het
zuiderlucht
gro
ots te
cukunst maandblad voor en cultuur ltuu rbl
ad v an n
13e jaargang • 8/2019
ede
8 FLORIS ALKEMADE SIMON HAEN JAN HANLO ALEXANDER VON HUMBOLDT MEREL KOMAN KOEN PEETERS DORINE VAN DER PLOEG NASHVILLE PUSSY
rla
nd
4 ISTANBUL DESIGN BIENNALE IN BELGIE A SCHOOL OF SCHOOLS
ASCHOOLOFSCHOOLS.BE Z33.BE
DE
C-MINE.BE
28.6.– 29.9.19
C-MINE (BE) GENK
A School of Schools werd gemaakt in 2018 voor de 4de Istanbul Design Biënnale, georganiseerd door de Istanbul Foundation for Culture and Arts.
opening cultureel seizoen maastricht
Het Parcours 30-31 AUGUSTUS 01 SEPTEMBER
SLAGERIJ VAN KAMPEN SILENT DISCO / SILENT COMEDY OPEN LUCHT CINEMA 31.8 OPENDEURDAG@CULTURELE INSTELLINGEN
HANS LEMMEN TIRZO MARTHA TON SLITS P.A.M. CROMBACH
14
RAY MOON
editie
de kantelaar
plateauKunst
JOS VAN WUNNIK
JACQUES VAN ERVEN WILLIBRORD NOTA
MORENA BAMBERGER NATASCHA WAEYEN HENK SPETH
+ MORE
schippers&vangucht
e
MICK MOONEN
FRANK TUBEE
VILLAGERS SLOW READERS CLUB FINN ANDREWS STRAND OF OAKS DANIEL NORGREN WHISPERING SONS
FREE FESTIVAL
BRUIS x
9+
MICHAELA DRESCHER HANS BEKKERS
LOE IN DE BRAEKT ROOS ROBERTS JOEY ROBERTS GER PIRSON
ROB VAN AVESAATH
ROUKE VAN DER HOEK PAUL DRISSEN
LOEK GROOTJANS JACK REUBSAET PAUL LOGISTER
DAVE DE LEEUW
MARIANNE AARTSEN MILOUS HEUNKS
fotografie Wannes Cré
JUAN HEURTER
PIET VAN DER LINDEN HAN RAMECKERS SABINE JACOBS SIDI EL KARCHI
24/25/augustus/2019/ 11.00 - 18.00 uur Wanda en Annette Reiff Gasthuis 20, 6268 NN Bemelen 06 50 222 616 www.plateaukunst.nl
PlateauKunst kenmerkt zich door het informele karakter waarbij bezoekers kunnen genieten van actuele kunst in een unieke omgeving: in boerderijen, schuren, molen, kasteel, zolder, atelier, kantoor en weilanden, gelegen in een prachtig landschap.
Te zien op
Theaterfestival Boulevard, ‘s-Hertogenbosch! 5 t/m 10 augustus, 16.00 & 20.00 uur www.schippersenvangucht.com
De vormgeving van een gidsland Te zien van 23 maart t/m 18 augustus 2019 designmuseum.nl
Modern Nederland 1963– 1989 DMDB-adv-Modern_NL-228x160mm.indd 1
14/04/2019 22:41
T h e t re es a r e i nvi t i ng th e wi nd a n d o t h e r v i e w s on na ture E x p o s it ie 2 4 au g u s t u s t / m 6 okto b e r 201 9 Nan Groot Antink, Annabelle Binnerts, Roos Holleman, Eva-Fiore Kovacovksy, Juuso Noronkoski, Ruchama Noorda, Sabina Timmermans Willem Twee kunstruimte ‘s-Hertogenbosch WILLEM-TWEE.NL
Beeld: Eva-Fiore Kovacovsky
zuiderlucht 8/2019
inhoud
7 editorial — Ergens anders Je kijkt beter, luistert beter, proeft meer.
8
Wreed geluk aan de zeedijk
Na Koen Peeters' boek Kamer in Oostende zal de badplaats niet meer hetzelfde zijn.
12 Tussen de tandwielen van de tijd Charlie Chaplins Modern Times met livemuziek van de Philharmonie Zuid-Nederland.
16 De uitvinder van de natuur Wie nu nog wil reizen als Alexander von Humboldt, kan beter thuis blijven.
19
daria – Papiersnuiver ‘Ik zal mijn dagen al lezend en afstoffend doorbrengen.’
20 Simon de tovenaar Velen kennen zijn werk, niemand kent de maker: Simon Haen, decorbouwer.
23 pleased to meet you — Nashville Pussy ‘Na elke show werd het niet laat, maar vroeg. In de ochtend.’
24 bits — Kever ‘Bij mijn tweede rondgang met de maaier is ie alweer verdwenen.’
24 feuilleton — Knippen in de tijd Zanzara in Sittard | (Lust)Warande in Tilburg/Turnhout | Hanlo en Van der Ploeg in Valkenburg.
26 De verbouwing van Nederland Rijksbouwmeester Floris Alkemade: ‘Elke dag verdwijnt 8,3 hectare open terrein in Nederland.’
30 blendr & filtr — Bespuugd en afgetuigd ‘Ik zei haar dat er een wedstrijd zo vies mogelijk eten aan de gang was.’
30 de voorkeur van — Merel Koman ‘Ik schrijf elke week wel een nieuw liedje.’
31 zl boekentop-10 — Trend In de literatuur krijg je niet altijd wat je toekomt.
Cover: Charlie Chaplin in Modern Times. Pagina 12.
5
WAAR HET HOOFD VOL VAN IS JENNIFER DE GRAAFF 15 AUG T/M 29 SEPT
Chéri Samba J’aime la couleur & le monde
23 jun 29 sep 2019 t/m
De Annex — Meikoel 3 — Weert Openingstijden Woensdag, donderdag, vrijdag en zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur. Koopzondagen van 14.00 tot 17.00 uur. Toegang gratis.
Ligne 5, Sittard www.dedomijnen.nl
Powered by Gemeentemuseum Weert
Platform for Contemporary Sculpture
15.06 – 20.10.2019
Isabelle Andriessen Nina Canell SE Steven Claydon UK Claudia Comte CH Morgan Courtois FR Hadrien Gerenton FR Daiga Grantina LV Siobhán Hapaska IR Lena Henke DE Camille Henrot FR Nicholas Hlobo SA Saskia Noor van Imhoff NL NL
park De Oude Warande Tilburg
lustwarande.org
Sven ’t Jolle BE Sonia Kacem CH Esther Kläs DE Sarah Lucas UK Justin Matherly US Win McCarthy US Bettina Pousttchi DE Magali Reus NL Jehoshua Rozenman IL/NL Bojan Šarčević FR Grace Schwindt DE Eric Sidner US Filip Vervaet BE
29 JUNI 8 SEPTEMBER
Cal to action
OVER VRIJHEID, MACHT EN ONMACHT MUSEUMHELMOND.NL
editorial
zuiderlucht 8/2019
advertentie
Ergens anders
I
De diplomaten kregen na de oorlog geen lintje, maar een douw.
WIDO SMEETS | hoofdredacteur w.smeets@zuiderlucht.eu
Via Belgica meubel ‘Vicus Rimburg’
INTERNATIONAAL BEELDEND THEATERFESTIVAL L 23 08 T/M 01 09 2019 HEERLEN
INFO&TICKETS CULTURANOVA.NL/PLT.NL
n sommige kringen is het mode om niet meer op vakantie te gaan. Ik begrijp dat helemaal, maar vind het ergens anders te fijn om altijd maar thuis te blijven. Een van de vele voordelen: het scherpt je geest. Je kijkt beter, luistert beter, proeft meer. En halverwege een verblijf in vreemde omgeving, ik spreek nog steeds voor mezelf, leidt nadenken ineens weer tot resultaat. Ik zie verder weinig overeenkomsten, maar iets van dat gevoel moet, zo vermoed ik, ook Alexander von Humboldt hebben gehad. De Duitse wereldreiziger noteerde onderweg zijn bevindingen en werkte die thuis nauwgezet uit. Niet alleen in teksten, maar ook in prachtige tekeningen. In deze Zuiderlucht schrijft Cyrille Offermans een mooi portret van hem. Ook om niet-wetenschappelijke redenen is het goed om op zijn tijd ergens ander te zijn. Je wordt er niet lastig gevallen met livestreams over een freak die langs elf Friese steden zwemt en de portee van vrouwenvoetbal voor de samenleving blijft je bespaard, net als de zelffelicitatie van een nog net niet omheinde provincie in Zuid-Nederland met het eigenhandig aan de kant schuiven van wat ze ooit zelf het ‘Limburgse Parlement’ is gaan noemen. Bij mijn terugkeer van de vakantie lag de bronsgroene vijver er even rimpelloos bij als altijd. Ook de berichten over nepotisme en zakkenvullerij in het Limburgse provinciehuis veroorzaakten geen enkele deining. Die ontstond pas bij de Maastrichtse aandrang om het Eurovisie Songfestival binnen te halen. Alle duimen gingen omhoog voor alweer een oranje-boven-polonaise, ditmaal voor wat buiten de landsgrenzen gewoon een met beroerde muziek gevuld tv-programma is. Terug van weggeweest lees ik over de door president Trump aangekondigde deportaties van illegale immigranten. Symboolpolitiek, zoals we gewend zijn van de man die weet dat de publiciteit de rest doet, met ijzingwekkend effect: angst en onrust bij Latino’s en Aziaten. De gouverneur van Californië adviseerde zijn bevolking in het Spaans om de deur niet open te doen voor onbekenden. Een gekozen president van het belangrijkste land ter wereld die openlijk racistisch is en daarin niet wordt gecorrigeerd, het beneemt me de adem. Het overkwam me ook toen ik dit voorjaar De rechtvaardigen las, het monumentale boek van Jan Brokken over moedige diplomaten die in 1940 met het ondertekenen van illegale visa zo’n tienduizend joden uit de klauwen van de nazi’s hielden. Met die visa reisden ze via Curaçao naar de VS, vaak met jarenlange vertraging eer ze werden toegelaten. De strenge immigratiewetten in de VS werden pas versoepeld toen de gruwelen van de Holocaust in volle omvang duidelijk waren. De diplomaten kregen na de oorlog geen lintje, maar een douw. Ze hadden zich niet aan de wet gehouden. In sommige kringen wordt men moe van steeds maar weer die parallellen met de Tweede Wereldoorlog. In Venlo zag ik pas de befaamde wederopbouwfoto’s van Cas Oorthuys. En net als de voorgaande keren voelde ik de morele plicht tot optimisme die oud-verzetsman Oorthuys moet hebben gevoeld toen na 1945 een totaal ontwrichte wereld opnieuw moest worden opgebouwd. Er is alle reden om boeken als die van Jan Brokken te blijven lezen en foto’s als die van Cas Oorthuys te blijven tonen.
ZOMEREXPOSITIE
werken uit de collectie van galerie JoLi Theo Kuijpers - Ger Lataster - Reinoud van Vught
Openingsweekend 27 en 28 juli van 13 tot 18 uur.
Expositie t/m 1 sept. donderdag 13 - 20 u vrijdag 13 - 18 u e e 1 en 3 zondag 13 - 18 u of welkom op afspraak! T. +31 (0)6 57 39 57 24 Holsberg 81A, Urmond Meer informatie op galeriejoli.nl of Facebook
books
zuiderlucht 8/2019
Wreed geluk aan de zeedijk
8
Boulevard van Oostende. foto's Zuiderlucht
zuiderlucht 8/2019
books
Ooit had Koen Peeters een kamer in Oostende. Bij zijn schoonmoeder. Een kamer als een vooruitgeschoven bruidsschat. Maar Oostende is veranderd, vertelt de schrijver aan AN OLAERTS. “Ik vind dit niet leuk, dit gepeuter.”
gedaan over de etalage van Pol en Diana. Er lag een opgezette zeeduivel in, honderd keer herplakt en opnieuw gevernist. Maar de winkel is weg. Pol en Diana zijn overleden. Hun schelpen zijn opgeruimd. De tachtigers waren verplicht om te verhuizen. Het protest was groot. Ik moest erheen om een verslag te maken voor de krant. Pol deed open. Hij had een gaatje in zijn keel. Om te praten moest hij het dicht houden met een zakdoek. Achter de schelpenwinkel zat hij aan een tafel met Diana. Er hing een vreemd licht. Het was geen daglicht. Het was theater. Na het interview kreeg ik oude postkaarten mee naar huis. Pol lachte erom: “Het zijn kopieën, hoor. De echte kaarten bewogen als je ernaar keek. Ik verkocht kopieën
O
omdat ze goedkoper waren. Ik maakte ze in een
ging er op hotel. ‘s Anderdaags was zijn echtgenote
Peeters. Hij lacht, is elegant, charmant, danst
dood. Drank en pillen. Zelfmoord. Na een
het dansje mee. Hij is een gelauwerd auteur en
assisenproces van drie weken sprak de jury de man
géén journalist, laat staan een broodschrijver.
vrij. Het is een kant van Oostende.
