slot en grendel, hing het schilderij in de
25
Vanaf 10 mei 2019 in Cube
Info & tickets cubedesignmuseum.nl Museumplein 2, Kerkrade gesubsidieerd door de Provincie Limburg
U.S. EMBASSY AND CONSULATE IN THE NETHERLANDS
© Designed and photographed by Michelin
zuiderlucht 5/2019
culture
Geen enkel kunstwerk trok zo veel belangstelling als de lege plek waar de Mona Lisa had gehangen.
vertrekken van de Franse koning en, na diens onthoofding, in de slaapkamer van Napoleon. Ook hem was de roem van het schilderij ter ore gekomen, en naar het idee dat het grote aan de groten toebehoort, wilde hij het altijd in de buurt hebben. Al was het maar in zijn slaap. Tot dan was de faam van de Mona Lisa, net als van veel andere beroemde kunstwerken in vorstelijke en privécollecties, gebaseerd op horen zeggen en reproducties. De openbaarheid, en daarmee een breed publiek, bereikte het pas in de 19e eeuw, met de opening van het Louvre als museum. Toen al als een van de meest prominente werken van het huis hing het op een vooraanstaande plek tussen de Toscaanse meesters. Maar niet te lang. Het was Vincenzo Peruggia die de wereld
Ruim 20.000 bezoekers per dag, zes miljoen per jaar, trekken aan de Mona Lisa voorbij. foto Victor Grigas
duidelijk maakte dat men de waarde van iets pas ziet als het er niet meer is. De Italiaan had
voordat hij het naar Florence bracht waar hij het
van onbereikbare vrouwen geschilderd. Ze zijn
zich rond 1900 opgewerkt als conservator
aan de Uffizi aanbood, en gearresteerd werd.
onbereikbaar mooi of onbereikbaar heilig. Mona
die gespecialiseerd was in vernislagen op
De gevolgen waren verschillend. Peruggia kreeg
Lisa echter is verpletterend dominant. Duchamp,
schilderijen, ook in het Louvre. In de Corriere
zeven maanden cel; de Mona Lisa daarentegen
die dat kennelijk niet verdroeg, diende de Mona Lisa
della Sera las hij dat Napoleon indertijd nogal
beleefde een doorbraak. Geen enkel kunstwerk
een snor toe, maakte haar mannelijk. En herstelde
wat Italiaanse schilderijen naar Frankrijk had
in het Louvre trok in die twee jaar zoveel
de orde die hij voor de juiste hield.
ontvoerd, en vatte het plan op enkele van die
belangstelling als de lege plek aan de muur waar
werken te repatriëren.
‘la Gioconda’ had gehangen. Opnieuw was het
slachtoffer – van Leonardo’s werk. Net als de
de onzichtbaarheid die haar roem vergrootte. Ze
abstract-expressionisten vele jaren later had
smokkelde de Mona Lisa mee naar buiten.
keerde terug op haar oude plaats, de bezoekers
Leonardo geen doek geschilderd om te bekijken,
Niet omdat het hem zo goed beviel, maar
bleven. En het aantal groeit tot op de dag van
maar om je eraan te onderwerpen. Maar waarom is
omdat het onder de kleinere en daardoor
vandaag.
A
juist de drang naar de Mona Lisa zo groot?
In arbeidersplunje liet hij zich insluiten en
transporteerbare schilderijen het bekendste was. Twee jaar lang, van 1911 tot 1913, lag het doek in de dubbele bodem van Peruggia’s reiskoffer in een nietig appartement aan de Rue de l’Hôpital Saint-Louis 5 in Parijs,
De meesten die ik, staande voor het schilderij,
ndersom heeft het de Mona Lisa nooit goed
naar hun indruk vraag, zeggen: omdat ze zo
gedaan als er te veel naar werd gekeken.
beroemd is. Voor hen telt de ervaring van de
Een dakloze uit Bolivia had het schilderij
lichamelijke nabijheid tot de ster, die via een selfie
in december 1956 urenlang bekeken, er
te documenteren, en de afbeelding als reproductie
uiteindelijk een steen naar gegooid en de verflagen
of keukenschort mee naar huis te nemen.
aan de ellenboog vernield. Hoewel de man het,
Anderen, die ondanks lang kijken van het schilderij
naar eigen zeggen, had gedaan om een (gevangenis)
zijn gaan houden, vind ik verdacht. Kennelijk
dak boven het hoofd te hebben, zette hij met zijn
vinden ze het fijn om onderworpen te worden.
vandalisme de toon die, met het bewust mikken
Een derde groep, ten slotte, voelt zich net als
op het lichaam van de afgebeelde, in de talloze
Duchamp gegriefd. Zoals de Afro-Amerikaanse
persiflages en fotomontages van het schilderij
vrouw uit Houston die ik ernaar vraag en die op
terugkeert: vergelding.
het schilderij een blanke, geprivilegieerde, van
De eerste, de meest beeldende en meteen
arrogantie overlopende vrouw ziet. Een Russische
beroemdste is de persiflage van Marcel Duchamp:
vrouw ziet een hoogmoedige, ongelukkige single.
de Mona Lisa met gedraaide snor. Had Duchamp de
Een Franse ziet een grap, een IT’er uit Pakistan een
superioriteit die hem bij uitvoerige bestudering had
fake. Zelf zie ik nog steeds die onbeschaamde ogen
getroffen, niet kunnen verdragen? Had hij zich niet
die me fixeren, maar niet aankijken.
aan het kunstwerk, maar aan de vrouw vergrepen
Maar als ik het Louvre na vier uur weer verlaat,
en haar daarom nog nagegeven dat ze een lekkere
kan ik me haar gezicht al niet meer herinneren. ZL
kont had? Vincenzo Peruggia stal de Mona Lisa in 1911 uit het Louvre.
In zekere zin was Duchamp geen dader, maar
Juist in de Renaissance zijn er veel portretten
© Die Zeit
27
Deze zomer in Bonnefantenmuseum Maastricht
Andy Summers A Certain Strangeness
07.06.2019 - 27.10.2019 Andy Summers, Montserrat, juli 1981
zuiderlucht 5/2019
daria
Premiere
I
Welke idioot heeft bedacht dat het leuk is om de voltooiing van je kunstwerk te vieren met een paar honderd roofvogels in het publiek?
k schrik wakker van een vuilniswagen die de straat in dendert. Geen genade voor slapers met abnormale werktijden. “Opstaan meissie”, hoor ik de mannen roepen terwijl ik ze door het raam zie worstelen met een vergeeld kindermatras. “Werken voor je geld.” En precies op het moment dat ik me omdraai om mijn hoofd opnieuw in mijn kussen te begraven weet ik het weer. Ik heb première vanavond. Razendsnel maakt misselijkheid zich van mij meester. Alsof ik een emmer Haribo heb leeggegeten en zo meteen een halve marathon moet lopen. Mijn vriend ligt naast me te snurken alsof het een doodnormale dag is. De brutaliteit. Ik prop een weekendtas vol met drie opties aan glitterjurken, een toilettas, een goed stel applaushakken en een prima paar danssneakers. In de tram op weg naar de schouwburg download ik een meditatie-app. Na drie keer in- en uitgeademd te hebben schakel ik over op Candy Crush. Virtuele snoepjes opblazen werkt momenteel een stuk rustgevender. Ik fantaseer over de mogelijkheid om in de gracht te springen en een geweldsdelict te veinzen zodat ik vandaag niet naar mijn werk hoef, maar herinner me op tijd hoe het met Jussie Smollett afliep en zie er toch maar vanaf. In het theater ben ik een sierlijke waarheidsverbuiger, daarbuiten ben ik een belabberde leugenaar. Backstage leg ik een dertigtal ‘toitoitoitjes’ klaar, kleine flutcadeaus die theatermakers aan hun collega’s geven om elkaar succes mee te wensen voor een voorstelling. Alleen wensen we elkaar dus ‘toi toi toi’, omdat het woord ‘succes’ ongeluk brengt. Net als het uitspreken van de naam Macbeth, of fluiten op het toneel. Ik had ook een normale baan kunnen kiezen. Tijdens het laatste avondmaal met het team duik ik met mijn curry in een hoekje in de hoop dat mijn zenuwen niet overslaan op een van de acteurs. Los van wat stiekem gefluister met nog een laatste aanwijzing hier en daar kan ik niks meer aan deze voorstelling doen. Het is wat het is. Vanavond moet ik achteroverleunen en ‘genieten’ van mijn ‘voltooide werk’. Welke idioot heeft eigenlijk bedacht dat het leuk is om de voltooiing van je kunstwerk te vieren met een paar honderd roofvogels in het publiek in de vorm van recensenten en familieleden? Wat is er leuk aan het kapotbijten van je kiezen? Waarom ben ik eigenlijk geen tandartsassistent geworden? Ik staar naar een stuk bloemkool en overweeg zeker vier minuten lang een carrièreswitch. Vlak voor aanvang realiseer ik me hoe trots ik ben op wat we hebben gemaakt. Ik omhels mijn acteurs en doe alsof ik drie keer achter hun oren spuug. Ik geef toe dat ik het spannend vind om ons werk met de rest van de wereld te delen. Ik vertel ze hoe dapper ze zijn dat ze daar gaan staan en hoe dankbaar ik ben dat ze voor dit verhaal gaan strijden, met verbeelding als hun enige wapen. Terwijl het publiek binnenstroomt verstoppen mijn glitterjurk en ik ons veilig achter de geluidstafel. Het misselijke gevoel van vanochtend bekruipt me weer. Ik adem diep in terwijl ik in gedachten een rijtje van vijf snoepjes transformeer tot kleurenbom. Dan dimt het licht en is het zowel in het publiek als op het podium heel even stil. Ik ga nooit iets anders doen. DARIA BUKVIĆ
29
culture
zuiderlucht 5/2019
DE SAMENLEVING BENAUWT STEEDS MEER
Jack Timmermans: “We creëren een wereld van afvinkers.”
Zijn hele leven vecht Jack Timmermans van dansgezelschap de Stilte tegen geestelijke luiheid. En vóór de witruimte tussen de regels. STAN VAN HERPEN sprak met hem. “De mens is het lelijkst als hij zichzelf onaantastbaar acht.” 30
zuiderlucht 5/2019
culture
‘Kinderen zijn vaak flexibeler in hun hoofd dan volwassenen.’
P
isnijdig kan hij worden om volwassenen
zo weinig gebaseerd op eigen denken. Dat zie ik ook
mongooltje en daar hebben ze meer plezier van dan
die mentaal niet bewegen. Nog steeds.
bij kinderen, op scholen. We creëren een wereld
wij van jou.” “Mijn moeder heeft me tot in het diepst
Op de vaders zaterdagochtend langs de
van afvinkers. Je was je hoed kwijt? Ik heb ernaar
van mijn wezen gekwetst. Alleen, ik kan het haar
lijn, wanneer zijn tienjarige zoon Jacob
gezocht, niet gevonden, maar ik heb mijn plicht
vergeven, want het was niet bewust. Het was pure
voetbalt, alleen maar pratend over hun
gedaan, vreselijk.” Hij is een pessimist ja, altijd al
domheid. Maar wel gevaarlijke domheid.”
auto. Op het schoolhoofd dat zijn leerlingen naar
geweest. “Ik heb meer dan ooit het idee dat we ons
Dingen bedenken en ze dan weer loslaten, dat
een voorstelling stuurt en zegt dat hij zelf niet van
op een hellend vlak bevinden, met een bal die naar
is de kern van zijn aard. Zo ontworstelde hij zich
dans houdt. “Wat bezielt zo’n vent! In zo’n positie
beneden rolt en niet meer te stoppen is.”
uit het benauwde bestaan van een slagerszoon.
heb je invloed, wie is hij om de deur dicht te gooien
Het is 1994 als Jack Timmermans de Stilte opricht.
Weg van de terreur van de rinkelende kassa. Het
De vijftien jaar daarvoor is hij docent, eerst aan
sociale korset waarin je voortbestaan afhangt van
de Mikojel-opleiding in Sittard, daarna aan de
de welwillendheid van de buurt, eerst en vooral een
In maart werd hij 65, het door hem opgerichte
Dansacademie in Tilburg. De naam, de Stilte,
verzameling potentiële klanten. Alles moet wijken
dansgezelschap de Stilte bestaat een kwart eeuw,
verwijst naar zijn zoektocht naar de witruimte
voor de mores van de klant, die altijd wat vindt van
twee jaar geleden kreeg Jack Timmermans te
tussen de regels, weg van het rumoer, het moment
jou en je kinderen. Het creëerde bij Timmermans
horen dat hij leukemie heeft. Een inactieve vorm,
waarop je teruggeworpen wordt op jezelf. “Ken je
voor de rest van zijn leven een afkeer van de mening
vooralsnog, de ziekte ligt nog in zijn lymfeklieren
After the Rain, het nummer van John Coltrane? Dat
van de meerderheid en voor geestelijke luiheid,
opgesloten. “Ik leef nu meer in het hier en nu.
gevoel.”
het rottingsproces dat optreedt als de geest zich
voor zulke kinderen?”
Maar besef tegelijkertijd dat je daarvoor een
Het gezelschap speelt inmiddels meer dan
toekomst nodig hebt. Dat hangt erg aan mij: ik heb
tweehonderd voorstellingen per jaar en geldt als
ontwikkeling nodig, moet onderweg zijn, en vooral
het meest internationaal actieve dansgezelschap
nooit aankomen.”
van ons land. Met uitvoeringen over de hele wereld.