Peeters had een mooie post bij een enorme
ostende is een échte stad aan de Noordzee. Geen
copycenter, kleefde ze op karton, gaf ze plastieken oogjes.” Toen het artikel in de krant kwam, schreef Pol
leugenachtig vakantieoord. Rauw.
een brief, een vel vol lof en bedankingen. Sommige
Zilvermeeuwen roven het broodje
mensen vergeet je nooit meer. Koen Peeters wijst
surimi uit je handen op de Vistrap.
naar de winkel. Charlotte Mutsaers woont erboven.
Bij de tramhalte kun je worden
Ook zij was boos toen de schelpen weg moesten.
vermoord voor een sigaret. Eén vierde van de kinderen groeit op in armoede. Een parlementslid
Maar het echte leven is geen schouwtoneel. “Je bent een halve journalist”, zeg ik tegen Koen
bank en verdiende daar zijn geld, niet in zijn Het hart van dé stad aan de Belgische kust klopt.
schrijvershuisje. Maar je merkt het meteen. Het is
Soms zoals een ontsteking. Soms uit liefde. Wreed
hoe hij in een gesprek de rollen omkeert. Hoe hij
geluk, zo noemde Hugo Claus zijn dichtbundel
vragen begint te stellen. Hij zoekt. Hij wil weten.
die over Oostende ging. Claus was inwoner van
Hij speurt naar verhalen. Ik ken die manieren. Het
1948 tot 1954. Zijn vader had een drukkerij in een
zijn journalistenmanieren. “Nog goed dat we geen
hoekhuis. Zo stikt Oostende van de verhalen, echte
gangsters waren”, zegt hij over de wijze waarop hij
en genoteerde. De roman Kamer in Oostende van
zijn boek over Oostende schreef. “Want iedereen liet
Koen Peeters is een constructie. Een beetje écht,
ons binnen.”
niet helemaal. Het is opgeschreven. Literatuur
Hij en zijn schildersmaat Koen Broucke nodigden
liegt altijd, voor de schrijver, voor de lezer of voor
zichzelf overal uit. Ze zaten in woonkamers,
allebei. “Zie je daar? Waar Erotica staat”, wijst Koen
stelden vragen, namen foto’s voor hun missie.
Peeters. “Daar was het café waar Paul Snoek vaak
Kamer in Oostende is een boek van twee jongens op
zat.” Paul Snoek is de dichter van natte verzen zoals
onderzoek. Cultureel!
Zwemmen is losbandig slapen in spartelend water/ is
Vrijstaat O. is een zaaltje met zicht op zee, daar
liefhebben met elke nog bruikbare porie/ is eindeloos
wordt het boek voorgesteld. Vlakbij staat het
vrij zijn en inwendig zegevieren.
standbeeld van koning Leopold II. Hij zit in het
“Zie je daar? Waar Excursies staat”, wijst Koen
midden op zijn paard. Rechts joelen de mensen van
Peeters opnieuw. “Daar is de vader van James Ensor
Oostende. Links kijken de Congolezen naar hem
in het water gesprongen om indruk te maken
op. Alsof de koning heldendaden heeft verricht. Hij
op zijn zoon. Vader Ensor kwam uit Engeland,
heeft een land leeg geplunderd. Het is onbeschoft
dronk veel, had fantasie. De moeder van Ensor
brons. Het standbeeld moet weg, vinden sommigen.
had een souvenirwinkeltje.” Het doet denken aan
Maar het staat er nog. Iemand heeft de hand van een
de schelpenwinkel van Pol en Diana, nog zo’n
Congolees eraf gezaagd. De pols met het stompje is
monument in Oostende. Er werd gretig literair
het échte leven. >>
9
BON N EFANTENMUSEUM MAASTRICHT presenteert
MARWAN RECHMAOUI
SLANTED SQUARES Winnaar
Bonnefanten Award for Contemporary Art 2019 24.05.2019 - 08.09.2019
baca
Image: Blue (side view), 2019, concrete, tar, plaster and beeswax mounted on wood, 90 x 90cm, photo by Marco Pinarelli
zuiderlucht 8/2019
books
Zodra het leven toeslaat, heb je aan ironie geen donder meer.
Overigens staat op de zeedijk nog een koning. Het is Boudewijn, le roi triste. Ik noem het standbeeld altijd De winkeldief. Boudewijn draagt immers een enorme overjas, geschikt om gestolen koopwaar onder te verbergen. Koen Peeters: “Het standbeeld van Boudewijn is voor een sokkel ontworpen, maar de sokkel is er nooit gekomen. Je kijkt ernaar vanuit een verkeerd perspectief.” Na Koen Peeters is Oostende nooit meer hetzelfde. Arme winkeldief.
‘E
en schrijver vertelt over zijn jarenlange vriendschap met een schilder’ is de kortste samenvatting van Kamer in
Oostende. Koen Peeters en Koen Broucke spraken geregeld af om in Oostende rond te hangen. Ze hebben een fantasie verzonnen om er vervolgens samen naar op zoek te gaan. Ze wilden Oostende beleven zoals Oostendse kunstenaars vroeger. “Onze onderzoeksmethode hebben we het
Koen Peeters (r): “Koen Broucke kende ik al. Ik heb hem niet voor het eerst ontmoet in de parkeergarage.”
perspectivisme genoemd. Alsof het ernstig is.” Koen Peeters lacht. Kamer in Oostende is een spel. “Een constructie. Ik ben nooit op hotel geweest in Oostende. Mijn vrouw en
filterkoffie dronken in Brasserie Du Parc. Geen
meliger met de jaren. Ook al is ironie nog altijd mijn
ik hebben een flat in Mariakerke, vlakbij. En
Hugo Claus die met Elly Overzier logeerde in twee
strategietje.”
Koen Broucke kende ik al. Ik heb hem niet
kamers van Hotel de Londres. Het hotel is weg. Het
voor het eerst ontmoet in de parkeergarage.”
is een lege taverne. Melody Tea-Room staat op de
als het over Gaston Eysselinck gaat, de architect van
vieze ruiten.
De Grote Post in Oostende. Hij mocht niet meer op
Koen Broucke speelt piano tijdens de boekvoorstelling van Kamer in Oostende. Het
De fragmenten die Peeters voorleest gaan over
In Oostende werkt het niet altijd. Bijvoorbeeld niet
de werf komen. Zijn ontwerp werd gewijzigd. Zijn
is Schubert. De fragmenten die Koen Peeters
papieren bloemen op het strand, de geur van
vriendin ging dood. Hij koos voor haar grafsteen
voorleest gaan niet over kunst of kunstenaars.
Nivea, citronella op kussenslopen en een oud
hetzelfde marmer als dat van De Grote Post. En ten
Geen Stefan Zweig of Joseph Roth die
Oostends kinderversje:
slotte pleegde hij zelfmoord. Zodra het leven toeslaat heb je aan ironie geen donder meer.
Hoane, moane, suukerdekroane,
Evenmin werkt de strategie als Peeters en Broucke
pimpaljoene lijze.
op bezoek gaan in het Permekehuis. Op het einde
Oender de zij,
van de middag willen ze samen in het gras liggen
potsjekarij,
zoals Permeke en zijn beste vriend deden. Er
daansn de piempernelletjes.
bestaat een oude foto van. Koen Broucke heeft De grasliggers geschilderd. Het is een prachtig werk van
Het gaat over de maan, over
een schrijver en een schilder en hun vriendschap.
suikersnoep en lieveheersbeestjes met
Oostende was hun doorzichtige excuus. Deze stad aan
laarsjes die dansen in de schittering van
zee heeft geen talent voor ironie. ZL
de zee. Het is gevoelig. “Ik leg mijn ziel bloter dan gewoonlijk”, aldus Peeters. “Ik vind dit niet leuk, dit gepeuter. Kamer in Oostende zijn 34 wandelingen en ontmoetingen. Maar in de cascade van portretten krijg je - zo heb ik begrepen - ook een portret van mezelf. Het zijn de bijeengeraapte ikken van Koen Broucke, Het laatste licht van de dag (Oostende)
Koen Peeters, Kamer in Oostende. De Bezige Bij, 240 pagina's.
een verwarde verzamelaar. Ik word
11
culture
zuiderlucht 8/2019
TuSSen de tandwielen van de tiJD Sommige films blijven jong. Modern Times (1936) van Charlie Chaplin is er zo een. Humor en sociale relevantie van de film zijn geen spat verouderd. Cultura Nova in Heerlen vertoont Modern Times met livemuziek door de Philharmonie Zuid-Nederland. KEVIN TOMA bespreekt alvast de cruciale scènes.
12
n
zuiderlucht 8/2019
culture
ergens komen filosofie, politiek en
als veroordeelde communist (!) in de gevangenis.
vertolken, wanneer hij ontdekt dat hij zijn tekst-
slapstick zo mooi samen als in Modern
Aldaar speelt zich een van de grappigste scènes
geheugensteuntjes kwijt is en dan maar pure larie
Times van Charles Chaplin. Alleen al die
van Modern Times af, ook al staat-ie nogal los van
opdient. Prachtig, zoals Chaplin dat moment
openingsbeelden. Een voortgedreven
de thematiek van de film. In de gevangeniskantine
alsmaar uitstelt – het naar zijn stem hongerende
kudde schapen vloeit over in een naar
gooit de Tramp een berg binnengesmokkelde
bioscooppubliek uit 1936 moet op het puntje van de
de fabriek stromende mensenmassa: de
cocaïne over zijn eten, denkend dat het zout is. Na
stoel hebben gezeten – en met de daaropvolgende
arbeiders als werkvee.
enige consumptie slaat zijn verstand wederom op
lyrische onzin des te duidelijker maakt dat woorden
tilt, terwijl hij uiterst verbaasd in de camera kijkt en
inderdaad overbodig zijn. Modern Times was de eerste film rond de
Als je goed kijkt, ontdek je tussen die schapen
de lepel in zijn oor steekt in plaats van zijn mond.
één zwart exemplaar. Dat zwarte schaap, die losse
Op weg naar zijn cel tolt hij letterlijk rondjes; het
Tramp waarin de held een kompaan krijgt: een
schroef in de machinerie van het kapitalisme - dat
moet een van de absurdste filmtrips aller tijden zijn.
vrijgevochten straatmeisje (Paulette Goddard)
móet welhaast onze held zijn, de door Chaplin zelf
En dat terwijl de Production Code, de zelfcensuur
dat hij helpt wanneer ze gesnapt wordt met een
gespeelde Tramp. Sinds zijn allereerste optreden
die Hollywood vanaf 1930 toepaste in dienst van
gestolen brood en dat vervolgens niet meer van zijn
in Kid Auto Races at Venice (1914) groeide Chaplins
het conservatieve bioscooppubliek, de verbeelding
zijde wijkt. In de eerste versie van de film gebeurt
zwerver - denk aan de snor, de bolhoed, de grote
van illegaal drugsverkeer absoluut verbood.
dat wél: na allerlei ontberingen raakt de vagebond
schoenen, de wandelstok - uit tot een wereldwijd
Neuspoeder, zo wordt cocaïne in de film genoemd.
van zijn liefje gescheiden, om haar pas terug te zien
geliefd personage. Modern Times betekende het
Misschien waren de fatsoensrakkers van de
nadat ze non is geworden. Solo wandelt hij richting
officiële afscheid van de Tramp, en eigenlijk
censuur zo naïef om te geloven dat het echt om een
horizon, zoals in zijn vorige films.
begint dat vaarwel al in de credits van de film:
onschuldig snuifje ging.
daar wordt hij niet ‘Tramp’ genoemd, maar ‘een fabrieksarbeider’.