Hij vreest weinig, maar de dood gaat hij uit de
Natuurlijk, ze hebben het geluk dat ze non-verbale
veilig waant in stilstaand water. “Ik heb weinig vertrouwen in das gesunde Volksempfinden.”
H
ij maakt een sprong naar het hier en nu. “Dat is het gevaarlijke van deze tijd: domheid
weg, ook in zijn dansvoorstellingen. In van die
voorstellingen maken. En dat er relatief weinig
typische Timmermans-zinnen: “Het meeste wordt,
concurrentie is. “Maar uiteindelijk draait het
is niet. Als het maar wordt, of kan worden, dan ben
om de kwaliteit van de voorstellingen. Niet dat
ik er niet bang van. Ik vrees alleen datgene wat ís,
iedereen daar zo van overtuigd is, we worden door
onnadenkendheid, van vastgeroeste ideeën bij
dat niet beweegt. Maar misschien is de dood ook
sommigen ook verketterd omdat we te technisch en
mensen zoals mijn moeder. Zulke mensen kun je
wel dynamisch hoor, maar kan ik er simpelweg met
stilistisch zouden zijn.”
wel lekker liberaal hun gang laten gaan, maar is dat
mijn verbeelding niet bij.” Hij haalt een zin aan uit het gedicht Waarom niet,
In 2011 volgde de oprichting van Festival de Stilte, zo kon Timmermans buitenlandse
krijgt een stem. Je moet mentaal flexibel
blijven, altijd. De mens is het lelijkst als hij zichzelf onaantastbaar acht. Daar word ik pissig van, van
waardevrij? Je kunt een wolf en een schaap niet tegelijkertijd loslaten.”
lichaam, waarin C.O. Jellema zijn stervende lichaam
dansvoorstellingen voor kinderen naar Nederland
toespreekt: ‘Wij gaan voorbij, terwijl ik dat niet
halen. Sinds dit jaar heeft het festival een andere
dan volwassenen, omdat ze meer openstaan voor
wil.’ Het zal niet de laatste keer zijn dat hij poëzie
naam, BRIK - Brabants Internationaal Kinderfestival
indrukken en ideeën. “Niet alle kinderen zijn
aanhaalt. “Met een gedicht ben ik niet alleen. En niet
- en een nieuwe artistiek leider, de Egyptenaar
ontvankelijk en open. Kinderen die geloven in gezag
gek.”
Mohamed Elghawy. “Zo’n festival professionaliseert,
en nut hebben moeite met onze voorstellingen.
daar horen meer blikken van buiten bij. Mohamed
Maar kinderen zijn wel vaak flexibeler in hun
en artistiek leider van de Stilte, het Bredase
ziet alles. We wilden geen usual suspect, maar
hoofd dan volwassenen, ze zijn makkelijker te
gezelschap dat dansvoorstellingen maakt voor
iemand die anders tegen de werkelijkheid aankijkt.”
confronteren met de genuanceerde werkelijkheid,
kinderen. Al decennialang, vaak tegen de klippen
Ook om strategische redenen neemt Timmermans
met de wetenschap dat de douche voor de een
op, bekend en gewaardeerd, misschien nog wel
afstand van het festival. ”Subsidieverstrekkers
warm en voor de ander koud kan zijn.”
meer in buiten- dan in binnenland. Gedichten
denken altijd dat ik alles bepaal. Dat is niet zo en
houden hem gezelschap, gedichten bieden zowel
dat wil ik ook niet.”
Zo kent iedereen Jack Timmermans, oprichter
nieuwe inzichten als herkenning; zijn vreemde,
Gaat hij, vanwege leeftijd en gezondheid, ook
Hij wekt de indruk kinderen leuker te vinden
Wat hij intussen weet: het gaat niet om de eerste, maar om de tweede reactie. Kinderen laten lachen is gemakkelijk. Je laat iemand vallen op het podium
verwarde gedachten blijken opeens niet zo vreemd
afstand nemen van het gezelschap? “Het idee is nu
en hup, daar gaan ze al. “Daar heb je niets aan. Ik wil
en verward meer. Hij springt overeind. “Nieuwe
dat ik tot mijn zeventigste betrokken blijf.” De Stilte
een zaadje planten, ontwikkeling heeft tijd nodig.
inzichten, dat zijn voor mij geluksmomenten. Dat je
kan prima zonder hem, vindt hij. “Ik ben niet zo
In Speelvogels zit een ei dat vrij door de ruimte vliegt.
het fout kunt hebben, dat is zo prachtig.”
belangrijk als het lijkt.”
Na de voorstelling kwam een kind naar me toe dat
De samenleving benauwt hem steeds meer:
Jack Timmermans was de jongste van elf kinderen.
het getal dat belangrijker is dan het woord, het
Hij had een vader die het liefst overal zijn schouders
consumentisme, de rankings, de voortdurende
voor ophaalde en een moeder die bezorgd was over
schreeuw om aandacht en natuurlijk, de
haar zoon van wie ze zeker wist dat hij in de goot
vercommercialisering van de kunsten. “Het feit dat
zou eindigen. Een vrouw, zegt hij, die grossierde
we in één oogopslag willen weten wat iets betekent.
in ondoordachte uitspraken. “Was jij maar een
Het feit dat er zoveel gedrag is op basis van gezag en
mongooltje, want die en die hebben ook een
zei: ‘Oh, wacht, er zat natuurlijk een vogel in dat ei.’ Dat had ik zelf niet bedacht.”
ZL
BRIK (Brabants Internationaal Kinderfestival) van 5 t/m 11 juni in Breda. brikfestival.com
31
zuiderlucht 5/2019
culture
f e u i Met bijdragen van Dieter van den Bergh en Wido Smeets
Ongevraagd advies
H
et slaat natuurlijk nergens op, maar wanneer ik
Idyllische tafereeltjes
op tv naar een voetbalwedstrijd kijk, betrap ik
betekenis te vinden lijkt het alsof
Doris Day en James Garner als
je er eerst nog een laag moet
lekker ouderwetse huismoeder-
afpulken.
en vader. Day zegt in de film haar
Zo werkt het ook met de
werk op want ze wil niets liever
landschappen: een berglandschap
dan een goede huisvrouw zijn
me er meermaals op het spel te coachen. Links, nu, te
Zitten m’n lenzen eigenlijk
roept herinneringen op aan de
en meer kinderen baren. “De
laat en meer van dat soort kreten, geheel gericht aan
wel goed in, vraag ik me
romantische rotspartijen van
kunstwerken van Hanssen zijn
dovemansoren, maar toch.
af na een minuut of vijf
Caspar David Friedrich, maar
een tegenwicht tegen dit soort
rondgelopen te hebben op de
waar je bij Friedrich denkt: “Daar
stereotyperende sociale rollen”,
levenservaring zie je dingen aankomen. Daarbij
expositie Returning the Gaze van
moet ik heen!”, kan bij Hanssen
meldt een bordje.
zitten vaak ook eerder gemaakte fouten of te positief
Karin Hanssen.
de locatie je gestolen worden.
Returning the Gaze. Van 12 maart
ingeschatte verwachtingen. Toch blijft het noodzakelijk
Niks mis met mijn lenzen, zo
Melancholie ligt overal op
t/m 10 juni in Museum Helmond.
persoonlijk te ervaren wat er gebeurt als… Af en toe
blijkt, maar alles met haar
de loer, soms een zelfde soort
komt er namelijk iets nieuws
olieverfschilderijen, in die zin dat
als op de verstilde werken
uit, iets anders, een geheel
ze bijna allemaal onscherp zijn.
van Edward Hopper, maar
onverwachte wending.
Dat mag natuurlijk, en is eigenlijk
die zet nergens echt door: de
ook wel grappig als je bedenkt dat
wazigheid en misschien ook
ik een tijd terug het welgemeende advies de teksten
de meeste zijn ‘overgeschilderd’
wel het gebruikte, vrij saaie
uit mijn beeldend werk te laten. Woorden en letters
van oude fotokiekjes.
kleurenpalet zorgt ervoor dat je
Met het verstrijken van de jaren en een beetje
Bits
Na een korte beschouwing kreeg
museumhelmond.nl ♦
Het bot van de identiteit
stonden mijn krachtige beeldtaal alleen maar in de weg.
Returning the Gaze, met zo’n
Die kon ik beter afzonderlijk op papier zetten. De vraag
honderd geschilderde werken
of hij niet beter ook mijn penseel ter hand zou kunnen
en tekeningen, is de eerste
Belangrijke thema’s in
“Iedereen kauwt op dat bot van
nemen, heb ik maar niet gesteld.
museale solotentoonstelling van
het werk van ‘feministisch
identiteit en laat het niet gaan.”
de Vlaamse kunstenares Karin
activiste’ Hanssen (1960) zijn
De uitspraak is van Dubravka
Hanssen. Ze herinterpreteert
gender(rollen) en de voorstelling
Ugresic, auteur van boeken als
vooral foto’s uit de jaren
van de vrouw: zo staat er een
Nationaliteit: geen en Europa in
vijftig, zestig en zeventig,
geslachtsloos figuur te sleutelen
sepia, en had niet misstaan in de
vaak uit Amerika, niet
aan een auto, en twee luchtig
expositie I Believe, nu te zien in
zelden vakantiekiekjes: een
geklede vrouwen op een
Maastricht en Luik.
picknick, een kano-uitstapje.
seventiesportret blijken niet
I Believe gaat over de Luikse
Gelaatsuitdrukkingen en emoties
Amerikaans maar Iraans, uit een
wijk Bressoux, waar tientallen
heeft Hanssen weggegumd.
tijd dat vrouwen zich daar konden
etniciteiten door elkaar wonen.
Ogenschijnlijk intieme en
kleden zoals ze zelf wilden. Maar
De meeste bewoners zijn er
idyllische tafereeltjes zijn het,
meer echte ‘aanklachten’ lijken
uit nood terechtgekomen.
van happy families, maar wie
hier niet te vinden.
Aanvankelijk als gastarbeiders.
Het was goed bedoeld. MAT VAN DER HEIJDEN
nergens echt doordringt tot deze onpersoonlijke beelden.
verder inzoomt, heeft pech: met
Sterker nog: in een filmzaaltje
de gezichten is ook alle expressie
wordt integraal de film The Thrill
vluchtelingen. Sommigen willen
weggepoetst. Om diepte en
of it All vertoond uit 1963, met
terug, de meesten zullen blijven
Later als economische of politieke
en een bestaan proberen op te bouwen in deze melting pot. Voelen ze zich thuis in deze 19e eeuwse arbeiderswijk aan de rand van Luik? Gaan ze om met andere bewoners, of verschansen ze zich in hun veelal door religie gevormde culturele identiteit. Voelen ze zich Belg? Europeaan? Passen ze zich aan, of zijn hun wortels sterker, en blijven ze in hun hart Syriër, Koerd, Turk, Italiaan, Senegalees, Jezidi, Armeniër, noem maar op? Mat van der Heijden, Voetstap, 2019, potlood, aquarel, papier, 32,5 x 25 cm
32
Is het menselijkerwijs wel Karin Hanssen, Kids on a Boat (2016).
mogelijk in een wijk met zoveel
zuiderlucht 5/2019
culture
l l e t o n “Da’s niks voor mij”, dacht ze, ook al ging het om het in 1934 gestolen paneel uit het wereldberoemde altaarstuk in Gent, De aanbidding van het Lam Gods van Jan en Hubert van Eyck. Toen kwam Kerstmis en de herinnering aan haar een jaar eerder overleden vader Ernest. Ik doe het toch, besloot VéVé, en schilderde een versie van De rechtvaardige rechters die verwees naar het lot van haar vader, die na een klap in zijn nek verlamd raakte en de rest van zijn leven in een rolstoel zat. De dader ging na een korte straf vrijuit. Rechtvaardige rechters? Door haar vaders verlamming had Vévé jarenlang niet geschilderd. Het ging niet.
Miko en zijn ouders. foto HJ Hunter
“Om te schilderen moet je alleen zijn, en diversiteit te verlangen dat ze integreren,
Madiengo die elke week zingt en bidt
vrij zijn in je hoofd. De zorg om mijn vader
elkaar opzoeken om een nieuwe toekomst
en duivels uitdrijft bij zijn Congolese
was te groot.” Nu, meer dan een jaar na
uit te stippelen? Hoe reëel is het te
geloofsgenoten. Zoals de gescheiden en
zijn dood, lukte het wel. En hoe.
verlangen hun herkomst los te laten?
werkloze Gilbert, die alles opzij wil zetten
I Believe bestaat uit zeventien
Vévé ‘Shake’ Mazimpaka (Elsene,
voor de opvoeding van zijn zoon maar
1967) heeft een Congolose vader en een
fotoseries, twaalf korte films en een
voor zijn eten afhankelijk is van Resto de
Vlaamse moeder. Haar bijnaam Shake
uitgebreid randprogramma met lezingen,
Coeur, waar je voor een hand vol euro's
verwijst naar die gemengde afkomst.
rondleidingen, master classes en debatten
een warme maaltijd krijgt. Zoals de uit
Op haar versie van De rechtvaardige
over etniciteit en diversiteit. Het resultaat
Senegal gevlucht Marieme, gescout door
rechters komen de geschiedenissen van
is even gevarieerd als de thematiek. Uit
de liberale partij MR, en oprichter van
de twee landen en haar eigen leven
de persoonlijke portretten en reportages
een platform voor alle niet-Belgen in
bijeen. Op het paard zit niet, zoals op
resoneert zoveel levenslust en vitaliteit
Bressoux.