Modern Times verscheen bijna tien jaar na de
Gelukkig koos Chaplin voor een andere finale. Na een allerlaatste tegenslag zitten de Tramp en
introductie van de geluidsfilm. Chaplin, verknocht
het meisje uitgeput langs de weg, en vraagt zij
Terwijl hij via surveillance-camera’s in de gaten
aan de vertelconventies van de zwijgende cinema,
zich moedeloos af waar het allemaal goed voor
wordt gehouden door de fabrieksdirecteur, staat
bleef geluid en gesproken dialoog zo lang mogelijk
is - die vergeefse zoektocht naar een plek in de
Charlie aan de lopende band moertjes vast te
weren uit zijn werk. Niettemin wist hij dat hij
maatschappij. Onze vagebond weigert in het stof
draaien, zonder dat je ooit kunt vaststellen wat
uiteindelijk met zijn tijd moest meegaan. Het
te bijten. “Hou vol! Geef de moed niet op!”, zegt
er nu precies gefabriceerd wordt. Waarschijnlijk
oorspronkelijke script van Modern Times bevat dan
hij, via de tussentitels, maar je zou haast zweren
weet Charlie dat zelf niet eens. Net als de beklaagde
ook talrijke dialogen, maar uiteindelijk gooide
dat je het hem hóórt zeggen, zo overtuigend is
arbeider uit Karl Marx’ Het kapitaal is hij volkomen
Chaplin die weer overboord: hij werd bang dat het
zijn optimisme. Hand in hand lopen ze richting de
vervreemd van de producten die hij maakt, van de
iconische Tramp-personage zou verbleken zodra
camera, maar zij lijkt nog altijd verslagen, tot hij
anderen, van zichzelf. Zeker wanneer hij persoonlijk
diens gebaren en gezichtsuitdrukkingen door taal
haar aankijkt en met zijn vinger een streep langs
op de lopende band belandt en in de machine
werden vervangen.
zijn mond trekt. “Smile”, zegt hij lachend tegen haar. En ja, zij lacht óók.
verdwijnt. Rollend tussen de raderen raakt zijn verstand zo oververhit dat hij vervolgens overal moertjes ziet die moeten worden vastgedraaid, en elke hendel overhaalt die maar overgehaald kan worden. Letterlijk gek van zijn werk danst en huppelt Charlie zich brodeloos. Modern Times biedt een onverminderd actuele
‘Het naar zijn stem hongerende bioscooppubliek uit 1936 moet op het puntje van de stoel hebben gezeten’
Chaplin en de 21 jaar jongere Goddard waren verliefd toen ze Modern Times maakten. Die liefde vóel je, bij het einde van de film. Maar de scène ontroert ook door de muziek. Chaplin componeerde zelf de prachtige score, met de treffend sentimentele strijkers van Smile als hoogtepunt: het is een melodie die na afloop nog
blik op maatschappelijke ongelijkheid, op
lang blijft ronddansen. Geen wonder dat Nat King
werkdruk, uitbuiting en gebrek aan privacy. Het linkse engagement van de lopende-band-scènes
Dus werd Modern Times een fantastisch
Cole er in 1954 een succesvol liedje van maakte.
zou in Chaplins volgende films steeds explicieter
compromis. Vrijwel volledig zwijgend, met
‘Smile though your heart is aching/ Smile even
worden - tot hij in 1952 vanwege zijn vermeende
een daardoor extra betekenisvolle rol voor
though it’s breaking’. Ook zulke woorden had
communistische sympathieën uit het land werd
het gesproken woord. De enigen die hoorbaar
gezet.
praten zijn figuren met autoriteit, zoals de
Chaplin in 1936 helemaal niet nodig. ZL
Maar het verbluffendst blijft de bedrieglijke
fabrieksdirecteur; bovendien klinkt de dialoog
elegantie en humor waarmee Chaplin alles met
nooit direct, maar altijd via apparaten zoals
elkaar verbindt. “Er zijn mensen die mijn werk
monitors en radio’s. Dat maakt de soundtrack
sociale betekenis toedichten. Dat heeft het niet”, zei
inhoudelijk nog steeds interessanter dan die van
Chaplin destijds in een interview. “Mij gaat het er
menige hedendaagse, achteloos kwebbelende film.
vooral om te amuseren.” Eenmaal ontslagen uit de fabriek gaat het met
Uiteindelijk is de stem van de Tramp toch te horen, voor het eerst én het laatst in de filmgeschiedenis.
de Tramp al snel bergafwaarts: de misverstanden
Als zingende ober staat hij op het punt het
stapelen zich op, en voor hij het beseft zit Charlie
destijds populaire liedje Je cherche après Titine te
Modern Times. Op 29 augustus tijdens festival Cultura Nova in Heerlen, met livemuziek van Philharmonie Zuid-Nederland. culturanova.nl
13
LA B IO MIS TA
KOEN VA N M EC H ELEN G E N K ( B E)
× EEN E VO LUER END KUNST WE R K OVER DE MIX VA N HET L EVE N
LABIO M I STA OPEN T HAA R POORT EN VA NA F 6 JUL I 2 0 1 9
Een initiatief van An initiative of
Met de steun van
With the support of
L AB I O MI S TA.B E
zuiderlucht 8/2019
daria
Papiersnuiver
I
Ik zou mijn dagen al lezend en afstoffend doorbrengen.
eder mens heeft fantasieën over het alternatieve leven dat hij zou kunnen of willen leiden. Vaak hebben die fantasieën te maken met hoe het leven eruit zou zien bij het uitoefenen van een zekere droombaan. De droombaanfantasie komt in twee varianten. De ambitieuze ‘had-ik-maar’-droombaan, die gepaard gaat met fantasieën over een extravagante levensstijl (Thaise massages in je privéjet) en onbereikbare luxe (Tiffanysieraden om de nek van je chihuahua). Als tegenhanger is er de minder ambitieuze ‘was-het-leven-maar-simpeler’-droombaan, waarbij vooral het verlangen naar minder verantwoordelijkheden, drukte en stress centraal staan (ik word fietsenmaker in de Vogezen, bijenhouder in Brabant, et cetera). Beide fantasievarianten drijven op zwaar geromantiseerde fictie. De mijne speelt zich af in de tweede categorie, met een eigen boekwinkeltje in een regio met bijzonder belezen dorpelingen. Ik zou mijn dagen al lezend en afstoffend doorbrengen. Zo nu en dan een te lange lofrede afsteken over het oeuvre van Kundera. Vriendelijk knikken naar mijn gewillige slachtoffer. Praten met zachte stem. Ik heb in de dertig jaar van mijn bestaan zoveel fijne levensuren besteed in boekwinkels dat ik ze ben gaan associëren met geluk. De veiligheid van thuis, in de publieke ruimte. Binnenstappen zonder doel en dan eindeloos kaftkijken, bladeren, aan papier snuiven, verlangen. Een soort lichte erotiek die zich niet aan je opdringt. Mensen die altijd behulpzaam zijn. Daarom breekt mijn hart als ik lees hoe moeilijk sommige boekhandelaren het hebben. Hoeveel winkels er worden gesloten omdat u en ik minder lezen en ons laven aan het gemak van bol.com. De veiligheid van thuis, achter je laptop. Klik, koop, creditcard, klaar. Wij lezen in ieder geval nog! De bedenkers van Bookaroo hebben een simpel maar goed plan bedacht om het tij te keren. Een website waarop je even gemakkelijk en voor dezelfde prijs boeken kunt kopen als op Bol of Amazon, met als enige verschil dat zij een boekhandelaar in je omgeving vinden die het boek naar je opstuurt of langs brengt. Winst voor de boekhandelaar, hetzelfde gemak voor jou. Een win-winsituatie met hopelijk een stabilisering van het aantal fysieke boekwinkels als gevolg. Want vooral ook de kleine winkels met een bescheiden digitaal bereik zullen hiervan profiteren. Fijn dat er soms zulke (ogenschijnlijk) simpele oplossingen bedacht worden voor ingewikkelde problemen. Het stemt een mens hoopvol. Ik hoop van harte dat u, wanneer u uit automatisme naar een vertrouwde bestelreus surft, uw meest dierbare herinnering aan de plaatselijke boekhandel voor de geest haalt, en daarmee een weloverwogen keuze maakt over in wiens zak uw geld verdwijnt. Ik heb zojuist De goede zoon van Rob van Essen (want Libris Literatuur Prijs) en De barbaren van Alessandro Baricco (want toepasselijk) besteld en ben nieuwsgierig uit wiens magazijn de boeken tevoorschijn gaan komen. Ik hoop natuurlijk dat een oude man met een fietstas vol boeken langs mijn huis rijdt, mijn brievenbusklepje als vanzelf omhoog gaat bij wijze van begroeting, en hij de boeken met een handgeschreven briefje voor me achterlaat. Dit gaat natuurlijk niet gebeuren, maar ik ben de literatuur bijzonder dankbaar dat ik geloof dat het zou kúnnen gebeuren. DARIA BUKVIĆ
15
culture
zuiderlucht 8/2019
De uitvinder van de natuur 16
Julius Schrader, Baron Alexander von Humboldt (1859)
zuiderlucht 8/2019
culture
Wereldreiziger Alexander von Humboldt, grondlegger van de ecologie, had niets van de zich globetrotter wanende Lonely Planet-toerist. Wie anno nu wil reizen als Von Humboldt, stelt CYRILLE OFFERMANS vast, kan beter thuisblijven.
T
oen Alexander von Humboldt op 6
witte plekken op de landkaarten van de kennis
mei 1859 in Berlijn overleed was hij de
waren omvangrijk. Voor een betrouwbare
beroemdste man ter wereld. Niettemin
cartografie en meer solide, verifieerbare kennis
leek hij tot voor kort, buiten een
kon men in geen bibliotheek terecht. Wie zich
beperkte kring van geleerden, vergeten.
van de ballast van religieuze, eurocentrische, antropocentrische en andere traditionele
Met dank aan Hans Magnus Enzensberger, in zijn
vooroordelen wilde bevrijden, moest de wereld in,
hoedanigheid van uitgever van Die Andere Bibliothek,
het onbekende tegemoet.
is er al een tijdlang sprake van een verheugende
Die formulering klinkt ons vertrouwd in de oren,
inhaalmanoeuvre. Ter gelegenheid van zijn 250e
tegenwoordig wordt elk toeristisch avontuur
geboortedag, op 14 september, verschijnt er een
onder dat motto aangeboden. Voor de jeugdige
stortvloed van boeken die niet alleen zijn status van
Von Humboldt begon het onbekende twee stappen
productiefste en veelzijdigste geleerde van zijn tijd
buiten de eigen voordeur. Het maakte hem niet
bevestigen, maar ook zijn verrassende actualiteit
bang, hij dweepte er ook niet dubbelzinnig mee
laten zien.
zoals zijn romantische tijdgenoten, maar het
Alexander von Humboldt (1769-1859) was het tegendeel van de studeerkamergeleerde zoals wij ons die plegen voor te stellen, een ietwat suffige,
verleidde hem wel tot de meest onwaarschijnlijke inspanningen. Op zijn twintigste ging hij niet, zoals ieder
wereldvreemde voetnotenverzamelaar met
rijkeluiskind, op een comfortabele Grand Tour
uilenbrilletje. Zijn werkterrein was de wereld buiten
naar Italië, maar volgde hij zijn aanzienlijk minder
zijn studeerkamer. Niet een klein, afgebakend
comfortabele natuurhistorische onderzoeks
deel daarvan, maar die wereld als geheel. Zijn
programma in eigen omgeving. Zo dook hij diep de
drang naar kennis werd door tijdgenoten al
steenkoolmijnen in om de gesteenten te bestuderen,
faustisch genoemd. Nooit eerder heeft iemand
vervolgens ook om met technische uitvindingen
zoveel complexe wisselwerkingen tussen ver
de levensgevaarlijke arbeidsomstandigheden van
uiteen liggende, schijnbaar volstrekt verschillende
de mijnwerkers te verbeteren. Hij wilde weten
verschijnselen in de natuur ontdekt. Hij was de
welke krachten er schuilgingen in de natuur, in de
grondlegger van een wetenschapsgebied waarvoor
planten en dieren. Hij richtte een mijnbouwschool
pas na zijn dood, in 1866, door zijn bewonderaar
op en schreef zijn eerste boeken: over basaltsoorten
Ernst Haeckel een passende naam werd bedacht:
langs de Rijn en de schimmel- en sponsachtige
ecologie, de “wetenschap van de betrekkingen van
onderaardse flora (Florae Fribergensis) op de
een organisme met zijn omgeving”. Een recente
vochtige balken in de mijnen.