het origineel, de eerste der rechters,
dat je er optimistisch van wordt. Maar
“Wie van u wil verhuizen naar
maar Mobutu Sese Seko, de corrupte
als je na anderhalf uur de tentoonstelling
Bressoux?”, luidt een vraag in het
oud-president van Congo. Achter hem,
achter je laat, bekruipt je tegelijkertijd
gastenboek van de expositie. Het
op een ander paard, Patrice Lumumba,
een gevoel van somberte. Kan het wel
valt inderdaad niet mee om I Believe
de vermoorde eerste premier van Congo.
goed komen met een samenleving waar,
te betitelen als een hoopvolle
Vévé’s vader zit in een rolstoel, als de
kleuren en betekenissen, met als titel
in de woorden van Dubravka Ugresic,
tentoonstelling. Wel eentje die nog
op een van zijn 007-missies verlamd
Le pouvoir se mange seul. In haar eigen,
iedereen blijft kauwen op dat bot van
dagenlang in je hoofd blijft nadreunen.
geraakte Ernest J. Bond. Achter het stuur
sappig Vlaams: “’t Is een ganse boterham
de identiteit. Waar man en alleman blijft
I Believe. De wereld in een wijk.
van de babyblauwe Austin Martin van
hé.”
hameren hoe belangrijk het is om trots
Van 17 maart t/m 8 juni in Centre
de geheim agent zit David Hockney, de
Vévé ‘Shake’ Mazimpaka, Le pouvoir
te zijn.
Céramique Maastricht. Van 10 mei
Britse schilder die net als Mazimpaka met
se mange seul. Van 12 april t/m 25 mei.
t/m 13 juni in Centre Chiroux in Luik.
verwrongen perspectieven en uitbundige
Mgodo Tracks. Avond met Afrikaanse
wel kans wanneer iedereen zich vastklit
centreceramique.nl
kleuren werkt.
en westerse muziek. Op 5 mei om 20.15
aan herkomst, religie en cultuur? Kan
ibelievechiroux.be
Maakt een samenleving als de onze
der delen als mensen bereid zijn een
♦
overeenkomsten opwegen tegen verschillen? Intussen proberen de inwoners van
Een explosie in het hoofd
uur. Allebei in CC Maasmechelen. ccmaasmechelen.be
terug, er kwamen ook veel reacties. Waarna ze besloot ook de andere panelen
deel van zichzelf op te geven voor een gezamenlijke toekomst waarin
Het schilderen van het paneel bracht Vévé niet alleen het plezier in schilderen
het geheel meer worden dan de som
De rechtvaardige rechters in de versie van Vévé ‘Shake’ Mazimpaka.
♦
van het Lam Gods te schilderen – dat wil zeggen: háár versie. “Het voelde als een explosie”, zegt ze. “Een paar jaar geleden was ik nog dood in mijn hoofd, en nu dit. Wat begon als mijn levensverhaal, is nu
Bressoux zichzelf overeind te houden, al dan niet samen met hun lotgenoten.
Eind 2015 zag Vévé ‘Shake’ Mazimpaka
Zoals de talentvolle bokser Miko die
een oproep aan kunstenaars om
alles opzij zet om olympisch kampioen
een eigen versie te maken van De
te zien in Maasmechelen, vormen een
te worden. Zoals pastoor Pajo Malosa
rechtvaardige rechters.
filmisch en allegorisch schilderwerk vol
mijn levenswerk.” De in totaal twintig panelen, momenteel
33
culture
zuiderlucht 5/2019
Last tango uit Warschau 34
Een van de laatste restanten van het getto van Warschau. foto Zuiderlucht
zuiderlucht 5/2019
Noam Silberberg: “Ik ben zeker niet de jood die terugkwam om de joodse cultuur te redden. Dit is een stukje Poolse cultuur.” foto Grzegorz Domański.
P
culture
Noam Silberberg emigreerde van Israël naar Polen om de met de Holocaust verdwenen Poolse tango nieuw leven in te blazen. Zijn 11-koppig orkest komt nu voor het eerst naar Nederland. DIETER VAN DEN BERGH zocht hem op in Warschau. “Bach of Beethoven noem je toch ook geen vintage?” In Polen kende hij niemand, maar maakte al snel
lac Grzybowski in Warschau, het
De invloeden kwamen van overal: Engelse walsen,
Paddenstoelenplein, ligt er op deze
Russische amusementsmuziek, Amerikaanse foxtrot
kennis met muzikanten, onder wie klarinettist
mistige morgen nagenoeg verlaten
en ook de Argentijnse tango was een rage. Maar
Michał Gorczyński. Op Silberbergs verzoek
bij. De fontein staat droog. Het beeld
nergens zo populair als in Polen. Waar de tango
formeerde hij Mała Orkiestra Dancingowa, een
van paus Johannes Paulus II voor de
elders weer verdween, bleef hij in Polen. Zestig
klein dansorkest dat behalve uit dirigent, pianist
Allerheiligenkerk heeft verse bloemen
procent van alle populaire muziek eind jaren
en zanger Noam Silberberg bestaat uit tien veelal
en kaarsen gekregen.
twintig, begin jaren dertig, was tango. Tachtig
klassiek geschoolde muzikanten, allemaal profs.
procent van de muzikanten en componisten was
“Ik wilde dit goed doen. Dus ook met de beste
Joods.”
muzikanten.”
Wie in zuidelijke richting het plein oversteekt belandt op een binnenplaats tussen grauwe flats.
Noam Silberberg (27) groeide op in de buurt van
De Poolse tango is vergeleken met de Argentijnse
Rechts een smoezelig hoekje, afgezet met ijzeren
Beer Sheva in de Israëlische Negev-woestijn en
variant “meer klassiek en beleefd”, zegt Silberberg.
poort. Op de grond lege wodkaflessen. Achter de
studeerde aan de Jerusalem Academy of Music and
“Er zit geen Argentijnse lust en passie in, maar wel
poort een vervallen huizenblok, de ramen kapot,
Dance. Toen hij zijn Poolse wortels onderzocht,
Slavische melancholie.” En violen en blazers, zoals
kozijnen dichtgetimmerd of dichtgemetseld, de
stuitte hij op de Poolse tango, de muziek van zijn
saxofoon en klarinet, instrumenten die soms een
balkonnetjes weggeroest. ‘Instortingsgevaar!’,
grootouders die uit Warschau kwamen en in 1934
klezmertintje aan de muziek geven. “Soms klinkt
waarschuwt een bordje. Wie goed kijkt, ziet
naar (toen nog) Palestina waren verhuisd. Hij raakte
een song bijna als een aria van Puccini. Maar
kogelgaten in de muren.
erdoor gefascineerd; door de kwaliteit van de
tussen het refrein en de tussenstukken door is
muziek, maar ook door het feit dat deze stijl na de
daar dan ineens de stuwende motor van de tango:
van Warschau. In 1940 bouwden de nazi’s er een
oorlog bijna in zijn geheel was verdwenen. Zelfs de
rampampam, rampampam. Dan weet je weer, oh ja,
drie meter hoge muur met prikkeldraad omheen
noten overleefden de Holocaust niet.
dit is tango.”
Het huizenblok is een laatste restant van het getto
en brachten er joden uit heel Polen naar toe. Op
Zijn missie was helder. “Ik ben online oude
Soms werden tango’s in het Jiddisch gezongen,
enig moment woonden er naar schatting 450.000
78-toerenopnames van verzamelaars gaan
maar meestal in het Pools. De beroemdste is Tango
mensen. In september 1942 waren zo’n 300.000 van
beluisteren, vaak met een enorme kraak erin, en
milonga uit 1929, van Jerzy Petersburski, als Oh,
hen afgevoerd naar vernietigingskamp Treblinka.
ben de muziek gaan transcriberen naar noten.
Donna Clara uitgegroeid tot wereldhit. Waarom
De opstand door de resterende bewoners in
Mijn droom was om die songs te restaureren, te
het vooral joodse muzikanten waren die de tango
voorjaar 1943 werd door de Duitsers genadeloos
revitaliseren, zónder kraak.”
speelden? Silberberg kan er alleen naar gissen.
neergeslagen. De overlevenden werden afgevoerd,
In 2015 verkaste hij naar Polen, en leerde in
“In andere landen, zoals Duitsland, Amerika en
korte tijd de taal. In Polen spelt hij zijn naam
Rusland, zag je hetzelfde, en waren ook veel joden
weer als Zylberberg, de oorspronkelijke naam
muzikant. Ik vermoed dat het werk was dat anderen
het hart van de Poolse tango. De Poolse tango
van zijn grootouders, die in Palestina hun
liever niet deden.”
was uniek, zegt pianist, zanger en dirigent Noam
naam veranderden. “Klinkt iets Poolser, maar
Silberberg in een etablissement aan de sjieke
hier eigenlijk nog steeds niet uit te spreken.”
Wereldoorlog meer joden omgebracht dan in Polen.
Mokotowska-straat in Warschau. “Het interbellum
Waarschijnlijk is hij nog de enige Zylberberg
“De Poolse staat werkte samen met de nazi’s”, zo
was muzikaal immens interessant. Overal in
in Warschau. “Honderd jaar geleden leefden er
zou onlangs uit de mond van de Israëlische premier
Europa zag je tekenen van een eerste popcultuur.
honderden, zo niet duizenden Zylberbergs.”
Netanyahu opgetekend zijn. En zijn minister van
het getto werd met de grond gelijk gemaakt. In de jaren twintig en dertig was de joodse wijk
Nergens ter wereld werden in de Tweede
35
C-mine expeditie Beleef de mijn op een nieuwe manier!
Met virtual reality ervaring
Genk (BE)
expeditie
c-mine-expeditie.be GENK
zuiderlucht 5/2019
culture
‘Zestig procent van alle populaire muziek in het Polen van begin jaren dertig was tango. Tachtig procent van de muzikanten was joods.’ Buitenlandse Zaken zou gezegd hebben dat Polen het antisemitisme “met de paplepel” krijgen ingegoten. Vorig jaar werd in Polen een wet aangenomen waardoor het strafbaar is om de rol van Polen bij de Holocaust te benoemen. Anno 2019 wonen er in Warschau nog – of weer – zo’n 3500 joden. Van de honderden synagogen in de stad is nog één (orthodox) gebedshuis over. Het gerenoveerde gebouw herbergt een koosjere winkel en grenst aan het ontmoetingscentrum voor de joodse gemeenschap, dat er vervallen bijligt. Om het gebouw heen staan, rommelig opgesteld tussen vuilcontainers, borden met uitleg over de joodse cultuur en geschiedenis. Die joodse cultuur in Polen maakt een kleine renaissance door: er wordt een joods theater en een ontmoetingscentrum gebouwd, er zijn steeds meer joden die terugkeren. De opleving lijkt gelijke tred te houden met het toenemende antisemitisme in het gepolariseerde land, geleid door de reactionaire PiS-partij. In het immense Polin,
Het Mała Orkiestra Dancingowa tijdens een concert in Warschau. “We maken muziek zoals die klonk in de jaren dertig.” foto Michal Ramus
het nieuwe Museum voor de Geschiedenis van de Poolse joden, wordt hier expliciet bij
Idzikowski (36), is ook aangeschoven. Hij vult aan:
broeierig, los en uitbundig. Jongens dansen met hun
stilgestaan. In een film schrobt een groepje
“Dit is vergeten Poolse cultuur, geen joodse muziek.”
vriendinnetjes, om daarna ook een poging te wagen
kunstenaars antisemitische leuzen van de
Voor zover hij weet, relativeert hij grinnikend,
met hun vrienden. Ook meisjes dansen samen.
muur om er een nieuwe tekst overheen te
terwijl hij een Łomża, “een ideaal ochtendbiertje”,
kalken: ‘Ik mis je, jood’.
drinkt. “Wij zijn gewend om van alles te spelen,
ogen, zegt Silberberg na afloop. “Ik stelde me een
P
Aanvankelijk had hij een heel ander publiek voor
tot aan free jazz toe. Maar dit was voor ons iets
undergroundsfeertje voor, in een donkere kelder,
ersoonlijk merkt hij weinig van
compleet nieuws.” Idzikowski kende hooguit een
waar hipsters met de ogen naar de grond gekke
toenemend antisemitisme, zegt Noam
paar in het Poolse collectieve geheugen gegrifte
dansjes zouden doen. Dit lijkt meer op vroeger. De
Silberberg. In dit volle café heeft hij
tangoliedjes. “We dachten: laten we het gewoon
muzikanten toen speelden vaak voor de hogere
duidelijk niet zo’n zin in gevoelige
doen. Dat het zo zou aanslaan, daar had niemand
middenklasse, wij doen hier eigenlijk hetzelfde.”
onderwerpen. Lichtelijk geïrriteerd: “Dat
op gerekend.”
Maar kom bij hem niet met termen als vintage of
Wanneer je het met een sentimentele blik bekijkt,
retro aanzetten. “We maken muziek zoals die klonk
bepaald is, is geen issue. Ook voor de muziek
zegt Silberberg, is het hele project misschien vooral
in de jaren dertig, met de originele arrangementen.
is de culturele achtergrond eigenlijk irrelevant.
een eerbetoon aan zijn geliefde grootouders, en
Precies zoals je de muziek moet spelen, en zoveel
Deze muziek heeft weinig met de oorlog
de verloren muziek uit hun tijd. Die tijd beleeft
mogelijk met de intentie van de componist.
te maken, er is zovéél verdwenen na de
nu een kleine revival in Warschau. Dat blijkt deze
‘Vintage’ klinkt alsof het hier om een imitatie zou
Holocaust. Dat de muziek vooral geschreven
avond ook uit het concert van Silberbergs orkest in
gaan, een soort circusshow. ‘Hé, laten we doen alsof
en gespeeld werd door joden, maakt het nog
een volle Klub Spatif, een deftige en legendarische
we terug zijn in de jaren 30!’ Bach of Beethoven
geen joodse muziek. Het is ook geen muziek
club waar al in de jaren vijftig de culturele elite
van slachtoffers of zo, geen ‘muziek van de
samenkwam. Nu is het de thuishaven van Mała
noem je toch ook geen vintage?” ZL
Holocaust’.”