biograaf, Andrea Wulf, noemde hem “de uitvinder van de natuur”. Aan het begin van Von Humboldts stormachtige
“Zonder experimenten kan ik niet leven”, zei hij. In Duitsland kon hij dat sowieso niet. Hij wilde weg, als kind al droomde hij van de zee en
wetenschappelijke ontwikkeling, eind achttiende
verre tropische bestemmingen. Omstreeks zijn
eeuw, was daarover zelfs in de fantasierijkste
zeventiende had hij Reise um die Welt van Georg
hoofden nagenoeg niets bekend. Plantkunde,
Forster gelezen, de man die hij ook veel later nog
dierkunde, chemie, meteorologie, mineralogie,
“de helderste ster uit mijn jeugd” zou noemen. Dat
vulkanologie, oceanografie, geologie, geografie,
boek, een van de wonderlijkste reisboeken ooit
antropologie – voor zover ze al als vak bestonden,
geschreven, is het verslag dat de piepjonge Forster
stonden ze goeddeels in de kinderschoenen van
maakte van zijn reis om de wereld met James Cook
overgeleverde mythen en boerenwijsheden. De
van 1772 tot 1775. Het zou Von Humboldts reislust
>>
17
culture
zuiderlucht 8/2019
Aan missionarissen had hij eenzelfde bloedhekel als aan slavenhandelaren.
de losgeraakte grond wordt meegevoerd en er ontstaan plotselinge overstromingen die rampzalig zijn voor het land.” Hij is de eerste die de relatie tussen ontbossing en overstromingen begrijpt, de eerste onderzoeker ook met een scherp bewustzijn van klimaatverandering door de mens, de eerste filosoof van het Antropoceen. Kosmos, zijn omvangrijke, encyclopedische levenswerk, zou aanvankelijk naar de Grieks-mythologische oermoeder van de aarde Gaia heten, een titel die in 2015 door Bruno Latours Face à Gaia alsnog werd geadopteerd. Van de talloze hoogtepunten van de expeditie moet er in elk geval nog één vermeld worden: de ongelooflijke beklimming van de Chimborazo, een nooit eerder bedwongen vulkaan even ten zuiden van Quito die indertijd als de hoogste berg ter wereld werd beschouwd. De mannen hebben er een riskante bootreis van 2300 De werkkamer van Alexander von Humboldt aan de Oranienburgerstrasse in Berlin.
kilometer over de Orinoco opzitten, dwars door vaak onbegaanbaar oerwoud, als ze, nauwelijks voorbereid en met volstrekt onvoldoende hulpmiddelen, aan hun barre tocht beginnen.
beslissend aanwakkeren, al moest hij het voorlopig
vier jaar jongere Parijse vriend Aimé Bonpland
Het is je reinste gekkenwerk. Niettemin zetten
nog met dichterbij gelegen doelen doen.
via Tenerife naar het grotendeels onbekende
ze, zelfs als ze door alle begeleiders in de steek
Nieuw-Andalusië (Venezuela). Zijn hoofddoel:
zijn gelaten, door tot een hoogte van 5500
reisgezel van Forster de Lage Landen, Engeland
onderzoeken “hoe alle krachten van de natuur
meter, waar een diepe kloof verder klimmen
en uiteindelijk ook Parijs te bezoeken. Het verslag
met elkaar verweven en verbonden zijn.” Vijf jaar
daarvan, gedeeltelijk vertaald onder de titel Het
zouden ze weg blijven.
In 1790, op zijn twintigste, kreeg hij de kans als
vuur nog geenszins gedoofd, is nog altijd verrassend
In brieven aan vrienden in Berlijn, Parijs en
en leerrijk. Na de “Brabantse slampamperigheid”
Rome maakt Von Humboldt hen deelgenoot van
ervaart het tweetal Holland als “het land van de
zijn enthousiasme voor al het nieuwe, de rijke
ware vrijheid”. In de vroege zomer, de gelukkigste
tropische vegetatie, de onbekende vogels, “een
fase van de Franse Revolutie, zijn ze op het Parijse
meteorenzwerm die duizenden witte sporen
Champ-de-Mars getuige van de aanleg van het
langs de hemel trok.” Er was ook een ernstige
grootste amfitheater ter wereld, indrukwekkend
domper op de vreugde: de slavenmarkt in
ook omdat vertegenwoordigers van alle standen
Cumaná. Von Humboldt is diep verontwaardigd.
erbij betrokken waren. Von Humboldt zou aan deze
“Hier worden de zwarten verkocht die van de
reiservaringen een fundamentele democratische
Afrikaanse kusten hierheen worden verscheept.
gezindheid overhouden.
(…) Elk ogenblik verschijnen er kopers die
D
hun tanden, leeftijd en gezondheidstoestand e eerste wereldreiziger zou hij dus niet
schatten; met geweld rukken ze hun monden
worden, vermoedelijk wel de gretigste
open, net zoals dat op de paardenmarkt
en de moedigste. En zonder twijfel
gebeurt.”
de reiziger met de ontzagwekkendste
meer in een vallei, doet hij een andere
van die buit, hoe ongewis ook, bezorgde hem de
treurige, maar voor de wetenschap hoogst
noodzakelijke toestemming van de Spaanse koning
belangwekkende ontdekking. “Als bossen
om een langdurige reis door de Zuid-Amerikaanse
worden vernietigd, zoals dat overal in Amerika
koloniën te maken. Met zijn ervaringskennis zou hij
door de Europese planters in ondoordachte
de gebrekkige exploitatie van de mijnen aldaar van
haast wordt gedaan, drogen de bronnen
nut kunnen zijn.
geheel of gedeeltelijk op. (…) Zware regenbuien
Op 5 juni 1799 was het zover en zeilde hij met zijn
18
Op weg naar Caracas, bij een drooggevallen
buit aan kennis en inzichten. Het vooruitzicht
veroorzaken erosiegeulen op de kale hellingen,
Beschrijving van de 3718 meter hoge vulkaan Pico del Teide op Tenerife
zuiderlucht 8/2019
culture
Anderhalve eeuw voor Grand Hotel Europa was er al sprake van “reizend gepeupel” en “horden toeristen” die de straten van Florence verstopten.
genie Jules Verne zou laten zien. In 1873 probeerde Thomas Cook de bemiddelde Brit per advertentie te verleiden tot een reis om de wereld in 222 dagen; een jaar later volgde Verne met zijn satirische succesroman Le tour du monde en 80 jours. De verkeersefficiency was blijkbaar in een mum van tijd zo revolutionair verbeterd, onder meer door de opening van het Suezkanaal in 1869, dat een wereldreis als die van zijn held Phileas Fogg en diens Franse hulpje Passepartout tot op het uur nauwkeurig gepland kon worden. Wel had het illustere duo altijd haast, stoomboot en trein wachtten niet op treuzelende passagiers. Bijgevolg hadden ze nauwelijks oog voor de exotische landen en steden die ze aandeden. Als ze al enige zin voor avontuur hadden, werd die in de kiem gesmoord door de angst voor het onverwachte, voor oponthoud en vertragingen. Een groter contrast met Von
Alexander von Humboldt, Géographie des plantes équinoxiales: tableau physique des Andes et Pays voisins (1807)
Humboldt is niet denkbaar. Aan zijn tropenreis ging een minutieuze onmogelijk maakt. Pas driekwart eeuw later, in
Want het gaat hem als altijd om de relaties, om de
voorbereiding van jaren vooraf - maar van enigerlei
1880, lukte het ervaren bergbeklimmers de top van
eindeloze wisselwerking tussen alle verschijnselen
planning kon geen sprake zijn. Kapitale beslissingen
de gigant te bereiken.
in de dode en de levende natuur.
werden ter plekke en intuïtief genomen. In grote
verslag van de beklimming, tijdens welke hij
H
delen van de oerwouden van de Amazone en de
wereldreiziger noemt. Die toerist is een uitvinding
de eersten die de leefwijzen van de indianen niet
werd geteisterd door mist, sneeuw, uitputting en
van de negentiende eeuw, mogelijk gemaakt door
door superieure Europese ogen bestudeerde, aan
zuurstofgebrek, en de exactheid, helderheid en
revoluties in het verkeers- en communicatiewezen.
missionarissen had hij eenzelfde bloedhekel als aan
overzichtelijkheid van het diagram van de berg dat
In 1841, amper tien jaar nadat in Engeland de
slavenhandelaren.
hij na afloop tekent op basis van zijn geheugen en
eerste spoorlijn was geopend, werd daar, door
ter plekke gemaakte notities.
Thomas Cook, het eerste reisbureau opgericht.
goede sier mee kon maken, had hij het niet
Vrijwel tegelijkertijd klonken er verontruste
voorzien. Maar aan de museale, academische en
aanschouwelijke didactiek, tevens een elegante
geluiden over de gesel van het toerisme. Als ineens
literaire verwerking van zijn wetenschappelijke
combinatie van wetenschap en kunst. Op de
“iedereen” op reis ging, moest er wel sprake zijn van
buit zou geen eind komen. Wie anno 2019 wil
met verfijnde pen getekende hellingen van de
vulgarisering. De kunstcriticus John Ruskin meende
reizen in het spoor van Alexander von Humboldt,
Chimborazo wemelt het van de namen van planten
dat de reizende mens door de trein in “een levend
grondlegger van de ecologie, moet thuisblijven, niet
en dieren die er op de diverse hoogten zijn te
postpakketje” werd veranderd; ruim anderhalve
eens alleen vanwege zijn ecologische voetafdruk.
vinden, ook is de berg als het ware ingelijst door
eeuw voor Ilja Pfeijffers Grand Hotel Europa was er al
Met de boeken van ‘de uitvinder van de natuur’
tabellen van luchtdrukverschillen, steensoorten,
sprake van “reizend gepeupel” en “horden toeristen”
binnen handbereik zal hij meer avonturen beleven
begroeiingen en hoogten van andere, eerder
die de straten van Florence verstopten.
dan op welke wereldreis à la Phileas Fogg dan ook.
Maar wat Humboldts prestatie uniek maakt is de manier waarop hij zijn nieuwe inzichten in 1805, terug in Parijs, documenteert in zijn Tableau physique des Andes et Pays voisins. Geen groter contrast dan dat tussen het ijzingwekkende
Het gaat om een voorbeeldig staaltje
beklommen en bestudeerde bergen, ook in Europa.
et zal duidelijk zijn, de wereldreiziger
Orinoco was nog nooit een blanke geweest. Over
Von Humboldt had niets van de
de indianenstammen, voor zover niet door de
toerist moderne stijl die zich, onder
Spaanse conquistadores onderworpen, gekerstend
het toeziend oog van Lonely Planet,
en uitgebuit, was niets bekend. Hij was een van
Het kon ook subtieler, zoals het prognostische
Nee, op “bezienswaardigheden” waar je thuis
ZL 19
culture
zuiderlucht 8/2019
Simon de tovenaar 20
Simon Haen: “In de context van het Nederlands theater ben ik een voetnoot, in Brabant net wat meer.� foto John van Hamond
zuiderlucht 8/2019
culture
Iedere theaterliefhebber kent zijn werk, vrijwel niemand kent hem. STAN VAN HERPEN zocht decorontwerper Simon Haen op in zijn overvolle atelier. “Als het decor goed is maar de voorstelling klote, heb ik mijn werk niet goed gedaan.”
S
chijnbaar onuitvoerbaar idee? Simon bellen. Iedereen die ook maar iets van doen heeft met theater in Brabant kent Simon Haen – is het niet in hoogsteigen persoon, dan toch wel van horen zeggen. Dat idee van Simon de tovenaar blijkt in de praktijk niet eens zo overdreven. Hij parafraseert zelf Pippi Langkous: ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het kan. Een amateurgezelschap belde hem eens twee weken voor de première op. Of hij kon helpen, hun decorbouwer was er met het geld vandoor. Spoorloos, paniek, Simon bellen. In het kantoor van Haen lijkt alles mogelijk, ook een verhaal op sterk water. Maar dit is allesbehalve een broodje aap verhaal, verzekert hij. Hij greep in, gaf advies, regelde wat goedkope rekwisieten en het kwam allemaal goed. Oh ja, dat kantoor – Haen verhuisde met zijn atelier begin dit jaar naar een nieuwe plek, een oude timmerfabriek vlakbij Het Zuidelijk Toneel aan de Ringbaan Oost in Tilburg. Zijn nieuwe kantoor richtte hij vrijwel identiek in als het oude. “Zo voel ik me direct weer thuis. En m’n klanten ook.” Het kamertje van negen vierkante meter houdt het midden tussen het kantoorhok van een autohandelaar en een ietwat manische curiosawinkel; kartonnen koffiebekers, stoffige waterautomaat en tientallen briefjes aan de muur houden maar net stand tussen de Mariabeeldjes, hertenschedels, speelgoedskeletten en opgezette vogels. Simon Haen (Tilburg, 1969) is niet het type mens dat nog snel even opruimt voordat het bezoek zich meldt. En dan is dit nog maar het voorportaal van de werkelijke hel voor de strak georganiseerde medemens: het unieke
magazijn, met tientallen meters aan theaterrekwisieten, technische apparatuur en andere hulpmiddelen - tjokvol is nog zacht uitgedrukt. Voor Haen is dit een schatkamer, theatermuseum en onderdelenhuis ineen. Ja, bekent hij, hij is een dwangmatig verzamelaar. “Maar wel met de legitimatie van het theater.” Voor een hartpatiënt zit hij er op deze zomerse dag patent bij. Op die zaterdag in september was dat anders, hij voelde zich niet lekker. Simon Haen haalde zijn schouders op, zijn vriendin dramde hem richting huisarts. Die dirigeerde hem linea recta naar de snijtafel van het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven. Infectie van een vleesetende streptokok, aangetaste hartklep en aorta. Zeven uur lag hij op de operatietafel. Eindresultaat: nieuwe klep en een pacemaker, het traplopen valt nog steeds niet mee. “Ik ben net de krokodil van Peter Pan.” Huh? “Sssst, als je stil bent, kun je mijn nieuwe hartklep horen.” En verdomd, er klinkt een zacht tikken, als een lekkende kraan. Koren op de molen van de knutselaar, die operatie, want prachtig mechanisch allemaal. Als het had gekund, had hij zich er het liefst eigenhandig mee bemoeid. De plaatsing van de pacemaker kon hij zelf volgen, via de spiegel van de operatielamp. Zo gaat het al sinds z’n achtste, toen zijn oog viel op Lego en Playmobil – sindsdien is hij altijd blijven bouwen. De eerste revelatie was de enorme zolder van zijn oom, vol met curiosa, daar voelde hij zich thuis. De tweede kwam toen hij op zijn vijftiende bij ’t Heks, een toenmalig Tilburgs cursuscentrum voor dans en theater, een beetje ging helpen en in aanraking kwam met theatergezelschap Drieons. Maar stel een hoe-mens geen waaromvraag. “Geen idee waarom ik zo voor theater viel, maar het is een hardnekkige infectie gebleken.” Simon Haen is opvallend druk bezet voor iemand die feitelijk nog herstellende is. De voorstelling Stallerhof van Afslag Eindhoven, >>
21
culture
zuiderlucht 8/2019
‘Ik kan beren op de weg zetten en ik kan ze eraf halen.’
Scène uit Stallerhof door Afslag Eindhoven. foto Moon Saris
waarvoor hij het decor bouwde – is op tournee. Hij werkt nu aan een klus voor de Tilburgse kermis en aan De Achterkant van.., een grote productie van Het Zuidelijk Toneel, over het leven dat schuilgaat achter de drugscriminaliteit in zeven steden in Zuid-Nederland. De Achterkant van Heerlen is de eerste voorstelling van de serie waarvoor hij het decorontwerp doet, en die start al op 28 augustus. Hij klopt op die enorme borstkas. “Ik voel me nu een ex-topsporter die keuzes moet maken, maar dat vind ik lastig.”
H
ij zei altijd al op alles ja. Gedreven door passie voor theater, creativiteit en de wil om makers te helpen. De drie eigenschappen die onmisbaar zijn om te overleven achter de coulissen – een wereld van veel uren, weinig geld en alleen zo nu en dan een dank-je-wel. Niet dat hij om aandacht verlegen zit. Het voetlicht kan hem gestolen worden. Nu meer dan ooit. Een hongerig ego? Neuh. Hij is sowieso meer van het collectief. Zijn rol verschilt per productie. Simon Haen is decorontwerper, decorbouwer, decoradviseur, lichtontwerper, technicus. Hij heeft allang geen idee meer aan hoeveel producties hij heeft meegewerkt. Het moeten er honderden zijn. Belangrijke gezelschappen van het eerste uur: Drieons, De Wetten van Kepler. En later Afslag Eindhoven, Schippers&VanGucht, De Kwekerij, Jelena Kostiç, Hetpaarddatvliegt.
22
Allemaal Brabants. “Ja, in de context van het Nederlands theater ben ik een voetnoot, in Brabant net wat meer.” Waarmee hij zichzelf tekort doet, artistiek, maar zeker ook in praktische en inspirerende zin. Zijn loods is ook een soort facilitair centrum. Met name kleinere gezelschappen en jonge makers maken gebruik van zijn rekwisieten en technische apparatuur. Ze vragen om advies, hij helpt mee met de opbouw van een klein festival, of ze komen wat van hem huren of lenen. “Daarom hangen al die briefjes hier, ik heb geen idee wat ik aan wie heb uitgeleend.” Zijn creativiteit, zijn kennis van theater en de inhoud van zijn loods vormen Haens kapitaal. “De ene keer is mijn rol leidend, de andere keer faciliterend. Ik kan beren op de weg zetten en ik kan ze eraf halen. Ik denk zowel artistiek als technisch, daar ligt mijn kracht denk ik.” Hij is er de man niet naar om over zijn eigen signatuur na te denken, laat staan daarover te praten. “Als het decor goed is maar de voorstelling klote, heb ik mijn werk niet goed gedaan.” Haen heeft ontegenzeglijk een eigen stijl. Zijn inventieve, vaak humoristische decors worden regelmatig geroemd
in recensies. “Ik vind het moeilijk om zelf iets over mijn stijl te zeggen, voor je het weet wordt het een gimmick. Mijn autonome werk is vaak gestileerd, abstract. Maar ik heb ook een grote liefde voor details, prullaria, dat associeer ik met een romantiek die voor mij erg bij het theater hoort. Het is wel een romantiek die verdwijnt. Komt mede door de montage van de moderne voorstellingen, die moeten steeds sneller, net als films en televisie, waardoor er voor subtiele changementen nauwelijks meer plaats is.” Geen doel groter dan de voorstelling. Ook niet het ego van de regisseur. Ja, er zijn wel eens momenten dat hij het met al zijn ervaring, materiaalkennis, ruimtelijk inzicht en creativiteit beter weet dan de regisseur. Dan is het een kwestie van handig manoeuvreren. Met een grijns: “Ik ontwierp bij de De Wetten van Kepler het decor bewust zo dat er een paar foutjes in zaten. Die pikte de regisseur er dan uit. Zo gaf ik hem de ruimte om ook zijn invloed te laten gelden.” Het is een van de weinige aspecten van zijn vak waar hij soms moeite mee heeft: in de theaterwereld loop je wel eens tegen mensen aan wier ego groter is dan hun artistieke vermogens. “Het gaat om de kwaliteit van de voorstelling, dat blijf ik me altijd voor ogen houden. Daarvoor moet iedereen, ook de regisseur, een stapje opzij kunnen zetten. Het beste idee moet regeren.” ZL
Stallerhof door Afslag Eindhoven, naar een tekst van Franz Xaver Kroetz. Op 9, 10 en 11 augustus bij het Limburg Festival. Van 21/8 t/m 7/9 op de Genneper Hoeve in Eindhoven. limburgfestival.nl afslageindhoven.nl De Achterkant van… door Het Zuidelijk Toneel, naar een tekst van Diederik Stapel en A.H.J. Dautzenberg. Van 28 t/m 31 augustus op Cultura Nova in Heerlen. Van 6/9 t/m 27/10 tournee. cultura-nova-nl hzt.nl
zuiderlucht 8/2019
pleased to meet you
Redneck met matje
B
Nashville Pussy
Na elke show werd het niet laat, maar vroeg. In de ochtend.
laine Cartwright is kaal, net als ik. Toch heeft hij lang haar. Een mat, zelfs. Er zijn niet heel veel kale mannen die daar voor kiezen, en dat heeft een reden: het levert een viezig matje op, dat niet stug in je nek hangt als een strook tapijt, maar mee wappert met ieder briesje. Je moet dat kunnen hebben. Blaine kan dat hebben. Net als zijn naam, als die van een slechterik uit een film van Robert Rodrigez. Net als zijn snor in de volmaakte vorm van een hoefijzer. Net als zingen alsof hij elk moment een dot pruimtabak op het podium gaat spugen. Blaine is dan ook de zanger van Nashville Pussy, en samen met zijn vrouw Ruyter de spil van de band. Ruyter heeft benen die net zo lang zijn als haar man, en is zo mogelijk nóg charismatischer dan hij. Het zijn twee rednecks, en ze schreven nummers met onvergetelijke titels als The South’s too Fat to Rise Again en You Give Drugs a Bad Name. Jaren geleden, in het najaar van 2003, was ik op tour door de VS en Canada met Peter Pan Speedrock uit Eindhoven, die in het voorprogramma speelden van Nashville Pussy. Soms waren dat grote, volle zalen. Soms was het een hol als The Roadhouse in Sacramento, waar een kleine honderd mannen in houthakkersblouses het liefst klapten in de vorm van het roepen van ‘Yeah!’ vanaf hun barkruk. Na elke show werd het niet laat, maar vroeg. In de ochtend. Er was veel drank, er was coke: Nashville Pussy bestond niet uit geheelonthouders. Maar nooit zag ik ze vermoeid of ongemotiveerd op een podium staan. Elke avond stond Ruyter met haar lange blonde haren te headbangen en werd de vuurspuug-act opgevoerd. Voor de leden van Peter Pan Speedrock was Nashville Pussy een voorbeeld. Spélen, hoe dan ook, waar dan ook. Als het ergens tegenviel, wisten ze: Nashville Pussy heeft veel erger meegemaakt. Die hadden getourd met een band die al hun apparatuur had gejat. Die hadden mogen spelen op het enorme Ozzfest, maar wel maar een kwartier. Die hadden mogen openen voor grote bands, maar met een vijandig publiek dat de voorprogramma’s bekogelde. Ruyter had een geslepen voorwerp in haar oog gekregen, was afgevoerd naar het ziekenhuis. Toch hadden ze de tour afgemaakt. Het grootste compliment kregen de jongens van Peter Pan Speedrock in Seattle, waar Ruyters moeder naar de show kwam kijken. Na de show kwam ze de kleedkamer in en zei tegen de bandleden van Peter Pan Speedrock dat dit de eerste keer was dat ze naar haar dochter kwam kijken. En dat ze door de herrie van de Brabantse rockers al vrijwel doof was vóór haar dochter het podium betrad. Peter Pan Speedrock bestaat niet meer. Nashville Pussy wel, maar ik heb ze al jaren niet meer live gezien. Nu ze naar Eindhoven komen, ga ik op zoek naar een YouTube-filmpje, om te zien hoe ze het er tegenwoordig van afbrengen. Het is een concert uit 2018, in Griekenland. Niets veranderd. Nog even hard, even gretig. Nog steeds lang vlashaar onder een pet bij Blaine, nog steeds wild wapperend blond haar bij Ruyter. Blaine draagt een zwart shirtje met een bandlogo. Van Peter Pan Speedrock. LEON VERDONSCHOT
Nashville Pussy speelt 1 augustus in het Blue Collar Theater in Eindhoven. bluecollarhotel.com
23
culture
zuiderlucht 8/2019
f e u i Met bijdragen van Dieter van den Bergh en Wido Smeets.