Orkiestra Dancingowa.
ik toevallig joods ben omdat dat cultureel
Met zijn project wil Silberberg allesbehalve
Wie hier geblinddoekt wordt gedropt, waant zich
een statement maken, of een manifest. “Ik
terug in de tijd. Zowel zeventigers als twintigers,
ben zeker niet de jood die terugkwam om de
en alles daar tussen in, dansen in stelletjes op de
joodse cultuur te redden. Het gaat hier om een
tango’s en foxtrots van het weergaloze orkest onder
stukje Poolse cultuur, waarin de joden goed
leiding van een strenge Silberberg. Hij is met zijn
geïntegreerd waren. Ik ben een muzikant die
aangezette polygoonstem de perfecte zanger. Veel
het vliegtuig heeft gepakt met de bedoeling
van de jongeren zien er, net als de orkestleden,
hier goede muziek te gaan maken.”
stijlvol uit, sommigen geheel vintage-jaren-
De trompettist van zijn orkest, Maurycy
Mała Orkiestra Dancingowa speelt op 5 mei tijdens festival Tango Brutal in Theater Heerlen, aanvang 14.30 uur. Op 4 mei geeft Noam Silberberg een lezing over de Poolse tango in het Savelberg Klooster in Heerlen. Aanvang 20.45 uur. tangobrutal.com
dertig. Er hangt een filmisch nachtclubsfeertje,
37
edits
zuiderlucht 5/2019
De voorkeur van... Blendr & Filtr OUDE HITS _ “Over het algemeen zijn mensen heel conservatief. Ze willen de oude hits horen, die hebben ze in hun hoofd, in een soort collectief geheugen.” Michiel Romeyn legt uit waarom Jiskefet in deze tijd niet meer zou kunnen.
Hanneke Hendrix
In polkadot-short naar horror kijken
Dan lazen we allebei een boek per dag. Wie zat te grinniken, moest
M
naar een feest komt een stortvloed aan
zijn dat er niemand op de achterbank zat.
die passage aan een ander voorlezen, dat was de code. Zulke dingen
verhalen naar boven, met een donker
Verder luister ik ook graag naar De Rode
komen nooit meer terug, net als onze taal samen, ons oog voor de
randje als rode draad. Hanneke Hendrix
Lantaarn, een wielerpodcast. Niet dat ik
absurde kant van het leven.”
houdt van spanning. “Luguber moet wel
die sport zelf beoefen, maar als de Tour
Schrijfster Vrouwkje Tuinman was vijftien jaar samen met de vorig jaar
een functie hebben.”
begint, hang ik wel de hele dag voor de
ONZE TAAL SAMEN _ “We gingen eens per jaar op leesvakantie, altijd naar hetzelfde huisje op La Palma, ik had het al weer geboekt.
overleden auteur F. Starik.
et een jurk onder de arm en
eng wordt. Bij de laatste aflevering zat ik
een koffer achter zich aan loopt
om één uur ‘s nachts in de auto te luisteren
ze door Amsterdam. Op weg
en keek ik achterom om er zeker van te
theater_ ‘’Ik heb twee oudere broers
tv. De Rode Lantaarn luister ik vanwege de leuke gesprekken, en omdat de hosts erg
SLIJPEN _ “Aan grote meesters kan ik mijn geest slijpen. Een mens
die alles wat cultuur is erin geslagen
grappig zijn. Ik heb het gevoel dat ik ze
moet zijn eigen stompzinnigheid niet als norm nemen.”
hebben bij mij. Soms kreeg ik letterlijk
heel goed ken, terwijl dat helemaal niet
Kunstenaar Job Koelewijn leest zijn hele leven al Kant, Spinoza en andere
boeken naar mijn hoofd. Mijn tien jaar
zo is. Zelf maak ik ook podcasts, Ik ken
filosofen.
oudere broer nam mij al vroeg mee naar
iemand die, met Nynke de Jong en Alex
het theater. Zo heb ik op mijn twaalfde
van der Hulst. Over opvoeden, kinderen
9 TOT 5 _ “In hiphopteksten hoor je dat werken een schande is. Lil’
Medea gezien van Ivo van Hove. Het is me
en ouderschap en alles wat daarbij komt
Kleine en Boef rappen: fok de 9 tot 5. Ik vind werken geen schande,
altijd bijgebleven. De oeroude thema’s
kijken. En ik maak ook hoorspelen voor
ik support de 9 tot 5.”
als wraak, jaloezie, liefde en haat zijn
de radio.”
Rapper Woenzelaar (uit Eindhoven, uiteraard) breekt met een
van alle tijden, dat heeft iets troostrijks:
hiphoptraditie.
dat mensen al eeuwenlang dit soort
muziek_ “‘Did I listen to pop music
gevoelens hebben en de wereld toch
because I was miserable? Or was I
VLEES EN GEEST _ “Als je een rol overschrijft, is het alsof je het
doordraait. De beste toneelschrijver
miserable because I listened to pop
skelet van het stuk daarmee opbouwt en het vlees en de geest eraan
van nu vind ik Rik van den Bos. Met
music?’ Om schrijver Nick Hornby
toevoegt.”
weinig middelen creëert hij een wereld
maar te citeren. Ook in muziek hou ik
Acteur Jules Croiset (81) schreef zijn leven lang alle rollen op in een
die overal en nergens kan zijn. Ik vond
van een donkere kant. En ook hierin
schriftje.
zijn Een coming of age voor bejaarden
ben ik beïnvloed door mijn broers. Ik
echt prachtig, over een ouder echtpaar
luisterde veel naar The Smiths. Eerst
NIET ERG DIEPZINNIG _ “Nooit eerder leefden zoveel mensen
waarvan er een dementerend is. Zo mooi
noodgedwongen, want als ik New Kids
zo lang, vrij, welvarend, gezond en gelukkig als vandaag. Die
hoe ze samen de stukjes herinnering
on the Block op had staan, sloopten ze
uitspraak lijkt misschien niet erg diepzinnig, maar ze heeft wel het
terugzoeken.”
mijn cassettebandjes. Achteraf ben ik
niet onaanzienlijke voordeel dat ze waar is.”
ze daar dankbaar om. Wat ik er zo leuk
Wetenschapsfilosoof Maarten Boudry wil dat we ons niet laten imponeren
hoorspel_“Ik luister veel naar
door pessimisten.