Kever
maar is ook kind aan huis op het Sint Rosa-festival in Sittard, waar het circus deze maand voor de
W
anneer ik in de avondzon het gras maai,
twaalfde keer neerstrijkt, net als de
valt mijn oog op het gouden schild van
laatste jaren in de ‘geheime tuinen’
een kevertje, pal voor de voet van de perenboom.
van de stad: Cour Solanus. Sterker:
Mestkevers, hoogglans zwart, komen veelvuldig
Zanzara was voor Sint Rosa een
voor in onze tuin, maar dit excentrieke, goudgele
inspiratiebron om de nostalgische
Bits
exemplaar heb ik hier nog
karavaan uit te breiden tot de
nooit gezien. Het prachtig
huidige omvang.
vallende zonlicht maakt de
Zanzara, op 23, 24 en 25 augustus
kleuren nog intenser.
op het Sint Rosa Festival in Sittard. Met verder o.a. Tim Knol & The
In Amsterdam zag ik enkele immens grote wer-
Blue Grass Boogiemen, Memphis
ken van Jan Fabre, ik schat een jaar of vijf gele-
Maniacs, Glenn Miller Orchestra,
den. Beladen afbeeldingen van prachtige vogels en planten uit voormalig Belgisch Congo, hele-
Fakir Testa, en de Sint Rosa-
Zanzara in actie. foto Timazo Snijder
processie op zondag. sintrosa.nl
maal volgestouwd met de schildjes van honderdduizenden lauriergroene mestkevers. Tussen al deze pracht en praal zochten enkele slaven zwaar aangedaan hun heil. Waar een klein land groot in kan zijn, weten we ook in Nederland.
Kitschy en knus
Ik stel me voor hoe een heel team van assisten-
een oude tent die eigendom is van opa en oma, Paulo Duyker
♦
en Mayka Heessels. De laatste is tevens spreekstalmeester. Dochter Jans Bolder is acrobaat en vormt
Knippen in de tijd
ten maandenlang minutieus schildje voor schildje
Goed nieuws voor mensen die niks
samen met haar man Rik Bolder en
van de kever ontdoet om deze vervolgens vak-
met circus hebben. Met slecht
Martijn Burger een acrobatentrio.
kundig in de juiste richting en gelaagdheid op de
gevulde, benauwende tenten vol
Jans en Rik kregen een zoon, die
metersgrote kunstwerken te plakken. Over de
virtuoze maar meelijwekkende
ook alweer lustig meestept in de
Dichter Jan Hanlo (1912-1969)
houdbaarheid van het werk valt wel het een en
Oostblok-artiesten, struikelende
voorstellingen.
kreeg ooit landelijke bekendheid
ander te zeggen, maar het is oprecht een ‘work
clowns, door brandende hoepels
after nature’.
duikende honden en pony’s die
over hoe je als jezelf het podium
vragen werden gesteld over
“Theatermakers fantaseren graag
toen er in de Tweede Kamer
met een schaars geklede dame op
op kan stappen, zonder masker
zijn klankgedicht Oote. Eind
gang met de maaier al weer verdwenen.
hun rug op hoempapamuziek door
en zonder dat het ongemakkelijk
jaren vijftig keerde hij terug
Zijn eigen weg gevonden.
de piste huppelen. Of met al die
wordt”, schreef Zanzara-fan
naar Valkenburg, het dorp
andere circusclichés.
Micha Wertheim laatst in NRC.
waar hij een deel van zijn jeugd
Circus Zanzara is anders, en niet
“Performancekunstenaars bedenken
doorbracht, om zijn zieke moeder
alleen omdat het oer-Hollands is én
de meest ingewikkelde capriolen
te verzorgen. Het is ook de plaats
betaalbaar. Zanzara, Italiaans voor
om een zogenaamd moment
waar hij in 1969 verongelukte met
‘mug’, laat zich niet voorschrijven
van authenticiteit te creëren. Bij
zijn motor.
welke acts en kostuums bij een
Circus Zanzara is het allemaal
Vijftig jaar na zijn dood heeft
circus horen, doen niet aan
een vanzelfsprekendheid. Met
Museum Land van Valkenburg een
gelikte circustaferelen, maar aan
dat verschil dat waar mensen
mooie, intieme tentoonstelling over
experimenten met nieuwe vormen
bij Marina Abramović uren in de
Hanlo ingericht. Met tekeningen,
van theater, verbeelding en muziek
rij moeten staan om haar aan
brieven, boeken en schilderijen,
(van rock-‘n-roll tot cumbia, van
te mogen kijken, het publiek bij
zoals een prachtig portret van de
klezmer tot ketelmuziek). Bewust
Zanzara getrakteerd wordt op
dichter door René Wong.
truttig, ouderwets en kneuterig,
drie uur muzikaal spektakel, met
Hanlo was een inspirator voor
en hierdoor goed voor een lekker
een pauze waarin alle artiesten
schrijvers, dichters en muzikanten,
kitschy en knus huiskamergevoel.
zelf drankjes, suikerspinnen en
zoals Jan Rot, Tröckener Kecks (Go
Dit deels onder invloed van het
ander lekkers staan te verkopen
to the Mosk, met een schitterende
‘nieuwe circus’ uit Frankrijk.
in de aangrenzende tent. Het is zo
solo van Hans Dulfer), en niet te
In mijn tuin is het kevertje bij mijn tweede rond-
MAT VAN DER HEIJDEN
Zanzara is een familiebedrijf,
Kever, Panningen, juni 2019.
24
vanzelfsprekend dat je haast niet
vergeten dorpsgenoot Tom America.
bestaande uit Circustheater
doorhebt hoe bijzonder het is.”
Hun muziek is op de expositie
Zanzara, de jonge acrobaten
Zanzara maakte eerder dit
niet te horen, een gemis dat
groep Hirondelles en straattheater
jaar met succes kwartier bij de
ruimschoots wordt goedgemaakt
duo Paulo & Mayka. Ze spelen in
Westergasfabriek in Amsterdam,
door geluidfragmenten van de
zuiderlucht 8/2019
culture
l l e t o n Hanlo-expositie. Geïnspireerd door het
nachtvlinders zijn uitgevlogen. De ‘boze
recente werk van David Hockney maakte
brievenbussen’ van Sven ‘t Jolle lieten
Van der Ploeg veelluiken, die haar de
we voor ons eigen welzijn even aan ons
mogelijkheid bieden om één plaats op
voorbijgaan, en achter de rood-witte
verschillende momenten in de tijd te laten
waarschuwingslinten moet ergens hoog in
zien. Zo biedt één werk een ‘luik’ met
de bomen ook nog de buitenboordmotor
ochtendlicht, een ‘luik’ met bewolking,
van Bojan Sarcevic bungelen.
een ‘luik’ met de staalblauwe lucht van
Portret van Jan Hanlo door René Wong
Wat we wel zagen bijvoorbeeld
een heldere dag. Op de voorgrond staat
waren – hoe ironisch – de lekker
een boom die deels kaal is, en deels de
vervreemdende ‘waarschuwingsbordjes’
knoppen van het voorjaar draagt.
van de jonge Nederlandse Magali Reus,
Soms is het knipwerk grilliger, dan
en de sprookjesachtige, met kunsthars
krijgt een werk de allure van een glas-
overgoten piepschuimblobs van Eric
in-loodraam. Wat blijft is de heldere
Sidner. Ze staan er zomaar ineens, te
intensiteit van de kleuren.
verrassen, net als veel van die andere
In Valkenburg, waar ook werk uit haar Amsterdamse atelier is te zien, knipt Van der Ploeg zich een weg door de sensaties
tientallen sculpturen, kriskras door het wandelbos, annex doolhof. Om de bijna vijf meter lange
Werk van Filip Vervaet in Turnhout
dichter en een tv-opname uit 1966 waarin
van de tijd. Collages is een innemende
reuzecourgettes van Sarah Lucas kun je
Hanlo in Carré Gesprek in een snoepwinkel
presentatie van een relatieve laatbloeier
niet heen. De een – Kevin – ligt lekker
cirkelen en radiogolven uitzenden. Ook
voorleest. Zo subtiel en suggestief kan
(ze kwam pas vier jaar geleden van de
fallisch te blinken in zijn goudkleurige
zet Vervaet de onwezenlijke klanken van
het gesproken woord zijn, we waren het
academie) die haar draai lijkt te hebben
bronzen bastje, de ander, Florian, is niet
bewegende tektonische aardplaten in, en
bijna vergeten.
gevonden.
meer dan een indrukwekkend massief
geluiden van aardbevingen, waaronder
Jan Hanlo hep het gemaakt. Van 16/6 t/m
stuk beton. Of een giga-hondendrol
die van Fukushima in Japan. Aan een
van der Ploeg (1983) vanuit Amsterdam
25/8. Dorine van der Ploeg - Collages.
of worst, zo je wilt. Op de weg terug
roze verlichte horizon doemen planten
terug naar Zuid-Limburg. Ze dook onder
Van 30/6 t/m 22/9 in Museum Land van
naar het veilige ‘onzichtbare’ paviljoen
en een palmboom op, van respectievelijk
in de Zuid-Limburgse heuvels om te
Valkenburg. museumvalkenburg.nl
Grotto passeren we werk van Isabelle
brons en aluminium. Voor de planten
Andriessen. Haar zeven meter lange
verzamelde de kunstenaar bladeren uit de
sculptuur is begroeid met kristallen. Door
tropische tuin van de Zoo in Antwerpen.
Zestig jaar na Hanlo keerde ook Dorine
schilderen. Op klassieke wijze, naar de natuur. Zij het dat haar werkwijze minder
♦
een vloeistof die er uit lekt, verandert het
klassiek is. Van der Ploeg trekt met vooraf beschilderde vellen papier het landschap in, laat licht, lucht en geluid hun werk doen en slaat vervolgens aan het knippen. Het resultaat, eerlijk, zintuiglijk werk met een van het papier spattend coloriet, hangt twee verdiepingen boven de
Megacourgettes en 'n wapperend jurkje
mens te zien, of het zou de vrouwachtige
kleur en textuur. Ook het werk van Filip
figuur Medusa moeten zijn, met een
Vervaet – een soort kantoorconstructie
dankzij een ventilator wapperend jurkje.
met glasplaten tussen de bomen -
Of is het een boerka? Het blijkt gewoon
verandert, afhankelijk van de positie van
een steen met een kleedje erover.
de toeschouwer. Genoemde Filip Vervaet (Mechelen,
Wie op naaldhakken in Turnhout komt aanzetten, of op ander open schoeisel,
In de Warande in Turnhout bouwde
1977) kreeg tegelijkertijd een eerste grote
kan overschoenen krijgen om zich
beeldhouwer Filip Vervaet zijn eigen
eigen solotentoonstelling in cultuurhuis
een weg over het strand te banen. Of
zintuigelijke wereldje, met (letterlijk)
de Warande in Turnhout: Up on the Hill,
de kuisvrouwen -en mannen van de
een boven- en onderwereld. In de
Down by the River. Vervaet creëerde op
Warande wel zo blij zijn met het immense
plaagbossen van Tilburg-West komen
twee verdiepingen en achter geblindeerde
zandstrand in de Expozaal? Juist wel
we de Vlaming opnieuw tegen.
ramen een kunstmatig, zintuigelijk
ja!, roept de dame bij de ontvangst, ze
Hup, zomaar lekker de bossen in lijkt er
landschap, ingericht met sculpturen,
hoeven drie maanden niet te stofzuigen!
dezer dagen niet meer bij. Is het niet code
installaties en geluidskunstwerken. Een
Lustwarande, van 15/06 t/m 20/10 in de
oranje of de monsterteek, dan is het wel
intrigerende exotische realiteit, met
Oude warande in Tilburg.
de eikenprocessierups die op de loer ligt.
een bovenwereld afgedekt met een
lustwarande.org
Vooral die laatste maakt de tiende editie
dikke laag gruizig breekzand (40 ton
Up on the Hill, Down by the River, van
van het sculpturenfestijn Lustwarande,
om precies te zijn), en een onderwereld
25/5 t/m 18/8 in de Warande in Turnhout.
in het eeuwenoude sterrenbos De Oude
waaruit onbestemde geluiden opborrelen:
warande.be
Warande in Tilburg, iets minder lustig dan
zijn het prehistorische reuzenkikkers,
gepland.
of juist soundscapes uit de toekomst?
Althans, het begin ervan, want eind juli Dorine van der Ploeg, Schaelsbergerbos II
In de hele expo is geen gebeeldhouwd
beeld gedurende de tentoonstelling van
moeten de larven dan toch eindelijk als
Het blijken geluidsgolven van ‘twisters’, zwarte gaten die in de kosmos om elkaar
25
design
zuiderlucht 8/2019
De verbouwing
Populierhout kan in de bouw een duurzaam alternatief zijn voor beton.
“Leuker dan verwacht”, zegt architect Floris Alkemade over zijn baan als Rijksbouwmeester. In zijn Panorama Nederland pleit hij voor een radicale aanpak van het landschap. “We hebben ontwerpkracht nodig en verbeelding”, zegt hij tegen EDO DIJKSTERHUIS. 26
K
limaatverandering zorgt voor een stijgende zeespiegel en aanzwellende rivieren die de dijken op de proef gaan stellen.
De oververhitte huizenmarkt in de Randstad contrasteert met een krimpende bevolking in andere regio’s. De landbouw produceert alsmaar meer voor dalende prijzen, ten koste van biodiversiteit en bodemkwaliteit. En dan moeten we ook nog van het gas af. De grote maatschappelijke vraagstukken zijn anno 2019 ingewikkelder dan ooit. Ze lijken onoplosbaar. De braaf afval scheidende en deelauto rijdende burger zou er moedeloos van worden – zo niet
zuiderlucht 8/2019
design
van Nederland Floris Alkemade. De Rijksbouwmeester beschikt
Toen Alkemade in 2015 aantrad leek de rol van de
over een onverwoestbaar optimisme en een rotsvast
Rijksbouwmeester uitgespeeld. Zijn belangrijkste
vertrouwen in het oplossend vermogen van
taak, de verdeling van ontwerpopdrachten
ontwerpers. Zijn recept: combineer een complex
voor overheidsgebouwen, was vervangen door
probleem met een of meer andere complexe
algemene aanbestedingen. Bleef over: een vooral
problemen en je komt bijna automatisch uit bij een
adviserende rol. Alkemade opereert al jaren op het
logisch antwoord.
internationale podium, eerst als partner van Rem
“De vragen van onze generatie zijn ontzag
Koolhaas’ OMA en sinds 2008 met zijn eigen bureau
wekkend”, erkent hij. Maar mensen hebben
FAA in Sint-Oedenrode, maar nam de klus toch aan.
de neiging ze op te splitsen in gebieden die ze
1961) “omdenken” noemt. Zo moeten we
“I
duurzaamheid niet zien als een nulsomspel waarbij
markt noch de overheid hebben: ontwerpkracht. De
vergroening ten koste gaat van economische groei.
architectuur heeft zich echter laten marginaliseren.
Hij geeft een voorbeeld aan de hand van de
Ze is te zeer geassocieerd geraakt met de markt,
prijsvraag Brood en spelen die hij vorig jaar uitschreef
waardoor ze geen onafhankelijke positie meer
om ontwerpers met boeren nieuwe perspectieven te
heeft. Dat maakt haar kwetsbaar en dat het alleen
laten bedenken voor plattelandsontwikkeling. “Een
nog gaat over mooi en lelijk betekent een verarming
Brabants team stelde voor de populierenteelt terug
van het vak.”
beheersen. “Daardoor zien we de samenhang niet meer. We moeten de complexiteit juist omarmen.” Dat vergt wat Floris Alkemade (Sint-Oedenrode,
te brengen. Populierenhout wordt vooral gebruikt
k zeg niet dat architectuur alle maatschappelijke problemen kan oplossen, maar de architectonische
manier van denken kan iets leveren dat noch de
Om de ontwerpkracht weer wakker te kussen
Floris Alkemade: “Kunst toont de achterkant van de zichtbare werkelijkheid en verbeeldt het verlangen naar verandering.” foto Arenda Oomen
in de papierindustrie, maar als je het kruislings
organiseerde Alkemade ieder jaar een prijsvraag. De
verlijmt is het een uitstekend constructiemateriaal
eerste, A Home Away From Home, was geïnspireerd
waarmee je wel zeven, acht verdiepingen hoog kunt
door de toenmalige vluchtelingencrisis en
bouwen. Beton is verantwoordelijk voor vijf procent
concentreerde zich op huisvesting. In 2016
om professionals uit de eerstelijns gezondheidszorg
van de CO2-uitstoot wereldwijd, terwijl bomen juist
volgde Who Cares, waarin gezondheidszorg werd
te betrekken.” Het loonde de moeite, zegt Alkemade.
CO2 opnemen. Behalve in een gezondere bodem
gekoppeld aan de leefbaarheid van woonwijken. En
“Een team in Groningen kwam met wandelroutes
en een nieuw verdienmodel voor boeren resulteert
een jaar later was de toekomst van het platteland
voor ouderen. Dat klinkt triviaal, maar als mensen
dit plan in een andere bouwcultuur en flexibeler
dus aan de beurt met Brood en spelen.
niet naar buiten komen, vereenzamen ze en krijgen
woningbouw. Want houtbouw is veel lichter, kan
“Essentieel was dat inzendende teams niet louter
ze onvoldoende beweging, wat weer resulteert
op al bestaande huizenblokken worden gezet en
uit architecten mochten bestaan. Zo moest er bij
in hogere ziektekosten. Er werd gekeken naar
is relatief makkelijk te verplaatsen. Het klinkt
Who Cares altijd iemand uit de zorg in het team
de bestrating en belichting, maar ook naar de
misschien als science fiction. Maar een zekere mate
zitten. Ik ben drie maanden lang alle zorgsymposia
bereikbaarheid van de toiletten, bij voorkeur op
van utopisch denken is nodig.”
afgegaan en we hebben zelfs een datingsite opgezet
elke drie-, vierhonderd meter. Daar was niet aan >>
Fragmenten uit Panorama Nederland
27
zuiderlucht 8/2019
design
‘Dat het alleen nog over mooi en lelijk gaat in de architectuur betekent een verarming van het vak.’
gedacht zonder de input van zorgmedewerkers.
op landbouwgrond geplaatst waardoor de
Juist als je kennis en disciplines mengt, kom je tot
bodemkwaliteit omlaag gaat. Dan gaat winst in het
nieuwe inzichten.”
ene domein ten koste van het andere. Daarom pleit
Dit jaar staat voor Alkemade in het teken van
ik voor een dakenwet die iedereen verplicht tot het
Panorama Nederland. Het is een totaalvisie waarin
plaatsen van zonnepanelen. Daardoor worden ze tot
de vraagstukken uit de prijsvragen samenkomen
een ontwerpopdracht om ze beter in de architectuur
met andere maatschappelijke hangijzers, zoals
in te passen dan nu het geval is. Een beter Nederland
energietransitie, stedelijke uitbreiding en
is dan ook een mooier Nederland, ethiek en
watermanagement. Alles is met elkaar verknoopt in
esthetiek liggen zo in elkaars verlengde.”
een soort hedendaags Panorama Mesdag, waarbij het
Anders dan menig voorganger is Alkemade hard op
Scheveningen van 1881 is vervangen door Nederland
weg zijn termijn van vijf jaar als Rijksbouwmeester
in 2050. Wie in het midden gaat staan en ronddraait,
vol te maken. “Ik wil niet zeggen dat ik het in het
overziet de ruimtelijke toekomst in vogelvlucht.
begin zag als een soort dienstplicht, maar ik vind het
”Door thema’s te benoemen en zichtbaar te maken,
wel veel leuker en relevanter dan ik had verwacht.
herkennen ondernemers, beleidsmakers of boeren
Ik kan echt dingen mogelijk maken omdat ik direct
hun rol en voelen ze zich onderdeel van het grote
toegang heb tot politici en beleidsmakers. Niet ik
verhaal.”
bel, maar de Rijksbouwmeester. Daar probeer ik
Aan ontwerpkracht gaat verbeeldingskracht
maximaal gebruik van te maken. Volgens de Haagse
vooraf, is Alkemades stellige overtuiging. “Zonder
mores ben je in je laatste jaar uitgespeeld, daarom
kunst gaan we het niet redden. Daar begint het
zeg ik desgevraagd dat ik minstens op de helft zit.”
mee. Kunst toont de achterkant van de zichtbare
De ambities voor het slotjaar zijn onverminderd
werkelijkheid, zeker nu we overspoeld worden
groot. “Er moet meer wetenschappelijke
door problemen, en verbeeldt het verlangen naar
onderbouwing komen voor Panorama Nederland,
verandering. Daarom is het zo vreselijk dat kunst
waardoor de overtuigingskracht richting politiek en
soms, ook door politici, wordt weggezet als iets dat
ambtenaren groter wordt. Het moet meer zijn dan
we wel kunnen missen. Maar ook de kunstenaars
een discussiestuk. Op gemeentelijk niveau zijn we
mogen zich meer roeren. Laat je horen en wacht
bovendien bezig met Panorama Lokaal, met pilots in
niet totdat je de ruimte krijgt. Strijd is de essentie
Tilburg en Haarlem.”
van kunst.”
A
Ondertussen wordt de opbrengst van de prijsvragen niet vergeten. De winnaars hebben
lkemade is in het uitdragen van zijn
budget gekregen om prototypes te bouwen en
missie onvermoeibaar. Zevenhonderd
proefprojecten te starten. Alkemade houdt overal
aardrijkskundeleraren, een zaal vol LTO-
de vinger aan de pols en schuift regelmatig aan bij
leden, de bovenbazen van VNO-NCW, hij spreekt ze
wethouders voor het nodige politieke massagewerk.
allemaal toe. Zijn mantra: kwaliteit betekent niet per
“Ik realiseer me dat het niet altijd makkelijk is.
se meer geld uitgeven, maar vooral beter nadenken.
Wij roepen ontwerpers op om radicaal te zijn, het
Er is haast bij. “We zitten op de verkeerde weg.
anders te doen. Daar zit de meerwaarde, maar
Iedere dag verdwijnt er 8,3 hectare open terrein in
vaak ook de blokkade. Als je een project gaat
Nederland. Weilanden worden volgebouwd met
normaliseren, filter je de vernieuwing eruit. Ik zeg
enorme dozen, zonder enige ruimtelijke regie. En in
dan ook altijd tegen ontwerpers: deins dus niet terug
zogenaamde energieparken worden zonnepanelen
als je weerstand voelt, maar storm naar voren.” ZL
Fragmenten uit Panorama Nederland
ARCHITECT VAN HET JAAR Na zijn studie in Delft kwam architect en stedenbouwkundige Floris Alkemade (Sint-Oedenrode, 1961) in dienst bij zijn leermeester Rem Koolhaas. Achttien jaar werkte hij voor diens bureau OMA (Office for Metropolitan Architecture), waarvan de laatste zeven als partner. Hij was verantwoordelijk voor omvangrijke OMA-projecten zoals het TGV-station van Lille en het Ruhr Museum op Zollverein Essen. In 2008 begon hij voor zichzelf en richtte FAA (Floris Alkemade Architects) op, dat kantoor houdt in zijn geboorteplaats. Als curator van de Internationale Architectuur Biënnale in Rotterdam stond hij onder andere aan de wieg van Het Mozaïek van Brabant, een visie op ontwikkeling en innovatie van BrabantStad. Na jaren les te hebben gegeven aan de Universiteit van Gent is Alkemade vanaf 2014 docent aan de Academie voor Bouwkunst in Amsterdam. Kort daarop werd hij gevraagd als Rijksbouwmeester. Het engagement waarmee hij die functie inkleurt leverde hem vorig jaar de titel Architect van het Jaar op.