fictionele podcasts. The Horror of Dolores
vrolijk kunnen klinken. Wellicht hebben
Roach bijvoorbeeld, over een vrouw die
meer kunstenaars dat, dat gevoel op de
DIT IS MIJN HUIS _ “We kunnen ons niet zomaar voortplanten
uit de gevangenis terugkeert naar haar
middelbare school: waarom gaat het
en doodgaan, net als zalm. We willen onze kinderen een beter huis
oude wijk in New York. Alles is anders
bij iedereen zo gemakkelijk en niet bij
nalaten. Daarom hebben we respect nodig voor elkaar, moeten we
geworden in de tussentijd, behalve één
mij? Dan luisterde ik naar The Smiths
elkaar leren kennen, praten met elkaar. We hebben een verhaal
restaurantje. Als ze daar binnenstapt,
en dacht ik: het valt mee. Ja, een zekere
nodig. Ook over Europa. Zodat je kunt zeggen: ‘Dit is mijn huis. Ik
loopt alles uit de hand. Met veel horror,
melancholie zit er altijd in. Maar niet
wilde er altijd wonen.’”
supergrappig en supersmerig, en seks.
bij hardlopen hoor, dan luister ik lekker
Schrijfster Dubravka Ugrešić over de zoektocht naar een nieuwe toekomst.
Zo verschrikkelijk spannend dat het echt
Rihanna.”
38
aan vind? Dat deprimerende teksten zo
zuiderlucht 5/2019
edits
colofon Zuiderlucht is een onafhankelijk maandblad met een oplage van 20.000. Zuiderlucht is een uitgave van Bodosz, in opdracht van de
Boeken top 10
Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Nederland en Vlaanderen. Digitaal: zuiderlucht.eu
1 — Peter Buwalda Otmars zonen (-)
E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via zuiderlucht.eu /nieuwsbrief
2 — Ilja Leonard Pfeijffer Hanneke H hoorspelen endrix (Tegelen, 19 80 buurt van en podcasts. Ze w ) is schrijfster van oo Nijmegen hoofdperso . In haar ro nt met man en kindromans, Binnenko on terug naar haar man Aswoensdag ke in de rt verschijn Li er t het als lu mburgse geboorte t de dorp. isterboek.
Grand Hotel Europa (2)
3 — Bart Van Loo De Bourgondiërs (1)
4 — Michel Houellebecq Serotonine (-)
5 — Sally Rooney Normale mensen (3)
6 — Murat Isik Onzichtbaar (-)
7 — Lucinda Riley
boek_“Ik houd erg van
Peaks. Dat soort series kijk ik nog
Nederlandse schrijvers. Esther
steeds, donkerder nog. Mijn man
Gerritsen en Annelies Verbeke
vertelt graag het verhaal dat ik
las ik veel toen ik zelf net begon
een keer in een vrolijke polkadot-
met schrijven. Gerritsen vind
short een taart stond te bakken
ik interessant omdat ze uit de
in de keuken, hoogzwanger. Zag
toneelwereld komt. Dat ben ik van
er heel huiselijk uit. Maar op
oorsprong ook, toneelschrijver. En
mijn laptop keek ik intussen een
Annelies Verbeke, haar taal vind
serie waarin iemand met een
De zeven zussen (5)
8 — Esther Verhoef Facade (-)
9 — Nicolien Mizee Moord op de moestuin (-)
10 — Joke Hermsen Het tij keren (-)
Begunstigers krijgen ZL voor 63 euro per jaar thuisbezorgd. Begunstiger worden kan via zuiderlucht.eu/begunstigers Adres: Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 43 350 05 91 0031 6 53 338 905 w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 6 54966098
boormachine andermans hoofd
BLAUWE PIL _ Niet alleen Bart Van Loo, ook
d.vandenbergh@zuiderlucht.eu
mijn lievelingsboeken. Ik ben altijd
stond te bewerken. Het lugubere
Commercie:
‘starstruck’ als ik met haar praat.
moet overigens wel kloppen in het
Walter van den Berg, een grote
verhaal, zoals in Fargo of in Dare
‘unsung hero’ als je het mij vraagt,
Devil. Ik snack graag als het om
laat subliem de kwetsbaarheid
series gaat, ben een omnivoor. Wat
van de mens zien. Er zit zo’n
film betreft ben ik een echte Billy
pijnlijke jongensachtigheid in zijn
Wilder-fan. Echt fantastisch, zijn
werk, heel ontroerend, terwijl hij
verhalen. Tijdlozer kun je het niet
harde werelden en onderwerpen
krijgen.”
onze literaire knuffelbeer Ilja Pfeijffer maakt deze maand ruim baan voor Otmars zonen van Peter Buwalda, die na negen jaar debutant-af is. Het was het wachten meer dan waard. Otmars zonen is zo’n boek dat je ondanks omvang & gewicht met je mee sleept om op de verloren momenten van de dag in weg te duiken. Niet om te weten hoe het afloopt, dat is lastig bij een eerste deel van een trilogie, maar omdat je wordt teruggezogen naar deze high speed blender van onwaarschijnlijke verwikkelingen, krankzinnige perspectieven en manipulerende personages. Niet te vergeten: de verslavende zinnen die het bij elkaar houden en de hilarische scenes die zich vastkleven in je geheugen. Met een sinister genoegen duwt Buwalda zijn personages naar hun limiet en laat hij zijn lezers alle hoeken van de vertelkunst zien. Otmars zonen is muziek. Niet van je do-remi-fa-sol en we doen er nog een alineaatje bij omdat dikke boeken goed verkopen, geen rambam-thank-you-mam proza waar bestsellers van worden gemaakt. Otmars zonen is zo’n blauwe pil die hetzelfde teweegbrengt als eh… het derde deel van Beethovens Sonata N.32 Opus 111 misschien? Wordt gelukkig vervolgd. (WS)
ik zó mooi. Dertig dagen is een van
beschrijft. Oh, en De Wand van Marlen Haushofer is misschien
ADRIENNE PETERS
wel mijn lievelingsboek. Het gaat over een vrouw die met haar nicht naar een vakantiehuis in het bos gaat. Wanneer ze wakker wordt, blijkt haar nicht met haar man niet
The Missing Inks
teruggekomen van een nachtje stappen. Ze gaat op onderzoek uit en loopt tegen een grote glazen wand aan die haar scheidt van de rest van de wereld. De rest van haar leven zit ze daar. Dat klinkt saai, maar het is een superspannend en bloedmooi boek.”
film_ “Veel van wat je later mooi vindt in je leven, begint in je puberteit. Ik keek veel naar Twin
themissinginks.com
Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).
Karin Winkelmolen 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Twan van de Brand, Daria Bukvić, Yannick Dangre, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Rowland Jones, Ben van Melick, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Aya Sabi, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Richard Stark, Paul van der Steen, Kevin Toma, Mark van de Voort, Leon Verdonschot, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen). Tekstcorrectie: Anna Peeters Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: Rheinische Druckmedien, Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie: Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146
39
R
R