29
edits
zuiderlucht 8/2019
De voorkeur van... Merel Koman Blendr & Filtr VERNEUKT _ “Zij die nooit op bergen geld zullen zitten, zij die dag in dag uit te horen krijgen dat ze moeten inleveren, dat hun loon te hoog is, dat we de ziekteverzekering niet meer kunnen bekostigen, dat hun pensioen veel te duur en de school te goedkoop is, kortom dat zij het zijn die boven hun stand leven, die mensen voelen zich
Denken als Pippi Langkous
Schrijver Geert van Istendael beschrijft de door de oude politiek aangelegde
Z
professionele songwriters werkte aan
voor zijn zoon. Het gaat over vechten
humus voor populisme.
achttien nieuwe songs. “Sinds ik terug
waar je in gelooft, hard je best doen om
ben zit ik in een creatieve flow. Ik schrijf
er iets van te maken, maar soms lukt
elke week een nieuw liedje.”
het even niet. Ze spelen fantastisch.
meerduidige. Wie echt een boodschap wil, moet naar de supermarkt.”
muziek_ “De plaat MTV Unplugged
over Amerikaanse zangers en bands in
Columnist Stephan Sanders over het modieuze gelul over ‘verhalen
van Alanis Morissette heb ik vaak
het Californië van de jaren zeventig:
vertellen’.
beluisterd op de fiets, onderweg
weer Joni Mitchell, Crosby, Stills, Nash
van Kessel, waar ik woonde, naar de
& Young, Frank Zappa, Linda Ronstadt,
AFGETUIGD _ “Als homoseksueel kind werd ik bespuugd,
middelbare school in Panningen. Nu
James Taylor, allemaal figuren die ik
achternagezeten en afgeranseld. Dat ik op afstand bleef, heeft me
ik vijftien jaar later zelf muziek schrijf,
heel tof vind. Er was vrijheid, vechtlust,
gered. Ik had beter dan de anderen in de gaten welk een ellendig
merk ik hoe groot haar invloed is
ze schreven liedjes op de veranda. De
leven we daar eigenlijk hadden en dat ik moest zien weg te komen.”
geweest. Het zit hem in de zanglijnen, in
muziekwereld is zo veranderd, het zou
Schrijver Édouard Louis over zijn jeugd op het Noord-Franse platteland.
de opbouw van een liedje. En dat terwijl
wel wat meer seks, drugs & rock-‘n-
ik in de tussentijd jazz heb gestudeerd
roll mogen zijn. Dan heb ik het niet zo
verneukt. Tegelijkertijd kunnen ze vierentwintig uur op vierentwintig zien hoe de rijke baden in steeds extravagantere weelde. Een efficiënter pepmiddel om afgunst op te zwepen bestaat niet.”
SUPERMARKT _ “De verhalenverteller, die we ook wel schrijver of auteur noemen, leeft als het goed is van het dubbelzinnige en
angeres Merel Koman, alias
een zakenman die zijn baan verliest
Blackbird, is net terug uit
en met zoontje op straat belandt. Een
Nashville waar ze samen met
vader die het goed probeert te doen
Ik hou ook wel van documentaires
KORT KORTER KORTST _ “Die ontzettend korte recensies van
en soul heb gezongen. Alanis is veel
zeer over de drugs, want dat vind ik
tegenwoordig, dat vind ik verschrikkelijk. Een recensie is niet alleen
scherper in haar teksten. Ik ben minder
niet chill, maar minder regels en meer
om lezers te vertellen dat er een boek is verschenen, en waarom ze
letterlijk. Zij kan op een hele slimme
vrijheid. Ik ben niet extreem roekeloos,
het moeten kopen, maar ook om de literatuur te dienen.”
manier precies zeggen waar het op
maar ik moet wel veel prikkels hebben.”
Schrijver Bart Moeyaert over een voor hoofdredacteuren ongemakkelijke
staat. Die plaat, zo blijkt nu, is nog veel
waarheid.
belangrijker voor me dan ik ooit heb
mode_ “Ik ben ook qua mode
gedacht.
een seventies-fanaat. Ik hou van die
ZO VIES MOGELIJK _ “Ik hield haar voor dat er een wedstrijd
Both Sides Now van Joni Mitchell is
country-dingetjes, wijd uitlopende
zo vies mogelijk eten aan de gang was, en dat we al heel wat
misschien wel het allermooiste nummer
pijpen, hele hoge broeken en dan een
kanshebbers hadden ontmoet.”
dat ik ken, vooral de uitvoering met
kort dingetje erop. Ik hou ook van
Marcel van Roosmalen belandt met zijn dochtertje op een braderie.
orkest is briljant. Ze kijkt erin terug op
sterke vrouwen, zoals Coco Chanel.
haar leven en de liefde, terwijl ze rond
Daar wil ik dan alles van weten.
BINDMIDDEL _ “De geschiedenis van het land dat wij samen
de twintig was toen ze het schreef. Niet
bewonen, zou van bindmiddel nu een twistappel worden en zelfs
plat, niet poëtisch, gewoon precies
de hele dag bezig te moeten zijn met
een splijtzwam. Dat zou een treurig resultaat zijn. Vooral ook voor de
zoals het is. Nee, ik heb het nog niet
wat ik ’s avonds op het podium zal
kinderen, want die zijn terug bij af.’
aangedurfd om het zelf te zingen.
dragen. Ik heb iemand ingehuurd die
Grondlegger Frits van Oostrom over het gesteggel waarin de herijking van
Volgende maand speel ik met het
dat voor me doet: alles gepast en zes
de historische canon in dreigt te verzanden.
Metropole Orkest, wie weet.”
outfits uitgekozen. Dan ben ik mega
BEZONKEN WERKELIJKHEID _ “Bij Brouwers en Boon zag ik
film_ “Je kunt in de bioscoop keihard
dat literatuur verdomd wel over de werkelijkheid gaat. Maar ook dat
mijn naam roepen en dan hoor ik het
never nooit kan kopen. Ja goed, dit kost
het een andere werkelijkheid is. Eentje die bezonken is, waarover is
nog niet, zo kan ik opgaan in films. Ik
ook iets, maar dan ben ik wel stressvrij.
nagedacht. (…) Over schrijven kan ik wel iets vertellen, maar over de
moest ontzettend huilen bij The Pursuit
Als ik de kleren gedragen heb, gaan
liefde echt geen kloten.”
of Happyness van Gabriele Muccino, met
ze weer terug naar waar ze vandaan
Dimitri Verhulst over het schrijverschap.
Will Smith en zijn zoontje. Het gaat over
kwamen.”
30
Als ik op tour ben heb ik geen zin om
happy. Ze fixt dingen die ik nooit kan fixen, van de duurdere merken die ik
zuiderlucht 8/2019
edits
Boeken top 10
colofon Zuiderlucht (oplage 20.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in ZuidNederland en Vlaanderen. Online: zuiderlucht.eu E-paper: zuiderlucht.eu/e-paper
1 — Ilja Leonard Pfeijffer Grand Hotel Europa (1)
2 — Karen Slaughter
Merel Kom Amsterda an (1987) groeide op m debuteerde . Ze studeerde jazz in Kessel en woont jaar stond als zangeres onde en pop in Utrecht enin r de naam ze op Pink maand ve rschijnt ha pop, dit jaar op ParkBlackbird. Vorig ar eerste pop. Deze cd.
De laatste weduwe (-)
3 — Bart Van Loo 4 — Martine Bijl 5 — Rob van Essen
‘Ik hou van die country-dingetjes, wijd uitlopende pijpen.’
De goede zoon (-)
6 — Clairy Polak Voorbij, voorbij (-)
7 — Hendrik Groen Een kleine verrassing (-)
8 — Jo Nesbo
theater_“Als ik ga dan is het
schreef ik brieven aan bijvoorbeeld
naar muziektheater om bands
Annie M.G. Schmidt en Astrid
akoestisch te zien. Soms leer je
Lindgren. Want ik wilde later
een liedje op een nieuwe manier
schrijfster worden. Het is een soort
kennen. Ik heb zelf een zwak voor
van gelukt, maar dan wel in de
meerstemmigheid. En omdat het
muziek.
hoor je dat dan heel goed.”
beeldende kunst_ “Ik ben
Pippi Langkous was een voorbeeld voor me: “Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk wel dat ik het kan.” Ofwel: niet
gefascineerd door kunstenaars. Hoe
bang zijn voor nieuwe dingen
vernieuwend iemand kan zijn voor
anders kom je helemaal nergens.
zijn tijd. Die iets maakt wat nog
Omdat er nu steeds meer mensen
niet bestond. Ik kan me helemaal
betrokken zijn bij Blackbird voel ik
verliezen in tijdlijnen. Eerst hadden
me verantwoordelijk. Het gaat niet
we dit en toen volgde dat. Ik vraag
alleen meer om mij. Soms overvalt
me altijd af hoe dat ging in de tijd
me dat, maar dan denk ik als Pippi:
dat het gecreëerd werd. De eerste
ik ga het gewoon doen.”
kunstenaar die mij echt pakte was Salvador Dali. Ik zag dingen die ik
EMILE HOLLMAN
nog nooit had gezien. Waar ik niks van snapte, maar toch weer wel.”
boeken_ “Ik heb altijd heel
The Missing Inks
veel gelezen. Wat ik mooi vind aan Scandinavische thrillers zijn die slimme powervrouwen die het allemaal oplossen. Ik vind Arnaldur Indridason en Samuel Bjørk heel erg vet. Heerlijk, dat ijzige sfeertje. Ik ben zelf ook best vaak in Scandinavië geweest. M’n ouders zijn daar gek van en ik heb dat een beetje
Het mes (-)
9 — Lucinda Riley Zeven zussen (8)
10 — Robert Macfarlane Benedenwereld (-)
TREND _ Voor hij de Libris-prijs kreeg, kon De goede zoon van Rob van Essen in deze top-10 geen potten breken. Hoe zou het erna zijn? Zou de publiciteit rond de prijs hem de bekendheid en, belangrijker, extra verkopen opleveren? Tot over de 100.000 boeken, zoals bij eerdere outsider-winnaars als Alfred Birney en Murat Isik? Een vijfde plaats valt niet mee, maar ook niet tegen. De goede zoon zal, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Grand Hotel Europa, niet beschouwd worden als een lekker vakantieboek. Er is een ingewikkelde plot en het is niet ‘waar gebeurd’. De Libris-prijs (50.000 euro), zo vrezen we, zal Van Essens bankrekening beter spekken dan de verkopen. Zou het trouwens een trend worden dat favorieten gepasseerd worden bij literaire prijzen? Zoals Ilja Pfeijffer bij de Libris-prijs werd verslagen door Van Essen, werd Michelle Obama’s Becoming bij de Book of the Yearcompetitie geklopt door Normale mensen van Sally Rooney. Alsof ook hier de elite te kijk moest worden gezet. Mevrouw Obama zal, net als Pfeijffer in Nederland, de schouders ophalen bij de zeperd. In het Verenigd Koninkrijk verkocht ze 660.000 boeken, ruim drie keer zoveel als de 185.000 van Rooney. In de literatuur is het net als in het echte leven. Je krijgt niet altijd wat je toekomt. (WS) Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).
meegekregen. Als kind spaarde ik handtekeningen van schrijvers. Om die te krijgen
zuiderlucht.eu /nieuwsbrief Begunstigers krijgen ZL voor 63 euro per jaar thuisbezorgd. Begunstiger worden kan via zuiderlucht.eu/begunstigers
De Bourgondiërs (6) Rinkeldekink (-)
allemaal wat zachter is in het theater,
Inschrijven voor de ZL-nieuwsbrief kan via
themissinginks.com
Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 43 350 05 91 info@zuiderlucht.eu Bladmanager: Christiane Gronenberg 0031 43 350 05 91 0031 6 10 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 43 350 05 91 0031 6 53 338 905 w.smeets@zuiderlucht.eu Eindredacteur: Dieter van den Bergh 0031 6 54966098 d.vandenbergh@zuiderlucht.eu Commercie: Karin Winkelmolen 0031 43 350 05 91 commercie@zuiderlucht.eu Administratie: administratie@zuiderlucht.eu ZuiderLeven: Christiane Gronenberg 0031 610 661 205 c.gronenberg@zuiderlucht.eu Medewerkers: Twan van de Brand, Daria Bukvić, Yannick Dangre, Edo Dijksterhuis (Amsterdam), Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Peter Janssen, Rowland Jones, Ben van Melick, Merel van den Nieuwenhof, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Aya Sabi, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Richard Stark, Paul van der Steen, Kevin Toma, Mark van de Voort, Leon Verdonschot, Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen). Tekstcorrectie: Pieter Beek Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus Druk: Rheinische Druckmedien, Düsseldorf Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie: Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146
31
Nu te zien in Cube design museum
Info & tickets cubedesignmuseum.nl Museumplein 2, Kerkrade gesubsidieerd door de Provincie Limburg
U.S. EMBASSY AND CONSULATE IN THE NETHERLANDS
© Designed and photographed by Michelin